Kreator ergonomicznego kszta towania stanowiska monta owego jako modu systemu doradczego

Transkrypt

1 Kreator ergonomicznego kszta towania stanowiska monta owego jako modu systemu doradczego BOGUS AW REIFUR BART OMIEJ ENGEL Miejsce pracy w ocenie dyrektyw UE i przepisów prawa polskiego Zwi kszajàca si konkurencja, koszty zatrudnienia, krótkie serie wyrobów, zmieniajàcy si rynek w czo owych gospodarczo krajach UE majà bezpoêredni wp yw na rosnàcà liczb schorzeƒ spowodowanych niew aêciwym ukszta towaniem stanowisk pracy. JednoczeÊnie rosnàce wymagania zwiàzane ze stawianymi zadaniami, szczególnie pracami monta owymi, coraz cz Êciej przekraczajàcymi mo liwoêci statystycznego pracownika sà przyczynà niskiej wydajnoêci. Bioràc pod uwag zwi kszajàcà si populacj pracowników zbli ajàcych si do wieku emerytalnego (rys. 1), wymagania zwiàzane z przestrzeganiem norm, EN, PN i przepisów BHP oraz àdania finansowe towarzystw ubezpieczeniowych, powodujà, e roênie zapotrzebowanie na narz dzia komputerowo wspomaganego procesu kszta towania otoczenia i wyposa enia stanowiska monta owego. Wed ug Rzeczpospolitej ( ), tylko z tytu u naruszania praw pracowniczych i nieprzestrzegania warunków BHP pracodawcy w roku 2008 zostali ukarani przez PIP grzywnami na oko o 32 mln z. Odnoszàc si do rynku pracy w Polsce i krajach UE, mo na Dr in. Bogus aw Reifur jest docentem w Instytucie Technologii Maszyn i Automatyzacji Politechniki Wroc- awskiej, a mgr in. Bart omiej Engel jest pracownikiem firmy DONAKO S.A. Wroc aw. zauwa yç wp yw wy u demograficznego lat , oraz wzrastajàcà liczb osób w wieku lat, co zmusza polskich pracodawców w perspektywicznych dzia aniach do zwracania coraz to wi kszej uwagi na prawid owe kszta towanie warunków pracy w celu podporzàdkowania procesów produkcyjnych populacji pracowników przy zachowaniu wysokiej wydajnoêci. W dzisiejszych warunkach konkurencji, monta i wykonywane w nim czynnoêci wià à si z takimi czynnikami, jak: szybkie tempo pracy (56% respondentów musi wykonywaç swoje zadania w szybkim tempie przez co najmniej 1/4 czasu pracy), naglàce terminy (60% twierdzi, e 25% czasu pracy zajmujà im pilne prace terminowe), szkodliwe warunki pracy (ha as), monotonia (57% pracowników musi wykonywaç ciàgle te same ruchy ràk), sà to jedne z najcz Êciej wymienianych czynników wywo ujàcych stres i dolegliwoêci uk adu mi Êniowo-kostnego [2]. Do tego dochodzà jeszcze problemy z w aêciwym pod wzgl dem ergonomicznym dostosowaniem stanowiska pracy. Proces przygotowania procesu produkcyjnego z wykorzystaniem narz dzi in ynierii wspó bie nej CE obejmuje projektowanie stanowisk monta owych przy u yciu specjalnego oprogramowania u atwiajàcego analiz czynnoêci wykonywanych przez pracownika. Sà to m.in. systemy Delmia, UGS/Tecno- Rys. 1. Procentowy udzia zatrudnienia osób przed 30. i po 50. roku ycia w krajach UE [1] matix, ABATech (rys. 2). Programy te umo liwiajà trójwymiarowà symulacj podstawowych czynnoêci, jak równie wirtualnà wizualizacj ca ego procesu. Wszystkie mo liwoêci monta u mogà byç szczegó owo analizowane i rozpatrywana jest ka da koncepcja. Analiza ergonomii pracy i dostosowania stanowiska do potrzeb pracownika w celu uzyskania wysokiej wydajnoêci i bezpieczeƒstwa pracy, oszcz dnoêci w procesie i jego niezawodnoêci wymaga zaanga owania odpowiedzialnych za to dzia ów zajmujàcych si ciàg ym doskonaleniem procesu wytwórczego. Wykorzystanie najnowszych technologii informatycznych, takich jak rzeczywistoêç wirtualna lub symulatory, daje mo liwoêç poprawy warunków pracy i wdro enia zasad ergonomii w procesie produkcyjnym. Pozwala zatem bez udzia u pracownika ustaliç optymalne rozwiàzanie oraz przeprowadzaç szkolenia pracowników na trójwymiarowym modelu przestrzeni roboczej stanowiska monta owego [1, 3, 4]. ROK WYD. LXVIII ZESZYT 11/

