CEL KLASYFIKACJI. zobowiązań pozabilansowych z tytułu instrumentów pochodnych.

Transkrypt

1 CEL KLASYFIKACJI Jednym z głównych elementów określenia ogólnej kondycji finansowej banku jest ocena ryzyka wiążącego się z wszelkimi aktywami i zobowiązaniami pozabilansowymi, które mogą stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa depozytów gromadzonych przez bank lub istotnie zniekształcić sytuację finansową banku. Ryzyko to określone jest przez wielkość rezerw niezbędnych do pokrycia ewentualnych strat. Tworzenie rezerw w ciężar kosztów i umarzanie należności dokonywane w ciężar rezerw może obniżyć lub nawet wykluczyć rentowność, wywierając w rezultacie negatywny wpływ na wysokość kapitału. Aktywa nie pracujące nie generują rzeczywistych przychodów dla banku, co dodatkowo pogarsza rentowność i adekwatność kapitału i może spowodować problemy z płynnością, jeśli spłaty zobowiązań przez klientów i oczekiwane przepływy pieniężne nie mają miejsca w przewidywanych terminach. Nadto, należności zagrożone pochłaniają więcej czasu i wysiłku kadry banku, tym samym zwiększając koszty, jakie ponosi bank. Im większe ryzyko wiąże się z poszczególnymi aktywami banku, innymi słowy im niższa jest jakość aktywów, tym bardziej niewydolna staje się instytucja finansowa; tym większe powstaje bezpośrednie zagrożenie dla wyniku finansowego, kapitału i płynności banku. Należy tu zaznaczyć, iż jakości aktywów banku nie można utożsamiać z poziomem należności zagrożonych. Jest to tylko jeden z elementów mających wpływ na ocenę jakości aktywów. Inne mierniki, których nie można pominąć oceniając jakość aktywów, to przede wszystkim: wielkość wymaganych rezerw, które powinny być utworzone dla zrównoważenia skutków ryzyka, zarządzanie aktywami jako czynnik, który będzie wpływał na jakość aktywów w przyszłości, związana z zarządzaniem adekwatność procedur i ich przestrzeganie, stabilność trendów świadcząca o tym, że aktualna jakość aktywów (czy to zła, czy dobra) nie jest wynikiem jednorazowych wydarzeń, dywersyfikacja aktywów kompletność ewidencji udzielonych zobowiązań pozabilansowych. Całościowa ocena jakości aktywów musi ujmować wszystkie te czynniki, ewentualnie inne wynikające ze specyfiki banku, w sposób łączny. Klasyfikacja należności, zgodnie z uchwałą nr 8/1999 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 22 grudnia 1999 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków oznacza podział wszystkich należności banku i udzielonych zobowiązań pozabilansowych o charakterze finansowym i gwarancyjnym 1 - a w szczególności kredytów - według kategorii ryzyka. Przypisanie poszczególnym zaangażowaniom wynikającym z pojedynczej umowy właściwych wag ryzyka daje możliwość pomiaru 1 Opisane w uchwale zasady klasyfikacji nie dotyczą innych niż należności aktywów banku oraz udzielonych zobowiązań pozabilansowych z tytułu instrumentów pochodnych. 1

2 ryzyka wynikającego z działalności banku, co z kolei pozwala na pomiar potencjalnego wpływu tych zaangażowań na kapitał, rezerwy i zysk. Bank musi mieć wewnętrzny system przeglądu należności (szerzej omawiany w rozdziale:, który opiera się na jasno sprecyzowanych kryteriach klasyfikacji należności do kategorii pod obserwacją i pozwala na bezzwłoczną identyfikację należności zagrożonych, aby następnie utworzyć odpowiednie rezerwy i zminimalizować potencjalne straty już na wczesnym etapie poprzez podjęcie działań naprawczych. System ten powinien obejmować również udzielone zobowiązania pozabilansowe o charakterze finansowym i gwarancyjnym. Jeśli w banku nie została powołana odrębna komórka do dokonywania takich przeglądów, wówczas funkcję tę może pełnić komórka audytu wewnętrznego, lub inna komórka czy osoby nie związane z procesem kredytowym. Kluczową rolę w identyfikacji pozostałych zobowiązań pozabilansowych i innych aktywów o pogarszającej się wartości lub wzrastającym poziomie ryzyka odgrywa natomiast ogólny system informacji zarządczej i system kontroli wewnętrznej. Umiejętność dokonania właściwej oceny i określenia różnych stopni ryzyka w działalności banku - szczególnie w portfelu kredytowym - oraz umiejętność wnikliwego omówienia tego ryzyka a także, o ile jest to wymagane, sporządzenia zwięzłych uzasadnień zmiany klasyfikacji do zamieszczenia w protokole z inspekcji - to wszystko zależy przede wszystkim od posiadanej przez inspektorów: wiedzy w zakresie analizy kredytów i sprawozdań finansowych, znajomości bieżących tendencji w gospodarce i umiejętności oceny ich wpływu na badane kredyty, umiejętności określania słabych i mocnych stron analizy kredytów dokonywanej przez pracowników banku, umiejętności uwzględnienia czynników pozaekonomicznych istotnych dla oceny ryzyka, umiejętności gromadzenia istotnych informacji uwzględniając efektywne wykorzystanie ograniczonego czasu inspekcji oraz umiejętności obiektywnego kojarzenia faktów. Wnikliwa analiza, połączona z odpowiednio przygotowanymi rozmowami z kierownictwem banku, umożliwi inspektorom zidentyfikowanie tych aktywów, które wymagają podjęcia działań w celu zabezpieczenia ich wartości czy też tych, które wymagają uwagi i np. zmiany warunków umów z klientami. Rzeczowe i obiektywne uwagi inspektorów mogą pomóc kierownictwu banku usunąć niedociągnięcia, przyczyniając się do poprawy jakości aktywów, szczególnie portfela kredytowego, a tym samym do obniżenia ogólnego poziomu ryzyka obciążającego działalność banku. 2

3 KATEGORIE KLASYFIKACJI Aby zapewnić bezpieczeństwo depozytów i rzetelny obraz sytuacji finansowej banków, określone zostały minimalne wymogi dotyczące tworzenia rezerw celowych dla poszczególnych pozycji aktywów i udzielonych zobowiązań pozabilansowych o obniżonej jakości. Poziom wymaganych rezerw uzależniony jest od tego, do jakiej kategorii dane zaangażowanie zostanie zaklasyfikowane i jakości przyjętych zabezpieczeń prawnych. Wysokość rezerw celowych i kryteria klasyfikacji należności i udzielonych zobowiązań pozabilansowych o charakterze finansowym i gwarancyjnym określone zostały w uchwale nr 8/1999 KNB. Uchwała ta wymienia 5 kategorii należności: należności normalne, pod obserwacją, poniżej standardu, wątpliwe i stracone. Należności poniżej standardu, wątpliwe i stracone tworzą grupę należności zagrożonych. Rezerwy na inne aktywa i zobowiązania pozabilansowe, jeżeli mogą one stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa środków pieniężnych zgromadzonych przez klientów w bankach lub istotnie zniekształcić sytuację finansową banku, tworzone są w oparciu o wycenę dokonywaną zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o rachunkowości oraz w uchwale nr 1/1998 KNB w sprawie szczególnych zasad rachunkowości bankowej i sporządzania informacji dodatkowej. W myśl uchwały nr 8/1999 KNB, klasyfikacja wszystkich należności 2 i udzielonych zobowiązań pozabilansowych o charakterze finansowym i gwarancyjnym do poszczególnych kategorii odbywa się generalnie na podstawie 2 niezależnych od siebie kryteriów 3 : terminowości spłaty kapitału lub odsetek (kryterium terminowości lub czasowe) i sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika (tzw. kryterium ekonomiczne), zgodnie z określonymi poniżej zasadami: 1. Należności normalne obejmujące należności, w przypadku których opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek nie przekracza 1 miesiąca oraz sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużników nie budzi obaw, 2. Należności pod obserwacją obejmujące należności, w przypadku których opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek nie przekracza 1 miesiąca oraz sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużników nie budzi obaw, które jednak budzą wątpliwości według kryteriów ustalonych przez bank (np. ze względu na ryzyko regionu, kraju, branży, grupy klientów, grupy produktów), 3. Należności poniżej standardu obejmujące: - należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej 1 miesiąca i nie dłużej niż 3 miesiące, - należności od dłużników, których sytuacja ekonomiczno-finansowa może stanowić zagrożenie terminowej spłaty należności; 2 Z wyłączeniem odsetek, także skapitalizowanych. 3 Poza tymi dwoma kryteriami, banki opierając się na własnych doświadczeniach i specyfice prowadzonej działalności powinny ustalić dodatkowe kryteria, decydujące o zaklasyfikowaniu należności lub zobowiązania pozabilansowego do kategorii pod obserwacją. 3

4 4. Należności wątpliwe obejmujące: - należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej 3 miesięcy i nie dłużej niż 6 miesięcy, - należności od dłużników, których sytuacja ekonomiczno-finansowa ulega znacznemu pogorszeniu, a zwłaszcza gdy ponoszone straty naruszają fundusz założycielski, kapitał akcyjny, kapitał zakładowy lub fundusz udziałowy, z zastrzeżeniem przypadku, gdy należność wynika z finansowania przedsięwzięcia inwestycyjnego mającego stanowić po jego zrealizowaniu podstawową i zasadniczą bazę działalności, zaś ponoszone straty nie przekraczają poziomu założonego w planie, na podstawie którego oceniana była zdolność kredytowa dłużnika, ani też 25% kwoty funduszu założycielskiego, kapitału akcyjnego, kapitału zakładowego lub funduszu udziałowego; 5. Należności stracone obejmujące: - należności, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej 6 miesięcy, - należności od dłużników postawionych w stan upadłości lub postawionych w stan likwidacji, z wyjątkiem gdy następuje ona na podstawie przepisów o prywatyzacji i komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych, - należności od dłużników, przeciwko którym bank złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego lub rozpoczął zaspokajanie się z przedmiotów zabezpieczeń w innym trybie, - należności kwestionowane przez dłużników na drodze postępowania sądowego, - należności od dłużników, których miejsce pobytu jest nieznane i których majątek nie został ujawniony, - należności od dłużników, których sytuacja ekonomiczno-finansowa pogorszyła się w sposób nieodwracalnie uniemożliwiający spłacenie długu. Przedstawiony powyżej sposób klasyfikacji należności, zgodnie z uchwałą KNB nr 8/1999 nie dotyczy 2 przypadków: należności z tytułu udzielonych osobom fizycznym pożyczek i kredytów na cele nie związane z działalnością gospodarczą zwanych dalej kredytami konsumpcyjnymi 4 oraz należności od Skarbu Państwa. Należności z tytułu kredytów konsumpcyjnych klasyfikowane są tylko do 4 kategorii (normalne, poniżej standardu, wątpliwe i stracone). W odniesieniu do 3 pierwszych kategorii stosowane jest tylko kryterium czasowe, zaś do kategorii straconych należności klasyfikuje się w oparciu o kryterium czasowe oraz wtedy gdy bank rozpoczął zaspokajanie się z zabezpieczeń lub są to należności sporne (kwestionowane przez dłużnika na drodze sądowej), albo gdy nie jest znane miejsce pobytu dłużnika, ani jego majątek. Natomiast w odniesieniu do należności od Skarbu Państwa brane jest pod uwagę kryterium czasowe, ale stosowane w odniesieniu do pierwotnego harmonogramu spłat lub czasu, który upłynął od momentu powstania 4 Pod pojęciem tym rozumiemy również należności z tytułu operacji z użyciem kart kredytowych. Pojęcie to nie obejmuje natomiast kredytów mieszkaniowych, które klasyfikowane są tak, jak kredyty na działalność gospodarczą, a więc do pięciu kategorii. 4

5 zobowiązania Skarbu Państwa, gdy harmonogram (termin) spłat nie jest określony, lub też opóźnień w stosunku do harmonogramu określonego w umowie podpisanej przez bank z reprezentantem Skarbu Państwa. W rezultacie, należności od Skarbu Państwa klasyfikowane są do trzech kategorii normalne, wątpliwe i stracone 5. Szczegółowo kryteria klasyfikacji tych należności opisane są w załączniku nr 1 do uchwały nr 8/1999 KNB. Powyższe kryteria zostały określone jako minimalne wytyczne, służące bankom w ocenie należności i tworzeniu odpowiednich rezerw celowych. Inspektorzy powinni zdawać sobie sprawę, że są to właśnie kryteria minimalne, a klasyfikując należności należy uwzględniać wszelkie istotne czynniki kredytowe. Pamiętać też należy, że klasyfikacja dotyczy nie tylko zapadłych rat kapitałowych, lecz całej kwoty aktualnego salda należności (z wyłączeniem odsetek, w tym skapitalizowanych). WYTYCZNE DLA KLASYFIKACJI NALEŻNOŚCI Dokonując klasyfikacji należności, banki i inspektorzy wykorzystują dwa niezależne od siebie kryteria: 1) terminowość spłaty kapitału lub odsetek 6, 2) sytuację ekonomicznofinansową dłużnika. Kryterium terminowości spłat jest kryterium podstawowym, od którego należy rozpocząć ocenę jakości należności i jest ono bardzo precyzyjnie, w sposób nie pozostawiający wątpliwości określone w uchwale nr 8/1999 KNB dla poszczególnych kategorii należności. W bardziej uznaniowy sposób zdefiniowane są natomiast poszczególne kategorie w świetle kryterium ekonomiczno-finansowego. Uchwała wylicza mianowicie wiele czynników, zarówno ilościowych jak i jakościowych, przydatnych w ocenie sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika, pozostawiając zarówno dobór odpowiednich wskaźników umożliwiających dokonanie takiej oceny, jak i ich interpretację osobom, które tę ocenę przeprowadzają. Dokonując tej oceny, należy uwzględnić sytuację i trendy w sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika m.in. pod względem: rentowności (zwrot na aktywach), zyskowności kapitału (zwrot na kapitale), współczynnika wypłacalności (w przypadku zaangażowań wobec innych banków), wskaźników płynności, rotacji należności, rotacji zapasów, jakości zarządzania, 5 O zaklasyfikowaniu należności od Skarbu Państwa do kategorii straconych, może dodatkowo - obok kryterium czasowego - zdecydować fakt sporności należności. 6 Brak terminowości spłaty występuje wówczas, gdy pojawiają się opóźnienia w spłacie kapitału bądź odsetek, bądź kapitału i odsetek jednocześnie. 5

6 stopnia zależności od konkretnego/ ograniczonego rynku, stopnia zależności od dotacji rządowych, zamówień rządowych, kilku dużych odbiorców lub dostawców, innych czynników, w tym: - stosunku zadłużenia do kapitału i związanych z tym potrzeb w zakresie obsługi zadłużenia, - czynności prawnych w toku (połączenie, wykup firmy, likwidacja), - makroekonomicznych, - posiadanego portfela podpisanych kontraktów. Podkreślenia wymaga fakt, że wszystkie wyżej wymienione czynniki służą ocenie sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika, nie zaś należności jako takiej. Czynniki te należy rozpatrywać łącznie, a więc np. prezentowanie najlepszych wskaźników sytuacji ekonomiczno-finansowej nie jest wystarczające do pozytywnej oceny, jeśli klient jest uzależniony od dużego odbiorcy, o którym wiadomo, że negocjuje kontrakt z innym dostawcą. W istocie rzeczy, należy dokonać rozległej, szczegółowej analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej każdego dłużnika, zanim zapadnie decyzja o zaklasyfikowaniu zaangażowania jako normalnego lub zagrożonego i umieszczeniu go w danej kategorii ryzyka. W trakcie analizy tych rozmaitych czynników, należy przede wszystkim mieć na uwadze ryzyko braku spłaty części lub całości należności oraz ustalić czy spłata nastąpi w sposób normalny, jak to pierwotnie zakładano, czy też konieczne okaże się dochodzenie przez bank roszczeń na drodze postępowania egzekucyjnego, a jeśli tak - w jakim stopniu odzyskane przez bank środki pokryją nie tylko kwotę należności, lecz także koszt egzekucji. Taka analiza nie jest zadaniem łatwym. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika winna uwzględniać analizę podstawowych czynników, do których należą m.in.: poziom przepływów pieniężnych kredytobiorcy; jego sytuacja finansowa, w tym wyniki finansowe i zdolność obsługi zadłużenia; jego kapitał własny; istniejące zobowiązania i jakość posiadanych należności; przyszłe perspektywy kredytobiorcy; a także inne czynniki warunkujące zdolność kredytobiorcy do obsługi i spłaty zadłużenia. Na im dłuższy okres zawarta została z klientem umowa o udostępnieniu mu środków, tym większe jest ryzyko niekorzystnych zdarzeń. Ocena prawdopodobieństwa spłaty należności wiąże się więc z prognozami przyszłych wyników działalności kredytobiorcy. Fakt, iż kredytobiorcy nie udaje się osiągnąć prognozowanych wyników osłabia jakość danego kredytu, lecz nie musi oznaczać konieczności jego zaklasyfikowania do należności zagrożonych. Natomiast wykazanie przepływów pieniężnych na poziomie nie wystarczającym do obsługi zadłużenia, istotnie osłabia jakość kredytu i najczęściej uzasadnia uznanie tej należności za zagrożoną. Istotnym sygnałem bardzo często świadczącym o kłopotach finansowych dłużnika i powodującym zaklasyfikowanie należności do grupy zagrożonych, jest zmiana warunków umowy kredytowej. Inspektorzy, badając jakość takiej należności powinni sprawdzić, 6

7 jakie były przyczyny wydłużenia okresu trwania umowy lub zmiany harmonogramu spłaty należności (są to najczęstsze zmiany wynikające z aneksów). Należy upewnić się, czy wynikają one z kłopotów płatniczych dłużnika i chęci uniknięcia tworzenia przez bank rezerw na tę należność, czy może np. są tylko rezultatem niedopasowania pierwotnego harmonogramu spłat do cyklu produkcyjnego kredytobiorcy, a więc dokonanie zmian w umowie było zasadne (nie wynikało z pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej). Także inne zmiany wprowadzone do umowy, jak zmiana celu, na jaki kredyt został udzielony, obniżenie wartości wymaganego pierwotną umową zabezpieczenia, zmniejszenie oprocentowania i inne mogą być oznaką trudnej sytuacji ekonomicznofinansowej dłużnika. Inspektorzy winni pamiętać o tym, że obowiązujące przepisy nie uwzględniają możliwości podziału pojedynczego kredytu na różne kategorie ryzyka. Cała kwota danej należności musi być zaklasyfikowana do jednej kategorii. W praktyce mało prawdopodobna jest też zasadność klasyfikowania do różnych kategorii kilku należności od tego samego klienta, jeżeli są one oceniane w oparciu o obydwa kryteria (czyli wszystkie należności oprócz wierzytelności od Skarbu Państwa i kredytów konsumpcyjnych). Nieterminowe spłacanie jakiegokolwiek długu z reguły jest odzwierciedleniem kłopotów ekonomicznofinansowych dłużnika. Można sobie co najwyżej wyobrazić sytuację, że klient nie spłaca wierzytelności, która jest kwestionowana przez niego na drodze sądowej, podczas gdy pozostałe wierzytelności spłacane są terminowo, a sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużnika nie budzi zastrzeżeń. Uzasadnione byłoby wówczas sklasyfikowanie wierzytelności spornej do grupy należności straconych i pozostawienie pozostałych należności od tego klienta w kategorii należności normalnych. Należy także pamiętać, iż uchwała nr 8/1999 KNB w odniesieniu do wszystkich należności poza należnościami od Skarbu Państwa i wynikającymi z kredytów konsumpcyjnych, nakłada na banki obowiązek stosowania do klasyfikacji kryterium ekonomiczno-finansowego. Tak więc przypadki, kiedy bank nie posiada na bieżąco aktualizowanych informacji wystarczających do sporządzenia oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej, świadczą o nieprzestrzeganiu przepisów uchwały oraz złym zarządzaniu ryzykiem kredytowym (brak monitoringu sytuacji kredytobiorcy). Inspektorzy nadzoru w takiej sytuacji powinni zwrócić się do banku o wyegzekwowanie od kredytobiorcy właściwych informacji. Jeśli bank nie przedstawi ich inspektorom, w protokole z inspekcji należy odnotować, iż dokonana przez bank klasyfikacja danej należności nie została zweryfikowana ze względu na brak dokumentacji umożliwiającej ocenę sytuacji ekonomiczno- finansowej kredytobiorcy. Takie przypadki świadczą o niewystarczającym monitorowaniu ryzyka kredytowego przez bank i stanowią przesłankę negatywnej oceny sposobu zarządzania tym ryzykiem. Szczególną kategorią klasyfikacji są należności pod obserwacją. Bank jest zobowiązany ustalić kryteria, według których będzie klasyfikował należności do tej kategorii. Uchwała nr 8/1999 KNB wymienia ryzyko regionu, kraju, branży, grupy klientów i grupy produktów jako przykłady tych kryteriów. Bank, znając swoich klientów, wie jaka np. branża produkcji, czy handel z jakimi krajami lub prowadzenie działalności w jakim regionie są obarczone ryzykiem, a więc należności od podmiotów zajmujących się tego rodzaju działalnością mogą budzić wątpliwości. Wszelkie takie przypadki, kiedy spłata należności może budzić wątpliwości powinny zostać określone przez bank w zasadach 7

8 klasyfikacji należności. Należy przy tym podkreślić, że należności pod obserwacją są to należności od podmiotów, których systuacja ekonomiczno-finansowa nie budzi zastrzeżeń Spłata należności przypisanych do tej kategorii nie jest obecnie zagrożona, lecz wykazują one potencjalne słabości, które - o ile nie zostaną złagodzone lub usunięte - mogą obniżyć jakość zaangażowania lub stanowić w przyszłości o zagrożeniu zwrotu należności. Nie stwarzają one obecnie takiego stopnia ryzyka dla banku, który uzasadniałby uznanie ich za zagrożone. Ponieważ z zaklasyfikowaniem do kategorii pod obserwacją wiąże się konieczność tworzenia rezerw, podobnie jak wobec należności z grupy zagrożonych, nie można jej traktować jako poczekalni dla zaangażowań, których inspektorzy nie zaklasyfikowali w inny sposób, lecz co do których mają wątpliwości - jeśli zaklasyfikuję ten kredyt do należności normalnych, to ktoś może pomyśleć, że nie dostrzegłem problemu. Kategoria ta nie jest też rozwiązaniem kompromisowym, kategorią pośrednią pomiędzy należnościami normalnymi, a tymi poniżej standardu. Należy też pamiętać, iż klasyfikacja do tej grupy może być dokonywana tylko na podstawie kryteriów ustalonych przez bank. Należność nie zaklasyfikowana do grupy zagrożonych ani do kategorii pod obserwacją, uważana jest za zaangażowanie o normalnym stopniu ryzyka, tzn. takie, które bank wykazuje w swojej ewidencji księgowej zgodnie z wartością rzeczywistą, a wynikająca z niego należność zostanie spłacona w uzgodnionym na początku terminie. W każdym przypadku prawidłowa ocena ryzyka, które dane zaangażowanie stwarza dla wypłacalności i płynności banku, zależy od rzetelnej oceny zdolności kredytowej klienta. Uchwała nr 8/1999 KNB przewiduje także możliwość przekwalifikowania należności zagrożonych do kategorii o niższym stopniu ryzyka. Uchwała precyzuje, że należności zaklasyfikowane do kategorii poniżej standardu, wątpliwych lub straconych mogą być przeniesione do kategorii o niższym stopniu ryzyka po odzyskaniu przez dłużnika pełnej zdolności kredytowej, jednak nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy terminowej obsługi zadłużenia (spłat rat kapitałowych i odsetek) 7. Bywa jednak, że bank próbuje obejść ten przepis poprzez zawarcie nowej umowy z klientem, według której pierwsza spłata (raty kapitałowej lub odsetek) ma nastąpić dopiero po dłuższym czasie, np. po 6 miesiącach lub po roku. Po upływie 3 miesięcy bank twierdzi, że kredyt spłacany jest zgodnie z umową (choć klient nie dokonał jeszcze żadnych spłat), a zatem powinien być zaklasyfikowany do kategorii o niższym stopniu ryzyka. Nie można jednak pomijać drugiego warunku przeklasyfikowania, jakim jest pełna zdolność kredytowa; jeżeli więc sytuacja finansowa kredytobiorcy nie pozwala na stwierdzenie, że posiada on zdolność do spłaty należności w terminach określonych w umowie, wówczas nie można złagodzić klasyfikacji tej należności. Należności z kategorii pod obserwacją mogą być przeniesione do kategorii 7 Warunki te dotyczą tylko należności klasyfikowanych w oparciu o kryterium ekonomiczno-finansowe. Wobec należności od Skarbu Państwa i z tytułu kredytów konsumpcyjnych ma zastosowanie jedynie zasada określona w 9 ust. 1 uchwały nr 8/1999 mówiąca, że rozwiązanie rezerw celowych następuje po wygaśnięciu przyczyn ich utworzenia. Tak więc należności tych, podobnie jak należności pod obserwacją, nie dotyczy wymóg pozostawania w poszczególnych kategoriach przez kolejne 3 miesiące (tzn. że np. kredyt konsumpcyjny z kategorii stracone może zostać przeklasyfikowany bezpośrednio do należności normalnych). 8

9 normalnych po wygaśnięciu ustalonych przez bank kryteriów, na podstawie których zostały zaklasyfikowane do kategorii pod obserwacją. Inspektorzy dokonują klasyfikacji należności na datę inspekcji. Załóżmy przypadek, że kredyt sklasyfikowany przez bank jako normalny, został przez inspektorów sklasyfikowany jako poniżej standardu na podstawie kryterium terminowości spłaty, zaś w trakcie inspekcji klient dokonał spłaty tego kredytu. W takiej sytuacji, ze względu na nieprawidłową identyfikację ryzyka, inspektorzy krytycznie ocenią wewnętrzny system przeglądu należności banku. Saldo tego kredytu zostanie również uwzględnione przy wyliczaniu wielkości należności zagrożonych na datę inspekcji i rozmaitych wskaźników uwzględniających kwotę należności zagrożonych. Nie jest natomiast konieczne utworzenie przez bank rezerwy celowej na ten kredyt. Należy także mieć na uwadze, iż klasyfikacja sytuacji ekonomiczno-finansowej klienta dokonywana jest przez bank zazwyczaj w oparciu o sprawozdanie finansowe sporządzone na dzień o kwartał wcześniejszy niż data klasyfikacji (np. klasyfikacja na 31 grudnia w oparciu o sprawozdanie finansowe na 30 września). Tym niemniej, zarówno bank jak i inspektorzy nadzoru muszą uwzględniać wszelkie istotne informacje, które pojawiły się w okresie późniejszym (do momentu sklasyfikowania należności), a świadczą o pogorszeniu sytuacji ekonomiczno-finansowej danego podmiotu. NIEPRAWIDŁOWOŚCI PROCESU KREDYTOWANIA, KTÓRE MOGĄ ZAGRAŻAĆ SPŁACIE Kredyty są zazwyczaj głównym źródłem problemów związanych z jakością aktywów w banku, ponieważ z reguły stanowią one największą pozycję aktywów, i ponieważ brak im płynności i łatwej zbywalności charakterystycznej dla innych pozycji aktywów, takich jak np. dłużne papiery wartościowe. Banki postępujące zgodnie z zasadami dywersyfikacji ryzyka minimalizują podejmowane ryzyko już w fazie udzielania kredytu. Niemniej, czynniki zewnętrzne i inne okoliczności mogą doprowadzić do sytuacji, w której udzielone kredyty, choć nie budziły zastrzeżeń w chwili ich udzielania, obniżają swoją jakość w trakcie okresu kredytowania i w rezultacie wymagają zaklasyfikowanie do grupy należności zagrożonych. Nadto, w każdym momencie istnienia kredytu, niezależnie od prowadzonej przez bank polityki w zakresie podejmowania ryzyka, bezpośredni wpływ na poziom ryzyka - a zatem, na jakość zaangażowania - ma czynnik ludzki. Czynnik ludzki wyraża się w tych działaniach lub zaniechaniu działań ze strony kierownictwa i pracowników pionu kredytowego banku, które mogą stanowić o tym, czy portfel kredytowy będzie mocny czy słaby. W następnych akapitach podane są liczne przykłady czynnika ludzkiego jako przyczyny zagrożenia spłaty kredytów. Ważne jest, aby mieć świadomość przyczyn słabego portfela kredytowego - przyczyn, które mogą zadziałać pomimo prowadzenia prawidłowej polityki zarządzania ryzykiem. Nie oznacza to, że każdy kredyt, który udzielony był przy zaistnieniu niżej opisanych sytuacji (np. kredyt dla osoby wewnętrznej, stanowiący odstąpienie od przyjętych zasad polityki, udzielony pomimo braku pełnych informacji o kredytobiorcy itp.) należy zaklasyfikować jako należność zagrożoną. Wszystkie te kredyty powinny natomiast być 9

10 przedmiotem szczególnie wnikliwej oceny zarówno ze strony banku, jak i inspektorów nadzoru. Przypadki takie powinny być też ujęte w protokole z inspekcji, jako przykłady nieprawidłowości zarządzania portfelem kredytowym. Transakcje samoobsługowe Transakcje samoobsługowe, nakierowane na korzyść osobistą, są elementem wielu trudnych sytuacji w banku. wspólnym elementem tych transakcji jest nieuzasadnione korzystanie z możliwości banku przez osoby wewnętrzne 8 lub właścicieli banku, którzy mogą mieć wpływ na podejmowane decyzje. Takie nadużycia wiążą się zazwyczaj z korzystną, niedostępną dla innych klientów banku stawką oprocentowania kredytów lub depozytów bądź z niższą opłatą za usługi. Często problem ten przybiera także postać wykorzystywania przez osoby wewnętrzne lub właścicieli swoich stanowisk (pozycji) dla pozyskania środków z banku w postaci nieuzasadnionych (obciążonych ryzykiem większym niż standardowo akceptowane przez bank lub) kredytów, wynagrodzeń czy zapłaty za towary lub usługi, lub zawierania innych niestandardowych transakcji. W większych bankach sprawcy nadużyć to najczęściej dyrektorzy departamentów kredytowych lub członkowie zarządu, którzy mogą wywierać wpływ na podległych im pracowników w czasie podejmowania przez nich decyzji kredytowych. W sytuacjach tego rodzaju kierownictwo banku często staje twardo w obronie tych nieracjonalnych kredytów lub niebezpiecznych praktyk. Problem ten jest szerzej omówiony w rozdziale:, a procedury inspekcji omawiane są w każdym rozdziale poświęconym kredytom. Inspektorzy znajdą tam więcej szczegółów. Dla potrzeb badania i klasyfikacji kredytów ważne jest, by inspektorzy sprawdzili czy polityka i procedury udzielania kredytów osobom wewnętrznym, właścicielom banku i podmiotom z nimi powiązanym nie są w istotny sposób korzystniejsze od procedur stosowanych w przypadku innych kredytów znajdujących się w portfelu banku. Analizując transakcje samoobsługowe należy mieć świadomość dotyczących ich przepisów i w każdym badanym przypadku sprawdzić, czy były one przestrzegane. Szczególnie należy zwrócić uwagę, czy decyzje kredytowe były podejmowane zgodnie z wewnętrznymi regulaminami opracowanymi zgodnie z art. 79 ustawy Prawo bankowe. Odstępstwa od przyjętych regulaminów mogą wskazywać na zagrożenie spłaty kredytu. Istotne jest także, aby inspektorzy starali się ustalić powiązania z członkami organu banku, z osobami zajmującymi stanowiska kierownicze i z właścicielami banku w celu sprawdzenia, czy transakcje samoobsługowe nie są realizowane za pośrednictwem tych podmiotów. Ścisła kontrola przez bank procedur udzielania kredytów tego typu jest niezbędna dla ograniczenia występowania transakcji samoobsługowych i stosowania warunków preferencyjnych. Kredyty dla osób wewnętrznych, z którymi wiąże się podwyższone lub nieuzasadnione ryzyko, kredyty udzielone przedsiębiorcom na cele niegospodarcze czy nawet spekulacyjne, łagodne warunki umowne - wszystkie okoliczności tego rodzaju powinny być przedmiotem wnikliwej analizy. 8 Patrz: definicja pojęcia osoby wewnętrznej w 10

11 Nadmierna pogoń za zyskiem Portfel kredytowy i portfel papierów wartościowych to najważniejsze źródła przychodów banku. Nie można jednak dopuścić do tego, aby chęć uzyskania przychodów przeważyła nad rozsądkiem i racjonalnym podejmowaniem ryzyka. Jeśli dopuści się do sytuacji tego rodzaju, doprowadzi to do udzielania kredytów i nabywania papierów obciążonych zbędnym ryzykiem lub o niewłaściwych terminach zapadalności/ wykupu. Problem ten odnosi się zarówno do małych jak i dużych banków, przy czym w bankach dużych, problem jest zazwyczaj lepiej widoczny w określonej części portfela kredytowego niż w pojedynczych kredytach. Jednym z sygnałów świadczących o tego typu sytuacji jest niezwykła stawka oprocentowania: bądź wyjątkowo niskie oprocentowanie kredytów, aby przyciągnąć więcej klientów, bądź wyjątkowo wysokie, aby zrekompensować wysokie ryzyko - obie sytuacje mogą wskazywać na silną pogoń za zyskiem. W efekcie, jeśli kredyty udzielone przy atrakcyjnej stawce oprocentowania są nieuzasadnione, straty okażą się wyższe, aniżeli przewidywane przychody. Także oferowanie na rynku produktów, które z innych przyczyn są wyjątkowo atrakcyjne dla klienta (np. kredyty mieszkaniowe udzielane bez wymagania jakiegokolwiek własnego udziału klienta w kredytowanej inwestycji lub kredyty bez zabezpieczenia) może wynikać z silnej determinacji banku do wypracowania wysokich dochodów, co z kolei może spowodować nadmierne narażenie na ryzyko, jeżeli nie zostanie ono zabezpieczone w inny sposób. Odstąpienie od zasad polityki kredytowej Z różnych powodów zarząd banku może udzielić kredytu obciążonego nadmiernym ryzykiem lub o niekorzystnych dla banku warunkach, z pełną świadomością naruszenia bezpiecznych zasad kredytowania. Za przypadkami odstąpienia od ustalonej polityki kredytowej może kryć się wiele przyczyn - od nadmiernej uległości w transakcjach wobec osób wpływowych bądź ludzi o osobowości dominującej, poprzez względy przyjaźni, po konflikt interesów. W innych przypadkach przyczyną odstępstw od zasad polityki może być obawa przed ewentualną utratą rachunków depozytowych podmiotów wnioskujących o przyznanie kredytu. Depozyty te mogły być otwarte przez kredytobiorców jako warunek uzyskania wcześniejszych kredytów lub mogą po prostu wynikać z wcześniejszej współpracy pomiędzy bankiem a klientem. Stawka oprocentowania kredytu jest często powiązana ze średnim saldem rachunków depozytowych kredytobiorcy. Uzależnienie banku na większą skalę od tych rachunków kompensacyjnych, poprzez uczynienie ich istotnym źródłem finansowania portfela, stawia go w trudnej sytuacji, gdyż może być zmuszony do udzielania lub odnawiania kredytów, aby zachować potrzebne depozyty. Transakcje z udziałem osób wewnętrznych, pogoń za zyskiem i presja konkurencji mogą stać się innymi czynnikami powodującymi odstąpienie od zasad polityki kredytowej. Brak pełnych i aktualnych informacji kredytowych Brak niezbędnych informacji o kredycie lub kredytobiorcy jest istotną i częstą przyczyną podejmowania błędnych decyzji kredytowych oraz podłożem wynikłych z tego problemów. Brak porównywalnych wiarygodnych sprawozdań finansowych, mało precyzyjne informacje o działalności firmy, brak danych o przeznaczeniu kredytów czy o przewidywanym źródle funduszy na ich spłatę, oraz inne brakujące dane statystyczne to 11

12 zaniedbania typowe dla kredytów udzielanych sektorowi prywatnemu. W przypadku kredytów dla dużych spółek giełdowych lub spółek Skarbu Państwa często także występuje brak informacji o wykorzystaniu kredytu, brak wizyt na miejscu u kredytobiorcy przed udzieleniem kredytu, brak odpowiednich notatek służbowych inspektorów kredytowych. Zgodnie z art. 70 ustawy Prawo bankowe banki powinny uzależniać przyznanie kredytu od zdolności kredytowej kredytobiorcy. Taki wymóg oznacza konieczność uzyskania dostatecznej informacji kredytowej w momencie rozpoczęcia procedury kredytowej. Z kolei, art. 74 daje bankom prawo zażądania informacji kredytowych podczas trwania kredytu aby móc ocenić czy stan majątkowy kredytobiorcy nie zagraża terminowej spłacie kredytu. Gdyby takie zagrożenie istniało, bank może w myśl art. 75 ustawy Prawo bankowe wypowiedzieć umowę kredytową (w całości lub w części), zażądać dodatkowego zabezpieczenia lub programu naprawczego i jego realizacji po zatwierdzeniu przez bank. Dokumentacja kredytowa odnosząca się do poszczególnych kredytobiorców powinna składać się m.in. z następujących dokumentów: informacje dotyczące statusu prawnego kredytobiorcy, sprawozdawczość finansowa z okresu wykorzystania i spłaty kredytu, wniosek o kredyt, określający m.in. cel kredytu oraz terminy spłaty, analiza wniosku o kredyt uwzględniająca m.in. ocenę sytuacji ekonomicznofinansowej, dotychczasową historię współpracy banku z klientem, a także historię spłaty jego zadłużenia w innych bankach, umowa kredytowa, umowy dotyczące prawnego zabezpieczenia kredytu, okresowe oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy dokonywane podczas okresu kredytowania, inne istotne informacje na temat kredytu i kredytobiorcy. Informacje kredytowe są niezbędne dla ustalenia zdolności kredytowej kredytobiorcy (potencjalnego kredytobiorcy), czyli jego zdolności spłaty kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Wymagane rodzaje i poziom szczegółowości danych kredytowych będą różniły się w zależności od przeznaczenia, terminu spłaty i rodzaju kredytu, formy prawnej kredytobiorcy oraz doświadczeń banku z tym klientem. Sama sprawozdawczość finansowa nie zawsze dostarcza dostatecznych danych kredytowych. Prognozy, plany finansowe, notatki inspektorów kredytowych - wszystko to stanowi źródło informacji na temat kredytobiorcy. Ważne jest, aby bank dysponował wystarczającym zasobem informacji w aktach, aby umożliwić precyzyjne określenie ryzyka, które wiąże się z danym kredytem oraz zapobiec problemom ze spłatą i ewentualnym stratom. Inspektorzy kredytowi powinni kierować się zasadą, że zawartość akt kredytowych winna dostarczyć wystarczających informacji do podjęcia prawidłowej oceny danego kredytu. Im większy kredyt, tym bardziej szczegółowe dane powinny być wymagane od klienta i tym lepsza powinna być jakość dokumentacji. Podręcznik 12

13 kredytowy banku winien określić jakie informacje finansowo-kredytowe są wymagane od poszczególnych rodzajów kredytobiorców i dla różnych poziomów zadłużenia.. Niefrasobliwość Sprawa informacji kredytowych jest omówiona bardziej szczegółowo w rozdziale: O takim stanie najczęściej świadczy występowanie jednej lub wszystkich z trzech wymienionych poniżej sytuacji: brak odpowiedniego nadzoru nad znanymi kredytobiorcami, będącymi od dawna klientami banku, poleganie na ustnych informacjach przedstawianych przez kredytobiorcę w zastępstwie wiarygodnych danych finansowych, optymistyczna interpretacja znanych słabości kredytu - ponieważ do tej pory kredytobiorca zawsze uporał się z powtarzającymi się zagrożeniami i trudnościami. Przypadki te dotyczą w większym stopniu mniejszych instytucji finansowych, niemniej ostatnia ze wspomnianych sytuacji może się również zdarzyć w większych bankach, jeśli pracownik udzielający kredytu zbyt optymistycznie ocenia umiejętności kierownictwa firmy-dłużnika. Efektem takiego podejścia jest zazwyczaj udzielenie ponownych kredytów nadmiernej wysokości. Ma to pomóc firmie w rozwiązaniu jej trudności drogą zwiększenia skali działalności; oznacza to zaangażowanie przez bank nowych środków na ratowanie środków już straconych. Brak nadzoru (monitorowanie sytuacji kredytobiorcy) Wiele kredytów przyznanych na względnie bezpiecznych podstawach przekształca się następnie w kredyty złe i przynosi straty z powodu braku skutecznego nadzoru ze strony kredytodawcy. Nieskuteczny nadzór jest niemal zawsze wynikiem braku wiedzy o tym, co dzieje się z kredytobiorcą podczas trwania umowy kredytowej. Prawo bankowe zobowiązuje kredytobiorcę do umożliwienia bankowi podejmowania czynności związanych z oceną sytuacji finansowej i gospodarczej oraz kontroli wykorzystania i spłaty kredytu. Oznacza to, iż bank może żądać od kredytobiorcy informacji nt. realizacji kredytowanego przedsięwzięcia (np. faktury, protokoły zdawczo-odbiorcze, okresowe sprawozdania z przebiegu prac), może przeprowadzać inspekcje na miejscu u klienta, może również wymagać od kredytobiorcy składania regularnych informacji o jego sytuacji ekonomiczno-finansowej. Zakres, szczegółowość i częstotliwość składania wymaganych informacji ustalana jest przez bank i jest uzależniona przede wszystkim od przebiegu dotychczasowej współpracy z klientem, ale też od wielkości zaangażowania, jego długości, charakteru przedsięwzięcia kredytowanego, formy prawnej kredytobiorcy i innych czynników. Procedury monitorowania zaangażowań banku powinny być zawarte w podręczniku kredytowym i znane inspektorom kredytowym banku. 13

14 Niekompetencja Problem ten występuje zazwyczaj w mniejszych bankach lub w bankach, w których ma miejsce wysoka rotacja kadr w departamencie kredytów; polega on na braku doświadczonych inspektorów kredytowych i/lub braku fachowej umiejętności analizy sprawozdań finansowych oraz uzyskiwania i oceny innych informacji kredytowych: naraża to bank na udzielanie kredytów o niskiej jakości i finansowanie przedsięwzięć, o których bank posiada niewielką wiedzę. Brak dywersyfikacji ryzyka Duże banki są w stanie dokonać dywersyfikacji portfela kredytowego pomiędzy różne regiony geograficzne i gałęzie gospodarki. Ich pozycja jest dodatkowo wzmocniona przez fakt, iż często zawierają one transakcje z dużymi przedsiębiorstwami o ustalonej pozycji rynkowej. Mniejsze banki mają w tym względzie bardziej ograniczony wybór i w konsekwencji obsługują ten sektor rynku, do którego akurat mają dostęp. Może to spowodować niższą jakość portfela. Zbyt wysokie kredyty Udzielenie kredytobiorcy kredytu większego niż jest mu faktycznie potrzebny lub kredytu którego spłata przekracza jego możliwości, to sytuacja nierzadka, mogąca spowodować, iż ryzyko rozsądne staje się ryzykiem nadmiernym. Jest to zazwyczaj wynik niekompetencji lub podjęcia przez bank próby udzielenia kredytobiorcy pomocy w wyjściu z trudnej sytuacji, której stara się on zaradzić poprzez zwiększenie skali swojej działalności. Z punktu widzenia ewentualnych strat, udzielanie kredytów podmiotom o niskim stopniu ryzyka finansowego, lecz w nadmiernej wysokości, stanowi problem niemal równie poważny jak udzielanie kredytów podmiotom wysoce ryzykownym. Kredyty w kwotach przekraczających rozsądną ocenę zdolności kredytowej dłużnika są kredytami złymi, w związku z czym kompetencja fachowa i zdrowy rozsądek nigdzie nie liczą się bardziej niż przy określaniu bezpiecznego limitu zaangażowania wobec danego kredytobiorcy. Konkurencja Niewielkie banki konkurują ze sobą o szybszy rozwój i uzyskanie wpływów wśród danej społeczności; duże banki konkurują o uznanie w danej branży. Nadto, w dużych bankach istnieje często atmosfera konkurencji pomiędzy poszczególnymi komórkami i poszczególnymi pracownikami. Bez względu na konkretny charakter rywalizacji, przesadne próby konkurowania z innymi prowadzą ostatecznie do podejmowania nieuzasadnionego ryzyka, przy czym ostateczne koszty nierozważnych zaangażowań zawsze przewyższają wszelkie doraźne korzyści. 14

15 WARUNKI I PRZEBIEG KREDYTOWANIA Aby móc dokonać analizy i podjąć decyzję o zaklasyfikowaniu należności do odpowiedniej kategorii ryzyka, inspektorzy powinni znać trendy branżowe i uwarunkowania ogólnogospodarcze, które mogą mieć wpływ na jakość i terminowość spłaty niektórych kredytów. W świetle oceny sytuacji branżowej należy rozpatrzyć odpowiedzi uzyskane na pewne podstawowe pytania (dotyczące np. przeznaczenia kredytu, źródła i terminów spłaty, dotychczasowej współpracy z klientem). Inspektorzy powinni uwzględnić w swojej analizie niżej przedstawione czynniki, dotyczące warunków i przebiegu kredytu. Kredyty obrotowe i inwestycyjne Kredyty można podzielić w zależności od ich przeznaczenia na obrotowe (czasem nazywane sezonowymi ) i inwestycyjne. Przedsiębiorcy zaciągają zazwyczaj kredyty obrotowe w banku w celu zaspokojenia normalnych potrzeb cyklu operacyjnego prowadzonej działalności (cyklu produkcji/ uprawy). W obu przypadkach chodzi o krótkoterminowe kredyty obrotowe, które są udzielane zazwyczaj na początku cyklu operacyjnego na utrzymanie płynności w trakcie jego trwania i podlegają spłacie po zakończeniu cyklu operacyjnego. Przykład kredytów obrotowych stanowią kredyty dla rolnictwa na potrzeby związane z uprawami, które następnie zostają spłacone po żniwach i sprzedaży zbiorów. Uproszczony przebieg kredytowania w przypadku kredytów obrotowych przedstawia się następująco: a. zaciąganie kredytu - na zakup surowców, materiału siewnego i nawozów, zapasów, lub na pokrycie kosztów działalności przed żniwami/ sprzedażą; na tym wstępnym etapie wspomnianego cyklu następuje wzrost zobowiązań kredytowych i wzrost zapasów; b. produkcja (przemysłowa, rolnicza) - szczytowy stan zapasów, najwyższe saldo wykorzystanych kredytów; c. sprzedaż/ żniwa - zbiory i zapasy zaczynają maleć, gotówka napływa ze sprzedaży, a następnie zostaje wykorzystana do spłacenia zobowiązań wobec dostawców i banków; d. zakończenie sprzedaży zbiorów i zapasów - spłacane są zobowiązania wobec dostawców i banków, ich saldo powinno być niewielkie lub równe zeru. Kredyty inwestycyjne natomiast są zazwyczaj udzielane podmiotom w celu rozwoju i zwiększenia możliwości produkcyjnych i finansują zazwyczaj zapotrzebowanie na majątek trwały (produkcyjny). Kredyty inwestycyjne są zwykle długoterminowe i obejmują kilka cykli operacyjnych. Spłata kapitału z tytułu takich kredytów następuje najczęściej po uruchomieniu zakupionego majątku, gdy zacznie on przynosić dochody. Kredyty inwestycyjne są często zabezpieczane hipoteką lub zastawem na majątku trwałym bądź na innych aktywach. 15

16 Przeznaczenie kredytu Kredyty na działalność gospodarczą muszą być udzielane na konkretny, przynoszący efekty gospodarcze cel, nie zaś na operacje spekulacyjne. Przeznaczenie kredytu powinno zostać wyraźnie określone w każdym przypadku, ponieważ wskazuje ono, czy warunki kredytu powinny odpowiadać kredytowi obrotowemu krótkoterminowemu (jeden cykl operacyjny), czy też inwestycyjnemu długoterminowemu (kilka cykli). Klient będący przedsiębiorcą występuje o kredyt z jednego lub wielu z poniższych powodów: a. w celu zakupu środków obrotowych, które zostaną zamienione na gotówkę w ramach normalnego cyklu działalności przedsiębiorstwa, b. w celu zakupu środków obrotowych, które będą wykorzystywane w okresie dłuższym niż normalny cykl produkcyjny przedsiębiorstwa, np. na dalszy rozwój przedsiębiorstwa, c. w celu zakupu środków trwałych, d. w celu spłaty innych kredytów. (Przykładowo, potencjalny klient może mieć zobowiązania z tytułu kredytów zaciągniętych w innym banku. W takim przypadku bank może przyznać kredyt na spłacenie tych zobowiązań, aby doprowadzić do sytuacji, w której klient ten współpracuje już tylko z tym bankiem. Innym przykładem kredytu na spłatę innych kredytów, byłby kredyt długoterminowy przyznany klientowi, który chce wykorzystać zniżkę stóp procentowych.), e. w celu zakupu akcji, udziałów oraz w celu wykupu wierzytelności. Kredyty nie mieszczące się w ramach powyższych celów powinny zostać zbadane z większą dokładnością aniżeli te, których przeznaczenie wydaje się zgodne z normalnym sposobem wykorzystania funduszy. Jednakże nawet w przypadku kredytów objętych powyższą listą, należy upewnić się, że przeznaczenie kredytu jest zasadne, zwłaszcza gdy chodzi o spłatę kredytów już istniejących. Kredytobiorcy często zaciągają nowe kredyty na pokrycie istniejących kredytów długoterminowych gdy stopy procentowe spadają; mogą też przekształcić istniejące kredyty o zmiennej stawce oprocentowania w zobowiązania o stałym oprocentowaniu i dłuższym terminie płatności, gdy oczekują zwyżki stóp procentowych. Natomiast gdy celem jest jedynie formalne unikanie opóźnień w spłacie słabego kredytu lub brakuje innych uzasadniających czynników kredytowych, przeznaczenie kredytu jest niewłaściwe i wymaga omówienia z przedstawicielami banku, jak też uwag krytycznych ze strony inspektorów. Kredyty powinny być przeznaczone na uzasadnione cele działalności gospodarczej. Obsługa zadłużenia Niedostosowanie terminarza spłat do przeznaczenia kredytu pociąga zazwyczaj za sobą negatywne konsekwencje dla obsługi zadłużenia. Znając cel kredytu, inspektorzy powinni przeanalizować dotychczasowy jego przebieg, aby określić czy świadczy on o wykorzystaniu kredytu zgodnie z umową. Inspektorzy powinni zwrócić szczególną uwagę na następujące przypadki: 16

17 a. kredyty, których saldo nie wykazuje zmian przez dłuższy okres jest to niepokojący sygnał zwłaszcza w przypadku kredytów w rachunku bieżącym, gdyż może oznaczać wykorzystywanie do rozliczeń rachunku w innym banku, rozliczanie się z kontrahentami w formie gotówkowej lub nie regulowanie zobowiązań przez jego odbiorców, a w najgorszym przypadku nawet zaprzestanie działalności; taki zastój salda kredytu w rachunku kredytowym może natomiast wynikać z decyzji banku o odłożeniu w czasie terminu wymagalności kredytu lub po prostu z niespłacania należności przez klienta; b. kredyty, dla których spłaty rat ustalono w okresach dłuższych niż miesiąc, c. kredyty obrotowe z terminem zapadalności dłuższym niż jeden rok; d. kredyty długoterminowe z odroczonymi terminami spłat lub jednorazową spłatą większości kapitału w terminie wymagalności (spłata balonowa ); e. niewielkie spłaty, nieznacznie zmniejszające saldo kredytu, brak okresu bez korzystania z zasilania finansowego przy kredytach odnawialnych, nieustannie wysoki poziom zadłużenia; f. kredyty niespłacone w terminie; g. w przypadku kredytów odnowionych - zwiększanie kwoty kapitału poprzez kapitalizację odsetek. (Inspektorzy powinni być szczególnie wyczuleni na takie sytuacje; mogą one wskazywać na nieuzasadnione aneksowanie lub odnowienie kredytu w celu ukrycia faktu, że należność jest przeterminowana.); h. kredyty zrestrukturyzowane w sposób istotny, o przedłużonych terminach spłaty lub obniżonej stawce oprocentowania. Jak w poprzednim przypadku, restrukturyzacja może być nieuzasadniona i wymaga badań celem określenia, czy rzeczywiste okoliczności usprawiedliwiały takie działanie. Restrukturyzacja zazwyczaj ma miejsce wówczas, gdy nie dokonano terminowych spłat kredytu z powodu słabej sytuacji ekonomiczno-finansowej, aczkolwiek zdarza się, że pierwotne terminy spłat były niedopasowane do przepływów pieniężnych kredytobiorcy. W ostatnim przypadku, uzasadniona jest restrukturyzacja kredytu celem dopasowania terminów spłat do normalnych przepływów pieniężnych kredytobiorcy. Zasadna byłaby również restrukturyzacja zagrożonego kredytu, aby uwzględnić zmiany w okolicznościach towarzyszących, tym samym umożliwiając poprawę zdolności płatniczej klienta. Nie musi to być powód uzasadniający przekwalifikowanie należności do kategorii o niższym stopniu ryzyka, jest to jednak uzasadniona praktyka kredytowa, która zwiększa szansę na to, że bank odzyska swoje pieniądze. Natomiast nieuzasadniona jest restrukturyzacja lub obniżenie stawki oprocentowania tylko po to, aby kredyt nie został uznany za zapadły niespłacony. Odkłada to jedynie moment wydania wyroku, przy czym bank sam sobie szkodzi. Brak terminowych spłat należności jest kluczową wskazówką, że istnieją problemy z danym kredytem. Fakt, że należność jest przeterminowana należy jednak uważać za objaw podstawowych trudności ekonomiczno-finansowych, a nie za ich przyczynę. Dlatego też Uchwała nr 8/1999 KNB wprowadza zarówno czynnik terminowości spłaty kredytu i odsetek, jak i czynnik sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika jako kryteria uznawania 17

18 kredytów za zagrożone. Niemniej, ogólnie rzecz biorąc, im poważniejsze są zaległości ze spłatą, tym głębsze są problemy danego kredytu. Źródła spłaty należności Określony cel i ogólna charakterystyka kredytu (obrotowy/ inwestycyjny) prowadzi do określenia źródła (lub źródeł) funduszy na spłatę kredytu. Jeśli ustalono odpowiednie warunki kredytu, spłata powinna odpowiadać przeznaczeniu kredytu, a źródłem funduszy będzie najczęściej jedno z czterech źródeł wymienionych poniżej (pierwsze dwa, to źródła zasadnicze, związane z normalnym trybem działalności gospodarczej; pozostałe dwa, choć często spotykane, są zazwyczaj wykorzystane w sytuacji gwałtownego rozwoju działalności, pojawiania się nieprzewidzianych potrzeb lub niedostatecznego wpływu gotówki ze źródeł zasadniczych): a. przyszła zamiana środków obrotowych (należności, zapasy) na gotówkę w wyniku działalności operacyjnej firmy. Jest to najczęściej źródłem spłat kredytów obrotowych. b. zyski - powiększenie kapitału firmy o przyszłe zyski (oraz środki uzyskane dzięki rozliczaniu amortyzacji). c. zastąpienie jednego długu innym, np. spłata zadłużenia obrotowego (krótkoterminowego) środkami pochodzącymi z kredytów długoterminowych. d. emisja akcji - jest to źródło zazwyczaj dostępne tylko spółkom o ustalonej tradycji wysokich zysków i zrównoważonej kondycji finansowej. Istnieje też piąte źródło funduszy, do którego firmy zazwyczaj uciekają się dopiero w przypadku trudnej sytuacji finansowej. Źródłem tym jest zamiana majątku trwałego na gotówkę - np. sprzedaż siedziby firmy, a następnie ponowne wydzierżawienie jej od nabywcy. Informacje o przeznaczeniu kredytu, terminie zapadalności i przewidywanym źródle spłaty ukierunkowują prowadzoną przez inspektorów kredytowych analizę obsługi zadłużenia i sytuacji finansowej kredytobiorcy oraz umożliwiają dobór takich narzędzi analitycznych (wskaźniki finansowe, analiza zadłużenia bieżącego lub długoterminowego, analiza przepływów pieniężnych, itp.), które najlepiej odpowiadają kredytowi poddanemu badaniu. Prawne zabezpieczenia kredytu Podstawą badania i klasyfikacji należności i innych zaangażowań banku jest zamiar i zdolność kredytobiorcy do spłaty swojego zobowiązania bez pomocy osób trzecich - gwarantów i poręczycieli, ze środków uzyskiwanych przez kredytobiorcę w rezultacie prowadzonej normalnej działalności, nie zaś ze środków, które bank może uzyskać sprzedając poszczególne składniki majątku kredytobiorcy. Inspektorzy (i bank) dokonują klasyfikacji w oparciu o kryterium terminowości spłaty i sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy. Posiadane gwarancje lub poręczenia podmiotów o dobrej kondycji finansowej i inne prawne zabezpieczenia dobrej jakości, gwarantujące możliwość łatwej ich zamiany na gotówkę, nie są uwzględniane przy klasyfikacji należności do kategorii 18

19 ryzyka. Zabezpieczenia są natomiast brane pod uwagę przy tworzeniu rezerw celowych i mogą wykluczyć konieczność ich tworzenia lub ograniczyć ich wysokość. Wytyczne do oceny wartości otrzymanych zabezpieczeń zostały przedstawione w rozdziale podręcznika pt.. Wartość netto przedsiębiorstwa Jednym z czynników, który inspektorzy zawsze powinni brać pod uwagę, jest stopień zabezpieczenia należności banku środkami własnymi kredytobiorcy. W tym celu należy określić wartość netto kredytobiorcy, która jest wartością sumy aktywów (bez wartości niematerialnych i prawnych) pomniejszonych o wartość finansujących je zobowiązań. Na tej podstawie można określić dopuszczalny stopień zmniejszenia aktywów lub zwiększenia zobowiązań przed utratą wypłacalności. W podobny sposób można ocenić kapitał obrotowy firmy, stanowiący różnicę pomiędzy majątkiem obrotowym i bieżącymi zobowiązaniami przedsiębiorstwa. Analiza zabezpieczenia należności banku środkami własnymi kredytobiorcy ma jednak ograniczoną wartość bez analizy drugiego czynnika, a mianowicie - jakości i płynności aktywów kredytobiorcy. Jakość aktywów określona jest przez prawdopodobieństwo, iż wartość tych aktywów wykazana w ewidencji księgowej kredytobiorcy odpowiada cenie możliwej do uzyskania w chwili ich sprzedaży. Przykładem byłyby wyroby gotowe w porównaniu z produkcją w toku: jest o wiele bardziej prawdopodobne, że te pierwsze zapasy zostaną sprzedane po wykazanej wartości, aniżeli te drugie, które wymagają dodatkowych nakładów na doprowadzenie ich do stanu zapewniającego możliwość sprzedaży. Płynność to miernik łatwości i szybkości, z którą aktywa mogą zostać zamienione na gotówkę. Dobry przykład to znowu wyroby gotowe i produkcja w toku. Poniżej zilustrowane zostały podstawowe zagadnienia, na które należy zwrócić uwagę analizując wartość netto kredytobiorcy: Rzeczowy majątek ogółem (aktywa ogółem FIRMA A FIRMA B pomniejszone o wartości niematerialne i prawne) 200 mln 200 mln Zobowiązania ogółem 50 mln 150 mln Wartość netto 150 mln 50 mln W kategoriach zabezpieczenia środkami własnymi, Firma A byłaby firmą lepszą, ponieważ jej wartość netto wynosząca 150 mln jest wyższa niż wartość netto Firmy B w wysokości 50 mln. Jej aktywa mogłyby się zmniejszyć lub zobowiązania wzrosnąć o 150 mln, zanim wierzyciele zaczęliby ponosić straty. Jednakże jeśli aktywa Firmy A nie są łatwo zbywalne (należności o dłuższych terminach płatności lub przeterminowane; zapasy składające się z produkcji w toku lub wyrobów gotowych, których nie można sprzedać; przestarzały park maszynowy; budynki nadające się wyłącznie do celów specjalistycznych), a zatem można za nie uzyskać ceny o wiele niższe niż wynika z wartości księgowej, podczas gdy aktywa Firmy B składają się z poszukiwanych wyrobów gotowych, bądź stanowią w większości majątek obrotowy z wysokim udziałem gotówki i 19

20 należności ulegających szybkiemu obrotowi, czy też stanowią papiery wartościowe wykazywane w księgach poniżej wartości rynkowej - może okazać się, iż Firma B ma wyższą wiarygodność kredytową. Inspektorzy powinni zawsze zbadać rzeczywistość, która kryje się za liczbami, dokonując wstępnych ocen jakości i płynności aktywów, przy czym pomocne tu będą podstawowe wskaźniki finansowe (bieżący wskaźnik płynności, szybki wskaźnik płynności, przychody ze sprzedaży netto/ należności, cykl należności, rotacja zapasów, itp.). KLASYFIKACJA ZOBOWIĄZAŃ POZABILANSOWYCH Badając jakość zobowiązań pozabilansowych inspektorzy muszą przede wszystkim upewnić się, czy system rachunkowości banku zapewnia kompletność ewidencji udzielonych zobowiązań. Wszelkie udzielone zobowiązania pozabilansowe o charakterze gwarancyjnym lub finansowym należy klasyfikować podobnie jak należności, zgodnie z zasadami określonymi w uchwale nr 8/1999 KNB. Oznacza to, iż w zależności od klienta, wobec którego bank posiada zaangażowanie pozabilansowe, do klasyfikacji może mieć zastosowanie tylko kryterium terminowości spłat kapitału i odsetek (zobowiązania pozabilansowe udzielone osobom fizycznym z wyłączeniem kredytów mieszkaniowych oraz Skarbowi Państwa), lub obydwa kryteria. Do najczęściej występujących rodzajów tego typu zobowiązań należą udzielone gwarancje i poręczenia spłaty kredytów, jak również linie kredytowe; ich ocena została omówiona bardziej szczegółowo poniżej. Udzielone gwarancje i poręczenia W celu klasyfikacji gwarancji i poręczeń udzielonych przez bank, inspektorzy przeprowadzają analizę podobną do analizy przy badaniu kredytów. Należy dokonać przeglądu dokumentacji dotyczącej każdego klienta, a następnie: zbadać sytuację ekonomiczno-finansową klienta, ustalić cel gwarancji bądź poręczenia, określić pierwotne źródła spłaty kredytu i ocenić ich adekwatność, upewnić się czy warunki gwarancji bądź umowy poręczenia są przestrzegane, ustalić czy powstały problemy, które mogą utrudnić spłatę kredytu, porównać wartość przyjętego zabezpieczenia do wysokości zobowiązania z tytułu gwarancji bądź poręczenia, określić adekwatność akt kredytowych i dokumentacji zabezpieczenia. Inspektorzy powinni także ustalić, czy bank udzielił gwarancji lub poręczeń spłaty kredytów o obniżonej jakości (sklasyfikowanych do należności pod obserwacją lub zagrożonych) albo czy wystawił je na rzecz klientów mających inne kredyty o obniżonej jakości. Jeśli tak - takie zobowiązania pozabilansowe należy zazwyczaj również zaliczyć do zagrożonych. 20