PŁAZY POJEZIERZA STAROGARDZKIEGO AMPHIBIANS OF THE STAROGARDZKIE LAKELAND

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e PŁAZY POJEZIERZA STAROGARDZKIEGO AMPHIBIANS OF THE STAROGARDZKIE LAKELAND Tomasz Hetmański 1, Anna Jarosiewicz 2, Mariusz Kasprzak 3 Akademia Pomorska 1 Zakład Zoologii 2 Zakład Ekologii Wód Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk onet.eu 3 Uniwersytet Zielonogórski Katedra Biologii ul. Prof. Z. Szafrana, Zielona Góra ABSTRACT The occurrence of amphibians in the region of Starogardzkie Lakeland (N Poland) is poorly known. The objective of this study is to bridge gaps in the species composition of the batrachofauna of this region. The study was conducted in in 50 water bodies located in the western part of the Lakeland. We recorded the occurrence of 12 amphibian species. The common toad Bufo bufo was most frequently observed it occurred in 70% of the water bodies, followed by the common frog Rana temporaria (66%), the smooth newt Triturus vulgaris (62%), the green frogs Rana esculenta complex (60%), the green tree frog Hyla arborea (54%), the common spade foot toad Pelobates fuscus (44%), the moor frog Rana arvalis (34%), the fire-bellied toad Bombina bombina (32%), the green toad Bufo viridis (24%), and the natterjack Bufo calamita (18%). The number of species varied from 0 to 10 per water body, 4.6 on the average. More species were noted in large water bodies, probably because amphibians avoided breeding in small, artificial water bodies without aquatic plants, and seasonally drying up. We argue that the Starogardzkie Lakeland is characterized by a high species diversity of amphibians due to the presence of a high number of water bodies, wastelands, and poor soils. Słowa kluczowe: płazy, Pojezierze Starogardzkie, zbiorniki wodne Key words: amphibians, Starogardzkie Lakeland, ponds 57

2 WPROWADZENIE Współczesne badania płazów skupiają się na poznawaniu przyczyn ich wymierania. PodłoŜem takich badań jest wiedza o ich składzie gatunkowym i liczebności populacji, a następnie powiązanie wyników z typem krajobrazu, zwłaszcza z jakością i ilością zbiorników wodnych oraz presją antropogeniczną na środowisko. O występowaniu płazów decyduje zarówno środowisko wodne, w którym rozwijają się larwy, jak i środowisko lądowe, w którym dorosłe osobniki Ŝerują i hibernują. Oba elementy środowiska muszą zatem być rozwaŝane przy ocenie stanu batrachofauny (Porej i in. 2004). WaŜną częścią badań jest takŝe poznawanie zagroŝeń antropogenicznych. Jeśli mają charakter lokalny, moŝna je wyeliminować we współpracy z lokalnymi samorządami i organizacjami zajmującymi się ochroną środowiska (Dodd i in. 2004). Wysoka jest śmiertelność płazów na jezdniach w trakcie migracji rozrodczych (Fahrig i in. 1995, Najbar i in. 2006, Hetmański i in. 2007). Liczebność populacji spada takŝe na skutek zanikania zbiorników wodnych (Beebee 1997) i fragmentacji środowiska (Joly i in. 2003, Ficetola i Bernardi 2004). W Polsce prowadzone są dość regularnie badania fauny płazów. Z północnej części kraju opublikowano dane pochodzące np. z śuław Elbląskich (Przystalski i in. 1997), ze Słowińskiego Parku Narodowego (Rybacki 1987), okolic Ustki (OŜgo i Hetmański 2008). Sporo uwagi poświęcono badaniom występowania płazów w miastach (Pawłowski 1993, Mazgajska 1998, Kierzkowski i Ogielska 2001, Chobotow i Czarniawski 2007, Hetmański i Jarosiewicz 2007). Badania dotyczyły nie tylko składu gatunkowego batrachofauny, ale takŝe preferencji siedliskowych poszczególnych gatunków oraz ich wraŝliwości na presję urbanizacyjną. Nadal istnieją jednak puste kwadraty na mapie Polski, wskazujące, Ŝe o rozmieszczeniu płazów nie wszystko jeszcze wiadomo (Głowaciński i Rafiński 2003). Takim regionem jest Pojezierze Starogardzkie, a zwłaszcza jego wschodnia część, granicząca z Wisłą i śuławami. Celem badań było ustalenie listy gatunków płazów Pojezierza Starogardzkiego, regionu obfitującego w zbiorniki wodne, a jednocześnie pomijanego dotychczas w badaniach batrachofauny. Takie badania zaktualizują listę gatunków, a w przyszłości mogą posłuŝyć do analiz porównawczych. TEREN I METODY BADAŃ Badane zbiorniki wodne znajdują się w obrębie dwóch gmin, Skarszewy i Tczew, we wschodniej części Pojezierza Starogardzkiego (województwo pomorskie). Dokładna ich lokalizacja (współrzędne geograficzne) została przedstawiona w tabeli 1. Mezoregion Pojezierze Starogardzkie wchodzi w obręb makroregionu Pojezierze Wschodniopomorskie (Kondracki 1988). Pojezierze Starogardzkie leŝy przy lewym brzegu Wisły. Na całym terenie dominuje morena denna falista z duŝą liczbą bezodpływowych zagłębień. Wały morenowe mają przebieg z północnego zachodu na południowy wschód. Ich wysokość waha się w granicach m n.p.m. Jedynie w pobliŝu Wisły moreny są niŝsze, osiągając wysokość do 100 m n.p.m. Zasadniczą 58

