POLSKA 2011 RAPORT O STANIE GOSPODARKI

Transkrypt

1 MINISTERSTWO GOSPODARKI POLSKA 2011 RAPORT O STANIE GOSPODARKI WARSZAWA 2011

2 MINISTERSTWO GOSPODARKI Opracowanie: Ministerstwo Gospodarki Departament Analiz i Prognoz Agnieszka Albrecht, Tomasz Chałupa, Michał Drobniak, Andrzej Grabarczyk, Agnieszka Kalisiewicz, Monika Krupa-Leończyk, Tomasz Kulicki, Małgorzata Mendyk, Kazimierz Miszczyk, Marcin Mucha, Maria Szkutnicka-Pieniążek, Elżbieta Szułczyńska, Michał Szymczuk, Jakub Świetlik, Tomasz Tyc, Monika Walczak, Krzysztof Wójtowicz, Marcin Zelman we współudziale departamentów: Energetyki, Energetyki Jądrowej, Funduszy Europejskich, Gospodarki Elektronicznej, Górnictwa, Instrumentów Wsparcia, Polityki Handlowej, Regulacji Gospodarczych, Ropy i Gazu, Rozwoju Gospodarki, Spraw Europejskich pod kierunkiem: Anety Piątkowskiej Dyrektora Departamentu Analiz i Prognoz ISSN

3 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Spis treści SYNTEZA 7 CZĘŚĆ I POLSKA I ŚWIAT GŁÓWNE TENDENCJE W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ OGÓLNA SYTUACJA W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ W 2010 ROKU SYTUACJA GOSPODARCZA NA WAŻNIEJSZYCH RYNKACH ŚWIATOWYCH Stany Zjednoczone Japonia Europa Zachodnia i strefa euro Rozwijające się rynki azjatyckie Wspólnota Niepodległych Państw REALNY WZROST GLOBALNEGO HANDLU TOWAROWEGO W 2010 ROKU UWARUNKOWANIA CENOWO KURSOWE GLOBALNYCH OBROTÓW TOWAROWYCH W 2010 ROKU Zmiany cen światowych Zmiany kursowe Zmiany obrotów towarowych w głównych regionach PERSPEKTYWY ROZWOJU HANDLU ŚWIATOWEGO W 2011 ROKU GLOBALNE FINANSE PUBLICZNE POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ POLSKA NA TLE UNII EUROPEJSKIEJ Produkt Krajowy Brutto Przemysł Budownictwo Rynek pracy Inflacja UE PO GLOBALNYM KRYZYSIE EKONOMICZNYM STRATEGIA EUROPA 2020 I KRAJOWY PROGRAM REFORM RYNEK WEWNĘTRZNY Swobodny przepływ towarów i usług Swobodny przepływ osób Horyzontalna polityka przemysłowa Pakiet energetyczno-klimatyczny Dostosowanie w zakresie energetyki Rynek wewnętrzny a stosunki z krajami trzecimi ABSORPCJA FUNDUSZY UNIJNYCH KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI MIĘDZYNARODOWE RANKINGI KONKURENCYJNOŚCI POLSKA NA TLE KRAJÓW UE 80 3

4 MINISTERSTWO GOSPODARKI CZĘŚĆ II ROZWÓJ GOSPODARCZY POLSKI W 2010 R PRODUKT KRAJOWY BRUTTO DYNAMIKA PKB I CZYNNIKI WZROSTU POPYT WEWNĘTRZNY WPŁYW INWESTYCJI NA DYNAMIKĘ PKB WPŁYW EKSPORTU NA DYNAMIKĘ PKB ROLA SEKTORÓW W TWORZENIU PKB PKB PER CAPITA W POLSCE NA TLE INNYCH KRAJÓW RYNEK PRACY PRACUJĄCY BEZROBOCIE I STOPA BEZROBOCIA STRUKTURALNE NIEDOPASOWANIA NA RYNKU PRACY ZAGRANICZNE WYJAZDY ZAROBKOWE HANDEL ZAGRANICZNY SYTUACJA W POLSKIM HANDLU ZAGRANICZNYM W 2010 ROKU STRUKTURA GEOGRAFICZNA OBROTÓW HANDLU ZAGRANICZNEGO ZMIANY STRUKTURY PRZEDMIOTOWEJ OBROTÓW TOWAROWYCH HANDEL ZAGRANICZNY W I PÓŁROCZU 2011 ROKU UWARUNKOWANIA KURSOWE I ICH WPŁYW NA OBROTY TOWAROWE INFLACJA I POLITYKA PIENIĘŻNA CENY Ceny towarów i usług konsumpcyjnych Ceny produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej POLITYKA PIENIĘŻNA Podstawowe uwarunkowania realizacji polityki pieniężnej Realizacja celu polityki pieniężnej w roku Instrumenty realizacji polityki pieniężnej FINANSE PUBLICZNE BUDŻET PAŃSTWA FINANSE PUBLICZNE SPEŁNIENIE KRYTERIÓW TRAKTATU Z MAASTRICHT PRZEMYSŁ DYNAMIKA I STRUKTURA PRODUKCJI SPRZEDANEJ PRZEMYSŁU Dynamika produkcji przemysłowej Struktura produkcji sprzedanej w sekcjach i działach przemysłu Produkcja wybranych wyrobów SYTUACJA W WYBRANYCH SEKTORACH Górnictwo węgla kamiennego Sektor motoryzacyjny Sektor przemysłu chemicznego (łącznie z farmaceutycznym) Sektor hutnictwa żelaza i stali Sektor elektroniczny w Polsce Sektory przemysłu lekkiego (tekstylny, odzieżowy i skórzany) Sektory oparte na drewnie 157 4

5 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 10. BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI SYTUACJA NA RYNKU PALIWOWO ENERGETYCZNYM Bezpieczeństwo krajowego systemu elektroenergetycznego Sytuacja sektora elektroenergetycznego w 2010 roku Odnawialne źródła energii (OZE) Efektywność użytkowania energii w gospodarce Europejski system handlu emisjami gazów cieplarnianych Energetyka jądrowa Bezpieczeństwo sektora naftowego Bezpieczeństwo sektora gazowego IDENTYFIKACJA ZAGROŻEŃ BUDOWNICTWO WARTOŚĆ DODANA BRUTTO I PRODUKCJA SPRZEDANA BUDOWNICTWA Makroekonomiczne uwarunkowania dynamiki i wielkości produkcji budownictwa Dynamika i struktura produkcji budowlano-montażowej BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE Ogólna sytuacja budownictwa mieszkaniowego Budownictwo mieszkaniowe w 2010 roku OCENA FUNKCJONOWANIA SEKTORA BUDOWNICTWA SEKTOR USŁUG WARTOŚĆ DODANA (USŁUGI RYNKOWE I NIERYNKOWE) OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SEKTORA USŁUG HANDEL I NAPRAWY HANDEL ELEKTRONICZNY TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA OGÓLNE PROBLEMY SEKTORA USŁUG PRZEDSIĘBIORSTWA STRUKTURA WŁASNOŚCIOWA I PRZEKSZTAŁCENIA WŁASNOŚCIOWE PRZEDSIĘBIORSTW PAŃSTWOWYCH Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych Proces przekształceń własnościowych Przychody z prywatyzacji i dochody budżetowe z tytułu dywidend Przekształcenia własnościowe w 2011 roku Rozwój małej przedsiębiorczości SYTUACJA FINANSOWA PRZEDSIĘBIORSTW Przychody, koszty i wyniki z poszczególnych rodzajów działalności Nakłady inwestycyjne i możliwości ich samofinansowania Zadłużenie, należności, płynność finansowa Sytuacja finansowa w sekcjach gospodarki Sytuacja finansowa w sektorach własnościowych Sytuacja finansowa w przedsiębiorstwach wg wielkości NAKŁADY INWESTYCYJNE I POLSKIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE Nakłady inwestycyjne Polskie inwestycje zagraniczne 222 5

6 MINISTERSTWO GOSPODARKI NAPŁYW BIZ DO POLSKI Rola i znaczenie firm z udziałem kapitału zagranicznego Napływ BIZ do Polski BIZ wg krajów pochodzenia kapitału Struktura sektorowa napływu BIZ INNOWACYJNOŚĆ POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW I ICH OTOCZENIA Innowacyjność polskich przedsiębiorstw Otoczenie instytucjonalne polskich przedsiębiorstw ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORSTW Regulacje gospodarcze Bariery rozwoju przedsiębiorczości Instrumenty wsparcia przedsiębiorczości Instrumenty wspierające innowacyjność przedsiębiorstw Instrumenty wspierania eksportu Finansowe wspieranie inwestycji Specjalne strefy ekonomiczne Pomoc publiczna Instrumenty rozwoju sieci instytucji otoczenia biznesu

7 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI SYNTEZA Szczytowa faza cyklu koniunkturalnego w gospodarce polskiej przypadła na rok 2007, kiedy to odnotowano wzrost PKB o 6,8%. W II półroczu 2008 roku oraz I półroczu 2009 roku gospodarka nasza funkcjonowała w warunkach globalnego kryzysu ekonomicznego. W 2008 roku tempo wzrostu PKB wyniosło 5,1%, a w 2009 roku spowolniło do 1,6%. Poczynając od IV kwartału 2009 roku następuje w Polsce wzrost aktywności gospodarczej, którego skutkiem było przyspieszenie tempa wzrostu PKB w 2010 roku do 3,8%. Czynnikiem decydującym o wzroście PKB stał się, podobnie jak w latach poprzedzających rok 2009 popyt krajowy, którego wkład we wzrost PKB wyniósł 4,4 pkt. proc., podczas gdy wkład eksportu netto był ujemny i wyniósł 0,6 pkt. proc. Do zwiększenia popytu wewnętrznego przyczyniło się spożycie oraz przyrost zapasów. Natomiast nakłady inwestycyjne zmniejszyły się. W handlu zagranicznym zanotowano wzrost obrotów. Eksport zwiększył się o ponad 20%, przekraczając nieznacznie poziom z roku W jeszcze szybszym tempie wzrósł import lecz jego wielkość była niższa od osiągniętej w 2008 roku. Dynamiczny wzrost eksportu nastąpił przy powracającej aprecjacyjnej tendencji złotego. Deficyt obrotów towarowych wzrósł w stosunku do 2009 roku, w porównaniu z rokiem 2008 był niższy o prawie połowę. Produkcja przemysłu zwiększyła się o 9,7% przekraczając poziom z 2008 roku. W znacznie wolniejszym tempie wzrosła produkcja budowlano-montażowa, co było skutkiem słabej aktywności w dziedzinie inwestycji. Liczba pracujących nieznacznie się zwiększyła. Odnotowano jednocześnie wzrost stopy bezrobocia. Na kondycję gospodarki polskiej w 2010 roku istotny wpływ miała poprawa sytuacji w gospodarce światowej, w tym w szczególności u naszego głównego partnera handlowego, w Niemczech. Relatywnie korzystnej sytuacji w gospodarce realnej towarzyszyły problemy w dziedzinie finansów publicznych. Zwiększyła się relacja deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych do PKB oraz relacja długu publicznego do PKB. Polska, zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej powinna w 2012 roku w sposób wiarygodny i trwały zlikwidować nadmierny deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych. Efektem wyższego wzrostu gospodarczego w Polsce niż w krajach Unii Europejskiej było zmniejszenie różnicy w poziomie rozwoju gospodarczego. Wskaźnik PKB na mieszkańca Polski wzrósł z poziomu 61% średniej dla krajów UE-27 w roku 2009 do 62% w roku Jednak w dalszym ciągu występuje istotna różnica w poziomie rozwoju Polski i przodujących krajów unijnych. W celu jej zlikwidowania niezbędne jest stworzenie przyjaznego otoczenia dla rozwoju przedsiębiorczości oraz zapewnienie efektywnego gospodarowania środkami publicznymi przez sprawne instytucje publiczne. Realizacja tego celu spowoduje wzrost konkurencyjności oraz zapewni wysoki i zrównoważony wzrost gospodarczy. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE. Po głębokiej recesji z lat w roku 2010 w większości krajów następowało wyraźne, chociaż nierównomierne, ożywienie koniunktury. Rok 2010 przyniósł odbudowę produkcji i wymiany międzynarodowej, a w niektórych gospodarkach także zatrudnienia i inwestycji. Natomiast strukturalne zagrożenia w sferze finansów i realnej gospodarki leżące u podstaw przebytej recesji nie zostały w pełni usunięte. 7

