2012/2013 Żydzi w naszej pamięci

Transkrypt

1 2012/2013 Żydzi w naszej pamięci

2 TEMATY POPRZEDNICH KONKURSÓW I. 2002/2003 Moja mała ojczyzna we wspólnej Europie II. 2003/2004 Czy potrafimy rządzić się sami? Społeczność lokalna dawniej i dziś III. 2004/2005 Buntownicy czy konformiści? Doświadczenia pokoleń IV. 2008/2009 Polacy i Niemcy wczoraj, dziś i jutro V. 2009/2010 Rzeczpospolita wielu narodów. Dziedzictwo przeszłości, szansa na przyszłość VI. 2010/2011 Prace i dnie praca jako zawód i powołanie w doświadczeniach pokoleń VII. 2011/2012 Usłyszane przy stole, znalezione w szufladzie, czyli przeszłość w rodzinnej pamięci

3 2012/2013 Żydzi w naszej pamięci

4 Patroni honorowi MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ, Krystyna Szumilas Profesor Władysław Bartoszewski Partnerzy naukowi MUZEUM HISTORII ŻYDÓW POLSKICH UNIWERSYTET w BIAŁYMSTOKU Partnerzy DOM SPOTKAŃ Z HISTORIĄ CENTRUM EDUKACJI OBYWATELSKIEJ MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO MUZEUM PAŁAC W WILANOWIE Partner medialny TVP HISTORIA Sponsorzy SPOŁECZNY INSTYTUT WYDAWNICZY ZNAK STOWARZYSZENIE WSPÓLNOTA KULTUROWA BORUSSIA WYDAWNICTWO LEKTORKLETT DANUTA KOSIM-KRUSZEWSKA NOTARIUSZ

5 Konkurs historyczny Historia i Życie dla młodzieży licealnej Edycja VIII 2012/2013 Żydzi w naszej pamięci Organizatorzy FUNDACJA WIEDZA I PRAKTYKA Prezes Zarządu Witold Olejnik WYDAWNICTWO WIEDZA I PRAKTYKA Prezes Zarządu Grzegorz Giza Rada programowa Witold Konieczny, Roman Kruszewski, Wojciech Łukowski, Witold Olejnik, Maria Prosińska-Jackl, Krystyna Szelągowska, Wanda Tycner Jury Krzysztof Bielawski, Wojciech Łukowski, Krystyna Szelągowska, Jerzy Urwanowicz, Wanda Tycner Warszawa 2013

6 Copyright by Fundacja Wiedza i Praktyka, 2013 ISBN Opracowanie redakcyjne Maria Prosińska-Jackl Opracowanie graficzne Piotr Fedorczyk Skład broszury 6AN Studio PR Robert Wierzbicki Druk Drukarnia MILLER Informacja edytorska Prace laureatów znajdujące się w publikacji konkursowej przedstawiamy Czytelnikom w kształcie bardzo zbliżonym do tego, w jakim czytali je jurorzy. Nie zmieniamy ich ani pod względem konstrukcji, ani słownictwa. Przed opublikowaniem dokonano w tekstach prac adiustacji redakcyjnej, aby wyeliminować drobne usterki, co jest obowiązkiem Wydawnictwa. Poprawiono oczywiste literówki i w niewątpliwych miejscach interpunkcję i ortografię. Przypisy końcowe oraz wstawione w tekst zmieniono na dolne. Poprawiono błędy gramatyczne oraz pisownię (np. lata 30-te, 50-te na lata 30., 50. ). Nadano tytuły tabelom i mapom tam, gdzie ich brakowało. Uzupełniono i ujednolicono zapisy bibliograficzne oraz podpisy pod ilustracjami. Drobne niejasności objaśniono w przypisach; uzupełnienia zaznaczono nawiasami kwadratowymi. Każda praca po adiustacji została przesłana Autorce/Autorowi do sprawdzenia i uzyskała akceptację do druku. Cechą charakterystyczną wielu prac nagrodzonych w tegorocznym konkursie jest duża liczba ilustracji dołączonych przez Autorów. Do publikacji wybrano te, które spełniają minimum norm technicznych i zdaniem redakcji są najściślej związane z tekstem. Wyeliminowano motywy powtarzające się (np. liczne fotografie macew). W związku z tym liczba fotografii i zeskanowanych dokumentów towarzyszących pracom jest z reguły mniejsza niż w wersjach oryginalnych, znanych jurorom. W wypadku dwóch prac dotyczących Staszowa, zawierających kilka takich samych ilustracji, dobór przeprowadzono tak, aby zdjęcia się nie powtarzały. MPJ

7 Żydzi w naszej pamięci PODSUMOWANIE VIII Konkurs historyczny z cyklu Historia i Życie Żydzi w naszej pamięci Podsumowanie Tegoroczny konkurs z cyklu Historia i Życie poświęcony był problematyce tysiącletniego współistnienia społeczności polskiej i społeczności żydowskiej. Organizatorom zależało nie tylko na poszerzeniu wiedzy historycznej uczestników, ale też o ich własny wkład w przywracanie pamięci o lokalnej historii Żydów i ich kulturze. Podobnie jak poprzednio, zachęcaliśmy nauczycieli i ich uczniów do samodzielnych poszukiwań śladów przeszłości w bliskim otoczeniu. Zdawaliśmy sobie sprawę, że temat Żydzi w naszej pamięci to poważne wyzwanie dla młodych uczestników. Zniszczenia wojenne spowodowały nieodwracalne straty w zakresie budowli, przedmiotów, pamiątek. W pamięci zbiorowej dotyczącej Żydów nastąpiło przerwanie ciągłości spowodowane Zagładą dokonaną podczas II wojny światowej, a także wymazywaniem z pamięci żydowskiego dziedzictwa w latach Polski komunistycznej. Wszystko to przy jednoczesnym międzypokoleniowym przekazywaniu stereotypów nie ułatwiało zadania uczestnikom. Ponadto prawda o przeszłości wyzwala ogromne emocje, ból i poczucie krzywdy, ponieważ fakty wydobywane dziś na światło dzienne często dotyczą wydarzeń traumatycznych. Skąd zatem dzisiejsza młodzież ma czerpać wiedzę przydatną w konkursie poświęconym Żydom? Czy w ogóle można stawiać takie zadanie w sytuacji, gdy wydaje się, że pamięć przeszłości odeszła wraz ze starszymi pokoleniami? Pragnęliśmy ożywić zainteresowanie tematem, pobudzając dociekliwość i spostrzegawczość w poszukiwaniu judaików, a przede wszystkim w poszukiwaniu świadków historii osób, które dużo pamiętają i potrafią to przekazać. Pragnęliśmy, aby uczestnicy konkursu spróbowali uświadomić sobie, co sami wiedzą o Żydach, i spróbowali samodzielnie poszerzyć tę wiedzę. Zorganizowaliśmy nasz konkurs we współpracy z Muzeum Historii Żydów Polskich; we Wprowadzeniu do konkursu zachęciliśmy młodzież do korzystania z zasobów portali internetowych MHŻP i Centralnej Bazy Judaików. Na konkurs przysłano 98 prac. Choć jest ich mniej niż w zeszłym roku, to pochodzą z większej niż dotychczas liczby miejscowości (39) i większej liczby szkół (50). Prace napłynęły ze wszystkich stron Polski, przy czym większość prac pochodzi z niewielkich ośrodków, znacznie mniej z dużych miast (Warszawa 1, Poznań 2, Kraków 2, Białystok 1 ). Liczba uczestników konkursu (129) jest większa niż liczba prac, ponieważ aż 24 prace przygotowano zbiorowo; pracowały razem dwie osoby (18 prac), trzy osoby (4 prace), a nawet cztery osoby (2 prace). Wśród uczestników było ponad dwukrotnie więcej dziewcząt (87, tj. 67%) niż chłopców (42, tj. 33%); proporcje układały się podobnie jak w poprzednich latach. 5