3 59

4 60

5 61

6 62

7 63

8 część Pojezierza Starogardzkiego zajmują gleby piaskowe wykształcone na sandrach. Znaczną ich część porastają bory sosnowe i świerkowe. We wschodniej części regionu przewaŝają jednak gleby brunatne, wykorzystywane pod uprawę zbóŝ i roślin okopowych. Tereny objęte badaniami charakteryzują się klimatem bałtyckim, podlegającym na przemian wpływom morza i kontynentu. Obserwacje prowadzono w 50 zbiornikach wodnych róŝniących się powierzchnią i typem otoczenia (tab. 1). Badania wykonano w latach , a więc objęły one dwa sezony rozrodcze płazów. Rozpoczęcie badań w kaŝdym sezonie następowało w marcu, po zaobserwowaniu pierwszych migrujących osobników, a takŝe godujących juŝ w zbiornikach. Kontrole prowadzono co 5 dni do końca maja, a potem raz w tygodniu do końca czerwca. Ustalanie składu gatunkowego odbywało się na podstawie bezpośredniej obserwacji płazów, a zwłaszcza nasłuchu głosów godowych samców. Traszki identyfikowano za pomocą obserwacji osobników pływających w strefie brzegowej zbiornika. Dodatkowo wykorzystywano podbieraki i siatki, które zarzucano przypadkowo w miejscach z obficie występującą roślinnością wodną strefy brzegowej. Obserwacje godujących płazów prowadzono w dzień, w godzinach popołudniowych, kiedy temperatura powietrza i aktywność godujących samców była najwyŝsza. Dodatkowo w maju i czerwcu przeprowadzono nocne kontrole zbiorników wodnych w celu zarejestrowania głosów samców gatunków godujących intensywniej nocą (rzekotka drzewna, ropucha paskówka, ropucha zielona). Opisano teŝ zbiorniki wodne, uwzględniając ich powierzchnię, strefę brzegową, rodzaj roślinności wodnej. Strefa brzegowa była scharakteryzowana pod kątem głębokości i typu roślinności brzegowej. Opisano równieŝ otoczenie tych zbiorników (tab. 1) znajdowały się one w otoczeniu pól uprawnych, tylko nieliczne na skraju lasu lub terenach podmokłych (łąkowych). Z powodu trudności w oznaczaniu Ŝab zielonych do gatunku (Berger 2008) zostały one potraktowane jako jedna grupa (tab. 1). Niemniej w niektórych zbiornikach, w których było to moŝliwe, określono przynaleŝność danego osobnika do taksonu. WYNIKI W zbiornikach wodnych Pojezierza Starogardzkiego zaobserwowano 12 gatunków płazów, w tym 3 taksony Ŝab zielonych (tab. 1). Obserwacje w niektórych zbiornikach potwierdzają istnienie wszystkich trzech form Ŝab zielonych na terenie Pojezierza. PrzynaleŜność systematyczna stwierdzonych gatunków jest następująca: 5 gatunków z rodziny Ŝabowate (Ranidae), 3 gatunki z rodziny ropuchowate (Bufonidae) oraz po jednym gatunku z rodzin grzebiuszkowate (Pelobatidae), ropuszkowate (Discoglossidae), rzekotkowate (Hylidae) i salamandrowate (Salamandridae). Spośród Ŝab brunatnych (lądowych) zanotowano występowanie Ŝaby trawnej i Ŝaby moczarowej. Znacznie liczniejsza była Ŝaba trawna, spotykana w 66% zbiorników wodnych, zaś moczarowa zaledwie w co trzecim z nich. śaby zielone były reprezentowane przez wszystkie 3 gatunki, tj. Ŝabę jeziorkową, wodną i śmieszkę, przy 64