8 MINISTERSTWO GOSPODARKI Ponadto pojawiły się nowe wyzwania w postaci katastrof przyrodniczych (wybuchy wulkanów na Islandii, trzęsienia ziemi i tsunami, a w ich następstwie katastrofy nuklearne w Japonii), a także gwałtowne rewolucje i niepokoje w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie, które mogą skutkować poważnymi konsekwencjami o zasięgu nie tylko regionalnym, ale także globalnym. Negatywne implikacje kryzysu finansowego nie zostały w pełni zneutralizowane i nadal dają o sobie znać m.in. w postaci napięć w sferze finansów publicznych i kryzysu zadłużeniowego szeregu gospodarek europejskich, w tym także w strefie euro, co poważnie zwiększyło obszar ryzyk i niepewności odnośnie do perspektyw trwałego ożywienia. Istotną cechą ostatniej recesji było wyeksponowanie zarysowujących się od początku minionej dekady dwóch prędkości rozwoju w gospodarce globalnej, tj. szybszego rozwoju gospodarek rozwijających się oraz wolniejszego krajów rozwiniętych. O skali wpływu ostatniego kryzysu na gospodarkę światową świadczy fakt, że po raz pierwszy w powojennym okresie odnotowano spadek globalnego PKB (o 0,5%), przy czym w gospodarkach rozwiniętych spadek ten sięgnął 3,4%. Natomiast w gospodarkach rozwijających się nastąpiło jedynie spowolnienie wzrostu do 2,7%. Globalny wzrost gospodarczy w roku 2010 osiągnął 5,0%, przy czym wzrost w krajach rozwiniętych (3,0%) był znacznie wolniejszy niż w krajach rozwijających się (7,3%). Tym samym te pierwsze nie zdołały odbudować przedkryzysowego poziomu PKB podczas, gdy te drugie poważnie go powiększyły, zwiększając swój udział w produkcie światowym. Po spadku PKB w 2009 roku w krajach UE-27 o 4,1%, w roku 2010 odnotowano jego wzrost o 1,8%. Jeszcze korzystniej kształtowała się sytuacja u naszego głównego partnera handlowego w Niemczech, gdzie po spadku o 4,7% w 2009 roku, w kolejnym roku nastąpił wzrost o 3,5%, co w znacznej mierze przyczyniło się do poprawy sytuacji ekonomicznej Polski. O ile w roku 2009 handel zagraniczny był głównym kanałem transmisji kryzysu do poszczególnych gospodarek, o tyle w roku 2010 stał się jednym z ważnych czynników pokryzysowego ożywienia. Wolumen światowego handlu towarami i usługami w roku 2009 obniżył się o 10,9%, natomiast w roku 2010 wzrósł o 12,4%. W 2009 roku głębsze spadki dotyczyły krajów rozwiniętych, a w 2010 roku szybsze tempo wzrostu krajów rozwijających się. W krajach UE-27 w roku 2009 odnotowano spadek eksportu o 14,5% oraz importu o 14,2%. W roku 2010 obroty zwiększyły się, w eksporcie o 11,4%, a w imporcie o 9,2%. KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI. Konkurencyjność gospodarki odzwierciedla sytuację i znaczenie kraju na arenie międzynarodowej. Jest pojęciem bardzo złożonym, opisywanym przez wiele wskaźników cząstkowych dotyczących makro- i mikroekonomicznych aspektów prowadzenia działalności gospodarczej. W porównaniach międzynarodowych i rankingach konkurencyjności polska gospodarka nie zalicza się do gospodarek wysoce konkurencyjnych, choć ostatnio odnotowano wyraźną poprawę pozycji w większości tego typu opracowań. Do słabych stron gospodarki Polski zalicza się niekorzystne warunki rozpoczynania działalności gospodarczej (w tym obszarze w ostatnim czasie nastąpiła istotna poprawa), formalności związane z uzyskiwaniem pozwoleń budowlanych (czasochłonność, sformalizowanie i wysokie koszty) oraz długi czas dochodzenia należności z umów. Ponadto niska pozycja naszego kraju wynika ze słabo rozwiniętej infrastruktury, braku innowacji oraz efektywności rynku pracy. 8

9 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Pozytywny wpływ na ocenę konkurencyjności naszej gospodarki ma dobrej jakości szkolnictwo wyższe i szkolenia oraz duży rynek. Podobnie jak w poprzednich latach wysoko oceniany jest obszar polityki handlowej, monetarnej oraz fiskalnej. WZROST GOSPODARCZY. Okres silnego wzrostu gospodarczego, zapoczątkowany w 2004 r. kontynuowany był do połowy 2008 r. Impuls wzrostowy związany był z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Aktywność gospodarcza osiągnęła maksimum w roku 2007, kiedy to wzrost PKB w skali roku wyniósł 6,8%. W drugim półroczu 2008 r. gospodarka zaczęła odczuwać negatywne skutki światowego kryzysu ekonomicznego. Tempo wzrostu PKB zmniejszyło się w skali roku 2008 do 5,1%. W 2009 roku skutki kryzysu były szczególnie odczuwalne. Tempo wzrostu PKB spowolniło do 1,6%. Mimo istotnego spowolnienia, Polska jako jedyna spośród unijnych gospodarek zdołała utrzymać się w 2009 roku na ścieżce wzrostu gospodarczego. Poprawa sytuacji zaczęła następować w ostatnim kwartale 2009 roku, a odbudowa aktywności gospodarczej była kontynuowana w roku W kolejnych kwartałach wzrost PKB nabierał tempa, a w ostatnim kwartale przyspieszył do 4,5%. W skali roku PKB wzrósł o 3,8%. W latach dobrej koniunktury motorem wzrostu PKB był popyt krajowy, napędzany przyrostem zatrudnienia i wynagrodzeń realnych, a także dynamicznym wzrostem inwestycji. W 2009 r. sytuacja uległa zasadniczej zmianie. Spadek aktywności gospodarczej skutkował zmniejszeniem akumulacji (zapasów i nakładów brutto na środki trwałe), spadkiem zatrudnienia i zmniejszeniem tempa wzrostu wynagrodzeń realnych. W takiej sytuacji o wzroście PKB zdecydował popyt zagraniczny. Wkład popytu krajowego we wzrost PKB był ujemny (1,1 pkt. proc), a eksportu netto dodatni (2,7 pkt. proc.) W roku 2010 sytuacja uległa zmianie, chociaż w stosunku do lat poprzedzających rok 2009 występowały pewne różnice. Na skutek odbudowy zapasów, znacznie zmniejszonych w okresie kryzysu, a także zwiększenia aktywności gospodarczej, popyt krajowy stał się ponownie głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego i jego wkład w PKB był dodatni (4,4 pkt. proc.). Ponadto wzrost dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych i poprawa sytuacji finansowej przedsiębiorstw, wpływały pozytywnie na wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych. Negatywnie na popyt krajowy oddziaływał jednak niski poziom inwestycji, będący efektem niepewności dotyczącej perspektyw popytu. INWESTYCJE. Inwestycje odzwierciedlają stan gospodarki oraz jej perspektywy rozwojowe. Wzrost wydatków inwestycyjnych firm, w połączeniu z napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych, wskazuje na dobry stan gospodarki i korzystne perspektywy jej rozwoju, umożliwiające przedsiębiorstwom osiąganie zysków. Z kolei zły stan gospodarki i nie rokujące poprawy prognozy jej dalszego rozwoju powodują zahamowanie procesów inwestycyjnych oraz odpływ inwestycji do bardziej perspektywicznych regionów świata. Poziom inwestycji warunkuje właściwy rozwój gospodarki i jest niezbędny do wzrostu jej konkurencyjności. Wzrost inwestycji w park maszynowy i urządzenia produkcyjne przyczynia się w zasadniczy sposób do unowocześnienia m.in. sektora przemysłu, zwiększając efektywność procesów produkcyjnych oraz poprawiając jakość produktów. Po okresie szybkiego wzrostu inwestycji w latach (średnio o 18,6%), w 2008 roku, w związku z dekoniunkturą globalną, tempo inwestowania obniżyło się do 10,7%. W 2009 roku nastąpił bezwzględny spadek inwestycji o 0,8%. Mająca miejsce w 2010 roku istotna poprawa wskaźników makroekonomicznych (m.in wzrost PKB, produkcji przemysłowej, wyników finansowych przedsiębiorstw) nie spowodowała wzrostu skłonności do 9

10 MINISTERSTWO GOSPODARKI inwestowania. Przedsiębiorcy, mimo przyrostu będących w ich posiadaniu środków finansowych (istotny wzrost depozytów) w dalszym ciągu powstrzymywali się od inwestowania. W rezultacie nakłady inwestycyjne zmniejszyły się o 0,2% do 216 mld zł. W strukturze inwestycji zwiększył się udział nakładów na budynki i budowle oraz środki transportu, kosztem nakładów na maszyny i urządzenia. Głównym źródłem finansowania inwestycji, podobnie jak w latach poprzednich, były środki własne przedsiębiorców. Według wstępnych szacunkowych danych NBP, w 2010 roku napłynęło do Polski w formie BIZ 6,7 mld EUR. Prognozy dotyczące wielkości napływu zagranicznych inwestycji w 2011 roku przewidują osiągnięcia przez nie wielkości zbliżonej do osiąganych w okresie Słabsze tempo wzrostu przepływów kapitałowych z jednej strony związane jest z utrzymującą się jeszcze na świecie niepewnością związaną z kryzysem finansowym. Dodatkowo strumień BIZ jest ograniczany poprzez ciągle niższe od potencjalnego tempo wzrostu gospodarczego w krajach Unii Europejskiej, skąd napływa do Polski ok. 80% zagranicznych inwestycji. PRZEMYSŁ. W II półroczu 2008 roku globalny kryzys ekonomiczny zaczął negatywnie oddziaływać na naszą gospodarkę, skutkiem czego tempo wzrostu produkcji przemysłowej spowolniło z 10,7% w 2007 roku do 3,6% w 2008 roku. Od IV kwartału 2008 roku do III kwartału 2009 roku notowano bezwzględne spadki produkcji. W skali roku 2009 nastąpił spadek produkcji o 4,5%, o czym przesądziły wyniki uzyskane w okresie styczeń-wrzesień. Poczynając od IV kwartału 2009 roku produkcja przemysłowa wzrasta. W 2010 roku produkcja wzrosła o 9,7%, a jej wielkość przekroczyła poziom z roku 2008 o 4,8%. W I półroczu 2011 roku produkcja wzrosła o 7,4%, w tempie nieco wolniejszym niż rok wcześniej. W 2010 roku we wszystkich sekcjach przemysłu nastąpił wzrost produkcji. Tempo wzrostu było jednak bardzo zróżnicowane. W przemyśle przetwórczym wzrost wyniósł 11,0%, w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami 5,3%, w górnictwie i wydobywaniu 1,2%, a w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 0,3%. Także w I półroczu 2011 roku we wszystkich sekcjach odnotowano wzrost produkcji. W przemyśle przetwórczym na 24 badane działy wzrost produkcji w 2010 roku odnotowano w dziewiętnastu (w 2009 roku działów takich było zaledwie sześć). Najbardziej wzrosła produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych, metali oraz wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych. Spadki miały natomiast miejsce w produkcji: pozostałego sprzętu transportowego, napojów, mebli, wyrobów tytoniowych oraz koksu i produktów rafinacji ropy naftowej. Wydajność pracy mierzona produkcją sprzedaną na jednego zatrudnionego zwiększyła się w 2010 roku o 9,7% (przed rokiem o 1,3%). Wysoki wzrost wydajności nastąpił w sekcjach, w których wzrostowi produkcji towarzyszył spadek zatrudnienia, w przemyśle przetwórczym o 11,2% oraz w górnictwie i wydobywaniu o 7,1%. Jedyną sekcją, w której wydajność zmniejszyła się (o 5,4%) było wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i gorącą wodę. W sekcji tej niewielkiemu wzrostowi produkcji towarzyszył wysoki wzrost zatrudnienia. Dynamika wydajności pracy wyprzedzała w 2010 roku dynamikę wynagrodzeń realnych o 7,8 pkt. proc. powodując znaczącą obniżkę jednostkowych kosztów pracy (w 2009 roku koszty pracy spadły minimalnie). W sekcjach przemysłu sytuacja nie była jednorodna. W górnictwie i wydobywaniu oraz przetwórstwie przemysłowym nastąpiło istotne obniżenie jednostkowych kosztów pracy. W wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz i gorącą wodę jednostkowe koszty pracy wyraźnie wzrosły, a w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami koszty pracy nie uległy zmianie. 10