8 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Pod względem formy standardem jest zapis elektroniczny uzupełniony wydrukiem. Z pewnym zdziwieniem odnotowaliśmy sporo braków w zakresie biegłości w posługiwaniu się Wordem, tj. podstawowym edytorem tekstów. Kierujemy tę uwagę do nauczycieli. Przeważająca większość uczestników podeszła do tematów konkursowych z otwartością i bez uprzedzeń. Widać, że dla młodzieży Żydzi to po prostu mniejszość narodowo-religijna o ciekawej, nieco egzotycznej kulturze. W nielicznych tylko pracach dało się dostrzec wpływ negatywnych schematów dotyczących Żydów. Na szczególne podkreślenie zasługuje wysoki poziom merytoryczny prac nadesłanych na konkurs. Wprawdzie z roku na rok obserwujemy korzystne zmiany, ale w tej edycji liczba prac starannie przemyślanych i wykonanych była procentowo największa. Temat wzbudził prawdziwe emocje, wyzwolił empatię, pokazał kulturową otwartość młodzieży. Pokazał też, jak wiele uczniowie potrafią dokonać, jeśli poczują się prawdziwie zainteresowani tematem. Przypomnijmy, że we Wprowadzeniu do tegorocznego konkursu organizatorzy poprosili uczestników o włączenie do pracy źródeł samodzielnie wytworzonych, tj. wywiadów i rozmów ze starszymi osobami, pamiętającymi dawne czasy, oraz opisów poszukiwania osób ocalałych z Holokaustu. Można powiedzieć, że uczestnicy z nadwyżką spełnili oczekiwania organizatorów w tym zakresie. Na uwagę zasługują zwłaszcza te prace, w których udało się przypomnieć i ukazać konkretne postacie, a nie tylko ogólną historię bytności Żydów w danej okolicy. Wielu uczestników konkursu odbywało wędrówki w poszukiwaniu śladów dawnych miejsc zamieszkania i działalności zawodowej miejscowej ludności żydowskiej, jej obiektów kultu, szkół i instytucji społecznych. Rezultatem tych wędrówek oprócz wywiadów i rozmów jest bogaty materiał ilustracyjny; są to zdjęcia zaczerpnięte z muzeów, ale też sporo zdjęć własnych, mających niekiedy walory dokumentacyjne. Inną drogę poszukiwań umożliwiła globalna sieć Internetu; odnotowaliśmy w pracach przykłady ciekawych rezultatów osiągniętych przy użyciu komunikacji elektronicznej. Docieranie do informacji źródłowych jest mocną stroną tegorocznego konkursu. Większości prac towarzyszy obszerna bibliografia najczęściej składają się na nią pozycje książkowe i artykuły; zwraca uwagę znaczna liczba publikacji regionalnych badaczy i historyków, a także wiadomości, jakie uzyskano z zasobów miejscowych muzeów, izb pamięci, a nawet archiwów. Domyślamy się tu trafnej pomocy nauczycieli prowadzących i gratulujemy rezultatu! Sposób korzystania z zasobów Internetu w świetle tegorocznych prac także zmienia się pozytywnie. Wyraźnie mniejszy jest zakres stosowania przez uczestników najgorszej metody, tzn. kopiuj/wklej. Pozycje internetowe w bibliografiach nie dominują. Problemem jest nadal umiejętność czerpania wiadomości z Wikipedii czy innych stron tematycznych; uważamy, że krytyczne podejście do tych źródeł wiadomości powinno być przedmiotem edukacji szkolnej. Podobnie metoda kompilacji, która prowadzi do stworzenia w miarę poprawnej pracy, wyzbytej jednak indywidualnych cech i własnej refleksji. Mimo tak dobrej na ogół oceny tegorocznych prac, jury nie miało łatwego zadania. Zdarzały się prace nierówne, co budziło podejrzenia o niesamodzielność. Niektórzy z uczestników (pozostający jednak w mniejszości) mieli już wcześniej do czynienia z problematyką żydowską; 6

9 Żydzi w naszej pamięci PODSUMOWANIE mogliśmy to poznać po dosyć swobodnej narracji i braku kłopotów natury terminologicznej. Natomiast pozostali w sposób widoczny mieli z tematem do czynienia okazjonalnie lub podjęli go po raz pierwszy; co ciekawe, w ich właśnie pracach widać wyraźną fascynację podjętym zagadnieniem. Szwankowała trochę terminologia, niektóre zagadnienia przedstawiano nieprecyzyjnie, ale było to rekompensowane zaangażowaniem, a nawet entuzjazmem. Mamy nadzieję, że ci uczniowie, którzy połknęli bakcyla problematyki żydowskiej, będą do niej wracali. Jury pragnie zwrócić nauczycielom uwagę na obszary historii, na których widać braki i przekłamania. Ich źródłem jest, co oczywiste, niedostatek wiedzy, z reguły podbudowany emocjonalnym sprzeciwem wobec zjawiska antysemityzmu. I tak na przykład w pracach otwarcie i gorąco sprzeciwiających się opiniom o tradycyjnym polskim antysemityzmie i potępiających współczesny bezsensowny antysemityzm stadionowy znajdują się zdania świadczące o nieznajomości źródeł tego zjawiska i o wadliwym rozeznaniu w sytuacji okupacyjnej. Z prac wynika, że uczniowie często nie rozumieją, na czym polegała w czasie wojny różnica między położeniem Żydów (skazanych na Zagładę) i Polaków ( podludzi skazanych na prace przymusowe, wysiedlenia i eksterminację w późniejszym terminie); nie wiedzą, dlaczego zagrożenie życia Polaków ratujących Żydów było większe niż ludzi ratujących Żydów w innych krajach okupowanych przez Niemców. Bywa, że nie rozróżniają sytuacji osób ratujących i ratowanych (obok Ireny Sendlerowej i Władysława Bartoszewskiego wymieniany jest Janusz Korczak). Z przekazu starszych osób, z którymi rozmawiali, wnioskują o dużej izolacji społeczności żydowskiej przed wojną. Nie wiedzą jednak nic lub prawie nic o ówczesnym antysemityzmie środowisk endeckich. Trudno się dziwić, że przy braku wiedzy młodzież w konfrontacji z takimi faktami, jak zbrodnia w Jedwabnem, skazana jest na emocje niekoniecznie prowadzące do prawdy. Nauczyciele mają w tym zakresie możliwość i obowiązek rzetelnej edukacji. Jak wspomnieliśmy wyżej, zaskakującym problemem technicznym okazały się braki w zakresie używanego powszechnie edytora tekstów. Poprawność w posługiwaniu się Wordem jest obecnie swoistą kaligrafią, świadczącą o kulturze pracy i szacunku dla czytelnika. Tymczasem młodzi ludzie, którzy surfują biegle po Internecie, nie potrafią adekwatnie do potrzeb użyć narzędzi Worda, by ustawić marginesy i interlinię, automatycznie wprowadzić przypisy i ponumerować strony, sporządzić wykaz pozycji bibliograficznych czy spis treści. Jury przy ocenie prac nie brało pod uwagę tych umiejętności, jednak sądzimy, że nauczyciele powinni zadbać także o ten aspekt pracy swoich podopiecznych. Uczniom a zarazem ich nauczycielom historii i dyrektorom liceów zaproponowaliśmy w tegorocznym konkursie pięć tematów prac pisemnych mieszczących się w ramach tematu głównego. 1. Ślady zamieszkiwania Żydów w mojej okolicy. 2. Sąsiedztwo Polaków i Żydów. 3. Kultura żydowska i pamięć o niej w mojej miejscowości 4. Polacy i Żydzi w latach II wojny światowej. 5. Polacy i Żydzi wobec siebie. Wyobrażenia, mity, fakty a współczesna rzeczywistość. 7