9 Ryc. 1. Udział poszczególnych gatunków płazów w zbiornikach wodnych Pojezierza Starogardzkiego. Objaśnienia nazw gatunkowych w tab. 1 Fig. 1. The contribution of amphibian species in ponds of Starogardzkie Lakeland Ryc. 2. Liczba gatunków płazów stwierdzonych w zbiornikach wodnych Pojezierza Starogardzkiego Fig. 2. The number of amphibian species in ponds of Starogardzkie Lakeland 65

10 Ryc. 3. Średnia liczba gatunków płazów zanotowanych w zbiornikach wodnych na Pojezierzu Starogardzkim w zaleŝności od ich powierzchni Fig. 3. The mean number of amphibian species observed in different size ponds of Starogardzkie Lakeland czym Ŝaba śmieszka była najmniej pospolita, została stwierdzona w stawach hodowlanych, tj. w zbiornikach nr 29 i 31. Zanotowano wszystkie 3 gatunki krajowych ropuch, przy czym wyraźnie dominowała ropucha szara, a pozostałe, tj. ropucha zielona i paskówka, występowały rzadko. Zanotowaliśmy równieŝ takie gatunki, jak traszka zwyczajna, grzebiuszka ziemna, kumak nizinny i rzekotka drzewna. Dominację ustalono pod względem stopnia zasiedlenia badanych zbiorników wodnych (ryc. 1). Najczęściej spotykanym płazem była ropucha szara. Stwierdzono ją w 70% zbiorników. Występowała w zbiornikach śródpolnych, ale równie licznie w leŝących na łąkach i na terenie wsi. Kolejnymi pospolitymi płazami były Ŝaba trawna, Ŝaby zielone oraz traszka zwyczajna w ponad 60% zbiorników. Te gatunki moŝna było spotkać głównie w małych zbiornikach, ale występowały takŝe w du- Ŝych, jeśli miały płytkie zatoki porośnięte szuwarami. Stosunkowo często obserwowano równieŝ rzekotkę drzewną, którą notowano w ponad 50% zbiorników róŝnych typów, niezaleŝnie od powierzchni i charakteru ich otoczenia. Grzebiuszka ziemna była stwierdzona w 44%, ale najczęściej w płytkich, o małych powierzchniach. Licznie rozmnaŝała się w zbiorniku na skraju lasu sosnowego niedaleko wsi Szpęgawa (nr 26, tab. 1). Otoczenie tego zbiornika stanowił las oraz tereny ruderalne, na których składowano od wielu lat gruz, zuŝyte materiały budowlane oraz śmieci. śaba moczarowa występowała w co trzecim badanym zbiorniku wodnym i była znacznie rzadziej spotykana niŝ Ŝaba trawna. Nigdy teŝ nie występowała licznie w godujących grupach. RównieŜ kumaka spotykano w 33% zbiorników, głównie w stawach hodowlanych, ale był obecny takŝe w mniejszych zbiornikach śródpolnych. Najrza- 66

