Dr Aleksandra Piechaczek. Różnice w resocjalizacji wychowanków z osobowością neurotyczną i psychopatyczną.

Transkrypt

1 Dr Aleksandra Piechaczek Różnice w resocjalizacji wychowanków z osobowością neurotyczną i psychopatyczną. Teacher in the youth care center, meets the various wards. Each of them has a story of life, from which emerge problems, and need for stay in detension centers. The task of educators is to help them to cope with troubles and give them opportunity to return to society. Based on HJ Eysenck's theory, it should be noted that the personality of pupils lays somewhere on the axis between neuroticism and psychoticism. The task of educators is to adapt the process of the rehabilitation to the personality of the ward. In this article there are ways and suggestions for working with individual pupils. Individualized rehabilitation process gives better and more lasting effects in the future. Każdy wychowawca w swojej pracy w placówce resocjalizacyjnej spotyka się z różnymi wychowankami. Głównymi problemami przed jakimi staje na co dzień jest to, w jaki sposób traktować swoich podopiecznych, jak się do nich odnosić, jakie metody i techniki zastosować w celu przystosowania ich od życia w społeczeństwie. Zgodnie z teorią H. J. Eysencka ludzi można podzielić ze względu na podatność na resocjalizację na przestępców neurotycznych, którzy posiadają plastyczny układ nerwowy, wykazują introwertywne cechy i szybciej poddają się resocjalizacji, oraz na psychopatów, wykazujących cechy ekstrawertywne, o mało plastycznym systemie nerwowym i tym samym trudniej podlegają resocjalizacyjnym wpływom. 1 Celem mojej pracy jest zaprezentowanie ogólnych wskazówek metodycznych charakteryzujących podejście do jednego i do drugiego typu osób oraz podkreślenie najistotniejszych różnic w pracy z nimi. Psychopatia i neurotyczność są pewnymi wymiarami osobowości. Każdy z nich posiada cechy charakterystyczne, których wystąpienie warunkuje ich stwierdzenie. Są to tzw. cechy osiowe. Cechami osiowymi psychopatii są: 1 EYSENCK H. J., Podpatrywanie umysłu, Gdańsk, GWP,

2 - deficyt lęku; - impulsywność; - narcyzm; - makiawelizm; - niska wrażliwość; - brak empatii; - brak poczucia winy; - nieumiejętność przewidywania oraz wglądu w siebie; - błędy w ocenie sytuacji społecznej; - niezdolność do wyciągania wniosków z uprzednich doświadczeń. 2 Cechami osiowymi neurotyzmu natomiast są: - lęk; - przygnębienie; - poczucie winy; - niska samoocena; - napięcie; - nieśmiałość; - wrażliwość; - niepewność siebie; - nieświadome dążenie do samoukarania np. poprzez popełnienie przestępstwa; - wątpliwości i wahania w związku z podejmowaniem decyzji itp.; - trudności w kontaktach interpersonalnych oraz problemy emocjonalne. 3 Zatem głównymi cechami, dzięki, którym możemy odróżnić wychowanka niedostosowanego społecznie o cechach psychotycznych od wychowanka o cechach neurotycznych jest poziom lęku i poczucie winy. Neuropaci niedostosowani społecznie nie mogą być zatem utożsamiani z niedostosowanymi społecznie psychopatami, u których występuje bardzo niski poziom lęku oraz zanik tych uczuć, które decydują o potrzebach wzajemnej emocjonalnej zależności. 4 2 POSPISZYL K., Psychopatia, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, STRELAU J. (red.), Psychologia T. 2, GWP, Gdańsk, MAKOWSKI A., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, PWN, Warszawa

