Skutki uboczne język polski Pierwsze wydanie 2010

Transkrypt

1 Skutki uboczne język polski Pierwsze wydanie 2010

2 Podziękowania Autor: Michael Carter Pierwsze polskie wydanie 2010 Adaptowane z pierwszego brytyjskiego wydania 2009 Podziękowania dla Sieci Plus za przetłumaczenie tej publikacji. Treść i projekt graficzny sfinansowany przez brytyjski NHS Pan-London HIV Prevention Programme oraz Brytyjski Departament Zdrowia Tłumaczenie sfinansowane przez Merck, Sharp and Dohme Aby obejrzeć tę broszurę w wersji PDF z większą czcionką, możesz odwiedzić naszą stronę internetową Informacje zawarte w tej ulotce dotyczą rekomendowanych procedur leczenia i opieki osób żyjących z HIV w Europie.

3 Skutki uboczne Ta broszura zawiera informacje na temat możliwych skutków ubocznych leczenia antyretrowirusowego. Wszystkie leki, także te przeciwko HIV, mogą wywołać nieplanowane/ niechciane skutki i być może zechcesz przeczytać tę broszurę, bo niepokoisz się, że się pojawią lub już się u Ciebie pojawiły. Znajdziesz tu informacje, które pomogą Ci zrozumieć, na czym polegają skutki uboczne, jak ich uniknąć i jak sobie z nimi poradzić. Skutki uboczne są nieuniknione, ale to, ze któryś z nich został opisany w tej broszurze nie oznacza, że musi u Ciebie wystąpić. Nawet jeśli pojawi jakiś skutek uboczny, na ogół ma łagodny, tymczasowy przebieg i można go leczyć. Po przeczytaniu tej broszury możesz zechcieć porozmawiać o skutkach ubocznych leczenia ARV z Twoim lekarzem lub inną osobą z zespołu medycznego opiekującego się pacjentami z HIV.

4 Treść Leczenie antyretrowirusowe dłuższe i zdrowsze życie 1 Środki ostrożności przed skutkami ubocznymi 3 Reakcje alergiczne 4 Moment wystąpienia skutków ubocznych 7 U kogo występują skutki uboczne? 8 Przeciwdziałanie skutkom ubocznym 10 OOTwoje nastawienie do skutków ubocznych 10 OOWiedza na temat skutków ubocznych 11 OORozmowa o skutkach ubocznych 12 OOTwoje życie a skutki uboczne 13 OOZmienność skutków ubocznych 15

5 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne 16 OORozpoczęcie leczenia po raz pierwszy? 16 OORozpoczęcie leczenia inhibitorem proteazy? 21 OOInne opcje, gdy rozpoczynasz leczenie po raz pierwszy 22 OOLeki niezalecane w pierwszorazowych schematach terapeutycznych ARV 24 OOZmiana leczenia z powodu skutków ubocznych 24 OOLeczenie osób, które przyjmowały już wiele leków ARV 25 Najczęstsze skutki uboczne 28 OOBiegunka 29 OOMdłości 30 OOBól głowy 31 OOZaburzenia nastroju lub snu 31 OOWysypka 32 OOZaburzenia seksualne 32 OOZmęczenie 34

6 Długofalowe skutki uboczne 35 OOZaburzenia pracy nerek 35 OOLipodystrofia 36 OOZmiany metaboliczne 38 OOZaburzenia pracy wątroby 42 OONeuropatia obwodowa 43 Rzadkie skutki uboczne 45 OOZmiany kostne 45 OOKwasica mleczanowa 45 OOZapalenie trzustki 46 Podsumowanie 48 Słowniczek 50

7 Leczenie antyretrowirusowe dłuższe i zdrowsze życie Leczenie antyretrowirusowe dłuższe i zdrowsze życie Jak na razie nie potrafimy wyleczyć HIV, ale terapia antyretrowirusowa oznacza dłuższe i zdrowsze życie. Liczba zachorowań i zgonów wśród osób żyjących z HIV drastycznie spadła po wprowadzeniu w połowie lat 90. terapii skojarzonych, składających się z trzech leków ARV. Od tamtej pory leczenie antyretrowirusowe jest wciąż udoskonalane i najnowsze badania pokazują, że seropozytywna osoba może dożyć naturalnej śmierci. Najprościej mówiąc leczenie ARV działa! 1 Aby odnieść jak największą korzyść z leczenia ARV, należy je rozpocząć w odpowiednim momencie, a potem przyjmować prawidłowo wszystkie (lub prawie wszystkie) dawki leków ARV o właściwych porach. Leczenie antyretrowirusowe odniesie najlepszy skutek, jeśli się je rozpocznie zanim HIV uczyni dużo szkód w systemie immunologicznym. Obecnie zaleca sie, by wdrażać leczenie ARV, gdy liczba komórek CD4 wynosi około 350. Wykazano, że rozpoczęcie terapii w tym momencie zmniejsza ryzyko rozwinięcia się chorób związanych z HIV oraz innych poważnych chorób takich, jak: choroby serca, nerek czy wątroby. Gdy rozpocznie się leczenie, ważne jest, by prawidłowo brać wszystkie dawki leków

8 Leczenie antyretrowirusowe dłuższe i zdrowsze życie antyretrowirusowych. Wtedy ryzyko, że leki przestaną działać z powodu lekooporności HIV, będzie bardzo niewielkie. Tak jak w przypadku innych lekarstw, leki ARV mogą mieć niepożądane skutki, czasem nieprzyjemne, z powodu których możesz się nawet źle czuć. Są to tzw. skutki uboczne, określane również jako działania lub reakcje niepożądane. Prawdopodobnie słyszałeś(aś) o pewnych skutkach ubocznych, które mogą wywołać leki antyretrowirusowe i być może się ich obawiasz lub martwisz się z tego powodu. Chociaż trzeba wiedzieć, że leczenie ARV może spowodować skutki uboczne, należy też podkreślić, że korzyści leczenia są znacznie większe od ryzyka skutków ubocznych. Trzeba również wiedzieć, że obecnie stosowane leki antyretrowirusowe wiążą się ze znacznie mniejszą liczbą skutków ubocznych niż leki sprzed dziesięciu czy nawet pięciu lat. Dobrze też wiedzieć, że gama leków jest teraz dużo większa i zwykle można zaradzić ewentualnym skutkom ubocznym leków ARV co po prostu oznacza, że nie musisz znosić skutków ubocznych. Ta broszura dostarczy Ci informacji o skutkach ubocznych: w jaki sposób zminimalizować ryzyko ich wystąpienia, jak sobie z nimi radzić, jeśli wystąpią i co robić, gdy pojawi się jakiś poważniejszy skutek uboczny. 2

9 Środki ostrożności przed skutkami ubocznymi Aby powstrzymać replikację HIV, konieczna jest terapia skojarzona z kilku leków ARV, z których każdy atakuje wirusa w nieco inny sposób. Leki te mają bardzo silne działanie na wirusa, ale mogą też spowodować niepożądane reakcje lub skutki uboczne. Nie dotyczy to wyłącznie leków antyretrowirusowych wszystkie środki lecznicze, w tym medycyna alternatywa i tzw. naturalne i ziołowe środki, mogą wywoływać niepożądane skutki uboczne. Środki ostrożności przed skutkami ubocznymi na testach klinicznych przy udziale setek, jeśli nie tysięcy, osób żyjących z HIV. Testy te mają za zadanie sprawdzić, czy leki ARV są bezpieczne w użyciu. Gdy lek zostaje dopuszczony do użytku, oznacza to, że korzyści wynikające z jego stosowania przeważają nad jego skutkami ubocznymi. Większość skutków ubocznych, które zostają zidentyfikowane podczas badań klinicznych na przykład, biegunka, mdłości lub bóle głowy ma na ogół łagodny przebieg i często ustępuje. Ale nawet łagodne skutki uboczne mogą wpłynąć na jakość życia, więc dobrze wiedzieć o ich możliwych efektach. Każdy stosowany obecnie lek ARV został poddany wieloletnim badaniom, polegającym Czasami w trakcie badań klinicznych wykrywa się poważniejsze skutki uboczne. Szczególnie 3