11 dziej obserwowano ropuchę zieloną i ropuchę paskówkę. Ropucha zielona występowała najczęściej w zbiornikach w obrębie zabudowy wiejskiej, zaś paskówka w zbiornikach na terenach o lekkich glebach. Godujące płazy stwierdzono w 92% zbiorników wodnych objętych badaniami. Nie rozmnaŝały się jedynie w 4 na 50 zbadanych (tab. 1, ryc. 2). Najczęściej notowano występowanie 3, 4 i 6 gatunków płazów. Najwięcej, bo aŝ 10 gatunków, zaobserwowano na terenie Ŝwirowni niedaleko wsi Szpęgawa. Był tam płytki, silnie nagrzany zbiornik, otoczony ze wszystkich stron skarpami Ŝwiru i piasku. Zbiorniki wodne o powierzchni do 0,1 ha były najrzadziej zasiedlone przez godujące płazy (ryc. 3). Więcej gatunków obserwowano w zbiornikach powyŝej 0,1 ha, a najwięcej w mających powierzchnię większą niŝ 1 ha. DYSKUSJA W zbiornikach wodnych na terenie Pojezierza Starogardzkiego stwierdzono 12 gatunków płazów. Najpospolitszym gatunkiem była ropucha szara, która występuje w całym kraju. Według atlasu Głowacińskiego i Rafińskiego (2003) nieliczne są doniesienia na temat jej rozmieszczenia na Pojezierzu Starogardzkim. Nasze obserwacje wskazują, Ŝe ropucha szara jest liczna i wykorzystuje do rozrodu większość zbiorników wodnych. Podobnie w badaniach w innych regionach kraju ropucha szara jest wykazywana jako pospolicie występujący płaz (Masiakowski 1970, Rybacki 1987, Rychła i in. 2002, Pabijan i Przystalski 2003). Pozostałe dwa gatunki ropuch były juŝ mniej pospolite. Ropucha zielona preferowała zbiorniki połoŝone we wsiach, co potwierdza, Ŝe jest to gatunek synantropijny (Juszczyk 1987). Natomiast ropucha paskówka występowała średnio w prawie co piątym zbiorniku i była zdecydowanie najmniej powszechnym gatunkiem płazów Pojezierza Starogardzkiego. Gatunek ten był wcześniej zlokalizowany na Pojezierzu Starogardzkim, ale dane dotyczą okresu sprzed 1970 roku. Ropucha paskówka występowała tylko w miejscach ciepłych, najczęściej płytkich, otoczonych terenami ruderalnymi, o słabych glebach. Miaud i Sanuy (2005) badali preferencje siedliskowe tego gatunku i stwierdzili, Ŝe zasiedlał najczęściej skarpy oraz nasypy z kamieni, unikając pól uprawnych. Spośród Ŝab licznie występowała Ŝaba trawna, która uwaŝana jest za gatunek równie pospolity, jak ropucha szara (Głowaciński i Rafiński 2003). Obserwowano ją w prawie 70% zbiorników wodnych objętych badaniami, co dowodzi, Ŝe jest płazem powszechnie występującym na Pojezierzu Starogardzkim. Jest to gatunek szeroko rozpowszechniony w Polsce i Europie, co zawdzięcza łatwemu kolonizowaniu zbiorników wodnych (Beebee 1997). Znacznie rzadziej notowano Ŝabę moczarową. Głowaciński i Rafiński (2003) podają, Ŝe z reguły występuje ona mniej liczniej od Ŝaby trawnej, jednakŝe w okolicach Wrocławia uzyskano odmienne wyniki (Ogielska i Konieczny 1999). Nie ma Ŝadnych wcześniejszych danych o Ŝabach moczarowych we wschodniej części Pojezierza Starogardzkiego. RównieŜ niewiele wiadomo o występowaniu Ŝab zielonych. Nasze badania wskazują, Ŝe są one pospolite, a z obserwacji wynika, Ŝe występują wszystkie ich formy. Większość z nich stanowiły Ŝaby jeziorkowe i wodne. Według Bergera (2008) obie te formy występują często ra- 67