11 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI BUDOWNICTWO. Rok 2010, podobnie jak rok 2009, był trudny dla budownictwa. Po kilku latach wysokiego wzrostu produkcji budowlano-montażowej (15,5% w 2007 roku i 12,1% w 2008 roku) tempo wzrostu wyhamowało do 5,1% w 2009 roku oraz 3,3% w 2010 roku. Analizując wyniki budownictwa należy mieć na względzie kształtowanie się nakładów na inwestycje, z którymi produkcja budownictwa jest mocno skorelowana. W roku 2007 nakłady wzrosły o ponad 20%, a w roku kolejnym o ponad 10%. Natomiast w latach 2009 i 2010 nastąpił bezwzględny spadek nakładów. W 2010 roku oddano do użytku prawie 136 tys. mieszkań, o 15,1% mniej niż rok wcześniej. Spadek dotyczy wszystkich form budownictwa mieszkaniowego. Najmniejszy spadek (o 2,1%) nastąpił w budownictwie indywidualnym partycypującym w ponad 50% w ogólnej liczbie oddawanych mieszkań. Liczba mieszkań przeznaczonych na sprzedaż lub wynajem zmniejszyła się o prawie 19 tys. (o 24,0%), a mieszkań spółdzielczych o ponad 2 tys. (spadek o ponad 30%). HANDEL ZAGRANICZNY. Decydującym czynnikiem oddziałującym na skalę i dynamikę polskich obrotów towarowych w minionych dwóch latach były zmiany koniunktury na głównych rynkach, zwłaszcza unijnych. Wzrost popytu na światowych rynkach sprzyjał ożywieniu gospodarczemu w UE- 27, gdzie po spadku PKB o 4,1% w roku 2009 nastąpił wzrost o 1,8% w 2010 roku. W Niemczech będących głównym polskim partnerem handlowym po stosunkowo głębokim spadku PKB w roku 2009 (o 4,7%), w roku kolejnym odnotowano wzrost o 3,5%. Kluczowe znaczenie dla aktywizacji i odbudowy polskiego eksportu po kryzysie miało ożywienie popytu importowego na głównych rynkach unijnych. Po znacznym spadku popytu w całej Unii w 2009 roku (średnio o 4,2%), jego wzrost w ubiegłym roku wyniósł 1,3%. W Niemczech spadek popytu w roku 2009 wyniósł 2,0%, a jego wzrost w roku 2010 sięgnął 2,6%. Jednocześnie popyt krajowy w Polsce będący jednym z ważniejszych wewnętrznych uwarunkowań naszej wymiany towarowej z zagranicą zwiększył się w 2010 roku o 4,4% wobec jego spadku o 1,1% w roku Powyższe uwarunkowania przełożyły się na systematyczną odbudowę polskiego eksportu, który w 2010 roku osiągnął wartość 120,4 mld EUR wykazując wzrost w porównaniu z rokiem 2009 o 22,6% oraz wzrost o 3,6% w porównaniu z rokiem Import w 2010 roku osiągnął poziom 134,2 mld EUR, o 24,5% wyższy niż w roku 2009 i o 5,8% niższy w porównaniu z rokiem Szybka odbudowa przedkryzysowego poziomu eksportu, a nawet jego przekroczenie, okazało się możliwe przy znaczącej redukcji importu. Deficyt obrotów towarowych w 2010 roku wyniósł 13,8 mld EUR i był o 4,5 mld EUR wyższy niż w roku 2009 i o 12,4 mld EUR niższy w stosunku do 2008 roku. W 2010 roku powróciła, występująca w latach , tendencja aprecjacyjna złotego. Kurs euro w złotych osłabił się w roku ubiegłym nominalnie o 7,7%. Dominującym obszarem polskiego eksportu są rynki krajów gospodarczo rozwiniętych. Ich udział w ogólnym eksporcie Polski wyniósł w 2010 roku 84,9%. Wśród tej grupy państw największym odbiorcą polskich towarów była Unia Europejska, na którą w 2010 roku przypadło 79,2% całkowitego polskiego eksportu. Partycypacja krajów WNP w naszym eksporcie wyniosła 8,2%. Główną pozycję w krajowym imporcie zajmuje Unia Europejska z udziałem 59,5%. Znaczący udział dotyczy też Rosji i Chin (łącznie 19,6%). Najwyższy deficyt w dalszym ciągu generowany jest w wymianie z Chinami i Rosją, odpowiednio 11,4 mld EUR oraz 8,7 mld EUR. W wymianie z krajami Unii Europejskiej w roku 2010 odnotowano dodatnie saldo w wysokości 15,4 mld EUR. 11

12 MINISTERSTWO GOSPODARKI W polskich obrotach towarowych z zagranicą dominującą pozycję zajmują wyroby elektromaszynowe, które w 2010 roku stanowiły 42,8% eksportu oraz 37,9% importu. Eksport tych towarów zwiększył się o 17,0%. Po stronie importu wzrost wyniósł 21,0%. Drugą pod względem wartości grupą towarową są wyroby przemysłu chemicznego, stanowiące 13,1% eksportu i 17,4% importu ogółem. Eksport tych towarów wzrósł o 32,8%, ich import zaś o 26,7%. RYNEK PRACY. Ograniczony wpływ światowej recesji na polski rynek pracy w latach wyraźnie odróżniał się od rejestrowanych w przeszłości wahań poziomu zatrudnienia i bezrobocia, kiedy to spowolnienie gospodarcze o podobnej głębokości spowodowało znacznie silniejsze dostosowania na rynku pracy. Tym razem zmiany były mniej dotkliwe. Do najistotniejszych czynników koniunkturalnych kształtujących sytuację na rynku pracy należy zaliczyć nadal wyraźną niepewność związaną z oceną sytuacji gospodarczej i perspektyw rozwojowych w przyszłości. Poprawa koniunktury gospodarczej w 2010 roku nie wpłynęła w znaczący sposób na polski rynek pracy, liczba osób pracujących wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim o 93 tys. osób do prawie 16 mln osób. Według statystyk bezrobocia rejestrowanego, na koniec 2010 roku bez pracy pozostawało tys. osób, a stopa bezrobocia wyniosła 12,3% i była o 0,2 pkt. proc. wyższa niż na koniec 2009 roku. W roku 2010 miały miejsce zmiany w strukturze bezrobocia w Polsce. W porównaniu z grudniem 2009 r. poziom bezrobocia wzrósł we wszystkich grupach wiekowych i dla osób z wszystkimi poziomami wykształcenia. W 2010 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lat wyniósł 50,4% i utrzymał się na poziomie z dwóch poprzednich lat. Wskaźnik zatrudnienia w Polsce pozostaje jednym z niższych w Unii Europejskiej. Najniższy poziom zatrudnienia wystąpił w grupie wiekowej 55 i więcej lat, chociaż na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się jego systematyczną poprawę. W roku 2009 nastąpiło wyhamowanie pozytywnych tendencji wzrostowych zatrudnienia ludzi młodych. W 2010 r. wskaźnik zatrudnienia w grupach wiekowych lat i lat uległ dalszemu zmniejszeniu. Młodzi ludzie wchodząc na rynek pracy w warunkach niskiego popytu na siłę roboczą napotykali w 2010 r. wyraźne trudności ze znalezieniem miejsca pracy. Dynamiczne procesy modernizacyjne i restrukturyzacyjne zachodzące w polskiej gospodarce przyczyniają się do zmian struktury popytu na pracę. Na nowo tworzonych miejscach pracy wymagane są zazwyczaj inne kwalifikacje i kompetencje niż na likwidowanych. Szybki postęp technologiczny i zmienna sytuacja rynkowa wymuszają również na zatrudnionych w firmach pracownikach podjęcie dokształcania. Badania wskazują, że głównym powodem problemów ze znalezieniem pracowników jest brak kandydatów z odpowiednimi kwalifikacjami. Zmiany struktury popytu na pracę wymagają odpowiedniego dostosowania oferty szkoleniowej sektora edukacji. W Polsce od wielu lat występuje nadwyżka podaży pracowników o niskich kwalifikacjach i niedobór pracowników o wyższych kwalifikacjach. Niedopasowania strukturalne są w znacznym stopniu także skutkiem stosunkowo niskiej mobilności siły roboczej. Niewielka skala migracji wewnętrznych z obszarów o niskim popycie na siłę roboczą do obszarów o wysokim popycie przyczynia się do przestrzennej koncentracji bezrobocia. Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. i stopniowa liberalizacja przepływu pracowników ułatwiła obywatelom polskim wyjazdy zarobkowe za granicę przyczyniając się do ich istotnego wzrostu w pierwszych latach po integracji. Apogeum emigracji Polaków notowano w roku 2007, gdy za granicą przebywało 2,27 mln polskich obywateli. Od czasu kryzysu finansowego, który istotnie wpłynął na pogorszenie sytuacji gospodarczej w państwach Europy Zachodniej, zainteresowanie Polaków emigracją systematycznie zmniejszało się. W latach 2008 i 2009 odnotowano spadek wyjazdów zagranicznych. Na koniec 2009 r. za granicą przebywało 1,9 mln Polaków, w tym 1,6 mln w państwach Unii Europejskiej. 12

13 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI CENY. Rok 2010 pod względem intensywności oraz kierunku zmian cen w polskiej gospodarce charakteryzował się spowolnieniem trendu wzrostowego. Ceny towarów i usług konsumpcyjnych wzrosły średniorocznie o 2,6% (3,5% w roku 2009). W kierunku wzrostu inflacji oddziaływały przede wszystkim wyższe ceny towarów spożywczych oraz nośników energii. Osłabieniu presji inflacyjnej sprzyjała natomiast niższa niż w ubiegłych latach presja płacowa, będąca efektem utrzymującej się na relatywnie wysokim poziomie stopy bezrobocia, przy nieznacznie wzrastającym zatrudnieniu. Średnioroczne ceny produkcji sprzedanej przemysłu wzrosły w 2010 roku o 2,1%, w tempie wolniejszym niż w 2009 roku (3,4%). Wzrost cen zanotowano we wszystkich sekcjach, najwyższy w górnictwie i wydobywaniu (17,8% wobec 13,0% w 2009 roku). Ceny produkcji budowlano-montażowej obniżyły się o 0,1% (w roku 2009 nastąpił wzrost o 0,2%). POLITYKA PIENIĘŻNA. W Założeniach polityki pieniężnej na rok 2010 za szczególnie istotny czynnik mający wpływ na skalę zmienności cen w polskiej gospodarce uznano rozwój sytuacji gospodarczej w skali globalnej. Za główny cel przyjęto utrzymanie inflacji w pobliżu średniookresowego celu inflacyjnego (2,5%). Polityka monetarna w 2010 roku miała charakter neutralny, stopy procentowe NBP nie ulegały zmianie (stopa referencyjna wynosiła 3,5%). W I półroczu 2011 roku, w związku z coraz szybszym wzrostem inflacji spowodowanym wzrostem cen surowców i artykułów spożywczych, Rada Polityki Pieniężnej dokonała czterokrotnie podwyżek stóp procentowych (każdorazowo o 0,25 pkt. proc.). Na koniec czerwca stopa referencyjna wyniosła 4,5%. FINANSE PUBLICZNE. Kryzys globalny, który dotarł do Polski w II półroczu 2008 wywarł negatywny wpływ na sytuację sektora finansów publicznych. Poczynając od 2008 roku następuje wzrost zarówno deficytu, jak również długu instytucji rządowych i samorządowych. 22 stycznia 2010 roku Sejm RP uchwalił ustawę budżetową na 2010 rok. Deficyt budżetu państwa określono na poziomie nie wyższym niż 52,2 mld zł. Ze względu na osiągnięcie lepszych niż przyjęto w załączniku do ustawy wskaźników makroekonomicznych (m. in. wzrost PKB, dynamika zatrudnienia) faktyczny deficyt był mniejszy i wyniósł 44,6 mld zł. Obecna struktura wydatków budżetowych charakteryzująca się istotną, utrzymującą się od lat dominacją wydatków zdeterminowanych, ogranicza możliwości rządu w kształtowaniu wielkości deficytu budżetowego. Przepisy ustawowe i podjęte wcześniej zobowiązania prawne stanowią o konieczności realizacji wydatków zdeterminowanych m.in. takich jak: obsługa długu publicznego, subwencje dla jednostek samorządu terytorialnego, wydatki na wsparcie dla instytucji będących dysponentami funduszy celowych. W 2008 roku został przekroczony referencyjny poziom deficytu finansów publicznych (3,0%). W związku z tym w czerwcu 2009 r. Komisja Europejska ponownie otworzyła wobec Polski procedurę nadmiernego deficytu. Polska, zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej powinna w 2012 roku w sposób wiarygodny i trwały zlikwidować nadmierny deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych. W 2010 roku rozpoczęto prace nad wzmocnieniem instytucjonalnym finansów publicznych. Jednym z pierwszych istotnych działań w tym obszarze było przygotowanie budżetu państwa na 2011 r. z zastosowaniem tzw. tymczasowej reguły wydatkowej, ograniczającej wzrost wydatków elastycznych budżetu państwa i nowych wydatków prawnie zdeterminowanych do maksymalnie 1 pkt. proc. ponad stopę inflacji. 13

14 MINISTERSTWO GOSPODARKI W ustawie budżetowej na rok 2011 przyjęto deficyt w wysokości 40,2 mld zł. Zakłada się, że deficyt oraz dług sektora instytucji rządowych i samorządowych stanowić będą odpowiednio 5,6% i 54,9% PKB. Ustawa uwzględnia m.in. następujące działania ograniczające wydatki budżetu: obniżenie zasiłków pogrzebowych (od marca 2011 roku), zamrożenie płac w ujęciu nominalnym dla większości jednostek sektora instytucji rządowych oraz ograniczenie wydatków na niektóre, nisko efektywne programy rynku pracy. W celu zwiększenia dochodów budżetowych podwyższono podstawową stawkę podatku VAT do 23% (z poziomu 22%) oraz stawkę obniżoną do 8% (z 7%). Podwyższone stawki podatkowe będą obowiązywać przez 3 lata jako część planu mającego na celu zlikwidowanie nadmiernego deficytu. Kluczowym zapisem nowej ustawy o finansach publicznych, obowiązującym od 1 stycznia 2011 roku, jest zakaz przyjmowania przez Radę Ministrów projektów ustaw, określających zwolnienia, ulgi i obniżki, które mogą spowodować zmniejszenie dochodów sektora finansów publicznych w stosunku do wielkości wynikających z obowiązujących przepisów. W kwietniu 2011 r. Prezydent RP podpisał ustawę wprowadzającą korektę systemu emerytalnego. Od 1 maja 2011 r. do Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE), zamiast składki emerytalnej w wysokości 7,3%, Zakład Ubezpieczeń Społecznych przekaże 2,3%. Pozostałe 5% składki zostanie zaewidencjonowane w ZUS na specjalnym indywidualnym subkoncie. W kolejnych latach wpłata na indywidualne subkonto w ZUS zmniejszałaby się do 3,8% w 2017 r., a wpłata do OFE rosłaby do 3,5%. Korekta systemu emerytalnego umożliwi zmniejszenie przyrostu długu publicznego. STRUKTURA WŁASNOŚCIOWA GOSPODARKI. Okres transformacji ustrojowej to początek przemian w strukturze własnościowej przedsiębiorstw. Od początku transformacji postępował intensywny proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. W połowie lat 90 sektor prywatny uzyskał pozycję dominującą, a jego przewaga nad sektorem państwowym nadal się powiększa. W roku 2009 udział sektora prywatnego w wartości dodanej brutto wyniósł 77,5%. W latach zakończono procesy przekształceń własnościowych wobec przedsiębiorstw. Działania prywatyzacyjne uwarunkowane są sytuacją makroekonomiczną oraz koniunkturą na rynkach światowych i na rynku krajowym. Recesja gospodarcza obniża możliwości skutecznej realizacji przekształceń własnościowych. Procesy prywatyzacyjnych w roku 2009 prowadzone były w złożonych warunkach ekonomicznych. W 2010 roku stan polskiej gospodarki na tle zarówno krajów strefy euro, jak i krajów naszego regionu przedstawiał się korzystnie. Procesy prywatyzacji prowadzone zatem były w korzystniejszych, w porównaniu do roku 2009, warunkach ekonomicznych. W 2010 roku w porównaniu z rokiem poprzednim sprywatyzowano więcej podmiotów i uzyskano ponad trzykrotnie wyższe przychody z prywatyzacji. Przyspieszenie procesów prywatyzacji było skutkiem zastosowania bardziej efektywnych, z punktu widzenia korzyści wynikających z realizowanych procesów dla poszczególnych spółek, trybów prywatyzacji umożliwiających zbycie akcji lub udziałów w istniejących warunkach oraz skrócenie czasu pozyskania przychodu prywatyzacyjnego. W 2010 roku wartość podpisanych umów prywatyzacyjnych wyniosła łącznie około 29,7 mld zł. Jednak ze względu na konieczność spełnienia przedłużających się wymogów formalnych, przychody brutto z prywatyzacji w ujęciu kasowym wyniosły ok. 22,0 mld zł. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ. Przedsiębiorczość umożliwia uzyskanie efektywności pozwalającej na bieżące funkcjonowanie przedsiębiorstwa i stwarza podstawy jego rozwoju. Jest zdeterminowana przez różnorodne warunki otoczenia biznesu, takie jak przepisy prawne, system podatkowy, koszty pracy, infrastrukturę drogową i telekomunikacyjną, system finansowy oraz sądowniczy. 14

15 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Otoczenie regulacyjne wciąż pozostaje w katalogu czynników hamujących wzrost przedsiębiorczości w Polsce. Zbyt skomplikowane i niezrozumiałe prawo jest wymieniane w sondażach publicznych jako bariera rozpoczynania i prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwa ze swej natury nie są przygotowane na ryzyko regulacyjne, dlatego też częste zmiany prawa postrzegają jako działania wymierzone przeciwko nim. Lepsze regulacje prawne stanowią jeden z priorytetów strategicznych Ministerstwa Gospodarki. W celu poprawy nowo tworzonych i istniejących rozwiązań prawnych realizowany jest program reformy prawa, który stawia dwa główne cele: stworzenie opartego na dowodach i stabilnego procesu zarządzania legislacyjnego oraz ograniczenie biurokracji poprzez uproszczenie prawa i redukcję barier dla przedsiębiorczości. Głównym komponentem reformy regulacji są zmiany uproszczeniowe i dereglamentacyjne w prawie gospodarczym sukcesywnie wprowadzane w ramach tzw. Pakietu na rzecz przedsiębiorczości. Celem Pakietu jest ułatwienie podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. Pierwsze ustawy tworzące Pakiet weszły w życie w 2008 r. Do chwili obecnej wprowadzono zmiany w 18 ustawach, najważniejszych z punktu widzenia przedsiębiorców. Tworząc nowe rozwiązania legislacyjne dotyczące życia gospodarczego priorytetem pozostaje uwzględnienie specyfiki mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Obok uproszczenia obowiązujących przepisów, drugim zadaniem jest redukcja obciążeń administracyjnych. Zadanie redukcji obciążeń administracyjnych jest odpowiedzią na zalecenia Komisji Europejskiej, realizującej podobne działanie w obrębie przepisów unijnych. Badania ankietowe przedsiębiorców są cennym źródłem informacji o barierach z jakimi się oni spotykają prowadząc działalność gospodarczą. Ostatnie badanie ankietowe podmiotów z sektora MSP przeprowadzone przez Ministerstwo Gospodarki pokazuje, że w roku 2010 ocena otoczenia prawnoinstytucjonalnego w jakim przedsiębiorstwa działają, nie uległa znaczącym zmianom w porównaniu z latami poprzednimi. Podobnie jak w poprzednich badaniach, również w 2010 r. przedsiębiorcy wymienili wysokość podatków i opłat oraz skomplikowanie przepisów prawnych jako najważniejsze bariery rozwoju. INNOWACYJNOŚĆ. W międzynarodowym ujęciu porównawczym, innowacyjność polskiej gospodarki jest niska. Potwierdzają to różne badania i raporty, z których jednym z najistotniejszych jest raport pt. Europejska Tablica Wyników w zakresie Innowacji (European Innovation Scoreboard EIS). Wg najnowszej edycji raportu (styczeń 2011 r.) Polska co prawda awansowała z grupy krajów doganiających (catching up countries) do grupy umiarkowanych innowatorów (moderate innovators), ale klasyfikowana jest jako przedostatnia. Zgodnie z wynikami badania, Polska charakteryzuje się niższym niż przeciętna dla wszystkich państw Unii Europejskiej poziomem Sumarycznego Wskaźnika Innowacyjności (Sumary Innovation Index SII), ale wyższym niż średnia dla UE tempem wzrostu tego wskaźnika. Relatywnie mocne strony to zasoby ludzkie i tzw. wskaźniki wynikowe. Ewidentne słabości ujawniają się w całym systemie badawczym, współpracy w obszarze innowacyjności i przedsiębiorczości, wskaźnikach związanych z ochroną własności intelektualnej. Wysoki wzrost obserwuje się w odniesieniu do liczby wniosków patentowych, wspólnotowych wzorów i licencji patentowych oraz przychodów z eksportu produktów i usług o wyższym poziomie zaawansowania. Negatywna ocena dotyczy liczby innowacyjnych MSP oraz ich współpracy z innymi podmiotami. 15

16 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wartości wskaźników oceniających innowacyjność polskiej gospodarki nie dają jednoznacznej odpowiedzi na temat postępu w tym zakresie. Ich zmiany nie są jednokierunkowe, a kryzys gospodarczy silnie wpłynął na wskaźniki innowacyjności w 2009 r. Do tych sugerujących pozytywne tendencje w gospodarce można zaliczyć dynamikę nakładów na innowacje. Jednocześnie Polska znajduje się na jednym z ostatnich miejsc w rankingu krajów UE-27 pod względem udziału przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną (przed Rumunią i Węgrami). Polskę charakteryzuje niski udział nakładów na B+R w PKB. Mimo, iż wskaźnik wzrósł z 0,57% w 2007 roku do 0,67% w 2009 roku, to w dalszym ciągu stanowi on zaledwie 1/3 wskaźnika dla 27 krajów Unii Europejskiej (1,77% w 2007 roku i 2,0% w 2009 roku). Dodatkowo w Polsce mamy do czynienia ze stosunkowo niskim udziałem środków podmiotów gospodarczych i relatywnie wyższymi nakładami publicznymi. W 2009 r. doszło do ponownego ograniczenia udziału przedsiębiorstw w finansowaniu B+R (do 27,1% - spadek w porównaniu z 30,9% w 2008 r.). W ostatnich latach nie nastąpiły istotniejsze zmiany w strukturze produkcji sprzedanej przedsiębiorstw według poziomów techniki. Odnotować jednak należy wzrost łącznego udziału wyrobów wysokiej i średnio-wysokiej techniki z 31,1% w 2008 r. do 31,6% w 2009 r. WYNIKI FINANSOWE PRZEDSIĘBIORSTW. W 2010 roku nastąpiła istotna poprawa sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotów gospodarczych. Przychody z całokształtu działalności wzrosły o 5,6%, wyprzedając o 0,5 pkt. proc tempo wzrostu kosztów. Wynik finansowy na działalności gospodarczej zwiększył się o 15,9 mld zł (o 13,7%) osiągając poziom 132,0 mld zł. Wzrost przychodów z całokształtu działalności był wyłącznie efektem zwiększenia przychodów zrealizowanych z działalności podstawowej (sprzedaży) przedsiębiorstw. Na pozostałej działalności operacyjnej oraz na działalności finansowej odnotowano bowiem spadek przychodów. Wzrost wyniku finansowego na działalności gospodarczej był natomiast efektem wszystkich prowadzonych przez podmioty gospodarcze rodzajów działalności. Największy wkład w przyrost wyniku miała działalność podstawowa (48,4%) oraz działalność finansowa (39,6%). Wynik finansowy brutto (131,8 mld zł) wzrósł o 13,5%. Wynik finansowy netto wyniósł 109,9 mld zł, wykazując wzrost o 14,7%. Wskaźniki rentowności brutto i netto wzrosły odpowiednio do 5,4% oraz do 4,5%. Rentowność ze sprzedaży pozostała na poziomie z 2009 roku 5,2%. Zadłużenie na koniec 2010 roku wyniosło 834,1 mld zł i wykazało wzrost o 8,2%. Zmniejszyły się potencjalne możliwości spłaty zadłużenia przychodami osiąganymi ze sprzedaży, ponieważ tempo wzrostu przychodów nie nadążało za tempem wzrostu zadłużenia. Wzrosły wskaźniki płynności finansowej: I stopnia z 40% do 42%, II stopnia z 105% do 108% oraz III stopnia z 147% do 149%. Wskaźniki przekraczały dolną granicę przedziału uznawanego za rekomendowany. 16

17 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI WYZWANIA. Zmiany zachodzące w globalnym otoczeniu w istotny sposób wpływają na rozwój współczesnej gospodarki. Do głównych wyzwań przed którymi stoi gospodarka należą m.in. zmiany demograficzne, postępujący proces globalnej i regionalnej integracji, zmiany klimatyczne, a także zmiana podejścia do innowacji. Społeczeństwa krajów należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) i Unii Europejskiej starzeją się, w konsekwencji szybko rośnie odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym. Dla utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i przeciwdziałania negatywnym skutkom zmian demograficznych konieczne będzie zwiększenie wydajności pracy dzięki innowacjom technologicznym i społecznym. Nieunikniony może okazać się wzrost imigracji, głównie spoza państw OECD, co z kolei może pociągnąć za sobą problemy społeczne i polityczne. Jednym z istotnych wyzwań jest postępująca globalizacja, przejawiająca się m.in. wzrostem mobilności kapitału, czy siły roboczej. Wzrastają powiązania gospodarcze, naukowe i technologiczne, zarówno pomiędzy krajami, jak i w skali mikro: pomiędzy przedsiębiorstwami, uczelniami, laboratoriami publicznymi i władzami regionalnymi. Towarzyszy temu odejście od tradycyjnych źródeł konkurencyjności w wymiarze międzynarodowym, jak niskie koszty pracy i dostęp do tanich zasobów naturalnych, na rzecz niematerialnych aktywów zakorzenionych w ludziach, organizacjach, społecznościach i regionach, które tworzą kapitał intelektualny. Wraz z rozwojem cywilizacji postępują zmiany klimatu. Wzrost oddziaływania na środowisko naturalne dotyczył będzie wszystkich państw, a zwłaszcza państw rozwijających się, o dużym potencjale surowcowym i przemysłowym, a także dużej liczbie ludności, jak Brazylia, Rosja, Chiny i Indie (tzw. kraje BRIC). W horyzoncie czasowym do 2020 roku jednym z największych wyzwań dla polskiej gospodarki będzie adaptacja do postanowień pakietu klimatyczno-energetycznego UE, który wszedł w życie w 2009 roku. Zakłada on dla Polski m.in. spadek liczby uprawnień do emisji gazów cieplarnianych dla sektorów objętych europejskim systemem handlu emisjami (EU ETS, m.in. energetyka, przemysł ciężki, transport lotniczy) w jednostajnym tempie 1,74% rocznie z ok. 200 mln w 2013 r. do ok. 180 mln w 2020 r. 1 oraz określone poziomy: energii z Odnawialnych Źródeł Energii (OZE) w bilansie energii końcowej, biopaliw w transporcie oraz emisji dla sektorów non-ets. Obserwując obecne trendy w przemyśle i energetyce oraz nasilające się działania legislacyjne Unii Europejskiej na rzecz dekarbonizacji gospodarek państw członkowskich, należy oczekiwać że jednymi z głównych środków do wykonania przez Polskę ww. celów do 2020 roku powinny być: zwiększenie efektywności energetycznej, rozwój czystych technologii węglowych oraz inwestycje w zielone miejsca pracy, bezpośrednio powiązane ze wzrostem udziału OZE w bilansie energii. Energia jądrowa zaistnieje w polskim bilansie energetycznym najwcześniej po 2020 roku. Rozwój tych obszarów będzie jednak możliwy jedynie poprzez wzrost innowacyjności i efektywności naszej gospodarki. Zarysowanym powyżej tendencjom towarzyszy zmiana podejścia do innowacji. Wzrasta rola innowacji społecznych i organizacyjnych w stosunku do innowacji technologicznych typu hardware. Zwiększa się znaczenie czynnika niematerialnego w innowacjach (know-how, marketing, informacja, zarządzanie zasobami, wiedza pozasłowna nieskodyfikowana, tzw. tacit knowledge). Ponadto wzrasta rola outsourcingu szczególnie w fazie prac rozwojowych, oraz (związana z nim) rola rynku technologii i zaawansowanych technologicznie małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Następuje intensyfikacja relacji pomiędzy różnymi uczestnikami rynku (konkurentami, kooperantami, klientami) w zakresie procesu uczenia się. Zacierają się również tradycyjne podziały między różnymi sektorami (np. rolnictwem i przemysłem przetwórczym), branżami (integracja transportu kolejowego, drogowego 1 Szacunki KASHUE NAL_na%20strone.pdf 17

18 MINISTERSTWO GOSPODARKI i morskiego), dziedzinami działalności (np. handlem, edukacją, rozrywką i turystyką) oraz typami badań naukowych (badania podstawowe i stosowane, prace rozwojowe). Istotne zmiany następują również w obszarze badań naukowych, rozwoju technologicznym oraz działalności innowacyjnej. Zwiększa się rola tzw. technologii ogólnego zastosowania (general purpose technologies), jak technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT), nanotechnologia czy biotechnologia. Technologie te prowadzą do wzrostu ogólnej produktywności czynników produkcji i podnoszą konkurencyjność wielu innych, także tradycyjnych sektorów przemysłu i usług. ICT pozostaje istotnym stymulatorem rozwoju gospodarczego (zwiększa produktywność innych sektorów, ponadto charakteryzuje się na tle innych sektorów najwyższą liczbą firm odpryskowych (tzw. spin-off). Pomimo licznych radykalnych przełomów w dotychczasowym rozwoju technologii ICT, potencjalnie wysoki wkład tego sektora we wzrost gospodarczy będzie utrzymywać się jeszcze przez najbliższe dziesięciolecia. Wyzwania dla Polski wpisują się w ogólny katalog spraw ważnych dla UE. 17 czerwca 2010 r. Rada Europejska zatwierdziła nową strategię społeczno-gospodarczą Europa Zaproponowana nowa wizja rozwoju jest propozycją społecznej gospodarki rynkowej XXI wieku, cechującej się stabilnym wzrostem gospodarczym oraz zapewniającej wysoki poziom zatrudnienia. Podkreślona została potrzeba wspólnego działania państw członkowskich na rzecz wychodzenia z kryzysu oraz wdrażania reform umożliwiających stawienie czoła wyzwaniom związanym z globalizacją, starzeniem się społeczeństw, czy rosnącą potrzebą racjonalnego wykorzystywania zasobów. Dla osiągnięcia powyższych celów zaproponowano trzy podstawowe, wzajemnie wzmacniające się priorytety: wzrost inteligentny (ang. smart growth) (rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach), wzrost zrównoważony (ang. sustainable growth) (promowanie gospodarki zrównoważonej, efektywniej wykorzystującej zasoby, bardziej zielonej, a zarazem konkurencyjnej) oraz wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu (ang. inclusive growth) (wzmacnianie gospodarki charakteryzującej się wysokim zatrudnieniem oraz spójnością ekonomiczną, społeczną i terytorialną). Podstawowym instrumentem realizacji Strategii Europa 2020 mają stać się projekty przewodnie (ang. flagship initiatives), realizowane na poziomie UE, państw członkowskich, władz regionalnych i lokalnych: Unia innowacji skoncentrowanie działalności badawczo-rozwojowej (B+R) i innowacji na wyzwaniach, przed którymi stoi społeczeństwo, takimi jak zmiany klimatu, poprawa efektywności energetycznej, zmiany demograficzne, ochrona zdrowia; Młodzież w drodze poprawa jakości na wszystkich poziomach edukacji i szkoleń oraz zwiększanie atrakcyjności europejskiego szkolnictwa wyższego na arenie międzynarodowej; Europejska agenda cyfrowa osiągnięcie trwałych korzyści gospodarczych i społecznych z jednolitego rynku cyfrowego opartego na dostępie do szerokopasmowego Internetu; Europa efektywnie korzystająca z zasobów wsparcie zmiany w kierunku gospodarki niskoemisyjnej i efektywniej korzystającej z zasobów środowiska oraz dążenie do wyeliminowania zależności wzrostu gospodarczego od degradacji środowiska przyrodniczego (ang. decoupling); Polityka przemysłowa w dobie globalizacji poprawa warunków dla przedsiębiorczości, zwłaszcza MSP oraz wsparcie rozwoju silnej bazy przemysłowej, zdolnej do konkurowania w skali globalnej; Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia stworzenie warunków do unowocześnienia rynków pracy, przez ułatwienie mobilności pracowników i rozwój ich umiejętności, w celu zwiększenia poziomu zatrudnienia oraz zapewnienie trwałości naszych modeli społecznych; 18

19 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Europejski program walki z ubóstwem zapewnienie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej poprzez pomoc osobom biednym i wykluczonym społecznie oraz umożliwienie im aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym. Zwiększeniu skuteczności programowania i wdrażania polityki rozwoju na szczeblu krajowym oraz podniesieniu jakości funkcjonowania instytucji publicznych ma służyć model zarządzania zaprezentowany w Założeniach systemu zarządzania rozwojem Polski. Na podstawie Założeń oraz przyjętego 24 listopada 2009 r. przez Radę Ministrów Planu uporządkowania strategii rozwoju przygotowywana jest Długookresowa strategia rozwoju kraju z horyzontem czasowym sięgającym 2030 roku oraz aktualizacja Średniookresowej strategii rozwoju kraju. Jednocześnie przygotowywanych jest 9 nowych strategii rozwoju, realizujących średnioi długookresową strategię rozwoju kraju. Wśród nich znajdują się: Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki, Strategia rozwoju zasobów ludzkich, Strategia rozwoju transportu, Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko, Sprawne państwo, Strategia rozwoju kapitału społecznego, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego Regiony-miasta-obszary wiejskie, Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Strategia zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa. Generalnie celem polityki gospodarczej jest stworzenie warunków do powrotu gospodarki na ścieżkę szybkiego i jednocześnie zrównoważonego wzrostu, przy zapewnieniu optymalnego tempa konsolidacji finansów publicznych i wysokiego poziomu inwestycji strukturalnych. Gospodarka wysoce konkurencyjna do jakiej dążymy to gospodarka innowacyjna i efektywna, której uczestnicy są w stanie skutecznie konkurować z innymi podmiotami na globalnym rynku, wykorzystując korzyści, jakie daje współpraca i efektywne wykorzystanie zasobów (w tym wiedzy). Jednocześnie tak Polska, jak i inne kraje UE stają przed istotnym dylematem realizacji reform strukturalnych, które w przyszłości zagwarantują możliwość podniesienia poziomu konkurencyjności międzynarodowej, w sytuacji równoległej konieczności równoważenia finansów publicznych. Również dla Polski poprawa stanu finansów publicznych pozostaje priorytetem w krótkim i średnim horyzoncie. Długotrwale utrzymujący się deficyt budżetowy prowadzi do narastania długu publicznego i negatywnie wpływa na sytuację gospodarczą kraju. Pogorszenie sytuacji w tym zakresie to efekt światowego kryzysu gospodarczego, ale jednocześnie nierównowaga finansów publicznych ma przede wszystkim podłoże strukturalne i jest wynikiem zaniechania dostosowań w okresie dobrej koniunktury w latach poprzednich. Polska, wykorzystując polepszającą się koniunkturę gospodarczą, musi podjąć działania naprawcze w zakresie finansów publicznych, dążyć do poprawy struktury wydatków i redukcji deficytu. 19

20 Tabela 1 Podstawowe wskaźniki sytuacji gospodarczej w latach (układ dynamiczny, rok poprzedni = 100) Lp. Wyszczególnienie Jedn. miary 1. Produkt krajowy brutto (ceny bieżące) mld zł 337,2 779,6 808,6 843,2 924,5 983, , , , , ,4 2. Produkt krajowy brutto (ceny stałe) % 107,0 101,2 101,4 103,9 105,3 103,6 106,2 106,8 105,1 101,6 103,8 3. Popyt krajowy (ceny stałe) % 107,0 98,7 101,0 102,8 106,2 102,5 107,3 108,7 105,6 98,9 104,4 3.1 Spożycie indywidualne z dochodów osobistych (ceny stałe) % 103,2 102,3 103,4 102,1 104,7 102,1 105,0 104,9 105,7 102,1 103,2 3.2 Nakłady brutto na środki trwałe (ceny stałe) % 116,5 90,3 93,7 99,9 106,4 106,5 114,9 117,6 109,6 98,8 99,0 4. Produkcja sprzedana przemysłu 1 mld zł* 244,4 511,3 525,3 564,6 678,5 698,7 784,7 885,0 942,1 mld zł** 687,8 775,5 873,5 918,3 896, ,3 %* 109,7 100,6 101,1 108,3 112,6 103,7 111,2 111,2 103,3 %** 111,6 110,7 103,6 95,5 109,7 5. Ceny produkcji sprzedanej (średnioroczne) 1 przemysłu % 125,4 101,6 101,0 102,6 107,0 100,7 102,3 102,3 102,6 103,4 102,1 6. Ceny towarów i usług konsumpcyjnych (średnioroczne) % 127,8 105,5 101,9 100,8 103,5 102,1 101,0 102,5 104,2 103,5 102,6 6.1 Ceny towarów i usług konsumpcyjnych (dynamika XII/XII) % 121,6 103,6 100,8 101,7 104,4 100,7 101,4 104,0 103,3 103,5 103,1 7. Produkcja budowlano-montażowa mld zł* 27,5 68,8 66,9 67,5 70,6 78,6 94,1 118,3 136,6 mld zł** 82,5 101,3 125,9 147,4 154,4 155,0 %* 105,6 93,6 99,7 100,9 93,0 101,5 113,7 117,4 109,6 %** 118,1 115,5 112,1 105,1 103,3 8. Mieszkania oddane do użytku tys. 67,1 106,0 97,6 162,7 108,1 114,1 115,4 133,7 165,2 160,0 135,8 9. Nakłady inwestycyjne ogółem (ceny stałe) % 117,1 90,5 90,0 100,6 106,5 107,7 116,8 120,4 110,7 99,2 99,8 10. Wskaźnik rentowności obrotu brutto 2 % 4,2 0,7 0,8 2,8 6,0 4,9 5,8 6,1 4,2 5,0 5, w tym przemysłu 2 % 4,9 0,6 1,2 3,8 7,4 6,0 6,7 7,0 4,4 5,8 6,5 11. Wskaźnik rentowności obrotu netto 2 % 2,0-0,3-0,2 1,7 4,8 3,9 4,7 5,0 3,3 4,1 4, w tym przemysłu 2 % 2,3-0,3 0,2 2,5 6,0 4,8 5,4 5,9 3,5 4,8 5,5 12. Eksport towarów (wg SAD i od V.2004 r. mln EUR , , , , , , , , , , ,1 wg SAD i INTRASTAT) 12.1 Dynamika (rok poprzedni = 100) % 117,6 117,4 107,5 109,5 125,6 119,6 123,1 115,8 114,1 84,5 122,6 13. Import towarów (wg SAD i od V.2004 r. mln EUR , , , , , , , , , ,4 wg SAD i INTRASTAT) 13.1 Dynamika (rok poprzedni = 100) % 119,1 105,8 103,7 103,4 118,2 113,8 124,2 119,5 118,3 75,5 124,8 14. Saldo obrotów towarowych mln EUR , , , , , , , , , , ,3

21 Lp. Wyszczególnienie 15. Saldo rachunku bieżącego bilansu płatniczego Jedn. miary mln EUR w proc. PKB % 0,6-3,1-2,8-2,5-5,3-2,4-3,8-6,2-6,6-3,9-4,5 16. Pracujący w gospodarce narodowej tys. osób (przeciętne w roku) Dynamika (rok poprzedni = 100) % 101,8 99,4 97,8 99,5 99,6 100,9 101,2 103,5 104,1 99,2 100,5 17. Przeciętne zatrudnienie w gospodarce 8.759,5 tys. osób 9.360, , , , , , , , , , , Dynamika (rok poprzedni = 100) tys. osób 102,8 96,7 96,8 99,1 99,7 101,7 102,0 104,7 104,9 99,2 100,6 18. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych (na koniec okresu) tys. osób 2.628, , , , , , , , , , , Dynamika (rok poprzedni = 100) % 92,6 115,3 103,3 98,7 94,5 92,4 83,3 75,6 84,4 128,4 103,3 19. Stopa bezrobocia rejestrowanego (na koniec roku) 20. Przeciętne nominalne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej % 14,9 17,5 18,0 20,0 20,0 19,0 17,6 14,8 11,4 9,5 11,9 12,3 zł 690, , , , , , , , , , , w sektorze przedsiębiorstw zł 754, , , , , , , , , ,6 21. Przeciętne realne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej % 102,8 102,5 100,7 103,4 100,7 101,8 104,0 105,5 105,9 102,0 101, w sektorze przedsiębiorstw % 103,2 101,6 101,5 102,0 100,8 101,2 104,2 106,8 106,1 101,1 100,8 22. Dynamika wydajności pracy (jako wartość dodana brutto na 1 pracownika % 105,1 101,9 103,6 104,1 105,6 102,4 104,7 103,2 101,2 102,6 102,7 (rok poprzedni = 100) 23. Saldo budżetu państwa mln zł w proc. PKB % -3,0-4,2-4,9-4,4-4,5-2,9-2,4-1,4-1,9-1,8-3,2 * dane wg PKD 2004; ** dane wg PKD Wskaźnik wolumenu produkcji oraz cen produkcji sprzedanej przemysłu od 2001 r. włącznie obliczono na podstawie cen bazowych. W roku na podstawie cen producenta 2 Wskaźniki rentowności obrotu w gospodarce ogółem i przemyśle dotyczą podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 50 osób w górnictwie i kopalnictwie oraz przetwórstwie przemysłowym oraz powyżej 20 osób w pozostałych sekcjach (w roku 1995); dane za lata dotyczą podmiotów o liczbie pracujących powyżej 49 osób we wszystkich sekcjach. 3 Dane w 2002 r. w dwóch ujęciach, tj. z uwzględnieniem pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie przy wykorzystaniu wyników Powszechnego Spisu Rolnego 1996 (licznik) oraz Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 i Powszechnego Spisu Rolnego 2002 (mianownik) Źródło: GUS i NBP oraz obliczenia DAP MG.

22

23 POLSKA 2011 RAPORT O STANIE GOSPODARKI CZĘŚĆ I POLSKA I ŚWIAT 1. GŁÓWNE TENDENCJE W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ 1.1. Ogólna sytuacja w gospodarce światowej w 2010 roku Po głębokiej recesji z lat , która osiągnęła swe apogeum w połowie 2009 roku, od czwartego kwartału tego roku oraz w roku 2010 w większości krajów następowało wyraźne, chociaż nierównomierne, ożywienie koniunktury. Rok 2010 przyniósł odbudowę produkcji i wymiany międzynarodowej, a w niektórych gospodarkach także zatrudnienia i inwestycji. Natomiast strukturalne zagrożenia w sferze finansów i realnej gospodarki leżące u podstaw przebytej recesji nie zostały w pełni usunięte. Ponadto pojawiły się nowe wyzwania w postaci katastrof przyrodniczych (wybuchy wulkanów na Islandii, trzęsienia ziemi i tsunami, a w ich następstwie katastrofy nuklearne w Japonii), a także gwałtowne rewolucje i niepokoje w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie, które mogą skutkować poważnymi konsekwencjami o zasięgu nie tylko regionalnym, ale także globalnym. Negatywne implikacje kryzysu finansowego nie zostały w pełni zneutralizowane i nadal dają o sobie znać m.in. w postaci napięć w sferze finansów publicznych i kryzysu zadłużeniowego szeregu gospodarek europejskich, w tym także w strefie euro (Grecja, Irlandia, Portugalia, Hiszpania), co poważnie zwiększyło obszar ryzyk i niepewności co do perspektyw trwałego ożywienia. Istotną cechą ostatniej recesji było wyeksponowanie zarysowujących się od początku minionej dekady dwóch prędkości rozwoju w gospodarce globalnej, tj. szybszego rozwoju gospodarek rozwijających się oraz wolniejszego krajów rozwiniętych. W przeciwieństwie do poprzednich recesji, ostatni kryzys najbardziej dotknął te drugie, podczas gdy w większości gospodarek wschodzących notowano jedynie krótkotrwałe spowolnienie wzrostu. Zarówno w okresie kryzysu, jak i w fazie pokryzysowej swoją pozycję w globalnej gospodarce umocniły Chiny, Indie i Brazylia podczas, gdy pozycja Rosji, aspirującej przed kryzysem do grupy lokomotyw rozwoju gospodarki globalnej, uległa osłabieniu. O skali wpływu ostatniego kryzysu na gospodarkę światową świadczy fakt, że po raz pierwszy w powojennym okresie odnotowano spadek globalnego PKB (o 0,5%), przy czym w gospodarkach rozwiniętych spadek ten sięgnął 3,4%. W gospodarkach rozwijających się nastąpiło jedynie spowolnienie wzrostu do 2,7%. Wzrost gospodarczy w roku 2010 okazał się szybszy niż przewidywano pod koniec 2009 roku i osiągnął 5%, przy czym wzrost w krajach rozwiniętych (o 3%) był prawie 2,5-krotnie wolniejszy niż w krajach rozwijających się (wzrost o 7,3%), a tym samym te pierwsze nie zdołały odbudować przedkryzysowego poziomu PKB podczas, gdy te drugie poważnie go powiększyły. 23

24 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 2 Tempo wzrostu PKB w odniesieniu do roku poprzedniego w cenach stałych ** Świat -0,5 5,0 4,4 Kraje rozwinięte -3,4 3,0 2,4 Stany Zjednoczone -2,6 2,8 2,8 UE-27-4,1 1,8 1,8 Strefa euro -4,1 1,7 1,6 Niemcy -4,7 3,5 2,5 Japonia -6,3 3,9 1,4 Kraje rozwijające się 2,7 7,3 6,5 WNP -6,4 4,6 5,0 Rosja -7,8 4,0 4,8 Bliski Wschód i Północna Afryka 1,8 3,8 4,1 Afryka Subsaharyjska 2,8 5,0 5,5 Ameryka Łacińska i Karaiby -1,7 6,1 4,7 Rozwijające się kraje Azji 7,2 9,5 8,4 Chiny 9,2 10,3 9,6 Indie 6,8 10,4 8,2 Nowo uprzemysłowione gospodarki azjatyckie* -0,8 8,4 4,9 * Hong Kong, Republika Korei, Singapur, Tajwan; ** prognoza Źródło: DAP MG na podstawie danych IMF z kwietnia Miniony kryzys, mający swe źródła w sferze systemu finansów i bankowości, przyczynił się do umocnienia obserwowanej już od kilku lat tendencji do ograniczania globalnej nierównowagi. W 2010 roku przejawiało się m.in. z jednej strony we wzroście wydatków sektora publicznego oraz gospodarstw domowych w Chinach, z drugiej zaś we wzroście skłonności do oszczędzania konsumentów amerykańskich. Globalna nierównowaga mierzona relacją salda rachunków obrotów bieżących do produktu globalnego po osiągnięciu rekordowego poziomu 5,6% w roku 2005, została zredukowana do niespełna 4% w roku 2009 oraz, według szacunków Banku Światowego, do poziomu ok. 3,3% w roku Nadwyżka na rachunku obrotów bieżących w Chinach, sięgająca 9,1% PKB w roku 2008 została obniżona do 5,2% w roku 2010, na skutek działań rządu tego kraju, zorientowanych na pobudzenie popytu wewnętrznego, co zaowocowało wzrostem importu oraz wzrostem cen towarów. Natomiast w USA kryzys skłonił, przynajmniej na pewien okres, amerykańskich konsumentów do zwiększonego oszczędzania. Jakkolwiek utrzymanie takiej skłonności może ulec osłabieniu w dłuższym okresie, wobec spadku stopy bezrobocia i lepszych perspektyw wzrostu gospodarczego, to jednak w oficjalnych projekcjach zakłada się generalnie powstrzymanie tendencji do dalszego pogłębiania deficytu na rachunku obrotów bieżących Stanów Zjednoczonych Sytuacja gospodarcza na ważniejszych rynkach światowych Stany Zjednoczone Jakkolwiek współpraca gospodarcza i handlowa Polski z USA jest niewspółmierna do potencjału gospodarki amerykańskiej, to jednak koniunktura na tym rynku jako wiodącym w skali globalnej, przekłada się na sytuację gospodarczą Polski nie tylko bezpośrednio, ale także, w jeszcze większym stopniu, pośrednio, poprzez oddziaływanie na inne rynki światowe, a zwłaszcza na kluczowe dla Polski rynki strefy euro. Globalny, a tym razem negatywny wpływ pośredni ujawnił się ze szczególną siłą podczas ostatniego kryzysu. 24

25 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Po recesji, przełamanej półtora roku temu, gospodarka amerykańska, wsparta rządowym programem dostosowawczym w sferze polityki monetarnej weszła na ścieżkę stopniowego ożywienia. Według danych MFW (z kwietnia 2011 roku), po stagnacji w roku 2008 i spadku PKB w roku 2009 o 2,6% (do poziomu ok. 14,1 bln USD), w roku 2010 odnotowano jego wzrost o 2,8%, a w roku bieżącym przewiduje się utrzymanie ubiegłorocznego tempa wzrostu. Według raportu OECD z maja 2011, wzrost PKB w roku ubiegłym był nieco wyższy (wyniósł 2,9%), ale prognozowany wzrost na rok bieżący jest nieco niższy niż w raporcie MFW i zakładany jest na poziomie 2,6%. Znaczącym czynnikiem notowanego ożywienia gospodarczego w 2010 roku były prywatne wydatki konsumpcyjne, które stanowią ok. 70% amerykańskiego PKB. Po ich zmniejszeniu o 0,3% w 2008 roku i o 1,2% w 2009 roku, w roku 2010 zwiększyły się o 1,7%. Według prognoz OECD w latach 2011 i 2012 należy oczekiwać przyspieszenia tempa wzrostu prywatnych wydatków konsumpcyjnych do ok. 2,9%. Na wyniki PKB w 2010 roku wpływ miał również wzrost krajowych inwestycji brutto, tj. o 3,3% wobec ich znaczącego spadku (o 14,8%) w roku Z kolei popyt wewnętrzny, który w roku 2009 zmniejszył się o 3,6%, wzrósł w roku 2010 o 3,2%. Relatywnie korzystnie kształtowała się również sytuacja w handlu zagranicznym. Po spadku wolumenu eksportu towarów i usług o 9,5% w roku kryzysowym, w 2010 roku odnotowano jego wzrost o 11,7%. Nieco większe przyśpieszenie nastąpiło po stronie wolumenu importu, który po głębokim spadku w 2009 roku (o 13,8%), zwiększył się o 12,6% w 2010 roku. Tabela 3 Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki amerykańskiej (w relacji do roku poprzedniego) w % * 2012* PKB -2,6 2,9 2,6 3,1 Popyt wewnętrzny -3,6 3,2 2,4 3,3 Konsumpcja prywatna -1,2 1,7 2,9 2,9 Nakłady brutto na środki trwałe -14,8 3,3 4,2 8,0 Ceny konsumpcyjne -0,3 1,6 2,6 1,5 Stopa bezrobocia 9,3 9,6 8,8 7,9 Wolumen eksportu (towary i usługi) -9,5 11,7 7,5 8,9 Wolumen importu (towary i usługi) -13,8 12,6 5,4 8,4 Bilans na ROB (% PKB) -2,7-3,2-3,7-4,0 * prognoza Źródło: DAP MG na podstawie danych OECD z maja Negatywny wpływ kryzysu na gospodarkę amerykańską jest jednak nadal widoczny, szczególnie na rynku pracy, gdzie notowana przed rokiem wysoka stopa bezrobocia na poziomie 9,3% zwiększyła się do 9,6%. Wzrost produkcji powoli nabiera tempa, co stwarza szanse na znaczącą redukcję bezrobocia do 2012 roku, chociaż tempo ożywienia będzie hamowane w wyniku ograniczenia wydatków gospodarstw domowych oraz podjętych działań zmierzających do konsolidacji fiskalnej. W sytuacji, gdy gospodarka nadal nie wykorzystuje w pełni istniejącego potencjału, a inflacja bazowa jest stosunkowo niska, ocenia się, że Rezerwa Federalna powinna kontynuować politykę wspierania wzrostu, jakkolwiek skala stymulacji monetarnej powinna być umiarkowana, aby uniknąć drastycznej podwyżki stóp procentowych w przyszłości. W warunkach bardzo wysokiego deficytu budżetowego i szybko narastającego długu federalnego, przy równoczesnej kontynuacji ożywienia, niezbędne jest wypracowanie wiarygodnego średniookresowego programu konsolidacji fiskalnej. 25

26 MINISTERSTWO GOSPODARKI Japonia Po załamaniu japońskiej gospodarki w roku 2009 (o 6,3%), w 2010 roku nastąpiło jej ożywienie. Szczególnie było to widoczne w I i III kwartale 2010 roku, kiedy PKB Japonii, w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego, zwiększył się odpowiednio o 5,5% i 4,6%. W ostatnim kwartale ubiegłego roku japońska gospodarka nieco spowolniła (do 2,4%) i w rezultacie w całym 2010 roku odnotowano jej rozwój w tempie 4%, co było jednym z najlepszych wyników wśród rynków rozwiniętych. Takie ożywienie było rezultatem dwóch czynników, tj. zastosowanych przez państwo instrumentów fiskalnych pobudzających gospodarkę oraz dynamicznego wzrostu eksportu, który jest decydującą siłą napędową gospodarki japońskiej. Po głębokim załamaniu wolumenu eksportu towarów i usług (o 23,9%) w roku kryzysowym, w 2010 roku zwiększył się on o blisko 24%. Warto tutaj zauważyć, że wzrost wolumenu japońskiego eksportu miał miejsce przy notowanej w 2010 roku silnej aprecjacji jena. Zdecydowanie wolniej wzrósł wolumen importu na ten rynek (o 9,7%), jakkolwiek w roku 2009 jego spadek (o 15,3%) był mniejszy niż po stronie eksportu. Po odnotowanych w dwóch poprzednich latach spadkach konsumpcji prywatnej na poziomie 0,7% w 2008 roku i 1,9% w roku 2009, w roku 2010 zwiększyła się ona zaledwie o 1,8%, w tym w IV kwartale 2010 roku o 0,6%. Z kolei wzrost konsumpcji zbiorowej spowolnił do 2,3% w roku 2010 wobec 3% rok wcześniej. Osłabienie konsumpcji odnotowane pod koniec 2010 roku i prognozowane na rok 2011 to rezultat wygaśnięcia rządowych programów stymulujących. Szczególnie słabe wyniki sprzedaży odnotowali producenci samochodów oraz wyrobów tytoniowych. Stopa bezrobocia w 2010 roku wyniosła 5,1%, czyli utrzymała się na takim samym poziomie, jak w roku kryzysowym (wciąż o 1,1 pkt. proc. wyższym niż w roku 2008). Tabela 4 Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki japońskiej (w relacji do roku poprzedniego) w % * 2012* PKB -6,3 4,0-0,9 2,2 Popyt wewnętrzny -4,8 2,2-0,6 2,2 Konsumpcja prywatna -1,9 1,8-1,3 1,6 Nakłady brutto na środki trwałe -11,7-0,2 0,0 6,5 Ceny konsumpcyjne -1,3-0,7 0,3-0,2 Stopa bezrobocia 5,1 5,1 4,8 4,6 Wolumen eksportu (towary i usługi) -23,9 23,9 3,2 8,2 Wolumen importu (towary i usługi) -15,3 9,7 5,2 8,7 Bilans na ROB (% PKB) 2,8 3,6 2,6 2,5 * prognoza Źródło: DAP MG na podstawie danych OECD z maja Perspektywy rozwoju gospodarczego Japonii w najbliższych latach pozostają niepewne. Trzęsienie ziemi i tsunami z marca 2011 roku wywołały w Japonii największą katastrofę w okresie powojennym, przekładając się szybko i bezpośrednio na spadek produkcji. Mimo ogromnych zniszczeń ocenia się jednak, że dzięki sprawnej organizacji oraz wysokiej dyscyplinie i mobilizacji społeczeństwa w II półroczu można oczekiwać silnego ożywienia w japońskiej gospodarce, zwłaszcza w budownictwie i produkcji przemysłowej. Jednocześnie istnieje znaczne prawdopodobieństwo dalszego utrzymania się, zarówno w roku 2011, jak i w następnym, poważnej presji deflacyjnej, a także bezrobocia, na poziomie wyższym niż przed kryzysem. 26