10 poważnym, a nawet niebezpiecznym, skutkiem ubocznym może być reakcja alergiczna na lek. Niemniej jednak są to rzadkie przypadki. Reakcje alergiczne Reakcje alergiczne Trzy leki antyretrowirusowe, przy których istnieje najwyższe ryzyko alergii to: abacawir (Ziagen, również w tabletkach kombinowanych, Kivexie i Trizivirze), newirapina (Viramune) oraz etrawiryna (Intelence). Nadwrażliwość na abacawir Uważa się, że u około 8% osób rozpoczynających terapię abacawirem wystąpi reakcja alergiczna na ten lek (często określana jako reakcja nadwrażliwości na abacawir). Wiąże się ona z genem o nazwie HLA-B*5701 i przed rozpoczęciem terapii abacawirem należy wykonać badanie krwi na obecność tego genu. 4

11 Reakcje alergiczne Jeśli wynik testu na obecność genów będzie pozytywny, nie powinieneś(aś) brać abacawiru ani żadnej z tabletek kombinowanych zawierających abacawir. A jeśli wynik testu jest negatywny, możesz rozpocząć przyjmowanie abacawiru, w przypadku wystąpienia gorączki, wysypki, nudności, wymiotów lub bólu brzucha, należy to natychmiast zgłosić lekarzowi, ponieważ wciąż istnieje niewielkie ryzyko wystąpienia reakcji alergicznej. Gdy przerwiesz terapię abacawirem z powodu reakcji alergicznej na lek, nie wolno Ci go już nigdy brać, gdyż w przeciwnym razie może to być bardzo niebezpieczne, a nawet grozić śmiercią. Zaburzenia czynności wątroby spowodowane newirapiną U niewielkiej liczby osób, które rozpoczęły przyjmowanie newirapiny, występują poważne zaburzenia czynności wątroby. Także i ta reakcja jest związana z występowaniem konkretnego genu. Aby zmniejszyć ryzyko reakcji alergicznej na ten lek, mężczyźni nie powinni rozpoczynać przyjmowania newirapiny, gdy liczba ich komórek CD4 wynosi powyżej 400, zaś kobiety gdy liczba ich komórek CD4 wynosi powyżej 250. Inne leki, w tym antyretrowirusowe, mogą także, choć rzadko ma to miejsce, wywoływać reakcje alergiczne. Dlatego ważne jest, aby szybko zgłosić lekarzowi takie objawy, jak wysypka czy gorączka, lub ogólne złe samopoczucie wkrótce po rozpoczęciu przyjmowania nowego leku. Nadwrażliwość na etrawirynę U niewielkiej liczby osób przyjmujących 5

12 Reakcje alergiczne etrawiriynę (Intelence) - należącą do NNRTI wystąpiła wysypka pomiędzy trzecim a szóstym tygodniem przyjmowania leku. W najpoważniejszych przypadkach u pacjentów wystąpiła poważna reakcja skórna w postaci pęcherzy lub łuszczenia. Jest to rzadka ale poważna reakcja alergiczna, która może nawet prowadzić do śmierci. Etrawiryna może też spowodować łagodną wysypkę w pierwszych tygodniach leczenia w takim wypadku warto się skontaktować z kliniką, by to monitorować. Gdy zdiagnozowana zostanie reakcja nadwrażliwości, należy natychmiast przerwać podawanie etrawiryny i nie wolno jej ponownie przyjąć. W przypadkach nadwrażliwości, ciężkiej postaci wysypki towarzyszą zwykle inne objawy, m.in. gorączka, wycieńczenie, zapalenie spojówek, obrzęk twarzy, bóle mięśniowe lub stawowe albo oznaki niewydolności wątroby, czyli np. żółknięcie oczu, ciemny kolor moczu, nudności, wymioty lub wrażliwość poniżej żeber. W przypadku wystąpienia powyższych objawów, należy natychmiast udać się do lekarza. 6

13 Moment wystąpienia skutków ubocznych Niektóre skutki uboczne pojawiają się wkrótce po rozpoczęciu leczenia danym lekiem, gdy ciało przystosowuje się do nowego leku. Takie skutki uboczne często słabną, daje się je leczyć lub wręcz całkowicie znikają po kilku dniach, tygodniach lub miesiącach. Są często określane mianem krótkofalowych skutków ubocznych. Inne skutki uboczne pojawiają sie dopiero po kilku miesiącach czy nawet latach leczenia danym lekiem i są to długofalowe środki uboczne. Czasami leki powoduje skutki uboczne niestwierdzone w trakcie badań i ujawniają Moment wystąpienia skutków ubocznych 7 sie dopiero po zażyciu ich przez wiele osób w długim okresie. Warto poinformować lekarza o wszelkich nietypowych objawach, by można było stwierdzić ich przyczynę i odpowiednio zareagować.

14 U kogo występują skutki uboczne? U każdego mogą wystąpić skutki uboczne leków antyretrowirusowych. Ich rodzaj i nasilenie różnią się w zależności od osoby. Skutki uboczne nie muszą się jednak wcale pojawić w rzeczywistości wiele osób otrzymujących leki ARV nie ma żadnych skutków ubocznych. U innych pacjentów z kolei pojawiające się skutki uboczne mają łagodny przebieg, więc nie przeszkadzają w życiu, nie powodując dolegliwości czy niedogodności. U kogo występują skutki uboczne? 8 U niektórych ludzi występujące na początku skutki uboczne po jakimś czasie słabną lub w ogóle ustępują. Istnieje jednak niewielka liczba osób, u których skutki uboczne są trwałą reakcją na konkretny lek antyretrowirusowy i wpływają na ich jakoś życia, prowadząc nawet do fizycznych lub psychicznych schorzeń. Indywidualne ryzyko wystąpienia niektórych skutków ubocznych wiąże się z pewnymi czynnikami odnoszącymi się do tego, kim jesteś. Jednym z tych czynników jest rasa. Na przykład wiadomo, że u osób pochodzących z północnej Europy częściej występuje gen wywołujący alergię na abacawir.

15 U kogo występują skutki uboczne? Również to, czy jesteś kobietą czy mężczyzną, może wpływać na ryzyko skutków ubocznych. Jak już wspomniano, kobiety nie powinny rozpoczynać przyjmowania newirapiny, gdy liczba ich komórek CD4 wynosi powyżej 250, zaś mężczyźni nie powinni rozpoczynać terapii tym lekiem przy liczbie komórek CD4 powyżej 400. Możliwe jest też, że zmiany w rozkładzie tkanki tłuszczowej (lipodystrofia), rozwinięta u osób, które przyjmowały leki ARV starszej generacji, w większym stopniu dotykają kobiet niż mężczyzn. Także styl życia może mieć wpływ na ryzyko niektórych innych skutków ubocznych. Przykładowo, niektóre leki ARV mogą powodować wzrost tłuszczu we krwi, co może być zwielokrotnione, jeśli jesz dużo tłustych pokarmów. Niektóre schematy ARV prawdopodobnie mogą zwiększać ryzyko chorób serca i jest to spory problem u osób z innymi czynnikami ryzyka wystąpienia tych chorób (np. u palaczy). Inne leki ARV mogą zaburzać czynność wątroby, ale może też to mieć miejsce w przypadku nadużywania alkoholu lub stosowania środków psychoaktywnych. Wirusowe zakażenie wątroby typu B lub C może również zwiększać ryzyko niewydolności wątroby w przypadku przyjmowania pewnych leków antyretrowirusowych. Istnieje więc wiele rzeczy, które możesz zrobić i które wpłyną korzystnie na ogólny stan zdrowia, by zmniejszyć ryzyko wystąpienia pewnych skutków ubocznych. Są to: zbilansowana dieta 9