3 Jak więc widać w wymienionych cechach psychopatia i neurotyzmu są skrajnie różnymi a nawet przeciwstawnymi wymiarami osobowości. Można je umieścić na dwóch przeciwległych krańcach jednej osi. W rzeczywistości rzadko można spotkać osoby, które byłyby w 100% psychopatami czy w 100% neurotykami. Myślę, że każdego podopiecznego można by umieścić w jakimś miejscu na danej osi pomiędzy psychopatią a neurotyzmem, bliżej pierwszego lub drugiego wymiaru. W trakcie pobytu wychowanków w placówce wychowawca powinien wypracować u nich różnorodne zmiany: zachowania (gdy jakieś niekorzystne objawy lub zachowania powstały w wyniku procesów warunkowania i są reakcjami nawykowymi); schematów poznawczych (czyli zmiana niewłaściwych postaw, przekonań czy wiedzy na swój temat oraz na temat otoczenia); relacji interpersonalnych z innymi ludźmi (które zostają najczęściej zaburzone na skutek braku umiejętności komunikacyjnych); relacji z osobami im bliskimi (gdy problemy wychowanka są spowodowane głównie przez dysfunkcje jego rodziny). 5 Aby uzyskać oczekiwane postępy resocjalizacyjne inaczej będziemy postępować z wychowankami psychopatycznymi, a inaczej z neurotycznymi. Praca z osobowością psychopatyczną. Głównym celem w pracy z takim wychowankiem będzie zniwelowanie jego narcystycznych zachowań, zmniejszenie myślenia egoistycznego, nastawionego na realizację wyłącznie własnych potrzeb. Ważną zdolnością w kształtowaniu się relacji interpersonalnych jest decentracja, umiejętność rozpatrywania sytuacji z różnych punktów widzenia 6. Zadaniem wychowawcy jest rozwijanie tej zdolności, czyli wypracowywanie z osobą psychopatyczną umiejętności zrozumienia psychiki i emocji innych osób. Dzięki umiejętności spostrzegania potrzeb innych osób, człowiek może podejmować działania na rzecz innych. W stosunku do psychopatów mniej skuteczne są wszelkie sposoby terapii zarówno indywidualnej jak i grupowej, opierające się na empatii czy odwołujące się do poczucia winy wychowanka, gdyż występują u niego deficyty tych właśnie cech. W stosunku do nich najskuteczniejsze są metody behawioralne oparte na warunkowaniu przeprowadzonym systematycznie, cierpliwie 5 CZABAŁA J. C., Czynniki leczące w psychoterapii, PWN, Warszawa SKARŻYŃSKA K., Spostrzeganie ludzi, PWN, Warszawa

4 i konsekwentnie. Uczenie poprzez system nagród i kar. Osoba kalkuluje, jakie zachowania przyniosą jej korzyść a jakie będą nieopłacalne. Znając charakterystykę człowieka psychopatycznego, wiemy, że łagodne, oparte na uczuciach postępowanie jest nieskuteczne. 7 Praca z takimi wychowankami polega na stawianiu przed podopiecznym konkretnych zadań, których konieczność on doskonale rozumie i za których wykonanie otrzymuje konkretne nagrody (wzmocnienia). Najskuteczniejszy jest przy tym system punktowy. W stosunku do tych osób mniej skuteczne są metody oparte na modelowaniu lub rozwiązywaniu problemów. Należy zorganizować jak najbardziej płynny rytm codziennej aktywności wychowanków, poddać ich surowej, autorytarnej dyscyplinie, a równocześnie wszelkie osiągnięcia oceniać bardzo dokładnie i sprawiedliwie. 8 Od terapii indywidualnej bardziej skuteczne są różnorodne formy oddziaływań grupowych takie jak terapia pracą, ruchem (np. zajęcia sportowe) czy poprzez społeczność grupową. Należy przy tym zwrócić uwagę na stworzenie takiemu wychowankowi środowiska bogatego w źródła silnej stymulacji (np. biegi na orientację, survival). W oddziaływaniach indywidualnych należy ukierunkowywać taką osobę do wytworzenia potrzeby szczerych, głębokich i empatycznych związków z ludźmi. 9 W pracy z wychowankami o osobowościach psychopatycznych pomocne mogą być programy ograniczające agresywność np. oparte o metodę psychodramy. Należy wzbudzić społeczną aktywność wychowanków, a tym samym zwrócić ich uwagę na innych ludzi. Ważne wydaje się też zastosowanie w stosunku do tych osób programów rozwijających bądź pogłębiających zdolności empatyczne, w których można wykorzystać psychogimnastykę rozwijającą biegłość i dokładność komunikacji niewerbalnej oraz ćwiczenia w poznawaniu i wyrażaniu emocji. 10 W pracy z osobami psychopatycznymi istotna jest także postawa samego wychowawcy. Winien być osobą łączącą w sobie cechy łagodnego i surowego podejścia. Z jednej strony powinna go cechować cierpliwość i wyrozumiałość, z drugiej natomiast musi postępować surowo i autorytatywnie, w przeciwnym razie nie wypracuje sobie u swych podopiecznych autorytetu tak ważnego w tym zawodzie. 7 EYSENCK H. J., dz. cyt. 8 POSPISZYL K., Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1998, 9 KONOPCZYŃSKI M., Twórcza resocjalizacja, MEN, Warszawa POSPISZYL K., dz. cyt,

5 Wychowanek o cechach psychopatycznych wymaga bowiem dokładnej kontroli połączonej z wyrozumiałością. 11 K. Pospiszyl w swojej książce podał kilka zasad resocjalizacji psychopatów: Zasady stopniowania trudności od narcyzmu do prometeizmu. Bezpośrednie zaangażowanie najwyższych interesów wychowanka związanych bezpośrednio z jego osobą. Tylko bowiem dzięki stworzeniu wychowankowi szans ja najkorzystniejszego pokazania się wyzwolimy w nim energię potrzebną do zbudowania motywów działania na rzecz innych. Zasada mocnych wrażeń. Skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych, będąc uzależniona od stopnia stymulacyjności wymaga takiego dobierania tych działań, aby nie traciły ona na atrakcyjności. Zasada przywracania wiary w człowieka. Możliwość przywrócenia zaufania do ludzi, co ma znaczenie podstawowe. Zasada otwarcia serca wobec drugiego człowieka. Dążyć do wyzwolenia w nim umiejętności uczuciowego związania się z innym człowiekiem. Zasada rozwoju wyobraźni o innym człowieku. Rozszerzyć jego fantazję do takiego stadium, aby potrafił oczyma duszy widzieć łańcuchy przyczynowo-skutkowe dotyczące sposobu myślenia, przeżywania nastrojów i postępowania innych ludzi. Zasada umiejętności poprzestawania na małym. Jedną z najtrudniejszych do przyswojenia przez jednostki psychopatyczne zasadą postępowania jest konieczność rezygnacji z niektórych potrzeb własnych i bezpośrednio łącząca się z nią potrzeba właściwego wyciągania wniosków z własnych doświadczeń. Dewiza życiowa zdaje się brzmieć chcę więc muszę. Uczenie ich, że rezygnacja z wielu zaspokojeń ogromnie się opłaca, procentując niejako w innym, szerszym wymiarze. Praca z osobowością neurotyczną. W pracy z osobami wykazującymi cechy neurotyczne ważne będzie odreagowanie destruktywnie działających postaw lękowych. Dlatego też wychowawca musi być wobec niego i wyrozumiały. W stosunku do tych osób skuteczne są metody perswazji, rozmowy odnoszącej się do poczucia winy wychowanka, apelujące do rozsądku i poczucia społecznej odpowiedzialności. Wychowankom tym często wystarczy uświadomić destrukcyjność ich postępowania i zapewnić atmosferę bezpieczeństwa oraz ciepłą życzliwość. Ich naganne 11 TENŻE, dz. cyt.,

6 zachowania są najczęściej próbą zwrócenia na siebie uwagi, zaspokojenia potrzeby miłości, akceptacji i bezpieczeństwa. Ważnym sposobem oddziaływań jest tu pomoc wychowankowi w określaniu, odnajdywaniu sensu jego życia oraz nauka i uświadamianie społecznie akceptowanych sposobów osiągania życiowych celów. W odniesieniu do tych wychowanków ważne jest zaoferowanie swojej obecności, umożliwienie kontaktu, odreagowanie negatywnych stanów emocjonalnych oraz nabycia umiejętności społecznych. Dlatego ważnym instrumentem wychowawczym jest tu sama relacja i wytworzona więź z wychowawcą oraz z innymi wychowankami. 12 Oddziaływanie indywidualne powinno być oczywiście wsparte pracą w grupie. Tutaj bowiem podopieczny ma przede wszystkim możliwość nauczenia się i przetrenowania umiejętności interpersonalnych i komunikacji. Grupa także zaspokaja potrzebę przynależności i akceptacji. Ważne, aby pracować z tymi osobami nad zmniejszeniem frustracji na stres, poprzez formy muzykoterapii, zajęć plastycznych czy psychodramę. Bardzo ważną rolę odgrywa również oddziaływanie na ich rodzinę poprzez odbudowanie prawidłowych relacji z innymi jej członkami. 13 Analizując typy przestępców scharakteryzowanych w klasyfikacji I level typem posiadającym najwięcej cech neurotycznych jest: konformista, neurotyk spontaniczny, neurotyk introspektywny. 14 Głównym celem w pracy z konformistą jest redukcja lęku przed interakcjami i odpowiedzialnością wobec innych ludzi. Należy zaspokoić potrzebę akceptacji i podwyższać samoocenę. Wychowawca powinien być człowiekiem czułym i cierpliwym. 15 Celem resocjalizacji neurotyka spontanicznego jest uświadomienie mu, że może się sprawdzać w pozytywnej aktywności, a nie w negatywnej. Korzystne jest środowisko wyzwalające silne emocje (pomocna może być turystyka, sport.). Kontrola musi być autorytatywna i pedantyczna, a wychowawca winien cechować się opiekuńczością i szybką reakcją. 16 Praca z neurotykiem lękowym wymaga umiejętności podwyższania samooceny i redukcji wewnętrznych konfliktów. Wychowawca powinien być łagodny i opiekuńczy. Oddziaływać należy poprzez terapię indywidualną i sesje w małych grupach GRZESIUK L., Zaburzenia komunikowania się neurotyków, osobowościowe wyznaczniki nerwicy i psychoterapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa KONOPCZYŃSKI M., dz. cyt. 14 GRZESIUK L., dz. cyt. 15 TAMŻE 16 TAMŻE 17 TAMŻE 6

7 Stymulacyjność a cechy osobowościowe. Można spekulować, że przestępcy neurotyczni powinni wykazywać większą podatność na metody mało stymulujące np. spokojne obcowanie z przyrodą, podczas gdy przestępcy psychopatyczni odwrotnie, wymagać będą ekscytujących emocjonalnie oddziaływań resocjalizacyjnych. Nie zyskuje to jednak potwierdzenia. Z badań jednoznacznie wynika, że wobec wszystkich przestępców skuteczne są metody oddziaływań, które wywołują duże napięcie emocjonalne. 18 Taki podział na psychopatów i neurotyków, oprócz zalet, ma także wady. Wyróżniając typy przestępców etykietujemy ludzi doprowadzając tym samym do usztywnienia schematów oddziaływań psychokorekcyjnych, co jest sprzeczne z elastycznym podejściem, działaniem w oparciu o kontekst sytuacyjny. Ponadto teoria H. J. Eysencka może jedynie teoretycznie określić podatność na resocjalizację i skuteczność różnych metod, w praktyce ta sprawa nie jest jednak taka łatwa do ustalenia. 19 Chociaż idea różnic osobowościowych osób niedostosowanych społecznie i wynikających z nich odmienności wychowawczych nie jest doskonała, to jednak należy nieustannie sprawdzać ją w praktyce i w ten sposób dochodzić do właściwych rozwiązań - nie ma bowiem innego sposobu. Ważne jest to, aby wychowawca zdawał sobie sprawę z tego, że praca z osobami psychopatycznymi i neurotycznymi jest oparta na różnych formach oddziaływań i traktował w miarę możliwości indywidualnie każdego wychowanka. Tylko takie podejście zapewnia skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych. Bibliografia: 1. Czabała J. C. (1997), Czynniki leczące w psychoterapii, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 2. Eysenck H. J. (1996), Podpatrywanie umysłu, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 3. Grzesiuk L. (1998), Zaburzenia komunikowania się neurotyków, osobowościowe wyznaczniki nerwicy i psychoterapia,. Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. 18 POSPISZYL K., dz. cyt, EYSENCK H. J., dz. cyt. 7

8 4. Konopczyński M. (1996), Twórcza resocjalizacja, Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej. 5. Makowski A. (1994), Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 6. Pospiszyl K. (2000), Psychopatia, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK. 7. Pospiszyl K. (1998), Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie ŻAK. 8. Skarżyńska K. (1981), Spostrzeganie ludzi, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. 9. Strelau J. (red.) (2000), Psychologia T. 2, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 8