12 zem w zbiornikach, chociaŝ Słoniewski i Kogut (1986) obserwowali w stawie wyłącznie Ŝaby jeziorkowe. śaba śmieszka była rzadka na Pojezierzu, kilka obserwacji osobników tego gatunku zanotowano w stawach rybnych oraz strumieniach, które preferuje (Berger 2008). Podobne wyniki uzyskali Pabijan i Przystalski (2003) w Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia, gdzie Ŝaba śmieszka była obserwowana tylko sporadycznie, natomiast Ŝaby jeziorkowa i wodna były pospolite. Gatunkiem pospolitym była równieŝ traszka zwyczajna, stwierdzona w ponad 60% zbiorników wodnych, szczególnie w drobnych, o stojącej wodzie, w strefie roślinności wynurzonej. Gatunek ten jest rozmieszczony na terenie całego kraju, ale bardzo niewiele było wiadomo o jej rozmieszczeniu na Pojezierzu Starogardzkim (Głowaciński i Rafiński 2003). UwaŜana jest za gatunek pospolity na terenach nizinnych, co potwierdzają nasze obserwacje. Nie zanotowaliśmy natomiast traszki grzebieniastej, która na niŝu jest znacznie rzadsza od traszki zwyczajnej. Traszka grzebieniasta jest najbardziej zagroŝona spośród traszek i wymaga szczególnej uwagi ochroniarskiej. Średnio w co drugim zbiorniku wodnym stwierdzona została rzekotka drzewna. O jej rozmieszczeniu na Pojezierzu Starogardzkim równieŝ niewiele było wiadomo (Głowaciński i Rafiński 2003). Z całą pewnością moŝna określić, Ŝe jest pospolicie występującym płazem, obserwowano ją bowiem w róŝnych typach zbiorników wodnych, niezaleŝnie od charakteru otoczenia. Gatunek ten moŝe nie mieć ciągłego zasięgu występowania na Pomorzu, poniewaŝ nie zanotowano go w zbiornikach wodnych na terenie administracyjnym Słupska (Hetmański i Jarosiewicz 2007), ale obserwowano w strefie nadmorskiej w okolicach Ustki (OŜgo i Hetmański 2008). Szczególnie cennym gatunkiem jest grzebiuszka ziemna, której spadek liczebności w Europie obserwuje się juŝ od dłuŝszego czasu (Nyström i in. 2002). Na badanym terenie grzebiuszka była notowana. Preferuje ona tereny o lekkiej, piaszczystej glebie, a jej sukces reprodukcyjny zaleŝy w duŝej mierze od występowania makrofitów (Nyström i in. 2007). Pojezierze Starogardzkie jest regionem o zróŝnicowanym składzie gatunkowym batrachofauny. Stwierdzono tu wszystkie gatunki, których zasięg występowania obejmuje północną Polskę. Nie zanotowano jedynie traszki grzebieniastej. O dobrym stanie płazów na tym terenie decyduje prawdopodobnie duŝa liczba zbiorników wodnych, a takŝe zróŝnicowany krajobraz rolniczy, wzbogacony nieuŝytkami, niewielkimi lasami i łąkami. Nie zaobserwowaliśmy wyraźnych zagroŝeń populacji w tym regionie, z wyjątkiem ruchu kołowego, który rozwija się w ostatnich latach bardzo intensywnie. Nasze dane mogą posłuŝyć w przyszłości do zdiagnozowania niekorzystnych zmian w populacjach płazów. LITERATURA Beebee T.J.C Changes in dewpond numbers and amphibian diversity over 20 years on Chalk Downland in Sussex, England. Biological Conservation, 81: Berger L European green frogs and their protection. Ecological Library Foundation and PRODRUK, Poznań. 68