16 z dużą ilością świeżych warzyw i owoców i ograniczoną ilością tłuszczów, aktywność fizyczna, niepalenie oraz ograniczenie spożywania alkoholu. Zwróć się do swojego lekarza lub kogoś innego z zespołu medycznego kliniki leczenia HIV, by Ci doradzili odnośnie diety czy rzucenia palenia, czy też gdy chcesz porozmawiać o stosowaniu alkoholu czy narkotyków. Ważne, by powiedzieć lekarzowi o innych potencjalnych czynnikach ryzyka skutków ubocznych, np. chorobach serca w rodzinie lub wirusowym zapaleniu wątroby typu B lub C. Wtedy wspólnie z lekarzem wybierzecie najodpowiedniejsze dla Ciebie leki ARV. Przeciwdziałanie skutkom ubocznym 10 Przeciwdziałanie skutkom ubocznym Skutki uboczne mogą być uciążliwe, powodować dolegliwości czy niedogodności, a czasem nawet wzbudzać niepokój pacjenta. Pomocna jest świadomość, że można ich uniknąć. Warto też przede wszystkim pamiętać, że da się zmniejszyć ryzyko wystąpienia skutków ubocznych. A jeśli już się pojawią, zwykle można coś na nie poradzić. Twoje nastawienie do skutków ubocznych Na początku dobrze jest się nastawić realistycznie wobec skutków ubocznych. Mimo że trzeba mieć świadomość, że leczenie ARV może wywoływać skutki uboczne, równie ważne jest, by zdać sobie sprawę, że:

17 Przeciwdziałanie skutkom ubocznym OODzięki leczeniu ARV masz się lepiej poczuć. Nie musisz znosić skutków ubocznych. Jeśli nie możesz sobie poradzić z jakimś skutkiem ubocznym, istnieje szansa, że można coś na to poradzić. OOLeczenie antyretrowirusowe daje szansę na dożycie wieku zbliżonego do wieku naturalnej śmierci. Odkładanie na później decyzji o rozpoczęciu terapii z powodu lęku przed skutkami ubocznymi może zwiększyć ryzyko zachorowania. Wdrożenie terapii przy osłabionym systemie immunologicznym może nawet zwiększyć ryzyko skutków ubocznych. OOWiększość skutków ubocznych ma łagodny charakter i często słabną lub w ogóle ustępują. W przeciwnym razie można je leczyć. OOObecnie najczęściej stosowane leki ARV nie powodują tak poważnych skutków ubocznych, jak leki starszych generacji. OONiektóre skutki uboczne można bezpiecznie opanować przy pomocy innych leków. Obecnie istnieje wiele opcji terapeutycznych ARV i możesz zmienić leczenie na takie, które nie wywoła u Ciebie skutków ubocznych. Wiedza na temat skutków ubocznych Gdy zamierzasz rozpocząć lub zmienić leczenie ARV, wiedza na temat skutków ubocznych poszczególnych leków może Ci pomóc w 11

18 Przeciwdziałanie skutkom ubocznym doborze najodpowiedniejszego dla Ciebie schematu lekowego. W dalszej części broszury znajdują się szczegóły na temat najczęstszych schematów lekowych i skutków ubocznych, które mogą powodować poszczególne leki, a także jak można sobie z nimi poradzić. Rozmowa o skutkach ubocznych Warto porozmawiać ze swoim lekarzem lub innym członkiem zespołu medycznego o ryzyku skutków ubocznych oraz ich wpływie na Twoje życie. Warto wtedy wspomnieć twoją historię choroby, choroby występujące w Twojej rodzinie i elementy trybu życia, które mogą wpłynąć na wystąpienie skutków ubocznych. Ponadto dobrze poinformować lekarza o innych lekach, które bierzesz, by zapobiec przepisaniu Ci leku, który może wchodzić w interakcje z lekami antyretrowirusowymi. O czym należy poinformować lekarza: OOStwierdzone alergie na inne leki. OOInne ważne problemy zdrowotne takie, jak np. choroby serca, wątroby czy nerek lub zaburzenia psychiczne (m.in. depresja). OOStosowanie innych leków, czy to na receptę, bez recepty, czy też środków psychoaktywnych. Jeśli martwi Cię jakiś konkretny skutek uboczny, powiedz o tym komuś z personelu medycznego. 12

19 Przeciwdziałanie skutkom ubocznym Z pewnością będą Ci mogli udzielić więcej informacji na jego temat oraz omówić z Tobą Twoje obawy. Mogą Ci też polecić alternatywne leczenie lub poradzić, w jaki sposób zmniejszyć negatywny wpływ danego skutku ubocznego. Twój lekarz albo farmaceuta powinni Cię uprzedzić o potencjalnie niebezpiecznych skutkach ubocznych przepisanych Ci leków i ich objawach. Jeżeli cokolwiek jest dla Ciebie niejasne, dopytaj się o to. Powinno się także otrzymać namiary na osobę, z którą trzeba się skontaktować w przypadku gdy sądzisz, że wystąpiły u Ciebie potencjalnie niebezpieczne skutki uboczne. Rzadko terapię ARV trzeba wdrożyć lub zmienić natychmiast i raczej nie podejmuje się takiej decyzji w jednej chwili. Jeśli to możliwe, być może wygodniej będzie zacząć leczenie w miarę niestresującym momencie w życiu, by można było dać sobie czas na oswojenie się z wszelkimi występującymi na początku skutkami ubocznymi. Twoje życie a skutki uboczne Styl życia może pomóc w zmniejszeniu ryzyka wystąpienia skutków ubocznych, albo przynajmniej je ograniczyć. Rozpoczęcie lub zmiana leczenia ARV są zwykle dosyć dużym wydarzeniem w życiu, dlatego warto podchodzić realistycznie do możliwości poradzenia sobie z ewentualnymi skutkami ubocznymi. Lepiej nie planować innych poważnych zmian życiowych w tym czasie. 13

20 Przeciwdziałanie skutkom ubocznym Warto też pamiętać pewne ogólne wskazówki. OODobrze sie odżywiaj! I myśl o tym, co jesz. Dobra, zbilansowana dieta jest niezwykle ważna dla ogólnego stanu zdrowia. Lekarz może Cię skierować do dietetyka, który Ci doradzi i udzieli informacji na temat diety. OOSen jest bardzo istotny dla zachowania zdrowia fizycznego i psychicznego. Jeśli masz problemy z zasypianiem, dobrze, wiedzieć, że można temu zaradzić. Lekarz specjalista zajmujący się HIV lub lekarz pierwszego kontaktu mogą Ci pomóc. OOPoczucie, że poradzisz sobie w lepszych, ale i w gorszych momentach, jest równie ważne, co dobry stan zdrowia. OOWażne jest regularne uprawianie sportu. Poprawia to samopoczucie i może zmniejszyć ryzyko rozwinięcia się niektórych poważnych chorób. OOPalenie powoduje wiele problemów zdrowotnych, jak chociażby nowotwory płuc, choroby serca i udary. Nie pal. A jeśli palisz, spróbuj rzucić palenie. OOKontroluj ilość wypijanego alkoholu. Regularne picie w ilości przekraczającej dopuszczalną dawkę może wywołać problemy ze zdrowiem, np. choroby wątroby, serca albo udar. OOBądź ostrożny(a), stosując środki psychoaktywne. Jeśli czujesz się źle 14

21 Przeciwdziałanie skutkom ubocznym z powodu spożywania alkoholu lub narkotyków, być może warto wspomnieć o tym komuś z zespołu medycznego lub lekarzowi rodzinnemu, w celu otrzymania pomocy. Zmienność skutków ubocznych Wiele osób przyjmujących leki ARV doświadcza w którymś momencie jakichś skutków ubocznych. Większość z niepożądanych reakcji jednak ma łagodną formę, ustępują same lub można je leczyć. Równie ważne jest, by pamiętać, że nie musisz znosić skutków ubocznych, lub samodzielnie sobie z nimi radzić. Dzięki leczeniu ARV masz się poczuć lepiej. Jeśli nie radzisz sobie z jakimś skutkiem ubocznym, porozmawiaj o tym ze swoim lekarzem ds. HIV, pielęgniarką lub farmaceutą na pewno Ci pomogą. Dlatego warto pamiętać, że nawet jeśli źle znosisz skutki uboczne lub masz z ich powodu kiepskie samopoczucie, raczej nie powinno tak być przez cały czas. 15

22 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne Rozpoczęcie leczenia po raz pierwszy? Lekarze specjalizujący się w leczeniu HIV stosują się do wytycznych na temat prowadzenia terapii antyretrowirusowej. Zalecane leki są najskuteczniejszymi i najbezpieczniejszymi dostępnymi lekami ARV. Leki zalecane dla osób po raz pierwszy rozpoczynających terapię ARV mają zazwyczaj mało skutków ubocznych. Przede wszystkim warto wiedzieć, że nie powodują więcej skutków ubocznych niż niektóre starsze leki ARV tamte leki są teraz rzadko stosowane, ponieważ 16 dostępne są bezpieczne i łatwiejsze w użyciu alternatywy. Jako że tak niewiele osób obecnie musi zmienić lub przerwać terapię z powodu skutków ubocznych, lekarze szacują, że będzie można bezpiecznie brać pierwszorazowe schematy lekowe przez dziesiątki lat. Zgodnie z europejskimi wytycznymi dotyczącymi leczenia ARV, należy rozpocząć terapię u osoby z liczbą komórek CD4 na poziomie około 350 (poprzednie wytyczne proponowały rozpoczynanie leczenia, gdy liczba komórek CD4 wynosi około 200). Jednym z głównych powodów, dla którego lekarze zalecają wcześniejsze rozpoczęcie terapii, jest fakt, że obecnie dostępne leki ARV zdają się bezpieczne i

23 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne powodują jedynie łagodne skutki uboczne. Pamiętaj, żeby jeśli wystąpią u Ciebie skutki uboczne powiedzieć o tym lekarzowi. Jeśli jakaś niepożądana reakcja nie ustępuje, nie musisz cierpieć w ciszy i prawie zawsze można coś na nią zaradzić. Zalecany schemat pierwszorazowy Gdy rozpoczynasz leczenie antyretrowirusowe po raz pierwszy, zaleca się, by kombinacja leków zawierała: OOEfawirenz (Sustivę lub Stocrin). Jest to nienukleozydowy inhibitor odwrotnej transkryptazy (NNRTI) oraz OOTruvadę. To tabletka kombinowana, zawierająca nukleozydowe/nukleotydowe inhibitory odwrotnej transkyptazy (NRTI): FTC (emtrycytabinę) i tenofowir albo: OOKivexę. To tabletka kombinowana, zawierająca NRTI: 3TC (lamiwudynę) i abacawir. Więcej o tych lekach znajdziesz w broszurze NAM Leki antyretrowirusowe. Chociaż leki te są skuteczne i na ogół bezpieczne, mimo to mogą powodować skutki uboczne. 17

24 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne Szczegółowe opisy najczęściej pojawiających sie skutków ubocznych znajdują się poniżej. Skutki uboczne efawirenzu Efawirenz jest bardzo bezpiecznym lekiem i mało kto musi przerwać jego przyjmowanie z powodu skutków ubocznych. Może jednak powodować takie niepożądane działania, jak: problemy z koncentracją, zawroty głowy, zaburzenia snu (np. bezsenność problemy z zaśnięciem), bardzo żywe sny i koszmary senne. Zaburzenia psychiczne, w tym depresja, niepokój i niskie samopoczucie także należą do skutków ubocznych efawirenzu. Objawy te zwykle są najbardziej odczuwalne w ciągu pierwszych kilku tygodni przyjmowania efawirenzu, po czym słabną lub w ogóle ustępują. Tylko w nielicznych przypadkach występują przedłużające się lub bardzo nasilone zaburzenia snu lub nastroju z powodu przyjmowania efawirenzu i dlatego czasem trzeba przerwać stosowanie tego leku. Gdy pojawi się któryś z tych skutków ubocznych, na pewno trzeba to zgłosić lekarzowi. Gdy wystąpią u Ciebie niepożądane reakcje spowodowane przyjmowaniem efawirenzu, porozmawiaj o tym z lekarzem. Można skorzystać z różnych dostępnych rozwiązań, które im zaradzą. Łatwym sposobem jest unikanie przyjmowania efawirenzu z wysokotłuszczowymi posiłkami, gdyż powoduje to wzrost stężenia tego leku w organizmie, co może z kolei nasilić skutki uboczne. Możesz się 18

25 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne też poradzić lekarza, o której najlepiej go brać, bo przyjmowanie go na około godzinę przed snem może oznaczać, że stężenie leku będzie najwyższe w czasie snu. Jeżeli wystąpiły u Ciebie wcześniej zaburzenia psychiczne, być może efawirenz nie będzie dla Ciebie najlepszym rozwiązaniem i zechcesz przedyskutować z lekarzem inne opcje terapeutyczne. Planując ciążę, nie powinno się przyjmować efawirenzu. Istnieje teoretyczne ryzyko zaszkodzenia płodowi. W przypadku zajścia w ciążę przyjmując efawirenz, należy się skontaktować z lekarzem. Skutki uboczne Truvady Substancje czynne zawarte w Truvadzie (FTC i tenofowir) są zazwyczaj bardzo bezpieczne i rzadko zachodzi konieczność przerwania przyjmowania Truvady z powodu skutków ubocznych. Jednak zarówno FTC, jak i tenofowir mogą powodować biegunkę i nudności (mdłości). U niektórych osób wystąpiły zawroty głowy jako efekt uboczny tenofowiru, a także ból głowy i problemy z zasypianiem jako niepożądane reakcje na FTC. W przypadku wystąpienia opisanych skutków ubocznych, można im zaradzić przyjmując inne leki, jak np. leki na biegunkę, przeciwwymiotne i przeciwbólowe. Istnieje niewielkie długofalowe ryzyko wystąpienia problemów kostnych w wyniku 19

26 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne leczenia tenofowirem. Powinno się wykonywać regularne badania krwi, w celu kontrolowania poziomu minerałów, aby upewnić się, że ta niepożądana reakcja nie wystąpi. Zaburzenia czynności nerek mogą być również skutkiem ubocznym tenofowiru, szczególnie u osób przyjmujących inne leki wpływające na pracę nerek albo mających inne czynniki ryzyka chorób nerek, np. nadciśnienie lub cukrzycę. Powinno się wykonywać regularne badania krwi, w celu kontrolowania pracy nerek. W rzadkich przypadkach FTC może spowodować zmiany odcienia skóry, szczególnie u osób innej niż biała rasy. Gdyby coś takiego wystąpiło, należy porozmawiać z lekarzem o dostępnych opcjach terapeutycznych. Skutki uboczne Kivexy Substancje czynne w Kivexie (3TC i abacawir) są na ogół bezpieczne. Abacawir może jednak powodować potencjalnie niebezpieczną reakcję alergiczną. Gdy rozważasz rozpoczęcie leczenia abacawirem, jest bardzo ważne, abyś najpierw wykonał(a) badanie krwi, by sprawdzić obecność genu wiążącego się z tą reakcją alergiczną, zwanego HLA-B*5701. Jeśli wynik okaże się pozytywny, nie wolno Ci brać abacawiru. Przy negatywnym wyniku wystąpienie reakcji alergicznej jest mało prawdopodobne, niemniej jednak jeśli pojawiłaby się gorączka, wysypka czy bóle głowy, należy to natychmiast zgłosić lekarzowi. Gdy przerwiesz terapię abacawirem z powodu reakcji alergicznej, nie wolno Ci go już nigdy brać, gdyż w przeciwnym razie może to być bardzo niebezpieczne, a nawet grozić śmiercią. 20

27 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne Niektóre (nie wszystkie) badania kliniczne wiążą abacawir z podwyższonym ryzykiem ataku serca, szczególnie u osób z innymi czynnikami ryzyka chorób serca. Z tego powodu abacawir nie jest zalecany dla osób, u których stwierdzono czynniki ryzyka wystąpienia chorób serca. Zarówno abacawir, jak i 3TC mogą powodować bóle głowy, nudności, wymioty i biegunkę. Większość z nich ma dosyć łagodny przebieg, słabną lub ustępują po pierwszych kilku tygodniach leczenia. W razie potrzeby lekarz może Ci zlecić inne leki, które zmniejszą te dolegliwości. Rzadszym skutkiem ubocznym 3TC jest wypadanie włosów i w takim wypadku warto porozmawiać z lekarzem o dostępnych opcjach terapeutycznych. Rozpoczęcie leczenia inhibitorem proteazy? Częściej wybieraną alternatywą niż efawirenz jest leczenie oparte na leku zwanym wzmocnionym inhibitorem proteazy (takie inhibitory proteazy mają wzmocnione działanie przeciwko HIV dzięki zawartości niewielkiej dawki drugiego inhibitora proteazy, noszącego nazwę ritonawir). Zalecane wzmocnione inhibitory proteazy dla osób po raz pierwszy rozpoczynających leczenie ARV to: OOlopinawir/ritonawir (Kaletra) OOatazanawir (Reyataz) + ritonawir 21

28 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne OOdarunawir (Prezista) + ritonawir OOfosamprenawir (Telzir) + ritonawir OOsakinawir (Invirase) + ritonawir. Skutki uboczne wzmocnionych inhibitorów proteazy Inhibitory proteazy częściej niż efawirenz powodują skutki uboczne. Głównym skutkiem ubocznym kojarzonym z inhibitorami proteazy (z wyjątkiem atazanawiru) są problemy żołądkowe, w tym: biegunka, mdłości (nudności) i wymioty. Tak jak w przypadku wielu innych skutków ubocznych, są często najintensywniejsze w ciągu kilku pierwszych tygodni leczenia przy pomocy inhibitorów proteazy, a z czasem nierzadko słabną lub w ogóle ustępują. Można przyjmować leki na biegunkę i wymioty. Kaletra, fosamprenawir i sakinawir mogą powodować podwyższony poziom tłuszczu we krwi. Będziesz mieć zlecane regularne badania krwi, by sprawdzić poziom cholesterolu i cukru we krwi. Zmiana diety, ćwiczenia fizyczne i w razie potrzeby przyjmowanie leków, tzw. statyn, mogą obniżyć poziom cholesterolu. Atazanawir może powodować niegroźne żółcenie skóry i oczu, które przechodzi po odstawieniu leku. Inne opcje, gdy rozpoczynasz leczenie po raz pierwszy Newirapina (Viramune), należąca do NNRTI, 22

29 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne jest alternatywnym leczeniem dla osób po raz pierwszy rozpoczynających terapię ARV. Jest zalecane jedynie dla niektórych grup pacjentów, przede wszystkim kobiet w ciąży albo planujących ciążę, bądź też osób pragnących uniknąć stosowania efawirenzu z powodu jego skutków ubocznych. Rozwiązaniem dla ciężarnych oraz kobiet planujących macierzyństwo jest tabletka kombinowana z rodziny NRTI Combivir (AZT i 3TC) w połączeniu z newirapiną. Jest to podyktowane tym, że udowodniono skuteczność AZT w zapobieganiu zakażeniom odmatczynym HIV. Skutki uboczne newirapiny Głównym skutkiem ubocznym newirapiny jest wysypka. Aby zmniejszyć ryzyko jej wystąpienia, dzienna dawka newirapiny przez pierwsze dwa tygodnie leczenia wynosi 200 mg raz dziennie, a później zwiększa się ją do 200 mg dwa razy dziennie. Z powodu wysypki wywołanej przez newirapinę niektóre osoby muszą zmienić schemat terapeutyczny, a w przypadku bardzo niewielkiego odsetka pacjentów wymagana jest z tego powodu hospitalizacja. Bardzo rzadko pojawia się poważne schorzenie skórne zwane zespołem Stevens-Johnsona. Newirapina może powodować zaburzenia czynności wątroby. Z tego powodu, kobiety nie powinny rozpoczynać przyjmowania newirapiny, gdy liczba ich komórek CD4 wynosi powyżej 250, zaś mężczyźni powyżej

30 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne Skutki uboczne Combiviru Combivir (AZT i 3TC) nie jest zwykle zalecany u osób rozpoczynających po raz pierwszy leczenie ARV, bo może spowodować utratę tkanki tłuszczowej z twarzy, kończyn i pośladków. Zmiana AZT na tenofowir może spowodować bardzo powolny przyrost tkanki tłuszczowej w kończynach. Leki niezalecane w pierwszorazowych schematach terapeutycznych ARV Niektóre leki nie są obecnie zalecane i stosuje się je tylko w określonych przypadkach. d4t (stawudyna, Zerit), należący do NRTI, nie jest rekomendowany dla osób, które mogą stosować inne leki ARV. Jest to podyktowane tym, że powoduje on utratę tkanki tłuszczowej z twarzy, kończyn i pośladków. Może też powodować bolesne uszkodzenia unerwienia dolnych kończyn skutek uboczny nazywany neuropatią obwodową. Jedną z przyczyn, dla których nie zaleca sie ddi (dydanozyna, Videx), również NRTI, w pierwszorazowym schemacie lekowym dla pacjentów z HIV, są możliwe skutki uboczne. Należą do nich neuropatia obwodowa, zapalenie trzustki oraz rzadka, ale nieprzyjemna i potencjalnie niebezpieczna reakcja zwana kwasicą mleczanową. Dalej w broszurze ten skutek uboczny zostanie dokładniej omówiony. Zmiana leczenia z powodu skutków ubocznych Celem leczenia antyretrowirusowego jest poprawa stanu zdrowia. Gdy odczuwasz jakieś 24

31 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne skutki uboczne terapii, dobrze, by wiedział o tym Twój lekarz. Prawie zawsze można coś na nie poradzić. W niektórych przypadkach może zaistnieć potrzeba (lub prosi o to pacjent), by zmienić schemat lekowy z powodu skutków ubocznych. Częściej jest to możliwe, gdy nie ma się żadnej lekooporności, lub ma się oporność na niewiele spośród leków ARV, a wiremia jest nieoznaczalna. Można wtedy przestać brać lek wywołujący skutki uboczne i zmienić go na inny alternatywny lek. Zmiana schematu terapeutycznego może być bardziej skomplikowana przy oznaczalnej wiremii lub gdy HIV jest oporny na któreś spośród leków ARV. Po obejrzeniu wyników testów lekooporności lekarz omówi z Tobą dostępne opcje terapeutyczne. Wystąpienie lekooporności zmniejsza jednak wybór dostępnych schematów lekowych. Warto też porozmawiać na temat ewentualnych skutków ubocznych leków, które po zmianie schematu miał(a)byś brać. Leczenie osób, które przyjmowały już wiele leków ARV W ostatnich latach udostępniono kilka leków antyretrowirusowych, które dostarczyły ważnych opcji terapeutycznych osobom, które przerobiły już dotychczas wiele różnych schematów i mają wiele lekooporności. 25

32 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne Leki te są szczególnie skuteczne przeciwko HIV, gdyż działają w nieco inny sposób niż starsze leki ARV. Są to: OOT-20 (enfuwirtyd, Fuzeon) OOmarawirok (Celsentri) OOraltegrawir (Isentress) OOetrawiryna (Intelence) Są ogólnie bezpieczne i powodują tylko łagodne skutki uboczne. Dotychczas zebrane informacje sugerują, że nieliczne osoby muszą przerwać przyjmowanie tych leków z powodu skutków ubocznych. Niemniej jednak warto mieć świadomość możliwości wystąpienia pewnych niepożądanych działań. Skutki uboczne T-20 To jedyny lek antyretrowirusowy, który podaje się w zastrzyku. Głównymi skutkami ubocznymi są bolesność i stwardnienie skóry w miejscu zastrzyku. Jest to tzw. reakcja w miejscu wstrzyknięcia. Przed rozpoczęciem leczenia T-20 otrzymasz informację o tym, w jaki sposób robić zastrzyki i jak zminimalizować ryzyko wystąpienia reakcji w miejscu wstrzyknięcia. T-20 może powodować inne rzadsze skutki uboczne, które omówi z Tobą lekarz przed rozpoczęciem leczenia. 26

33 Schematy terapeutyczne ARV i ich skutki uboczne Skutki uboczne marawiroku Głównym skutkiem ubocznym marawiroku są nudności. Gdy stanowi to problem, można to często złagodzić, podając leki przeciwwymiotne. U niewielkiej grupy osób odnotowano poważne skutki uboczne dla wątroby. Przy jednoczesnym zakażeniu HIV i wirusowym zapaleniem wątroby typu B lub C, albo innych problemach z wątrobą, lekarz powinien szczególnie Cię monitorować pod tym kątem oraz zlecać Ci badania krwi, w celu sprawdzenia stanu zdrowia twojej wątroby. Skutki uboczne raltegrawiru U niektórych osób na raltegrawirze odnotowano zawroty głowy, bóle żołądka, pocenie się i bóle stawowe. Skutki uboczne etrawiryny Problemy żołądkowe, w tym nudności, wymioty i biegunka, mogą byś skutkami ubocznymi etrawiryny. Lekarz może Ci zlecić leki, które zwalczą te objawy. Innymi niepożądanymi działaniami może być nadciśnienie i nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych krwi. Należy regularnie to kontrolować w ramach rutynowej opieki nad pacjentem z HIV. U niewielkiej liczby osób przyjmujących etrawirynę wystąpiła ostra wysypka pomiędzy trzecim a szóstym tygodniem od rozpoczęcia leczenia. W najpoważniejszych przypadkach u pacjentów wystąpiły ostre reakcje skórne, prowadzące do tworzenia się pęcherzy i łuszczenia skóry. Jest to rzadka, ale bardzo poważna reakcja alergiczna, która może być nawet śmiertelna. 27

34 W przypadku takiej nadwrażliwości, ostrej wysypce zwykle towarzyszą inne objawy takie, jak: gorączka, duże zmęczenie, zapalenie spojówek, opuchniecie twarzy, bóle mięśniowe lub stawowe lub objawy zaburzeń czynności wątroby: żółcenie oczu, ciemna barwa moczu, nudności, wymioty i wrażliwość na dotyk poniżej żeber. Etrawiryna może także powodować łagodną wysypkę w ciągu kilku pierwszych tygodni leczenia jeśliby wystąpiła, warto się skontaktować z kliniką, by mogli Cię przebadać. Gdy zostanie zdiagnozowana reakcja nadwrażliwości, należy natychmiast przerwać przyjmowanie etrawiryny. Najczęstsze skutki uboczne 28 Najczęstsze skutki uboczne Ta część broszury poświęcona jest najpowszechniejszym skutkom ubocznym, wywołanym przez obecnie stosowane leki ARV. Zawarte tu informacje mają na celu pomóc Ci w rozpoznaniu ewentualnych skutków ubocznych, w przypadku ich wystąpienia. Znajdziesz też informacje na temat sposobów radzenia sobie z niepożądanymi reakcjami na leki. Warto pamiętać kilka rzeczy o skutkach ubocznych: OOWiele objawów, na przykład ból głowy, biegunka, nudności lub wymioty czy

35 Najczęstsze skutki uboczne wysypka, mogą mieć przyczynę niezwiązaną z lekami ARV. Gdy wystąpią, mogą nie być powodem leczenia antyretrowirusowego. OODobrze jest wspomnieć lekarzowi o potencjalnych skutkach ubocznych. Ważne jest, by wykryć przyczynę tych objawów. OONie musisz znosić skutków ubocznych prawie zawsze można coś na nie poradzić. Biegunka Biegunka może być skutkiem ubocznym większości leków antyretrowirusowych. W przypadku pewnych leków biegunka ustępuje po upływie pierwszych kilku tygodni lub miesięcy leczenia, ale u niektórych osób jest stałą reakcją na dany lek. Niewiele pomagają zmiany w diecie przy biegunce spowodowanej przez inhibitory proteazy, ale istnieje szereg leków, które mogą temu zaradzić, szczególnie lek przeciwbiegunkowy, loperamid (nazwa handlowa: Imodium). Lekarz Ci go przepisze, gdy rozpoczynasz jakikolwiek schemat lekowy, który może wywołać biegunkę. Ważne jest, aby dalej przyjmować płyny i posiłki, nawet gdy z powodu leków masz biegunkę. Jeśli biegunka stanowi dla Ciebie problem, porozmawiaj z lekarzem, co może Ci pomóc. Pamiętaj, że biegunka może mieć też inne przyczyny, dlatego gdy długo się utrzymuje, 29

36 Najczęstsze skutki uboczne dobrze jest porozmawiać z lekarzem, by sprawdzić, czym jest spowodowana. Mdłości Nudności lub wymioty mogą być skutkiem ubocznym większości leków antyretrowirusowych. Lekarz powinien Ci zaproponować tabletki przeciwwymiotne, gdy rozpoczynasz jakikolwiek schemat lekowy, który może wywołać nudności i wymioty. Tak, jak i inne skutki uboczne, nudności i wymioty są na ogół najsilniejsze w ciągu pierwszych tygodni leczenia, a potem przybierają łagodną postać lub w ogóle ustępują. Nudności i wymioty mogą mieć inne przyczyny, niezwiązane z leczeniem ARV. Dobrze jest powiedzieć o nich lekarzowi, szczególnie jeśli wystąpiły u Ciebie jeszcze inne objawy (przede wszystkim gorączka). Niezależnie od przyczyny nie trzeba tego znosić nudności i wymioty mogą utrudnić właściwe, wartościowe odżywianie, a także odpowiednie przyjmowanie leków ARV. Poza poproszeniem lekarza o środki przeciwwymiotne, podane poniżej wskazówki mogą się okazać przydatne być może zechcesz je omówić z lekarzem, farmaceutą bądź też dietetykiem: OOJedz mało i często zamiast dwóch, trzech obfitych posiłków. OONie łącz płynnych i stałych potraw. Jedz je z co najmniej godzinnym odstępem. 30

37 Najczęstsze skutki uboczne OOUnikaj jedzenia tłustych, smażonych lub pikantnych potraw. Lepiej wybieraj lekkostrawne jedzenie. OOSpróbuj suchego jedzenia takiego, jak: sucharki, krakersy, płatki owsiane oraz owoce i warzywa, które są miękkie lub łagodne. OOSłone jedzenie (np. krakersy, paluszki i popcorn) mogą pomóc w zmniejszeniu nudności. Zawsze, gdy wychodzisz z domu, miej przy sobie słoną przekąskę. OONie kładź się w płaskiej pozycji przez przynajmniej godzinę po posiłku. OSpożywaj O jedzenie zimne lub o temperaturze pokojowej gorące jedzenie zwiększa nudności. OOHerbata ziołowa (np. mięta lub rumianek) albo korzeń imbiru mogą pomóc w wyciszeniu podrażnionego żołądka. Ból głowy Bóle głowy mogą być skutkiem ubocznym większości leków antyretrowirusowych. W większości przypadków objawy te są łagodne i słabną lub w ogóle ustępują po kilku tygodniach leczenia. Ulgę mogą przynieść leki przeciwbólowe typu paracetamol. Warto powiedzieć lekarzowi o bólu głowy, szczególnie gdy jest silny albo utrzymuje się przez kilka dni. Zaburzenia nastroju lub snu Efawirenz (Sustiva lub Stocrin), FTC 31

38 Najczęstsze skutki uboczne (emtrycytabina, Emtriva) oraz tenofowir (Viread) leki w skojarzonej terapii, zawartej w przyjmowanej raz dziennie tabletce Atripla mogą powodować różne zaburzenia nastroju i snu. Zwykle jeśli coś takiego ma miejsce, zaburzenia te są łagodne i słabną lub w ogóle ustępują po kilku tygodniach leczenia. Ale dla niektórych osób jest to trudne do zniesienia i muszą z tego powodu zmienić leki. Jeśli wystąpią u Ciebie takie niepożądane reakcje, poinformuj o tym lekarza. Niektórym osobom pomaga przyjmowanie tego leku tuż przed snem. Początkowe przyjmowanie tabletek nasennych może również pomóc w przywróceniu nawyków związanych z porami snu. Wysypka Wysypka może być skutkiem ubocznym różnych leków ARV. Tego typu wysypki często łagodnieją lub w ogóle ustępują po kilku pierwszych tygodniach leczenia, ale mimo to warto powiedzieć lekarzowi o wysypce, gdyż czasem może wskazywać na istnienie poważnych skutków ubocznych (przede wszystkim, jeśli bierzesz abacawir, etrawirynę albo newirapinę) lub infekcji. Zaburzenia seksualne Problemy seksualne (czasami nazywane dysfunkcją seksualną) często występują u osób z HIV. Nierzadko jest to skutek uboczny leków antyretrowirusowych, ale mogą istnieć różne 32

39 Najczęstsze skutki uboczne inne przyczyny, więc często trudno powiedzieć, czy wiąże się to na pewno z terapią ARV. Do problemów seksualnych należy utrata zainteresowania seksem albo ograniczone czynności seksualne (na przykład, opóźniony orgazm lub niezdolność do osiągnięcia albo utrzymania erekcji). Oprócz skutków ubocznych leczenia (dotyczy to nie tylko leków ARV, lecz także powszechnie stosowanych leków takich, jak np. antydepresanty), możliwymi przyczynami są też niepokój i stres, zaburzenia psychiczne związane z depresją, używaniem narkotyków i alkoholu, chorobami czy procesem starzenia. Więcej wiadomo o problemach seksualnych seropozytywnych mężczyzn niż kobiet. Inhibitory proteazy są lekami ARV najczęściej kojarzonymi z problemami seksualnymi u mężczyzn zwykle dotyczącymi osiągnięcia albo utrzymania erekcji. Nie wiadomo, do jakiego stopnia jest uzasadnione powiązanie inhibitorów proteazy z zaburzeniami erekcji, a także nie jest przesądzone, że jeśli rozpoczniesz przyjmowanie inhibitora proteazy, takie problemy u Ciebie wystąpią. Jeśli pojawiłyby się u Ciebie problem seksualne, musisz wiedzieć, ze można w związku z tym wiele zrobić, dlatego dobrze wspomnieć o tym komuś z zespołu medycznego. 33

40 Najczęstsze skutki uboczne Należy rozważyć, czy istnieją jakiekolwiek kwestie natury psychologicznej, które mogłyby się przyczynić do Twoich problemów seksualnych. Przyczyna problemów seksualnych może mieć podłoże medyczne, dlatego lekarz może zlecić badania, by sprawdzić poziom testosteronu albo stan serca i tętnic. Dostępne są leki na dysfunkcję erekcji u mężczyzn. Ich nazwy to: Cialis, Levitra i Viagra. Ich działanie polega na zwiększeniu dopływu krwi do członka. Wszystkie trzy leki mogą wchodzić w interakcje z lekami antyretrowirusowymi, szczególnie z inhibitorami proteazy i NNRTI. U osoby na terapii ARV, przepisana dawka leków na dysfunkcję erekcji będzie zmniejszona o połowę w stosunku do standardowej dawki. Poinformuj lekarza lub farmaceutę o innych lekach, które przyjmujesz, ponieważ niektóre mogą wchodzić w interakcje z lekami na dysfunkcję erekcji Trzeba wiedzieć, że nie wolno używać poppersów podczas stosowania leków na dysfunkcję erekcji, gdyż takie połączenie może spowodować niebezpieczny wzrost ciśnienia krwi. Zmęczenie Uczucie zmęczenia może być skutkiem ubocznym większości leków antyretrowirusowych. 34

41 Tak, jak w przypadku większości innych niepożądanych działań leków, ryzyko wystąpienia nadmiernego uczucia zmęczenia jest największe w pierwszych kilku tygodniach leczenia, potem objawy te słabną lub w ogóle ustępują. Gdy zmęczenie przeszkadza Ci w codziennym funkcjonowaniu, warto powiedzieć o tym lekarzowi. Jeśli jest ono spowodowane lekami ARV, istnieje duża szansa, że można temu zaradzić. Zmęczenie może mieć też inne podłoże, dlatego jeśli wspomnisz o tym lekarzowi, będzie mógł poszukać jego ewentualnej przyczyny. Wysypianie się, zbilansowana dieta i regularne ćwiczenia fizyczne mogą pomóc w zwalczeniu uczucia zmęczenia. Długofalowe skutki uboczne 35 Długofalowe skutki uboczne Zaburzenia pracy nerek Tenofowir (Viread, również w tabletkach kombinowanych: Truvadzie i Atripli) jest przetwarzany przez organizm w nerkach i zostało potwierdzone, że u osób z innymi czynnikami ryzyka chorób nerek (np. nadciśnienie lub cukrzyca) w związku z przyjmowaniem tego leku może dodatkowo wzrosnąć ryzyko wystąpienia zaburzeń czynności nerek. Rzadko stosowany obecnie inhibitor proteazy, indinawir (Crixivan), może sprzyjać tworzeniu się kamieni nerkowych. Leczy się je ambulatoryjnie lub w trakcie krótkiej hospitalizacji.

42 Długofalowe skutki uboczne W ramach rutynowej opieki pacjent z HIV powinien wykonywać regularne badania w celu skontrolowania pracy nerek. W przypadku wystąpienia zaburzeń czynności nerek może być niezbędna zmiana schematu lekowego lub dodatkowe leczenie nerek. Lipodystrofia Lipodystrofia oznacza zmiany w budowie ciała. Początkowo sądzono, że wywoływały ją inhibitory proteazy, ale wydaje się, że główną przyczyną są niektóre leki z klasy NRTI. Obecnie unika się stosowania AZT i d4t leków najbardziej związanych z lipodystrofią. Zmiany w rozkładzie tkanki tłuszczowej u osób przyjmujących leki antyretrowirusowe mogą polegać na utracie lub przyroście tkanki tłuszczowej, bądź też obu sytuacjach naraz. Da się to zaobserwować poprzez: zwiększenie obwodu talii (bez wałków tłuszczu); zwiększony rozmiar biustu; nagromadzenie tkanki tłuszczowej w okolicy karku i górnej partii pleców; nagromadzenie tkanki tłuszczowej wokół szyi i podbródka; chudnięcie twarzy, szczególnie policzków; chudnięcie pośladków; uwydatnione żyły na rękach i nogach (z powodu utraty tkanki tłuszczowej). U niektórych osób tworzą się małe guzki złożone z tkanki tłuszczowej, zwane tłuszczakami, najczęściej na kończynach i tułowiu. Nagromadzona tkanka tłuszczowa w okolicy brzucha z powodu lipodystrofii jest stwardniała i zbiera się wokół organów wewnętrznych, przez 36

43 Długofalowe skutki uboczne co brzuch jest napięty i wypchnięty do przodu. Różni się tym od miękkiego, otłuszczonego brzucha osób, które utyły z powodu nadmiernej ilości spożywanego jedzenia czy braku ruchu. Jak już wspomniano, za wszelką cenę unika się stosowania leków najbardziej związanych z lipodystrofią. Osoby, które przyjmowały AZT lub d4t i zmieniły je na tenofowir (Viread), bardzo powoli odzyskują tkankę tłuszczową w kończynach. Utrata tkanki tłuszczowej na twarzy może być naprawiona na kilka sposobów. Najczęściej stosowaną techniką jest wstrzykiwanie produktu o nazwie New Fill w zmienione miejsca. Spytaj lekarza lub inną osobę z zespołu medycznego, czy to leczenie jest u Ciebie możliwe. Istnieje możliwość chirurgicznego usunięcia nagromadzonego tłuszczu z karku, w ten sposób można też w razie potrzeby usunąć tłuszczaki. Inne dostępne metody wykorzystują ludzki hormon wzrostu oraz sterydy anaboliczne. Oczywiście możesz o tym porozmawiać z lekarzem. Pozytywne efekty w przypadku gromadzenia sie tkanki tłuszczowej dają regularne ćwiczenia cardio oraz treningi siłowe. Osoby, u których pojawiły się zmiany w budowie ciała, czasem odbierają to jako coś stygmatyzującego widoczny znak, że są na leczeniu ARV. Zmiany w budowie ciała mogą również wpływać na poczucie własnej wartości. 37

44 Długofalowe skutki uboczne Jeśli masz lipodystrofię i źle się z tym czujesz, może Ci bardzo pomóc uświadomienie sobie problemu i porozmawianie z kimś o swoich uczuciach. Jeśli uznasz to za pomocne, zwróć się do kogoś z kliniki z prośbą o wskazanie dostępnych terapii czy leczenia depresji. Zmiany metaboliczne Leki antyretrowirusowe mogą też zakłócać metabolizm czyli to, w jaki sposób organizm przetwarza materię potrzebną mu do prawidłowego funkcjonowania. Przede wszystkim leki antyretrowirusowe mogą wpływać na nieprawidłowy poziom lipidów we krwi cholesterolu i trójglicerydów, a także cukru. Cholesterol Rozróżniamy dwa rodzaje cholesterolu: cholesterol HDL, tzw. dobry cholesterol, i LDL, czyli zły cholesterol. Poziom cholesterolu HDL jest często niski u osób z HIV i innymi przewlekłymi chorobami. Wysoki poziom cholesterolu LDL wskazuje na podwyższone ryzyko chorób serca i często występuje u osób biorących leki ARV. Gdy masz podwyższony cholesterol LDL, poniżej wymienione czynniki dodatkowo zwiększają ryzyko chorób serca: OOPalenie. OONadciśnienie. 38

45 Długofalowe skutki uboczne OOChoroby serca w rodzinie. OOSłaba kondycja fizyczna. OOWiek powyżej 45 lat u mężczyzn i powyżej 55 lat u kobiet. OOInsulinooporność albo cukrzyca. OOWysoki poziom cukru we krwi. OONadwaga, szczególnie w środkowej części ciała. OOStosowanie stymulujących środków psychoaktywnych takich, jak kokaina i amfetamina. Szczególnie ważne jest, by monitorować poziom cholesterolu LDL, jeśli przyjmuje się inhibitory proteazy. Trójglicerydy Trójglicerydy są lipidami, pochodzącymi z tłuszczu, cukru i skrobi występujących w jedzeniu. Są transportowane przez krwioobieg i magazynowane w tkankach lub w wątrobie. Poziom trójglicerydów może wzrosnąć pod wpływem niektórych leków ARV. Glukoza Glukoza to rodzaj cukru występującego we krwi. Wysoki poziom glukozy może zwiększać ryzyko chorób serca. Poziom glukozy może wzrosnąć pod wpływem niektórych leków ARV. 39

46 Długofalowe skutki uboczne Insulina Insulina jest substancją produkowaną przez organizm w celu kontrolowania poziomu cukru we krwi. Niektóre osoby na lekach ARV muszą produkować więcej insuliny, aby utrzymać normalny poziom cukru we krwi. Jest to tzw. insulinooporność. Może być konieczne sprawdzenie poziomu insuliny. Objawy zaburzeń metabolizmu Nieprawidłowy poziom tłuszczy i cukru we krwi wywołuje czasem następujące objawy: OOZmęczenie. OOZawroty głowy (spowodowane nadciśnieniem). OOBrak koncentracji. OOCzęstsze oddawanie moczu. OOPragnienie. U niektórych osób jednak nie występują żadne objawy, nawet jeśli nieprawidłowy poziom tłuszczu i cukru utrzymuje się u nich od dłuższego czasu. Ryzyko chorób serca jest u nich wyższe. Choroby serca a leki antyretrowirusowe Poziom tłuszczu we krwi może zacząć rosnąć po wdrożeniu leczenia ARV, szczególnie gdy opiera się ono na pewnych inhibitorach proteazy. Czasem może wzrosnąć do tego stopnia, że konieczna jest zmiana diety, regularne 40

47 Długofalowe skutki uboczne uprawianie sportu lub przyjmowanie leków, które go obniżą. Obszerne badania z udziałem osób przyjmujących inhibitory proteazy pokazały, że mogą one w niewielki, choć znaczący, sposób zwiększać ryzyko chorób serca. Niektóre (choć nie wszystkie) badania wskazują również, że abacawir (Ziagen, także w kombinowanych tabletkach: Kivexie i Trizivirze) może podwyższać ryzyko chorób serca, szczególnie u osób, u których już występują inne czynniki ryzyka. W przypadku gdy występują inne czynniki ryzyka chorób serca, należy ostrożnie dobrać schemat leków ARV tak, by tego ryzyka nie zwiększać. Ryzyko chorób serca nie oznacza automatycznie, że one wystąpią. Można wiele zrobić, by temu zapobiec. Przede wszystkim należy regularnie sprawdzać poziom cholesterolu, trójglicerydów i glukozy. Dzięki temu lekarz będzie mógł wcześnie zauważyć jakiekolwiek niepokojące sygnały. Dbanie o serce Można też wiele zrobić, by utrzymać poziom lipidów w normie. Chodzi tu, między innymi, o zdrowe odżywianie z dużą ilością świeżych owoców i warzyw, ograniczając spożywanie tłuszczów, regularne ćwiczenia i niepalenie. Leki na obniżenie poziomu lipidów W niektórych sytuacjach lekarz może przepisać leki na obniżenie poziomu lipidów. Stosuje się 41