10 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Najczęściej wybierano temat 1, związany z poszukiwaniem śladów lokalnych (36 prac), następnie temat 4, dotyczący II wojny światowej i Holokaustu (26 prac). Kolejny pod względem liczby autorów był temat 5, odnoszący się do opinii wzajemnych i stereotypów, w tym do zjawiska antysemityzmu (14 prac). Wreszcie temat 2 sąsiedztwo Polaków i Żydów, oraz temat 3 kultura żydowska, wybrane zostały przez taką samą liczbę uczestników (po 11 prac). Prace przysłane na konkurs Żydzi w naszej pamięci upoważniają jury do stwierdzenia, że uczniowie, autorzy tych prac, wiele się podczas konkursu nauczyli i, jak można sądzić, wiele przeżyli. Wykazali osobiste zaangażowanie i sporo inwencji. Niektórzy z uczestników skierowali do organizatorów słowa wdzięczności za inspirację i zwrócenie uwagi na wydarzenia, które chociaż pozostawiły ślady w ich najbliższym otoczeniu nie były im przedtem znane. Interesujące, a w kilku przypadkach dojrzałe i poruszające są refleksje młodych ludzi, dotyczące ocen, jakie wystawia się pochopnie członkom pokoleń, którym przyszło żyć w czasach II wojny światowej i Holokaustu. Jedna z Autorek pisze m.in.: przecież my, obecni młodzi ludzie, nie wiemy, jak sami zachowalibyśmy się w sytuacjach zagrożeń, trudnych dziś nawet do wyobrażenia! I zachęca do poznawania historii oraz do ostrożności i wyczucia przy formułowaniu sądów. Jury w ocenie prac kierowało się następującymi kryteriami: przemyślany plan i konstrukcja pracy; własny pomysł ujęcia wybranego tematu; umiejętność samodzielnego wyciągania wniosków, formułowania sądów; dotarcie do literatury przedmiotu i sporządzenie bibliografii; samodzielne wytwarzanie źródeł, tj. przeprowadzenie wywiadu, rozmowy; forma, tj. język i styl. NAGRODY Prace indywidualne Nagroda I Anna Malinowska, uczennica pana Janusza Popiołka z IV Liceum Ogólnokształcącego im. K.K. Baczyńskiego w Olkuszu za pracę pt. Non omnis moriar. Rzecz o Żydach sławkowskich nagroda II Ilona Błażejczyk, uczennica pani Ewy Gałązki z Liceum Ogólnokształcącego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Garwolinie za pracę pt. Ślady zamieszkiwania Żydów w mojej okolicy (Górzno, Parysów, Żelechów, Garwolin) 8

11 Żydzi w naszej pamięci PODSUMOWANIE Dominika Hęćka, uczennica pani Marianny Kubiak z Liceum Ogólnokształcącego im. Powstańców Wielkopolskich w Środzie Wielkopolskiej za pracę pt. Ślady zamieszkiwania Żydów w mojej okolicy (Ziemia Średzka) Tomasz Mikuła, uczeń pani Anny Gruźlewskiej z I Liceum Ogólnokształcącego im. Jędrzeja Śniadeckiego w Dzierżoniowie za pracę pt. Żydowski Dzierżoniów nagroda III Anita Grosicka, uczennica pani Edyty Utnik z Zespołu Szkół im. Stanisława Staszica w Staszowie za pracę pt. Ślady zamieszkiwania Żydów w mojej okolicy (Staszów) Brian Kaczmarczyk, uczeń pana Tomasza Bieleckiego z Liceum Ogólnokształcącego im. ks. kard. Stefana Wyszyńskiego w Staszowie za pracę pt. Sztetl Stashev. Wędrówka śladami Żydów w Staszowie Mateusz Wojciechowski, uczeń pani Anny Rudzkiej z Zespołu Szkół Technicznych im. Ziemi Dobrzyńskiej w Lipnie za pracę pt. Ślady zamieszkiwania Żydów w mojej okolicy (Lipno) wyróżnienie Paulina Józefowska, uczennica pani Marzeny Walczuk z Liceum Ogólnokształcącego im. Ruy Barbosy w Warszawie za pracę pt. Nowa koleżanka (sztuka teatralna) Monika Leończyk, uczennica pana Stanisława Stefańskiego z Liceum Ogólnokształcącego im. A. Mickiewicza w Słupsku za pracę pt. Dali świadectwo (historia rodziny Koźlakowskich) Paulina Mleczko, uczennica pani Anny Klozy z VI Liceum Ogólnokształcące im. Króla Zygmunta Augusta w Białymstoku za pracę pt. Polacy i Żydzi w Białymstoku podczas II wojny światowej 9

12 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Prace zbiorowe Nagroda III Gabriela Gembala, Karolina Nowak, Paulina Saduś, uczennice pań Krystyny Bryksy i Małgorzaty Szlagór z Zespołu Szkolno-Przedszkolnego nr 4 z Oddziałami Integracyjnymi, Gimnazjum nr 1 im. ks. J. Twardowskiego z Oddziałami Integracyjnymi w Brzeszczach za pracę pt. Ślady obecności Żydów w naszej okolicy (Oświęcim i gmina Brzeszcze) Wyróżnienie Aleksander Chruściel i Zuzanna Słoczyńska, uczniowie pana Zdzisława Bednarka z III Społecznego Liceum Ogólnokształcącego im. J. Słowackiego STO w Krakowie za pracę pt. Rafael Scharf polski Żyd Certyfikaty Certyfikaty dla autorów prac, które zakwalifikowane zostały przez jury do ostatniego etapu konkursu otrzymuje 72 uczniów, co stanowi 56% ogólnej liczby uczestników. W tej grupie 41 uczniów to autorzy prac indywidualnych, 22 uczniów autorzy prac napisanych przez dwie osoby (11 prac), 9 uczniów prac napisanych przez trzy osoby (3 prace) oraz 4 autorów jednej pracy. Jak wspomniano wyżej, konkurs został zorganizowany przy współudziale Muzeum Historii Żydów Polskich. Funkcjonujące w ramach Muzeum dwa portale internetowe, Wirtualny Sztetl oraz Polscy Sprawiedliwi, będą sukcesywnie publikować nagrodzone, wyróżnione i certyfikowane prace w całości lub we fragmentach (w porozumieniu z ich autorami). Opiekę nad uczestnikami konkursu sprawowało 51 nauczycieli. Ich zaangażowanie przy wykonywaniu prac jest na ogół zgodne z naszymi oczekiwaniami, tj. nie tłumi inwencji uczniów, polega raczej na pomocy w znalezieniu odpowiednich lektur i na ukierunkowaniu realizacji. Niektórzy już od paru lat zachęcają uczniów do uczestnictwa w konkursie Historia i Życie. Jury wybrało pięciu nauczycieli, którzy otrzymują nagrody pieniężne i dyplomy. Zdzisław Bednarek nauczyciel III Społecznego Liceum Ogólnokształcącego im. Juliusza Słowackiego STO w Krakowie, Ewa Gałązka nauczycielka Liceum Ogólnokształcącego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Garwolinie, Janusz Popiołek nauczyciel IV Liceum Ogólnokształcącego im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Olkuszu, 10

13 Żydzi w naszej pamięci PODSUMOWANIE Małgorzata Stankowska-Staszczyk nauczycielka Zespołu Szkół Społecznych im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego STO w Człuchowie, Edyta Utnik nauczycielka Zespołu Szkół im. Stanisława Staszica w Staszowie. Dziękujemy serdecznie wszystkim uczestnikom konkursu uczniom i nauczycielom, a także wszystkim osobom i instytucjom, dzięki którym możemy uhonorować laureatów nagrodami i wydać pamiątkową publikację konkursową. prof. dr hab. Krystyna Szelągowska Przewodnicząca Jury 11

14

15 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE PRACE INDYWIDUALNE 13

16

17 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE Praca indywidualna I nagroda Anna Malinowska IV Liceum Ogólnokształcące im. K.K. Baczyńskiego w Olkuszu Nauczyciel - opiekun naukowy pracy: mgr Janusz Popiołek Non omnis moriar. Rzecz o Żydach sławkowskich Wstęp Żyli wśród nas, stanowili duży odsetek polskiego społeczeństwa, mieli bogatą kulturę, ciekawą religię i nagle zniknęli... Zostali wyrwani z życia i zepchnięci na dno piekła. Żydzi. Posiadali wewnętrzną siłę, która mimo licznych prześladowań pozwoliła przetrwać ich bogatej tradycji, kulturze i religii. To właśnie fenomen narodu żydowskiego, który był dla mnie inspiracją do napisania pracy pt. Non omnis moriar. Rzecz o Żydach sławkowskich. W pracy poświęconej Żydom pochodzącym ze Sławkowa, mojego rodzinnego miasta, postaram się w przejrzysty sposób opowiedzieć historię grupy około tysiąca osób, która odegrała ważną rolę w życiu tego miasta. Moim głównym celem jest poszerzenie własnej wiedzy o społeczności żydowskiej ze Sławkowa, a także wskrzeszenie pamięci o tych, którzy kiedyś żyli wśród nas, byli sąsiadami, znajomymi naszych dziadków i są częścią polskiej historii. W dwóch pierwszych rozdziałach postaram się przybliżyć [czytelnikowi], kim są Żydzi, opowiedzieć trochę o ich religii oraz kulturze. Rozdział trzeci to wywiad z Panią Zofią Radzikowską Żydówką, która przeżyła wojnę i zgodziła się podzielić [ze mną] swoimi wspomnieniami. Dzięki temu spotkaniu mogłam też lepiej poznać środowisko żydowskie. W rozdziale czwartym pt. Sławków co to za miasto? Kiedy i jak przybyli tutaj Żydzi oraz jak wyglądało ich życie przed II wojną światową? przechodzę do głównego tematu mojej pracy. Opisuję życie społeczności żydowskiej w Sławkowie do momentu wybuchu II wojny światowej historię ich osiedlenia się, życie codzienne, zajęcia, zwyczaje poruszam także aspekty związane z religią. Rozdział piąty to tragiczne dzieje wojenne Żydów ze Sławkowa. Zawarłam tutaj dokładny opis wydarzeń z lat , czyli martyrologię narodu żydowskiego. 15

18 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Kolejny rozdział poświęciłam wybitnej postaci Charlesowi Szlamkowi Testylerowi, sławkowskiemu Żydowi, któremu udało się przeżyć II wojnę światową. W rozdziale siódmym pt. Zginęli, jednak pamięć o nich pozostanie wspominam nazwiska sławkowskich Żydów, którym niestety nie udało się przetrwać wojny i zginęli z rąk hitlerowców. Rozdział ósmy dotyczy wystawy o Żydach ze Sławkowa, znajdującej się w miejscowym muzeum, natomiast ostatni rozdział to wyniki przeprowadzonej przeze mnie ankiety na temat wiedzy mieszkańców Sławkowa o ludności żydowskiej. Wnioski wyciągnięte z przeprowadzonego badania zamykają moją pracę. Żydzi kim byli ci, którzy mieszkali wśród nas przez tyle lat? Według Encyklopedii Popularnej PWN: Żydzi początkowo nazwa członków plemienia Judy, należącego do wspólnoty plemiennej pochodzenia semickiego, stopniowo rozszerzona na wszystkich wyznawców judaizmu. Początkowo zamieszkiwali tereny Palestyny, następnie ulegli rozproszeniu, w diasporze rozpadli się na wiele grup o różnych językach i dialektach, lecz wspólnej religii (judaizm), tradycjach i obyczajach. W średniowieczu, ograniczani w prawach (getta) i wypędzani, szukali schronienia między innymi w Rzeczypospolitej. Obok skupisk tradycjonalistycznych (ortodoksyjnych) istniały środowiska dążące do asymilacji w miejscu zamieszkania lub, wręcz przeciwnie, do odrodzenia więzi narodowych i utworzenia własnego państwa. W niektórych krajach okresowo szykanowani i prześladowani (antysemityzm). Podczas II wojny światowej Niemcy wymordowali około 6 milionów Żydów europejskich w Niemczech i na terenach okupowanych. Obecnie żyje na świecie około 14 milinów Żydów, w tym 4,2 miliona w państwie Izrael 1. Jest to jedynie suchy zbiór faktów, który zdecydowanie nie oddaje tego, kim naprawdę byli i są Żydzi. Izraelici bowiem to naród religijny, posiadający bogatą kulturę i tradycję, naród, który jak zresztą każdy chciał normalnie żyć, funkcjonować we wspólnocie. W religii judaistycznej najbardziej wzruszająca jest tęsknota narodu żydowskiego za swoją ojczyzną. Żydom jednak nie było dane spokojne życie w dostatku i szczęściu, gdyż spadły na nich liczne represje i prześladowania, zwłaszcza podczas II wojny światowej. Każdy przeżyty dzień był dla nich sukcesem, to była [nieustanna] gra gra ze śmiercią. Izraelici byli uważani tylko za numery, ciała bez uczuć, mieli o niczym nie myśleć, czekać na rozkaz i wykonać go, wreszcie umrzeć Obecnie w Polsce po wydarzeniach wojennych pozostały nieliczne ślady wielowiekowej kultury Żydów. Mało kto wie, iż większość miast przed II wojną światową była silnie przez nich zaludniona, między innymi Sławków. Izraelici, którzy przebywając tu kultywowali swoje obyczaje i święta z nimi związane, pozostawili wiele pomników swojej obecności. Przed nami, ludźmi żyjącymi obecnie, stoi ważne zadanie. Postarajmy się, aby pamięć po tym jakże fascynującym narodzie, który obecnie prawie całkowicie zniknął z Polski, przetrwała wieki i zadbajmy o to, aby całą spuściznę pozostawioną przez Żydów ocalić od zapomnienia. 1 Encyklopedia Popularna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s

19 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE 1. Żydzi na rynku w Sławkowie. Kultura, tradycja oraz religia żydowska Nam, młodym Polakom żyjącym w XXI wieku, Żydzi kojarzą się głównie z Zagładą. Wiemy, że to naród uciśniony, prześladowany, represjonowany, naród, na którym dokonano licznych mordów i pogromów. Często zapominamy o ich bogatej kulturze, ciekawej tradycji oraz religii, gdyż po tragicznych wydarzeniach z okresu II wojny światowej Żydzi zupełnie zniknęli z naszego otoczenia. Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek, W Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy Próżno byś szukał w oknach zapalonych świeczek, I śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóżnicy. Znikły resztki ostatnie, żydowskie łachmany, Krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto I wapnem sinym czysto wybielono ściany Jak po zarazie jakiejś lub na wielkie święto. [ ] Nie ma już tych miasteczek, gdzie biblijne pieśni Wiatr łączył z polską piosnką i słowiańskim żalem, Gdzie starzy Żydzi w sadach pod cieniem czereśni Opłakiwali święte mury Jeruzalem. Nie ma już tych miasteczek, przeminęły cieniem, I cień ten kłaść się będzie między nasze słowa, Nim się zbliżą bratersko i złączą od nowa Dwa narody karmione stuleci cierpieniem. Antoni Słonimski 2 2 A. Słonimski, Elegia miasteczek żydowskich, 1947, fragmenty. 17