13 Chobotow J., Czarniawski W Płazy i gady Lublina. Chrońmy przyr. ojcz., 63: Dodd C.K., Barichivich W.J., Smith L.L Effectiveness of a barrier wall and culverts in reducing wildlife mortality on a heavily traveled highway in Florida. Biological Conservation, 118: Fahrig L., Pedlar J.H., Pope S.E., Taylor P.D., Wegner J.F Effect of road traffic on amphibian density. Biological Conservation, 73: Ficetola G.F., De Bernardi F Amphibians in a human-dominated landscape: the community structure is related to habitat features and isolation. Biological Conservation, 119: Głowaciński Z., Rafiński J Atlas płazów i gadów Polski. Status rozmieszczenie ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa-Kraków. Hetmański T., Jarosiewicz A Występowanie płazów w okresie rozrodu w zbiornikach wodnych w granicach administracyjnych miasta Słupska. Słupskie Prace Biol., 4: Hetmański T., Olech K., Salamon S Śmiertelność Ŝaby trawnej Rana temporaria i ropuchy szarej Bufo bufo w okresie rozrodu na drodze w południowej części miasta Słupska. Słupskie Prace Biol., 4: Joly P., Morand C., Cohas A Habitat fragmentation and amphibian conservation: building a tool for assessing landscape matrix connectivity. Comptes Rendus Biologies, 326: Juszczyk W Płazy i gady krajowe. PWN, Warszawa. Kierzkowski P., Ogielska M Płazy miasta Wrocławia. Chrońmy przyr. ojcz., 57: Kondracki J Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Masiakowski P Płazy bezogonowe pobrzeŝa Bałtyku w okolicy Łazów. Przegl. Zool., 14: Mazgajska J Inwentaryzacja batrachofauny Warszawy w latach W: Fauna miast. T. Barczak, P. Indykiewicz (red.). ATR, Bydgoszcz: Miaud C., Sanuy D Terrestrial habitat preferences of the natterjack toad during and after the breeding season in a landscape of intensive agricultural activity. Amphibian- -Reptilia, 26: Najbar B., Najbar A., Maruchniak-Pasiuk M., Szuszkiewicz E Śmiertelność płazów na odcinku drogi w rejonie Zielonej Góry w latach Chrońmy przyr. ojcz., 62: Nyström P., Birkedal L., Brönmark C The declining spadefoot toad Pelobates fuscus: calling site choice and conservation. Ecography, 25: Nyström P., Hansson J., Månsson J., Sundstedt M., Reslow Ch., Broström A A documented amphibian decline over 40 years: possible causes and implications for species recovery. Biological Conservation, 138: Ogielska M., Konieczny K Herpetofauna pradoliny Odry w okolicach Wrocławia: dwa lata po wielkiej powodzi. Przegl. Zool., 43: OŜgo M., Hetmański T Rzekotka drzewna Hyla arborea L. w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pas PobrzeŜa na wschód od Ustki. Chrońmy przyr. ojcz., 64: Pabijan M., Przystalski A Występowanie płazów i gadów w Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia. Parki Nar. Rez. Przyr., 22: Pawłowski A Płazy miasta Poznania. Zakład Zoologii Ogólnej UAM i Zakład Badań Środowiska Rolnego i Leśnego PAN, Poznań (ms.). Porej D., Micacchion M., Hetherington T.E Core terrestrial habitat for conservation of local populations of salamanders and wood frogs in agricultural landscapes. Biological Conservation, 120: Przystalski A., Andrzejewski H., śugaj-chrostek G Występowanie płazów na śuławach Elbląskich i Wzniesieniach Elbląskich. Acta Univ. Nic. Copernici (Biologia), 98:

14 Rybacki M SpostrzeŜenia dotyczące płazów i gadów Słowińskiego Parku Narodowego. Chrońmy przyr. ojcz., 43: Rychła A., Frąckowiak P., Szustka K Płazy i gady Przemkowskiego Parku Krajobrazowego. Chrońmy przyr. ojcz., 58: Słoniewski K., Kogut J Populacja Ŝaby jeziorowej Rana lessonae Cam. w jeziorze Pogubie Wielkie na Pojezierzu Mazurkim. Przegl. Zool., 30: