METODY OCENY EKONOMICZNEJ KOPAL WGLA KAMIENNEGO STOSOWANE NA UKRAINIE 1

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE GIG GÓRNICTWO I RODOWISKO RESEARCH REPORTS MINING AND ENVIRONMENT Kwartalnik Quarterly 3/011 Siergiej Salli METODY OCENY EKONOMICZNEJ KOPAL WGLA KAMIENNEGO STOSOWANE NA UKRAINIE 1 Streszczenie W artykule przedstawiono dwie metody oceny kopal wgla kamiennego stosowane na Ukrainie. W przedstawionej metodzie oceny ekonomicznej kopal wprowadza si dwa syntetyczne wskaniki, obliczane według dwóch rónych sposobów. S to: atrakcyjno ekonomiczna oraz wiarygodno ekonomiczna. Wskaniki te s składow warunków geologiczno-górniczych, technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych kopal. Methods for economic assessment of coal mining companies in Ukraine Abstract The paper presents two methods of assessment used in coal mining companies in Ukraine. In the presented method of economic assessment of mining companies are used two synthetic factors calculated according to two different methods. These are: economic attractiveness and economic credibility. These factors are component of geological and mining conditions, technical, organizational and economical conditions of the mining companies. 1. WPROWADZENIE Kopalnia wgla jest złoonym systemem produkcyjnym, który charakteryzuje si okresow zmian warunków pozyskiwania zasobów, na które maj wpływ czynniki naturalne i przemysłowe. W kopalni wgla elementy tego systemu dziel si na dwie grupy: przyrodnicze wynikajce z naturalnych warunków geologiczno-górniczych i jakoci kopalin niezalene od człowieka oraz przemysłowe zarzdzane przez człowieka, za pomoc techniki, technologii i organizacji produkcji. Takie wyrónienie systemów produkcyjnych ma bezporedni wpływ na kształtowanie si wskaników ekonomicznych, pod wpływem czynników naturalnych i przemysłowych, a take z uwzgldnieniem składowej innowacyjnej. W przedstawionej metodzie oceny ekonomicznej kopal wprowadza si dwa syntetyczne wskaniki, obliczane według dwóch rónych sposobów. S to: atrakcyjno ekonomiczna oraz wiarygodno ekonomiczna. Atrakcyjno ekonomiczna jest zwizana z koniecznoci wpływania na stan bie- cy oraz na utrzymywanie zdolnoci produkcyjnych kopalni, jej ekonomiczn wiary- Narodowy Uniwersytet Górniczy w Dniepropietrowsku, Ukraina 1 Uwaga: W Donieckim Zagłbiu Wglowym prawie wyłcznie wystpuj pokłady cienkie. Zasoby bilansowe w pokładach gruboci od 0,55 do 1,5 m stanowi 90% całoci zasobów. Std, moce produkcyjne kopalni s małe (np. 300 tys. ton/rok); moe to budzi wtpliwoci polskiego Czytelnika co do poprawnoci zapisu wielkoci wydobycia. 81

2 Mining and Environment godno, a take z ustalaniem rozmiarów i kierunków zmian, monitorowaniem i korygowaniem procesów inwestycyjnych, sporzdzaniem prognoz i planów dalszego rozwoju robót górniczych w czasie i przestrzeni. Wskaniki atrakcyjnoci ekonomicznej kopalni maj równie wpływ na realizacj ogólnych celów i zada, zwizanych z podwyszaniem efektywnoci wydobycia wgla. Dostarczaj take informacji, które s niezbdne do analizy przyczyn i ródeł spadku efektywnoci pracy na kadym etapie procesu inwestycyjnego; pokazuj, na ile efektywnie wykorzystuje si zasoby kopalni. Obiektywne wykorzystanie w praktyce kadego czynnika, który charakteryzuje stan kopalni, wymaga oceny ilociowej, co pozwala na analizowanie wpływu danego czynnika na ekonomik przedsibiorstwa. Wyliczona warto atrakcyjnoci ekonomicznej pozwala równie na dokonanie podziału kopal na dwie grupy: perspektywiczne w których jest przewidywana kontynuacja wydobycia i rozwój oraz nieperspektywiczne przeznaczone do likwidacji w bliszym lub dalszym horyzoncie czasowym. Obecny stan przemysłu wglowego Ukrainy wymaga dwóch wariantów restrukturyzacji: zamknicia kopal, w których dalsze prowadzenie eksploatacji jest nieracjonalne i reorganizacji pozostałych, najbardziej perspektywicznych kopal. Oczywicie, e dla podjcia tak wanych decyzji s potrzebne obiektywne kryteria oceny. Powinny one stanowi podstaw do zaliczenia kadej z kopal do jednej z dwóch kategorii perspektywicznych i nieperspektywicznych. Wiarygodno ekonomiczna przedsibiorstwa lub jego oddziału, jest to zdolno utrzymywania w zadanym okresie okrelonego poziomu produkcji, albo uzyskiwania zadanego poziomu relacji ekonomiczno-technicznych. Pojcie to odnosi si zarówno do przedsibiorstwa (kopalni) jako całoci, jak i do kadego jego procesu produkcyjnego. Oszacowanie odrbnych procesów moe by konieczne, na przykład, w przypadku formułowania wariantów reorganizacji kopalni. Proponowane okrelenie łczy w sobie czynniki technologiczne i ekonomiczne. Biorc pod uwag to, e kopalnia jest układem dynamicznym, wyznaczone wskaniki s aktualne w danym momencie i mog ulega zmianie w czasie.. METODYKA OCENY ATRAKCYJNOCI EKONOMICZNEJ KOPAL WGLA KAMIENNEGO Postpowanie w ramach tej metodyki składa si z dwóch etapów: zdefiniowania czynników jakociowych oraz wyliczenia wskaników na podstawie podanych wzorów matematycznych. Czynniki wpływajce na atrakcyjno ekonomiczn kopalni przedstawiono w tabeli 1. 8

3 Górnictwo i rodowisko. '( D! ( ++% ;8H!,8%'( ) * K8M!'(" 18.'( >8H$ '( E8H <83 "$! + 0%('+1 %+,( +. %"+ C $!( -'"! - )! '('!'( $A-?*-!" ' $;>8 ' $ $ ( '8#' ' 8H '-!!$ '- '( 8% ' ' ) $A->*! - ' 8 '(!4 H!- " -!'8 $ ' $ (!'8 /! '( D- " - '!! 83! $" '( 8 # "! 8%! - '(! 8 ' 8 H '(! $ '( " 8F' '(! ) $KAA8 *-!-" 8 C '!); *' 8 3 $'(' '"! - $- ' $ 8 3 $!' ' 8!'- $?AA6@AA- '(- $ -!D 83! 8 3 ''$'( 8 Wymienione cechy jakociowe daj podstawy do wnioskowania o tym, jak zmiany rónych czynników rozbienie wpływaj na atrakcyjno ekonomiczn kopalni. Pojawia si wic konieczno stworzenia na ich podstawie ilociowych ocen wpływu poszczególnych czynników na atrakcyjno ekonomiczn kopalni. Innymi słowy, stan rezerw w kopalni, zwłaszcza w podstawowych procesach produkcyjnych, majcych bezporedni wpływ na wielko wydobycia, decyduje o ekonomicznych wynikach pracy kopalni, chocia te ostatnie zale nie tylko od nich. 83

4 Mining and Environment Analityczne wskaniki wyliczenia atrakcyjnoci ekonomicznej kopal, jako podstawy do zaliczenia kopalni do grupy perspektywicznych i nieperspektywicznych, przedstawiono w tabeli. ' '! ( ++% 0,/$,,( + '1++, % p! Pi = 0,01 Pi < 1 Z M 6! 6!!"!" $')! * M!'(!'( Zk = 1 Z P 6!! p Sw P3 = 1 6 $' S 6 c P = m 0, P = h 5 1 6'!'( A-<6!'(6 "!! D %'(" 6 ' q = P P min 1 max 1 6 '( &6 '(" '(! q= M 570 6'(! -8 = >?A6' '(! -8 = H$ '( q 50 = 3 L k >A6' '(! - 6'(! - G! ( ) ' * " 6'!'! $-,AN D q4 = 6'! M 1,C r1 = 6'! $ 6' C i 5 4 H L I = ' Pi + qi + r1 i= 1 i= 1 84

5 Górnictwo i rodowisko Jednoczesna ocena dziewiciu głównych komponentów dla danej kopalni pozwala unikn jednostronnoci w jej ocenie, jaka moe pojawi si przy uwzgldnieniu tylko jednego wskanika, takiego na przykład jak koszty własne wydobycia wgla czy rentowno. Nie wystarcza równie podawanie czysto technicznych parametrów, na przykład wielko przedsibiorstwa, stan podstawowych funduszy, pozostałe zasoby geologiczne. Dowiadczenie pokazuje, e korzystne wartoci niektórych wskaników niekoniecznie maj odniesienie do iloci wszystkich korzystnych wskaników w danej kopalni. Na przykład due zasoby geologiczne mog wystpowa w kopalni charakteryzujcej si niekorzystnymi warunkami geologiczno-górniczymi i wysokimi kosztami własnymi wydobycia wgla. Znaczenie zaproponowanych wskaników nie jest jednakowe i włanie to pozwala, przy ich sumarycznym wykorzystaniu, na otrzymanie pełniejszej oceny, ni wykorzystujc jakikolwiek jeden tylko wskanik. Wskanik stanu zasobów charakteryzuje ogólne tło kopalni jako przedsibiorstwa górniczego. Oczywiste jest, e kopalnia z niewielkimi zasobami wgla (przy małym współczynniku geologicznej pewnoci) jest przedsibiorstwem nieperspektywicznym, nawet wtedy, kiedy pozostałe parametry dla niej s korzystne, ale przy podejmowaniu decyzji o kolejnoci zamykania kopal, nie musi znale si ona w grupie przeznaczonych do szybkiej likwidacji. Wskanik przepustowoci, na przykład potencjalnie charakteryzuje poziom inwestycji, które bd potrzebne do zagwarantowania kontynuacji pracy kopalni. Jego niska warto wskazuje na konieczno wydatkowania wielkich sum na inwestycje w celu utrzymania i ewentualnego rozwoju kopalni. Wskanik kosztów własnych jest syntez wielu ronych aspektów funkcjonowania kopalni, w szczególnoci złoonoci warunków geologiczno-górniczych, organizacji produkcji, stopnia wykorzystania podstawowych funduszy. W tabeli 3 przedstawiono przykładowo obliczenia parametrów atrakcyjnoci ekonomicznej dwóch grup kopal: niedochodowych i kopal z grupy perspektywicznych (wyrónionych pogrubion czcionk). '! D "+ C ; A-;@ A-@> A-@> ;-AA ;-KK A-1< A->K ;-;< A-,> A-,A C, A-,> A-< A-<> ;-E, A-@< A-1, A-@@ A-<@ A-;E A-1A C K ;-;@ A-< A-<> ;->? A-EE A-1, ;-;1 A-?< A-1< ;-,A C 1 A-,@ A-E@ A-@ ;-;, ;-<A A-,E A-11 ;-K, A-,A A-1A C > ;-;E A-< A-<> ;-11 A-EE A-K?,-K? A-E1 A-1; ;-,A C E A->? A-?; A-@; ;-,,,-AA A-,E A-E; ;-A< A-A? A-@A " " " "

6 Mining and Environment Dane zawarte w tabeli 3 wyranie pokazuj rón atrakcyjno ekonomiczn tych dwóch grup kopal, mimo tego, e parametr P 4 grubo eksploatowanych pokładów, jest praktycznie jednakowy dla wszystkich przedsibiorstw. Kopalnie oznaczone numerami 7 10, z uwagi na warunki geologiczno-górnicze i górniczo-techniczne, istotnie wyróniaj si wartociami parametrów od kopal pierwszej grupy. Jednoczenie, w kadej kopalni, majcej zasoby przemysłowe na najblisze lat, s do ujawnienia wewntrzne rezerwy z ich potencjałem ekonomicznym. 3. METODYKA OCENY WIARYGODNOCI EKONOMICZNEJ KOPAL WGLA KAMIENNEGO Wskanik wiarygodnoci ekonomicznej (K w ) składa si z trzech elementów: wskanika pewnoci technologicznej (K t ), wskanika poziomu ekonomicznego (K e ) oraz wskanika wiarygodnoci geologicznej (K g ). Dwa pierwsze elementy mona oblicza dla całego przedsibiorstwa górniczego, albo dla jego oddziałów. Oprócz tego, dla kopalni jako przedsibiorstwa górniczego, najwaniejsze znaczenie ma pozostała jeszcze do wykorzystania wielko zasobów geologicznych. Wskanik charakteryzujcy t wielko nazywa si współczynnikiem wiarygodnoci geologicznej (K g ). Wskanik wiarygodnoci ekonomicznej wylicza si za pomoc wzoru K w = K t K + K g Znaczenie zaproponowanych wskaników nie jest jednakowe i włanie to pozwala, przy ich sumarycznym wykorzystaniu, otrzyma pełniejsz ocen ni przy wykorzystaniu jakiegokolwiek jednego tylko wskanika. Wskanik wiarygodnoci geologicznej charakteryzuje ogólne tło kopalni jako przedsibiorstwa górniczego. Oczywiste jest, e kopalnia z małymi zasobami (przy niskim wskaniku wiarygodnoci geologicznej) jest przedsibiorstwem nieperspektywicznym, nawet w przypadku, kiedy dwa pozostałe wskaniki s wysokie. Przy podejmowaniu decyzji, na przykład o kolejnoci zamykania poszczególnych kopal, moe ona nie znale si w grupie do szybkiej likwidacji, chocia tak decyzje mona by podj biorc pod uwag jedynie stan jej zasobów pozostałych do wybrania. Wskanik wiarygodnoci geologicznej oblicza si za pomoc wzoru gdzie: Z p zasoby przemysłowe kopalni, roczny poziom wydobycia. K g = M Z p 0,01 W definicji wskanika poziomu ekonomicznego wykorzystuje si stosunek planowanych albo faktycznych wydatków w zadanym okresie do ich normatywnego poziomu. Współczynnik poziomu ekonomicznego dla j-tego procesu produkcyjnego okrela zaleno 86

7 Górnictwo i rodowisko K m R = R gdzie: R jt planowane lub faktycznie poniesione wydatki w zadanym czasie t, tys. hrywien, R 0jt normatyw wydatków dla tego procesu w zadanym czasie t, tys. hrywien; ten wskanik moe by mniejszy lub wikszy od 1. Wskanik poziomu ekonomicznego jest syntez rónych aspektów funkcjonowania kopalni, w szczególnoci złoonoci warunków geologiczno-górniczych, organizacji produkcji, stopnia wykorzystania podstawowych funduszy. Kierunek zmian składowych wskanika wiarygodnoci ekonomicznej nie jest jednakowy. Wskanik wiarygodnoci technologicznej powinien by, według moliwoci, wysoki, podobnie, jak i wskanik wiarygodnoci geologicznej. Kierunek zmian wskanika poziomu ekonomicznego zaley od tego, jakim parametrem bdziemy go okrelali. Jeli przyjmie si za podstaw koszty własne, to powinien on dy do minimum, jeeli rentowno albo zysk do maksimum. Wskanik wiarygodnoci technologicznej potencjalnie charakteryzuje poziom inwestycji, które mog by potrzebne do zapewnienia jak najdłuszej pracy kopalni. Niska warto tego wskanika wskazuje na konieczno poniesienia wielkich nakładów inwestycyjnych w celu utrzymania, a tym bardziej powikszenia, zdolnoci wydobywczych kopalni K mjt ϕjt 0ϕjt P = P jt max t gdzie: jt przepustowo j-tego procesu produkcyjnego w momencie t, maxt maksymalna przepustowo podstawowych procesów produkcyjnych. Przykłady wylicze wartoci wskanika wiarygodnoci ekonomicznej, dla wybranych kopal, przedstawiono w tabeli 4.!DL '! D "#$( ++% 6! /* $( '*+1(7 "+ '( '(! %!) * A-?@ ;-A< A-1A ;-,> F! A-?@ ;-A1 A-KA ;-;; % A-<, ;-K@ A-,1 ;->; A-@K A-<< A->A ;-K, 4 A-@K ;-AK A-1A ;-,> %! ) * 8O A-1@ A-<, A-;A A->1 A-,; A-E? A-;K A-,? 8C A->, A-@> A-;; A->> A-,, A->@ A-;@ A-K; 87

8 Mining and Environment Literatura 1. mosza.i., Ilaszow.., Salli W.I. (00): Sistemnyj analiz szachty kak objekta inwestirowaniia. Doneck, IEP NAN Ukrainy, s Poddieraniie moszcznosti szacht i inwiesticcionnyie processy w ugolnoj promyszlennosti Ukrainy. Piwniak G.G., Amosza A.I., Jaszczenko Ju.P. i in., red. Kijów, Naukowa dumka 004, s Pawlenko I., Trifonowa. (005): Wdoskonalennia systemy kompleksnoji ocinki inwesticijnoji priwabliwosti wugil noji szachty. Schid. nr 5 (71), s Wagonowa A.G., Załoznowa Ju.S., Pawlenko I.I. (004): Wzaimodeistwie prirodnych i industrialnych faktorow w processach wosproizwodstwa moszcznosti ugolnych szacht. Donieck, OOO Nord Kompiuter, s Rajchel B.Ł., Szinkarenko S.W. (1999): Pokazatel ekonomiczeskoj nadenosti kak charakteristika ugolnoj szachty. Ekonomika promyszlennosti. Donieck, IEP NAN Ukrainy, s Recenzent: prof. dr hab. in. Władysław Konopko 88