20 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Uważam, że mówiąc o Żydach należy zacząć od zapoznania się z ich religią, czyli judaizmem. Analizując to zagadnienie, naturalnie przejdziemy do omawiania kwestii związanych z kulturą i tradycją tego narodu. Judaizm to jedna z najstarszych religii monoteistycznych na świecie. Opiera się ona na wierze w jednego Boga, Jahwe, który zawarł przymierze z Żydami, jako narodem wybranym, w oczekiwaniu na przyjście Mesjasza 3. Świętą księgą Izraelitów jest Biblia Starego Testamentu. Część Biblii mówiąca o objawieniach Boga w języku hebrajskim nazywa się Tora, zaś nauki i zasady zostały wyłożone w Talmudzie. Doktryny judaizmu były podstawą pielęgnowania odrębności narodu żydowskiego, co często stawało się przyczyną konfliktów społecznych i wpływało ujemnie na asymilację ze społecznością polską 4. Żydzi uważają się za naród wybrany przez Boga. Nie oznacza to jednak, że inni traktowani są przez nich z góry, że nie są szanowani. Wiara Żydów nie pozwala im na takie zachowanie. Ważne jest, by szanować innych, by być tolerancyjnym. I tacy są właśnie Żydzi. Ludzie często nie znali i niestety nadal nie znają religii oraz tradycji wyznawców judaizmu. A przecież Żydzi to wspaniali ludzie tak samo jak my, mający swoje tradycje, swoją kulturę, język, religię. Mówiąc o Żydach nie da się nie opowiedzieć o ich bogatej kulturze. Aby lepiej poznać środowisko żydowskie, postanowiłam przeprowadzić wywiad z jednym z członków tej społeczności, panią Zofią Radzikowską. Wywiad z panią Zofią Radzikowską A.M.: Dzień dobry, nazywam się Anna Malinowska, mam 18 lat i jestem uczennicą IV Liceum Ogólnokształcącego im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Olkuszu. Aktualnie piszę pracę o kulturze i historii Żydów Polskich. Bardzo cieszę się, że zgodziła się Pani na rozmowę. Czy mogłaby się Pani przedstawić i powiedzieć kilka słów o sobie? Z.R.: Nazywam się Zofia Radzikowska, urodziłam się 4 listopada 1935 roku w Krakowie. Jestem członkiem społeczności żydowskiej. A.M.: Co robiła Pani przed wojną oraz jak zmieniło się Pani życie z chwilą jej wybuchu? Z.R.: Przed wojną byłam jeszcze bardzo mała. Mieszkałam z rodzicami w Krakowie, żyłam jak każde dziecko, dni upływały mi zwyczajnie, na zabawie i poznawaniu świata. W chwili wybuchu wojny miałam 4 lata. Niewiele pamiętam. W sumie, to wojnę przeszłam bardzo łagodnie. Przeżyłyśmy obie z mamą. Wtedy jeszcze nie wiedziałam zbyt wiele. Nie czułam ogromnego strachu, tak jak inni, bo 4 letnie dziecko przecież nie zdaje sobie do końca sprawy, co to znaczy zabić. Wiedziałam tylko, że nie mogę mówić, że jestem żydowskiego pochodzenia, bo mnie właśnie zabiją. Ojciec poszedł na wojnę i nie wrócił. Przebywał w getcie krakowskim, następnie był w obozie płaszowskim i transportem wyjechał do Oświęcimia, to już był jego koniec... Mama załatwiła sobie kenkartę na inne nazwisko oraz polskie papiery. Była bardzo odważna. Chodziła gdzieś do pracy. Codziennie ryzykowała. Ktoś mógł na nią wskazać, mogli ją aresztować... Na szczęście nic takiego się nie stało. Ja zajmowałam się sama sobą. 3 Encyklopedia popularna PWN, s J. Tomaszewski, Najdawniejsze dzieje Żydów w Polsce do 1750 r., Warszawa

21 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE 2. Pani Zofia Radzikowska (fot. A. Malinowska). A.M.: Czy spotykały was z mamą jakieś szykany? Czy może ze strony Polaków? Z.R.: Tak. Pewnego wieczora przyszedł do nas Polak. Granatowy policjant. Powiedział, że wie, że jesteśmy Żydówkami i musi nas zabrać na gestapo. Wtedy poczułam duży strach. Naprawdę bałam się go. Okazało się, że był to szantażysta. Mamie udało się go przekupić. Niestety, po jakimś czasie przyszedł znowu. Mama znowu go przekupiła, jednak wiedziała, że jeśli przyjdzie po raz kolejny, nie będzie już miała czym go przekupić. Musiałyśmy uciekać. Mama znalazła nam nowe mieszkanie. A.M.: Po przeprowadzce już więcej nie spotkałyście tego człowieka? Z.R.: Tak. Po wojnie okazało się, że on chyba był na tropie kogoś innego, a do nas trafił przez przypadek, ktoś musiał na nas donieść. A.M.: Co robiła Pani po przeprowadzce? Z.R.: Po przeprowadzce poszłam do szkoły podstawowej. Mówiłam dobrze po polsku, nie wyróżniałam się spośród innych dzieci. Zostałam nawet ochrzczona, żeby mieć dobrą metrykę. Pomagało nam jedno małżeństwo i to oni zostali moimi rodzicami chrzestnymi. Miałyśmy podczas wojny z mamą dużo szczęścia. Po zakończeniu wojny przeszłam do normalności. Stwierdziłam, że nie mogę wracać do tego, co było, muszę żyć dalej. Uczyłam się. Potem zostałam zapisana do szkoły hebrajskiej. Zrozumiałam, co to znaczy naprawdę być Żydem. Była to szkoła Tarbut, co po hebrajsku znaczy kultura. Byłam bardzo zafascynowana kulturą żydowską. Uczyłam się wszystkiego od podstaw. Wreszcie uczyłam się hebrajskiego. Czułam się bardzo dobrze. Chciałam się uczyć i rozwijać. Utrwaliła się moja tożsamość. Byłam pochłonięta edukacją. Gdy byłam starsza, rozpoczęłam studia. Studiowałam prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie później pracowałam. 19

22 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU mowy. A.M.: Czyli praktyk religijnych podczas wojny nie było? Z.R.: Nie. Musiałyśmy udawać, że jesteśmy Polkami, katoliczkami. O praktykach nie było A.M.: Co robiła Pani mama po wojnie? Z.R.: Mama na pewno wojnę wspomina dużo gorzej niż ja. Tylko ona wie, co wtedy przeżyła, ten strach, niepewność, co będzie jutro. Po wojnie też starała się wrócić do normalnego życia. Dużo wycierpiała przez stratę męża. Jednak wyszła ponownie za mąż. Za Żyda. On też stracił rodzinę podczas wojny, obydwoje próbowali jakoś odbudować swoje życie. Mama urodziła syna, ja zostałam zaadoptowana przez ojczyma. Mama zmarła młodo, bo w wieku 49 lat. A.M.: Czy chciała Pani kiedyś wyjechać z Polski? Z.R.: Tak. Raz chciałam wyjechać do Izraela. To było zaraz po tym, jak poszłam do szkoły hebrajskiej. Dużo mówiono nam wtedy o państwie Izrael, które właśnie powstawało. Byłam tym strasznie zafascynowana. Namówiłam nawet rodziców do wyjazdu, ale nie było dla nas paszportów. Potem nadarzyła się okazja do wyjazdu, ja jednak już nie chciałam jechać. A.M.: Czy w Izraelu przebywa ktoś z Pani rodziny? Czy była Pani w Izraelu? Z.R.: Tak, mam tam kuzynostwo, jednak utrzymujemy luźne kontakty. Byłam w Izraelu cztery razy. Tam naprawdę czuć tę kulturę, tę religię. Jest to wspaniałe przeżycie. Życzę, żeby kiedyś Pani tam pojechała. A.M.: A czy założyła Pani rodzinę? Jak się potoczyło Pani dalsze życie w powojennej Polsce? Z.R.: Szczerze mówiąc, to życie miałam, i nadal mam, naprawdę udane. Założyłam rodzinę. Wyszłam za mąż, urodziłam syna. Obecnie jestem babcią. Przez pewien czas byłam zaangażowana politycznie. Prawdę mówiąc, to jeśli chodzi o stronę religijną, przez długi okres byłam ateistką. Dopiero po pewnym czasie zaczęłam wierzyć. Wszystko odżyło we mnie, gdy dowiedziałam się o powstających organizacjach zrzeszających Żydów. Przedtem nie mówiło się w ogóle o przeszłości, nie mówiono w ogóle o nas. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych przeszłam ogromną metamorfozę. A.M.: A jeśli chodzi o Pani syna i wnuczki? Jak postrzegają to, że są Żydami? Jaką wiarę wyznają? Z.R.: Mój syn wie, że jest Żydem. Jest Żydem po matce. Jednak odnosi się do tego obojętnie. Jest ateistą. Ożenił się z katoliczką, więc moje wnuczki są katoliczkami, jednak nie praktykują czynnie. Mają bardzo realistyczny stosunek do tego wszystkiego. A.M.: A jak wyglądają obecnie Pani praktyki religijne? Jak wygląda Pani zwykły dzień, jak świąteczny? Z.R.: Praktykuję, aczkolwiek nie jestem ortodoksyjna. W zwyczajny dzień modlę się. Modlę się w domu. Do synagogi chodzę jedynie w święta. Nigdy nie zgodzę się z dyskryminacją kobiet w synagogach. Co sobotę jest odczytywany fragment Tory. Tutaj, w Centrum Społeczności Żydowskiej w Krakowie, to ja praktycznie co sobotę czytam ten fragment. 20