2 Rys. 2. Kszta towanie stanowisk monta owych z wykorzystaniem systemów Delmia, UGS/Tecnomatix, ABATech Coroczny Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeƒstwa i Zdrowia w Pracy podaje, e na niekorzystne warunki Êrodowiska pracy, takie jak zbyt du e tempo pracy, monotonia czy z e stosunki mi dzyludzkie, nara ona jest coraz wi ksza liczba pracowników. Z powodu warunków pracy 30% populacji zatrudnionych w UE cierpi na dolegliwoêci uk adu ruchu (mi Êniowo-szkieletowego), a 28% na skutki stresu. Czynniki te powodujà 25-procentowà absencj chorobowà oraz obni enie wydajnoêci pracy [2]. Odnoszà si do tego dyrektywy ramowe, które nak adajà konkretne zobowiàzania na pracodawców. Dyrektywa ramowa (89/391/EWG): pracodawcy majà obowiàzek zagwarantowania bezpieczeƒstwa i zdrowia pracowników we wszystkich aspektach zwiàzanych z wykonywaniem obowiàzków s u bowych. Dyrektywy ramowe 90/270/EWG i 92/85/EWG: zawierajà konkretne odniesienia mówiàce o potrzebie uwzgl dnienia czynników stanowiàcych obcià- enie psychiczne. Ponadto, w Wytycznych w sprawie oceny ryzyka w miejscu pracy (ang. Guidance on Risk Assessment at Work), Komisja Europejska (1996) zwraca uwag na koniecznoêç przeprowadzenia analizy czynników natury psychologicznej, spo- ecznej i fizycznej, ich wzajemnych zale noêci oraz interakcji z innymi czynnikami sk adajàcymi si na organizacj i Êrodowisko pracy [5]. Dyrektywa 93/104/WE w sprawie niektórych szczegó owych zagadnieƒ dotyczàcych organizacji czasu pracy nak ada na pracodawc obowiàzek agodzenia skutków pracy oraz narzuconego tempa pracy, szczególnie przez stosowanie przerw w pracy oraz projektowanie stanowiska monta u pod wzgl dem ergonomicznym. Potwierdzeniem wymagaƒ sà te zalecenia zawarte w polskim ustawodawstwie opracowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, w postaci Kodeksu Pracy z dnia 23 grudnia 1997 r., ujednoliconego 8 lutego 2005 roku, oraz Rozporzàdzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzeênia 1997 r. zgodne z Obwieszczeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo ecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r. i jednolitym tekstem Rozporzàdzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeƒstwa i higieny pracy (BHP). Dziedzina ergonomii przemys- owej (zajmujàca si zasadami i metodami dostosowania warunków pracy do w aêciwoêci fizycznych i psychicznych cz owieka, czyli takich konstrukcji urzàdzeƒ technicznych i kszta towania materialnego Êrodowiska pracy, jakie wynikajà z wymagaƒ fizjologii i psychologii pracy) wspomagana narz dziami CAD [1], przez dostosowanie urzàdzeƒ technicznych do potrzeb pracownika staje si zatem wa nym elementem nie tylko kszta towania stanowiska pracy, ale te elementem dba oêci o zdrowie i wydajnoêç pracy pracowników. Pozytywnym zaê aspektem stosowania ergonomii sà znaczne oszcz dnoêci wià àce si z krótszym czasem taktu oraz wi kszà wydajnoêcià pracownika, jego wygodà i zadowoleniem z pracy. Opracowanie modu u programowego kreatora ergonomicznego kszta towania warunków monta- u u atwiajàcego kszta towanie stanowiska pracy podczas poczàtkowej fazy projektowania procesu monta u, a obejmujàcego w szerokim zakresie konfiguracje stanowiska monta owego i wspomagajàcego prace zwiàzane z organizacjà i ocenà efektywnoêci prac monta owych, sta o si mimo istnienia wielu specjalizowanych oprogramowaƒ potrzebà czasu. Przedstawiony w treêci artyku u modu programowy pomocny jest in ynierom odpowiedzialnym za planowanie procesów produkcyjnych monta u oraz konstruktorom produktu i urzàdzeƒ niezb dnych do wykonania produktu, a tak e osobom odpowiedzialnym za zamówienia urzàdzeƒ produkcyjnych. Modu zawiera baz danych u atwiajàcà ergonomiczne kszta towanie stanowisk monta u r cznego, jak równie zbiór materia ów i fachowej literatury. Zawiera on zarówno wykaz przepisów prawnych, wykorzystanych norm oraz literatury i czasopism oraz wykaz instytutów zajmujàcych si tà tematykà. Ka dy problem zwiàzany z tworzeniem warunków pracy na stanowisku monta owym oraz budowà stanowiska potwierdzony jest konkretnà normà, przepisem prawnym lub wiedzà pochodzàcà z literatury. 14 ROK WYD. LXVIII ZESZYT 11/2009

3 Zasady kszta towania stanowiska pracy Projektowanie procesu technologicznego monta u oprócz danych ekonomicznych zwiàzanych z konkretnym procesem, rodzajem i iloêcià produkowanego produktu, nak adami finansowymi na uruchomienie, czasem na realizacj procesu oraz ogólnymi danymi organizacyjnymi i makroekonomicznymi, obejmuje zadania projektowania stanowisk monta owych i dok adnà analiz czasu trwania zadaƒ monta owych w okreêlonych uwarunkowaniach sprz towych i dost pnej powierzchni miejsca pracy. Po okreêleniu tych danych mo na przejêç do kszta towania samych stanowisk i otoczenia, w którym b dzie przeprowadzany proces. Kszta tujàc monta, trzeba zwróciç uwag na obcià enie pracownika oraz otoczenie stanowiska pracy. Poczàwszy od podnoszenia ci kich elementów i àczàcego si z tym bardzo du ego obcià enia mi Êni, skoƒczywszy na wyt eniu wzroku podczas monta u bardzo ma ych elementów. Zastosowanie zasad ergonomii w kszta towaniu stanowiska monta owego mo e sprowadziç do minimum negatywne skutki wp ywu budowy stanowiska na zdrowie pracownika. Do pe nego uwzgl dnienia wszystkich czynników zwiàzanych z uwarunkowaniami poprawnego kszta towania stanowiska pracy niezb dne jest wspó dzia anie i korzystanie z wiedzy specjalistów z ró nych dziedzin, takich jak: ekonomia, socjologia, ergonomia, BHP, in ynieria, psychologia i pedagogika pracy oraz medycyna pracy [6 9]. Optymalny proces projektowania powinien uwzgl dniaç w aêciwoêci sk adników ca ego systemu, formy jego organizacji i w aêciwoêci technologicznych monta u, aby nast pnie przejêç do kszta towania stanowisk pracy, na których b dzie odbywa si monta. Realizacja projektu powinna odbywaç si zgodnie z zasadami i przepisami polskiego ustawodawcy. Zasady projektowania i przepisy BHP dotyczàce kszta towania monta u zosta y zawarte przede wszystkim w Rozporzàdzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z roku 1997 oraz Kodeksie Pracy. Ca y proces projektowania powinien byç oparty na zasadniczych obowiàzkach pracodawcy, podstawowe warunki pracy powinny zostaç dostosowane do rodzaju pracy i wykonywanych czynnoêci fizycznych oraz do zdolnoêci psychofizycznych, a tak e mo liwoêci i komfortu pracy cz owieka. Ka de stanowisko pracy nale y tak zaprojektowaç, aby: by o spe nione zapotrzebowanie na powierzchni przeznaczonà na realizacj pracy, jak równie na sk adowanie pó produktów, narz dzi, produktów gotowych, wyposa one by o w takà iloêç surowców, materia ów pomocniczych, która jest absolutnie niezb dna, wynikajàca z potrzeb i gwarantujàca ciàg oêç produkcji, ka de stanowisko pracy musi mieç swobodny i bezpieczny dost p, jego wysokoêç w Êwietle na ca ej d ugoêci nie powinna byç mniejsza ni 2 m. Je eli jednak wzgl dy techniczne nie pozwalajà na zachowanie tej wartoêci, dopuszczalne jest zmniejszenie wysokoêci dojêcia w Êwietle do 1,8 m, przy odpowiednim oznakowaniu zgodnie z Polskà Normà. PrzejÊcia pomi dzy urzàdzeniami, maszynami, przeznaczone tylko do obs ugi tych maszyn, powinny mieç szerokoêç co najmniej 0,75 m w ruchu jednokierunkowym, natomiast w przypadku ruchu dwukierunkowego szerokoêç minimalna powinna wynosiç 1 m, w przypadku gdy zak ad zatrudnia osoby niepe nosprawne, pracodawca musi zagwarantowaç dostosowanie stanowisk oraz dojêcia do nich do potrzeb i mo liwoêci tych pracowników, w przypadku gdy praca nie wymaga sta ej pozycji stojàcej, pracodawca powinien zapewniç pracownikom mo liwoêç siedzenia lub opierania cia a na specjalnie przystosowanych krzes ach. je eli praca wymaga pozycji stojàcej lub przemieszczania si, nale y zapewniç mo liwoêç odpoczynku w pozycji siedzàcej w niedalekiej odleg oêci od stanowiska. Wszystkie siedziska powinny byç zgodne z Polskimi Normami. Podczas projektowania nale y podzieliç proces kszta towania stanowiska pracy w odpowiedni sposób, który umo liwia w aêciwà kolejnoêç post powania i gwarantuje szybki rezultat. KolejnoÊç zadaƒ obejmujàcych zagadnienia podczas projektowania stanowiska zgodnie z normà [10] jest nast pujàca: opracowanie i sprecyzowanie za o eƒ, ustalenie populacji operatorów, analiza zadania roboczego, ustalenie i opracowanie niezb dnych danych ergonomicznych, ustalenie wymagaƒ dotyczàcych szkolenia operatorów, wybór metody oceny i ocena wybranego rozwiàzania, ocena rezultatów analizy z udzia em operatorów, ocena rezultatów badaƒ doêwiadczalnych i wprowadzenie zmian. Przy uwzgl dnieniu tych zasad, podstawowym zadaniem jest dostosowanie stanowiska do charakteru wykonywanych czynnoêci monta owych. Nale- y zatem okreêliç, w jaki sposób przebiega monta i z jakà dok adnoêcià nale y wykonaç po àczenia elementów w produkt. Na podstawie tych danych mo na sprecyzowaç kszta t i wyposa enie stanowiska i zgodnie z normà okreêliç czynniki niezb dne do poprawnego kszta towania stanowiska monta u zgodnego z zasadami projektowania [11]. Aby zaprojektowaç ergonomiczne stanowisko monta u, nale y spe niç nast pujàce warunki: obszar swobody pracownika musi byç dostosowany do operatora obs ugujàcego dane stanowisko. Przestrzeƒ powinna byç dostosowana do wymiarów cia a operatora oraz do wykonywanych czynnoêci, siedziska powinny byç dostosowane do anatomicznych i fizjologicznych cech cz owieka, powinna byç zapewniona przestrzeƒ dla ruchów cia a, przede wszystkim dla g owy, ramion, d oni, nóg, stóp, elementy sterownicze powinny znajdowaç si w zasi gu funkcjonalnym, uchwyty i pokr t a powinny byç dostosowane do biomechanicznych parametrów czynnoêci r ki. Odnoszàc si do fizjologii postawy i ruchów cia a cz owieka nale y zwracaç uwag na to, aby: praca by a tak zaprojektowana, aby unikaç niepotrzebnego lub nadmiernego obcià enia mi Êni, stawów, wiàzade oraz uk adów oddechowego i krà enia, ROK WYD. LXVIII ZESZYT 11/

4 wymagana od cz owieka si a powinna si mieêciç w granicach uwarunkowaƒ fizjologii, postawa cia a, wywierana si a i ruch cia a powinny byç ze sobà zharmonizowane, operator powinien mieç mo liwoêç zmiany pozycji z siedzàcej na stojàcà; jeêli konieczny jest wybór tylko jednej z nich, wówczas nale y preferowaç pozycj siedzàcà, pozycja stojàca mo e byç wymuszona przez wykonywane czynnoêci, w przypadku wymogu u ycia nadmiernej si y, do systemu pracy nale y wprowadziç dodatkowe êród o energii w postaci manipulatora lub specjalnych docisków, nale y ustaliç równowag mi dzy ruchami cia a, przy czym korzystniejszy jest ruch ni d ugotrwa y bezruch, amplituda, si a, pr dkoêç i rytm ruchów powinny byç wzajemnie dostosowane, ruchy, w których wymagana jest du a dok adnoêç, nie powinny byç zwiàzane z u yciem du ej si y mi Êni, przy czym cia o powinno byç w najbardziej stabilnym po o eniu, np. w pozycji siedzàcej. Modu programowy wspomagania prac projektowych dla konfiguracji ergonomicznych stanowisk monta owych Rys. 3. Menu g ówne programu KEKSM Przedstawione zagadnienia znalaz y swoje odzwierciedlenie w treêci bazy danych zawierajàcej: regu y post powania przy kszta towaniu stanowiska oraz zbiór norm i przepisów prawnych z tym zwiàzanych, stanowiàc modu programu System doradczy projektowania procesu technologicznego i doboru strefy roboczej monta u [12]. W swoim za o eniu opracowana aplikacja wykonana w Êrodowisku programu Microsoft Access w maksymalnie uproszczony sposób u atwia proces ergonomicznego kszta towania warunków prac monta owych oraz gromadzi wykaz wszelkich informacji, czasopism, stron internetowych, przepisów BHP zwiàzanych z tematykà ergonomii z mo liwoêcià ich dalszej rozbudowy. Baza danych dzia a jak standardowe oprogramowanie Êrodowiska Windows, jej obs uga jest intuicyjna, a ka dy element programu wyposa ony jest w ilustracje u atwiajàce zrozumienie analizowanej tematyki. Wszystkie formularze utworzone sà za pomocà tak zwanych formantów, czyli wszystkich elementów umo liwiajàcych obs ug ró norodnych danych w postaci tekstu, noty, etykiet, pól tekstowych, przycisków poleceƒ, przycisków prze- àczania, obrazków. Wi kszoêç formularzy wyposa- ona jest w opcj drukowania bie àcych danych za pomocà przycisku polecenia drukowania, natomiast drugi przycisk EXIT s u y zamykaniu formularza. Ka dy element programu jest ukszta towany tak, aby maksymalnie u atwiç jego obs ug, elementy wyposa ono w ilustracje u atwiajàce zrozumienie omawianej tematyki. Na rys. 4 pokazano g ówne menu nazywane g ównym panelem prze- àczania, który otwiera si automatycznie po uruchomieniu Ergonomicznego Kreatora Stanowisk Monta owych. Z tego poziomu mo na obs ugiwaç baz danych za pomocà poszczególnych przycisków umo liwiajàcych edycj zawartych w bazie informacji. Program otwiera menu g ówne, a po uruchomieniu Kreatora Ergonomicznego Kszta towania Stanowisk Monta owych (rys. 4) za pomocà pokazanych przycisków uzyskuje si dost p do poszczególnych elementów kreatora, których cz Êç zobrazowano na rys Lewa czeêç arkusza kreatora (rys. 3). zawiera wykaz zasad i przepisów potrzebnych podczas ergonomicznego kszta towania stanowiska monta owego, natomiast prawa jest opisem opracowaƒ naukowych, na podstawie których powsta program, jednoczeênie gromadzi wykaz czasopism, stron internetowych norm i przepisów BHP zwiàzanych z tematykà ergonomii. Ilustracja formularza Wymiary stanowisk (rys. 4) zawiera informacje dotyczàce: zasad kszta towania, wymiarów sto ów i wymiarów krzese. Otwarcie poszczególnych hase umo liwia dost p do informacji i zasad dotyczàcych: metodologii kszta towania stanowisk dostosowanych do wymogów swobody pracownika na stanowisku Obszary swobody na stanowiskach, wymiarów sto ów oraz konfiguratora dla pracy w pozycji siedzàcej, stojàcej oraz mieszanej. Ostatni element wchodzàcy w sk ad Wymiarów stanowisk dotyczy wymiarów sto ów i siedzisk i podaje informacje na temat rodzajów i wymiarów siedzisk wykorzystywanych w monta u. Kolejne elementy kreatora zawierajà pozosta e informacje niezb dne dla optymalnego skonfigurowania pod wzgl dem ergonomicznym stanowiska monta- owego. Nale à do nich: rozmieszczenie urzàdzeƒ i okreêlenie optymalnego zasi gu prac, zestawienie poprawnych obszarów i odleg oêci widzenia oraz rozmieszczenie punktów i warunków oêwietlenia, okreêlenie dopusz- 16 ROK WYD. LXVIII ZESZYT 11/2009

5 Rys. 4. Formularze wyboru Wymiary stanowisk czalnego poziomu ha asu, temperatury w pomieszczeniu oraz wykaz stosowanych oznaczeƒ BHP, a tak- e okreêlenie normatywów czasowych dla metody MTM, MOST i RENAULT oraz zestawienie norm DIN, EN, ISO, PN, wykaz czasopism, adresy stron internetowych i wykaz ustaw i oprogramowaƒ wspomagajàcych projektowanie procesów produkcyjnych i monta u [5, 11 14]. Rys. 5. Przyk adowe wybrane formularze stosowane w oprogramowaniu Podsumowanie Projektowanie stanowiska monta owego z wykorzystaniem modu ów programowych, umo liwiajàcych jego ocen pod wzgl dem wymagaƒ ergonomicznych, oznacza w dzisiejszych warunkach funkcjonowania przemys u, obok rozwiàzywania problemów organizacji pracy, mo liwoêç zwi kszenia efektywnoêci i korzyêci ekonomicznych. Szczególnie ROK WYD. LXVIII ZESZYT 11/

6 w warunkach monta u wymagajàcych wykonywania powtarzajàcych si czynnoêci i wyst powania znacznego obcià enia fizycznego i psychicznego. Opracowany w ITMiA Politechniki Wroc awskiej modu programowy, jako uzupe nienie systemu doradczego, pozwala na uwzgl dnianie wszelkich uwarunkowaƒ zwiàzanych z tworzeniem strefy stanowiska monta u r cznego na etapie tworzenia projektu. LITERATURA 1. Reiter R.: Methoden und Werkzeuge der Digitalen Fabrik. Maschinenwesen Fakultät, München Monitoring the state of occupational safety and health in the European Union. European Agency for Safety and Health at Work, Bilbao, Landau K., Luczak H.: Ergonomie und Organisation in der Montage. Carl Hanser Verag, München Lehrstuhl für Ergonomie: Produktionsergonomie. Maschinenwesen Fakultät, München DIN 33406: 1988 Arbeitsplatzmaße im Produktionsbereich 6. Bundesamt für Wehrtechnik und Beschaffung, Koblenz: Handbuch der Ergonomie für Wehrtechnik und Beschaffung. Hanser Verlag, München Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzeênia 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeƒstwa i higieny pracy b dàce za àcznikiem do Obwieszczenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo ecznej z dnia 28 sierpnia 2003 roku. 8. Bezpieczeƒstwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. CIOP, Warszawa PN-91/N-08018:1991 Ergonomiczne zasady projektowania systemów pracy. 10. PN EN 614-1:1999 Maszyny. Bezpieczeƒstwo. Ergonomiczne zasady projektowania. Cz Êç 2: Interakcje mi dzy projektowaniem maszyn a zadaniami roboczymi. 11. PN-81/N0810:1981 Ergonomiczne zasady projektowania systemów pracy. 12. Reifur B.: Doradczy system projektowania procesu technologicznego i doboru urzàdzeƒ strefy roboczej monta u SOP IV konferencja naukowo-techniczna, Kraków. Wydaw. Polit. Krak., 2004 ss , bibl. 21 poz. 13. DIN 33402:1978 Körpermaße des Menschen. 14. DIN 68877:1981 Körpermaße des Menschen. 18 ROK WYD. LXVIII ZESZYT 11/2009