23 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE A.M.: Czuje się Pani silnie związana z kulturą żydowską? Z.R.: Tak, szczególnie bliska mi jest muzyka żydowska, a także hebrajska (chodzi o muzykę Izraela). Podoba mi się nasza kultura, lubię nasze święta. Dobrze się czuję w społeczności żydowskiej. Przez pewien czas byłam członkiem Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Obecnie aktywnie działam w Stowarzyszeniu Dzieci Holocaustu oraz w Centrum Społeczności Żydowskiej. Opowiem jeszcze taką anegdotkę. Pewnego dnia dowiedziałam się, że w Krakowie Spielberg będzie kręcił film pod tytułem Lista Schindlera. Wiedziałam, że poszukują statystów. Ze względu na to, iż film był związany z losem Żydów podczas II wojny światowej, pomyślałam, że chciałabym w nim wystąpić. I wystąpiłam. Byłam jedną ze statystek. Osobiście poznałam nawet Stevena Spilelberga. A.M.: Muszę przyznać, że w życiu ma Pani dużo szczęścia, ale muszę też Pani pogratulować, bo strasznie dużo osiągnęła Pani dzięki swojej ciężkiej pracy oraz długiej edukacji. Dziękuję bardzo za udzielenie wywiadu. Życzę dalej wszelkich pomyślności. Z.R.: Również dziękuję. Do widzenia. 3. Pani Zofia czyta kidusz podczas kolacji szabatowej. Sławków co to za miasto? Kiedy i jak przybyli tutaj Żydzi oraz jak wyglądało ich życie przed II wojną światową? Miasto Sławków jest położone w południowej Polsce, przy wschodnim skraju Wyżyny Śląskiej, nad rzeką Białą Przemszą i należy do najstarszych ośrodków miejskich Małopolski i obecnego województwa śląskiego. Pierwsze pisane wzmianki o Sławkowie pochodzą z 1220 roku. W 1278 roku przywilej księcia Bolesława Wstydliwego dał biskupom krakowskim kasztelanię sławkowską w wieczne władanie. Odtąd Sławków należał do biskupów krakowskich, aż do momentu rozbiorów 5. Ze względu na przynależność miasta do biskupów krakowskich nie było tu ludności żydowskiej (w miastach biskupich nie wolno było osiedlać się Żydom). 5 Z. Matuszczyk, Architektura dawnego i współczesnego Sławkowa, Sławków 2011, s

24 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Opisy XVIII-wiecznego Sławkowa podają, że ciekawa zabudowa tworzyła niepowtarzalną atmosferę staropolskiego prowincjonalnego miasteczka, którego Rynek można było obejść poruszając się malowniczymi podcieniami drewnianych domów, o charakterystycznych, łamanych, tak zwanych polskich dachach Plan Miasta Narodowego Sławkowa wymierzony i zrysowany przez Mariana Potockiego w 1823 r. (najstarszy zachowany plan miasta). Ważnym momentem dla wszystkich Żydów był rok 1790, kiedy w Rzeczypospolitej zostały zniesione ograniczenia w żydowskim osadnictwie. Mimo to zakaz osiedlania się Żydów w pięknym Sławkowie został w praktyce zniesiony dopiero w drugiej połowie XIX wieku, po upadku powstania styczniowego. Wtedy właśnie do miasta zaczęła napływać ludność żydowska, zazwyczaj biedna i poszukująca pracy. Sławkowianie zamknięci w swej małej społeczności przyjęli gości podejrzliwie i początkowo odizolowali się od nich. Główną barierą nie był język, lecz religia i związane z nią obyczaje, obrzędy i tradycje. Podejrzliwość wyrastała z lęku, a ten z niezrozumienia. Społeczność żydowska dzieliła się na chasydów (pobożnych ortodoksów) i maskili (Żydów zasymilowanych), którzy często utożsamiali się z kulturą polską i polską narodowością 7. Pojawienie się Żydów w mieście miało wiele pozytywnych aspektów. Izraelici przyczynili się w znacznej mierze do rozwoju gospodarki, handlu, usług oraz przemysłu. Dawało to mieszkańcom miasta nowe możliwości i perspektywy, poprawił się standard życia Sławkowian, poznawali nową kulturę i powoli starali się pozbyć stereotypów dotyczących ludności żydowskiej. W ostatnich latach XIX wieku ludność żydowska, po zadomowieniu się w Sławkowie, dostrzegła potrzebę zorganizowania się w gminę. Była to podstawowa jednostka organizacyjna religii judaistycznej, zwana kahał (hebr. Kehilla) 8, na której czele stał zarząd gminy. Wybierał on rabina, czyli najważniejszą w gminie osobę, będącą duszpasterzem, przywódcą religijnym, a zarazem urzędnikiem gminy. Sama gmina żydowska miała poważne zadania, między innymi jednoczenie wszystkich 6 Tamże, s F. Kiryk (red.), Dzieje Sławkowa, Wydawnictwo SECESJA, Kraków 2001, s Tamże, s

25 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE Żydów w obrębie swojego terenu, dbanie o ich życie religijne, utrzymanie obiektów kultu religijnego synagog (zwanych w Polsce bożnicami) i cmentarzy kirkutów. W 1893 roku sławkowscy Żydzi nabyli przy ówczesnej ulicy Kilińskiego (obecnie jest to ulica Biskupia) plac, na którym zamierzali wznieść świątynię. Cel ten zrealizowali w 1896 roku. Była to bożnica ortodoksyjna, gdzie kobiety były oddzielone od mężczyzn. W sprawozdaniu Gminy Wyznaniowej w Sławkowie, która ukonstytuowała się dopiero w 1904 roku, a jej pierwszym rabinem został Szmul (Szulim) Zając, zapisano: Bożnica murowana, jedno piętrowa, z której parter przeznaczony jest na dom modlitwy dla mężczyzn, a piętro dla kobiet. Z zachodniej strony bożnicy znajduje się kancelaria Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Sławkowie, składająca się z jednego pokoju i przedpokoju, pomieszczenia dla stróża bożnicy oraz komórki na węgiel. Bożnica znajduje się przy ulicy Kilińskiego numer 10 w Sławkowie [ ] Plac nabyty rejentalnie przez były Zarząd Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w 1893 roku. Bożnica została wybudowana kosztem społeczeństwa żydowskiego osady Sławków w 1896 roku [ ] 9. Szulim Zając urząd rabina sprawował aż do śmierci (1928 rok), natomiast jego następcą został wybrany Boruch God Hepner, który pozostał na tym stanowisku do końca istnienia okręgu bożniczego w Sławkowie, czyli do wysiedlenia Żydów przez okupanta niemieckiego. Największe i najtrudniejsze zadanie przypadło Gminie Żydowskiej z chwilą wybuchu II wojny światowej. Z całej sławkowskiej gminy uszło z życiem zaledwie kilkanaście osób, które rozproszyły się po całym świecie. Bożnica przy ulicy Kilińskiego podczas wojny została zniszczona, a następnie Niemcy urządzili w niej magazyn wojskowy. Sara Klein, Żydówka ze Sławkowa, w swojej relacji opowiada: Od razu po wkroczeniu Niemcy zdewastowali wnętrze synagogi 10. Obecnie budynek stanowi własność prywatną. 5. Synagoga Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Sławkowie (fot. ze zbiorów Muzeum w Sławkowie). 9 Kserokopia wykazu nieruchomości Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Sławkowie (1933 r.), Miejski Ośrodek Kultury, Sławków. 10 Sara Klein Relacje indywidualne, Żydowski Instytut Historyczny, relacja z r. 23

26 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU 6. Obecny wygląd budynku byłej synagogi w Sławkowie (fot. A. Malinowska). 7. Napis na budynku byłej synagogi w języku polskim oraz hebrajskim (fot. A. Malinowska). Do wybuchu II wojny światowej społeczność żydowska w Sławkowie prężnie się rozwijała, zaczęto tworzyć kolejne instytucje. Po urządzeniu świątyni powstała rytualna rzeźnia; jej jednopiętrowy, murowany budynek stanął w bezpośrednim sąsiedztwie synagogi, na gruncie zakupionym przez Mordkę Scheina 11. W mieście znajdowała się również mykwa (basen w łaźniach żydowskich służący do rytualnych kąpieli 12 ). Graniczyła ona z bożnicą, [co wiadomo z relacji], bo do dzisiaj nie przetrwała. Żydzi byli zdecydowanie ze sobą zintegrowani, wzajemnie się wspierali, organizowali własne towarzystwa zapomogowe. Najgorzej sytuowanym pomocy udzielało Towarzystwo Charytatywne oraz bezprocentowa Kasa Zapomogowo-Pożyczkowa Gemitus Hesed. W 1917 roku założono bibliotekę żydowską Hakhehara. Została ona ufundowana przez braci Schein (Szajn), właścicieli fabryki drutu. Biblioteka posiadała literaturę umożliwiającą zapoznanie się z warunkami życia panującymi w Palestynie, były w niej również organizowane kursy nauki hebrajskiego, co miało zmniejszyć panujący wśród społeczności żydowskiej analfabetyzm. W Sławkowie znajdował się cheder (szkoła talmudyczna), w której nauczał Icek Berek Makowski, funkcjonowała szkoła rolnicza z językiem hebrajskim, tak zwany Kibuc Ovadia. Została ona założona na początku XX wieku przez młodzieżową organizację syjonistyczną Haszomer Ha dati. Uczono tam uprawy roślin i hodowli zwierząt. Szkoła przygotowywała chętnych do wyjazdu do Palestyny. Na budynku przez długi czas wisiała tablica pamiątkowa w języku hebrajskim 13. Obecnie została ona przeniesiona do sławkowskiego Muzeum. 11 F. Kiryk (red.), Dzieje Sławkowa, s Encyklopedia popularna PWN, s Z relacji Adama Marczewskiego ( 24

27 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE 8. i 9. Szkoła rolnicza, zw. Kibuc Ovadia (dwie fotografie ze zbiorów Muzeum w Sławkowie). 10. Pamiątkowa tablica w języku hebrajskim z budynku szkoły w zbiorach Muzeum w Sławkowie (fot. A. Malinowska). W roku 1907 Gmina Żydowska w Sławkowie rozwiązała również problem związany z pochówkiem. Wykupiony został od Karola Gaszyńskiego grunt pod cmentarz, znajdujący się przy drodze wiodącej do wsi Krzykawa. W roku 1923 założono tam cmentarz. Można jednak przypuszczać, iż już wcześniej byli tam chowani sławkowscy Żydzi, gdyż najstarszy grób pochodzi z 1904 roku. Przy kirkucie wybudowano dom pogrzebowy oraz dom parterowy dla stróża, w którym mieściła się poczekalnia dla biorących udział w pogrzebie, jak zresztą czytamy w sprawozdaniu Gminy Wyznaniowej w Sławkowie: Cmentarz mieści się przy drodze wiodącej do wsi Krzykawa. Grunt o powierzchni 2 morg nabyty od właściciela dóbr Krzykawa w 1907 roku. Pod cmentarz zajęto obecnie ½ morgi, ogrodzony, częściowo płotem drewnianym, a częściowo płotem murowanym. Przy cmentarzu znajduje się domek przedpogrzebowy murowany z jednej ubikacji [pomieszczenia] oraz dom murowany, parterowy dla stróża, składający się z dwóch ubikacji [pomieszczeń] i z poczekalni dla przybyłych z pogrzebem. Wspomniane budynki wybudowano kosztem Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, wartość których w/g asekuracji wynosi 4950 zł Kserokopia wykazu nieruchomości Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Sławkowie (1933 r.), Miejski Ośrodek Kultury, Sławków. 25

28 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU W 1928 roku na cmentarzu został pochowany Szulim Zając, pierwszy rabin Gminy Żydowskiej w Sławkowie. Nad jego grobem wzniesiono ohel (hebr. namiot) daszek ustawiony nad nagrobkiem i wsparty na czterech filarach. Ohele wznoszono między innymi nad grobami wybitnych rabinów 15. Pochówków na sławkowskim cmentarzu dokonywano również podczas II wojny światowej. Niemcy pozwolili na pochowanie zamordowanych w Sławkowie Żydów, którzy uciekali z Dąbrowy Górniczej, Będzina, Sosnowca. Wojnę kirkut przetrwał w dość dobrym stanie. Około roku 1960 cmentarz został odremontowany. W 1971 roku miał miejsce ostatni pogrzeb pochowano wtedy Reginę Grinbaum, zmarłą w dniu 1 kwietnia 1971 roku. Do dziś zachowało się ok. 300 nagrobków Macewy na cmentarzu żydowskim, widok obecny (fot. Monika Sienkiewicz). Mieszkańcy Sławkowa do dziś pamiętają o tym cmentarzu żydowskim i mają szacunek do tego miejsca. Jedna ze sławkowianek, pani Alicja Malinowska, napisała nawet wiersz pt. Kirkut : Za fabryką braci Szajn, gdzie kończy się Sławkowska, a zaczyna krzykawczańska ziemia, w zieleni bujnych drzew liściastych przykucnęły groby z szarego kamienia z hebrajskimi napisami dla upamiętnienia judzkiego plemienia. Cisza, tylko promyk słońca złoci miejsce odpocznienia. Dzieci Izraela snem wieczystym skuci, płaszczem ich otula nasza polska ziemia. Za jednym z pomników duszek żydowski się schował, jarmułkę naciągnął na głowę Tamże. 26

29 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE szepce cichutko, ledwie dosłyszalnie jak zraniony gołąbek, co kona choć grucha, snuje wspomnień nitkę... Mów Żydku ja słucham. Dobrze nam się żyło przy Rynku w Sławkowie, ojciec miał sklep bławatny, siostra pomagała, nigdy nie byłem głodny, piłem kozie mleko, które od gospodyni mama kupowała. A gdy nadchodził szabas do dziś serce płacze wszyscy świętowaliśmy i jedliśmy macę. Modły przy wspólnym stole i przy siedmiu świecach, śpiew smętny i błagalny w duszy płomień wzniecał. [ ] Potem los z nami obszedł się fatalnie Hitler na Żydów straszny wyrok wydał, niszcząc i paląc w krematoriów piecach, nie szczędził nawet najmłodszego Żyda. I ja, choć byłem mały, nic nie byłem winien, uniosłem się w górę z dymem obozu kominem. Staliśmy się w zaświatach narodem tułaczym... Czy nas ktoś z czasem wspomni? Czy z cicha zapłacze? Żydzi w Sławkowie mieli też bardzo duży wkład w rozwój gospodarki regionu. Na podstawie Księgi adresowej Polski z 1930 roku możemy poznać przekrój dziedzin życia oraz zawodów, w których znaleźli swoje miejsce Żydzi. I tak pochodzenia żydowskiego był lekarz dentysta Glikson. Pod hasłem wyroby bawełniane spotykamy nazwiska: Grynberg, Markus, Rozenberg. Bielizną zajmował się Fifenberg, handlem bydła Grosman, cukiernią Laks i Monszajn, fryzjerem był Najberg. Krawcy to: Ring, Rozenberg, Glajtman. Piekarzami byli: Finkler, Kure, Miller oraz Szykman, rzeźnikami: Gold i Wolnerman. Skórami zajmowali się: Rozenbegr i Szykman. Artykuły spożywcze były w rękach Glajtmana, Goldberga, Hendlera, Hereygiera, Monszajna, Szlahle i Zylberga. W 1851 roku w Sławkowie Jan Michał Zeitler założył Fabrykę Wyrobów Metalowych. Zakład prosperował bardzo dobrze i dawał pracę wielu ludziom z miasta i okolic. W 1899 został on sprzedany braciom Schein 17. Byli to bogaci żydowscy przemysłowcy z Będzina. Szybko przystąpili do rozbudowy zakładu oraz zwiększyli zakres produkcji fabryki. W okresie międzywojennym stan zatrudnienia w zakładzie wahał się od 200 do 1000 osób 18. W latach właścicielem fabryki był Mordka Schein, dyrektorem technicznym inż. Moryc Warchiwker, dyrektorem administracyjnym inż. Mateusz Gothail, a zastępcą dyrektora technicznego Gabriel Wiener Z. Matuszczyk, Architektura dawnego i współczesnego Sławkowa, Sławków 2011, s J. Kantyka, L. Rosikoń, Sławków w latach okupacji hitlerowskiej , Katowice 1984, s F. Kiryk (red.), Dzieje Sławkowa, s

30 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Do roku 1939 Fabryka Wyrobów Metalowych była dużym, nowoczesnym i dobrze funkcjonującym zakładem. Od samego początku przynosiła duże zyski i stale się powiększała. Oprócz budynków fabrycznych posiadała także tartak, szkołę, remizę strażacką, kasyno, własną przychodnię lekarską. Na placu przyfabrycznym stało osiem budynków mieszkalnych z cegły i cztery drewniane 20. Z chwilą wybuchu II wojny światowej bracia Schein wyjechali z Polski, natomiast ich fabryka została przejęta przez okupanta niemieckiego. Nowym jej zarządcą został volksdeutsch o nazwisku Mendlewski. W fabryce zaczęto zatrudniać samych Polaków; pod koniec 1940 roku pracowało w niej zaledwie siedmiu Żydów. 12. Fabryka braci Schein, pocztówka z lat trzydziestych XX w. Niestety, z chwilą wybuchu II wojny światowej kończy się historia wieloletniej obecności Żydów na terenach Sławkowa i nie tylko tam. Nastąpiły szykany, masowe zakazy, rewizje, przesiedlanie do gett i w końcu wywózki od obozów zagłady... Losy Żydów ze Sławkowa podczas II wojny światowej Jesień w Sławkowie. Zdarzenie prawdziwe 1939 rok 21 Sławków mieścinka maleńka, jak dwa pokoje z łazienką. Dwa rynki, jak dwa rogi krowie I żydowskich sklepów mrowie. 20 Tamże. 21 Wiersz autorstwa pani Janiny Cebo, mieszkanki wsi Bukowno, zamieszczony w tomiku Sławkowie malowany słońcem. Utwór został napisany w 1979 roku i jest wspomnieniem tragicznych wydarzeń września 1939 roku w Sławkowie mówi o wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta oraz tragedii ludności żydowskiej. 28

31 Żydzi w naszej pamięci PRACE KONKURSOWE We wrześniu wjechał samochód ogromny, ciężarowy, szary, a na nim ludzie. Ludzie czy mary? Każdy czarno ubrany, młody czy stary. Twarze jak gromnice, oczy jak knoty świecą i tu, tu nad rzeką stanął. Widmo samochód, a ludzie z niego jak kartofle lecą. I mózg na trawie krwawi. Jeszcze ktoś krzyknął i ktoś się dławi. Ciała do rzeki się walą, jeszcze ciepłe i krwią okrzepłe. Na małym rynku, zgiełk i krzyk na ulicy, tak bolesny i przeraźliwy, wzniósł się nad chmury do Wielkiej Niedźwiedzicy. Krzyk, który jeszcze słyszę co się w powietrzu jeszcze kołysze Krzyk żon, matek i dzieci. Mój był ostatni. Czy ten krzyk do ludzkiego sumienia doleci?! Z chwilą gdy Adolf Hitler doszedł do władzy w Niemczech, dla tamtejszej ludności żydowskiej rozpoczął się bardzo trudny okres. Gdy 1 września 1939 roku Niemcy napadli na Polskę, dla Żydów, w obliczu nienawiści okupanta, każdy przeżyty dzień był istnym cudem. W Sławkowie w pierwszych dniach wojny wybuchła panika. Ludność chciała jakoś się ratować, zaczęła w popłochu opuszczać miasto. Należy zaznaczyć, że wśród uciekających znaleźli się zarówno Żydzi, jak i Polacy. Niestety, obywatele szybko zorientowali się, że nie mają dokąd uciekać. Wszystkie okoliczne miasta zostały już zajęte przez Niemców. 13. Władze okupacyjne i policja hitlerowska przed sławkowskim ratuszem (fotografia ze zbiorów Muzeum w Sławkowie) 29

32 HISTORIA I ŻYCIE VIII EDYCJA KONKURSU Sławków został zajęty 4 września 1939 roku. Na rynek wjechali uzbrojeni w broń maszynową motocykliści, a za nimi wkroczył do miasta oddział piechoty, złożony z 15 żołnierzy 22. Los sławkowskich Żydów został przesądzony... Już w pierwszych dniach od wkroczenia okupanta na tereny Sławkowa rozstrzelano dużą grupę Żydów. Byli to Izraelici przywiezieni z Będzina nad rzekę Przemszę, samochodem wojskowym. Wyprowadzono z niego dwanaście osób. Kazano im zabrać bagaże, a następnie rozstrzelano i zabrano zabitych z powrotem na samochody. Po kilku dniach Niemcy powrócili po bagaże zabitych Żydów. Okazało się, iż jeden z zabitych nie został zabrany, ponieważ wpadł do wody. Wyłowiła go miejscowa ludność i pochowała nad brzegiem rzeki. Niemcy jednak odkopali pochowanego człowieka i zabrali 23. Kolejnymi ofiarami byli Żydzi powracający do Sławkowa z ucieczki. 6 września przeprawiali się oni przez Białą Przemszę, na której dzień wcześniej został zniszczony przez okupanta most prowadzący do miasta. Żołnierze Wermachtu otworzyli do nich ogień. Wszystkich zabili. [Wkrótce potem] Niemcy zdecydowali, by odbudować zniszczony most na Białej Przemszy. Do pracy przy odbudowie wykorzystano pewną grupę Polaków oraz kilku Żydów. Po zrekonstruowaniu mostu nadzorująca pracę jednostka saperów kazała Żydom skakać do wody, gdzie ich rozstrzelano. Ciała zabitych wyłowiono z wody i pochowano na cmentarzu żydowskim. Przy odbudowie mostu, 7 września 1939 roku, zginęli: Hendet Wolberg, Wolf Wołszczowski, Moszek Wajsler, a 8 września Chaim Kaplan oraz Jakub Szymon Krakowski 24. W 1995 roku, w pięćdziesiątą szóstą rocznicę tragicznych wydarzeń, na moście nad Białą Przemszą została umieszczona tablica upamiętniająca śmierć kilkudziesięciu Żydów, który zginęli z rąk hitlerowców. 14. Odsłonięcie tablicy przy moście na Białej Przemszy. 10 października 1939 roku, ciągle prześladowani i terroryzowani Żydzi postanowili zorganizować tak zwany Komitet Żydowski 25. Kierowała nim Rada Starszych. Do zadań organizacji należało między innymi uzyskiwanie przydziałów żywności dla ludności żydowskiej oraz unor- 22 F. Kiryk (red.), Dzieje Sławkowa, s J. Kantyka, L. Rosikoń, Sławków w latach okupacji, s F. Kiryk (red.), Dzieje Sławkowa, s Tamże, s