27 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Biorąc pod uwagę skalę zniszczeń, ocenia się, że niezbędne wydatki na odbudowę mogą stanowić poważne wyzwanie dla finansów publicznych państwa, zwłaszcza w sytuacji, gdy dług publiczny Japonii przekracza aktualnie ponad 200% PKB. Sprostanie tym wyzwaniom będzie wymagało odpowiednich przesunięć w wydatkach oraz zwiększenia dochodów budżetowych. Priorytetowym zadaniem rządu staje się zatem opracowanie szczegółowego i wiarygodnego programu konsolidacji finansowej, obejmującego wzrost podatków oraz znacznych cięć wydatków, aby do roku 2020 zapewnić stabilizację wskaźnika długu publicznego. W raporcie OECD z maja 2011 roku podkreśla się wyjątkowo wysoki stopień niepewności co do dalszego rozwoju sytuacji gospodarczej Japonii. Rozmiar zniszczeń po ostatniej katastrofie oraz ich wpływ na gospodarkę będzie znany dopiero w ciągu najbliższych kilku miesięcy. Duża niepewność wiąże się m.in. z trudnym do przewidzenia okresem ograniczeń dostaw energii z elektrowni jądrowej Fukushima, z tempem realizacji rządowych wydatków na odbudowę zniszczeń, a także ze skalą i możliwościami finansowania przyszłych pakietów fiskalnych. Według szacunków OECD w 2011 roku PKB Japonii obniży się o 0,9%, popyt wewnętrzny zmniejszy się natomiast o 0,6%. Istotnie wyhamują również obroty towarowe z zagranicą, przy czym bardziej po stronie eksportu, którego wzrost wolumenu ma wynieść 3,2%, czyli o 2 pkt. proc. mniej niż wzrost wolumenu importu (5,2%). Gospodarka japońska powinna powrócić na ścieżkę umiarkowanego wzrostu w roku 2012, kiedy to jej PKB zwiększy się o 2,2% Europa Zachodnia i strefa euro W 2010 roku gospodarka strefy euro rozwijała się w tempie 1,7%, po spadku o 4,1% w 2009 roku. Wśród państw tego ugrupowania zdecydowanie przewodziła pod względem dynamiki PKB gospodarka słowacka (4%), oraz niemiecka i luksemburska po 3,5%. Wynosząca w roku 2009 inflacja HICP w strefie euro na poziomie 0,3% zwiększyła się do 1,6%, na co decydujący wpływ miał wzrost cen energii i artykułów żywnościowych. Było to rezultatem dynamicznego zwiększenia cen surowców energetycznych i surowców pochodzenia roślinnego na światowych rynkach. Poważnym problemem dla wielu państw obszaru euro jest wysokie bezrobocie. W 2010 roku średnia stopa bezrobocia dla całej grupy wyniosła 9,9% (wobec 9,4% w roku 2009), z tym że wśród państw tego ugrupowania występują duże dysproporcje odnośnie do jej poziomu. Największe bezrobocie odnotowano w Hiszpanii (20,1%), Estonii (16,8%), Słowacji (14,4%), Irlandii (13,5%) oraz Grecji (12,5%). Pewna poprawa widoczna była po stronie popytu wewnętrznego, który po spadku o 3,5% w roku 2009 wzrósł w 2010 roku o 1%, w tym o 1,5% w IV kwartale 2010 roku. PKB w II półroczu 2010 roku wzrastał kwartalnie w średnim tempie 0,3%, pomimo spadku zapasów oraz niesprzyjającej pogody pod koniec roku. Prywatna konsumpcja i inwestycje przedsiębiorstw wzrastały stopniowo dzięki rosnącemu zaufaniu inwestorów oraz niskim stopom procentowym. Eksport pozostaje istotnym czynnikiem wspierającym wzrost gospodarczy. Jego wzrostowi sprzyjało ogólne ożywienie światowego handlu, głównie dzięki dynamicznemu wzrostowi popytu na rynkach gospodarek wschodzących. Jednak tempo odbudowy i ożywienia gospodarczego jest w znacznej mierze determinowane przez niezbędną konsolidację fiskalną oraz postępujący proces weryfikacji i dostosowywania bilansów i rachunków przepływów finansowych przedsiębiorstw sektora prywatnego do wyższych cen energii. 27

28 MINISTERSTWO GOSPODARKI Kryzys zadłużeniowy i utrzymujące się nierównowagi w niektórych krajach członkowskich obszaru euro stanowią główne czynniki ryzyka w ocenie rozwoju sytuacji gospodarczej strefy w krótkiej i średniej perspektywie. Wyraźne ożywienie gospodarcze w strefie euro, rozpatrywanej jako całość nie objęło wszystkich jej członków. W II półroczu 2010 roku w Grecji, Irlandii, Portugalii notowano spadek PKB, a w Hiszpanii ostre załamanie popytu wewnętrznego. Długo odkładana konsolidacja fiskalna jest nieodzowna w większości krajów członkowskich strefy, aby zatrzymać narastanie zadłużenia w relacji do PKB, a następnie zredukować je do rozsądnych rozmiarów. Wzmocnienie i zreformowanie unijnych i narodowych instytucji finansowych może być istotnym krokiem w kierunku uzdrowienia obecnej sytuacji. Dotychczas funkcjonujące mechanizmy stymulacyjne w polityce monetarnej powinny być stopniowo wycofywane jako czynniki generujące presję inflacyjną. Niezbędne są również reformy na rynku pracy oraz na rynku produktów w celu ułatwienia procesu ich ponownego zrównoważenia i przyspieszenie długofalowego wzrostu. Równolegle z reformami w sferze polityki finansowej oraz rozważnej polityki makroekonomicznej powinny postępować dalsze reformy strukturalne, które mogłyby zapewnić większą prężność gospodarczą. Tabela 5 Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki strefy euro (w relacji do roku poprzedniego) w % * 2012* PKB -4,1 1,7 2,0 2,0 Popyt wewnętrzny -3,5 1,0 1,2 1,4 Konsumpcja prywatna -1,1 0,7 0,8 1,4 Nakłady brutto na środki trwałe -11,3-0,8 2,5 3,4 Ceny konsumpcyjne 0,3 1,6 2,6 1,6 Stopa bezrobocia 9,4 9,9 9,7 9,3 Bilans na ROB (% PKB) 0,0 0,2 0,3 0,8 * prognoza Źródło: DAP MG na podstawie danych OECD z maja Na kluczowym dla Polski rynku niemieckim postępuje ożywienie gospodarcze, wspierane głównie przez eksport, ale także przez popyt wewnętrzny, w tym znaczące inwestycje przedsiębiorstw. Utrzymuje się tendencja do wzrostu zatrudnienia, przy wzroście płac, co powinno przełożyć się na utrzymanie wzrostu prywatnej konsumpcji przez najbliższe lata. Przewiduje się jednak, że tempo wzrostu w 2012 roku ulegnie pewnemu spowolnieniu. Wyraźne ożywienie gospodarcze przy umiarkowanym wzroście deficytu w 2010 roku (tylko do 3,3% PKB, czyli najniższego wśród krajów G7) przekłada się na ogólnie dobrą kondycję finansową sektora rządowego. W roku 2010 dług tego sektora znacząco wzrósł, głównie na skutek rządowego wsparcia udzielonego w ramach programu stabilizacji sektora bankowego. Działania konsolidacyjne w tym obszarze powinny doprowadzić do obniżenia deficytu budżetowego do poziomu zgodnego z regułą fiskalną. W roku bieżącym gospodarka niemiecka utrzymuje się na ścieżce wzrostu. Po pewnym spowolnieniu pod koniec 2010 roku, głównie na skutek niekorzystnych warunków pogodowych, od początku 2011 roku wzrost ponownie przyspieszył dzięki znacznym inwestycjom w przemyśle maszyn i urządzeń oraz rosnącemu popytowi eksportowemu. Poważny udział we wzroście utrzymuje konsumpcja prywatna, w efekcie redukcji stóp oszczędzania gospodarstw domowych i znaczącego spadku stopy bezrobocia poniżej poziomu sprzed kryzysu. 28

29 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Rozwijające się rynki azjatyckie W 2010 roku doszło do istotnej poprawy koniunktury gospodarczej w większości krajów azjatyckich, co było rezultatem dynamicznego rozwoju eksportu, prężnie wzrastającego popytu krajowego, jak również w przypadku niektórych rynków szybkiego wzrostu akcji kredytowej. W 2010 roku PKB w Azji wzrósł o 8,2%, w tym zdecydowanie szybciej w rozwijających się rynkach azjatyckich (o 9,5%) niż rozwiniętych (o 5,3%). Według szacunków MFW w kolejnych dwóch latach gospodarki państw azjatyckich nieco spowolnią do wzrostu na poziomie ok. 6,7%. Warto podkreślić, że w wielu krajach tego regionu w 2010 roku odnotowano wyższe tempo wzrostu PKB niż przed kryzysem (w roku 2008). Wśród nich znalazły się Chiny (10,3% wzrostu), Indie (10,4%), Indonezja (6,1%) i w znacznej mierze było to rezultatem zwiększonej liczby udzielanych kredytów. Należy jednak tutaj zaznaczyć, że w odniesieniu do tych gospodarek w roku 2009, nastąpiło jedynie spowolnienie wzrostu gospodarczego. W przypadku Chin głównym źródłem wzrostu (10,3%) była wysoka dynamika popytu wewnętrznego, jak również zwiększenie wolumenu eksportu towarów i usług (o 34,6%) po spadku o nieco ponad 10% w roku poprzednim. Z kolei wolumen importu towarów i usług wzrósł w tym czasie dwukrotnie wolniej, tj. o 17,7%, jednakże w roku kryzysowym wzrósł o 3,7%. Zgodnie z przewidywaniami MFW w latach roku gospodarka chińska nadal będzie się dynamicznie rozwijać (w tempie ok. 9,6%), a jej motorem napędowym będzie rosnący popyt, z tym że będzie się przesuwać z sektora publicznego do prywatnego. Konsumpcja będzie wspierana przez szybki wzrost akcji kredytowej, poprawę sytuacji na rynku pracy oraz politykę rządu w celu podniesienia dochodów. W przypadku wymiany handlowej z zagranicą, przewiduje się, że w 2011 roku tempo wzrostu wolumenu towarów i usług spowolni, w tym zdecydowanie bardziej po stronie eksportu, który zwiększy się o niecałe 16%, czyli tylko blisko o 1 pkt. proc. szybciej niż wolumen importu (15%). Ponadto szacuje się, że wynosząca w 2010 roku inflacja w Chinach na poziomie 3,3% (wobec spadku cen o 0,7% rok wcześniej), zwiększy się do 5% w 2011 roku. Taka sytuacja jest wynikiem realizowanych przez rząd chiński programów antykryzysowych. Na początku znaczący wzrost cen widoczny był w szczególności w sektorze rolnym, z czasem jednak rozprzestrzenił się również na inne obszary, w tym sektor nieruchomości. W wyniku stopniowego ograniczania popytu w gospodarce oraz stabilizacji cen importowych, przewiduje się pewne obniżenie inflacji w roku 2012 (do 2,5%). Jednocześnie tradycyjnie wysoka nadwyżka na rachunku obrotów bieżących uległa obniżeniu do poziomu 5,2% PKB (wobec ponad 9% w roku 2008). Złagodzeniu presji inflacyjnej powinno również służyć umożliwienie stopniowej aprecjacji efektywnego kursu waluty krajowej. Drugim, pod względem tempa rozwoju gospodarczego, rynkiem z tego regionu były Indie, gdzie w 2010 roku PKB wzrósł o 10,4% wobec 6,8% w roku poprzednim. W 2011 roku wzrost prognozuje się na 8,2%. Największy wpływ na wzrost PKB w 2010 roku miała konsumpcja indywidualna, która zwiększyła się o ok. 14%. W przypadku obrotów z zagranicą odnotowano wzrost wolumenu eksportu towarów i usług o 10,2%, a importu o 11,5%. W 2011 roku ta relacja ma być odmienna oczekuje się szybszego wzrostu wolumenu eksportu (o 14%, czyli o 2,9 pkt. proc. szybciej niż import). Podobnie jak wiele innych rynków azjatyckich, Indie również musiały się zmierzyć z rosnącą inflacją, która w roku 2010 wyniosła aż 13,2% w porównaniu z 10,9% rok wcześniej. W 2011 roku poziom inflacji ma się obniżyć do 7,5%. 29

30 MINISTERSTWO GOSPODARKI W odniesieniu do krajów należących do Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), po spowolnieniu dynamiki PKB w 2009 roku (wzrost o 1,7%), w 2010 roku zwiększył się on o 6,9%. Oczekuje się, że w bieżącym roku wzrost gospodarczy państw tego ugrupowania wyniesie 5,4%. Wśród nich liderem będzie Indonezja, gdzie silna konsumpcja i ożywienie w inwestycjach przełoży się na dynamikę PKB na poziomie 6,2%. Tabela 6 Tempo wzrostu PKB oraz cen konsumpcyjnych (w relacji do roku poprzedniego) w % PKB Ceny konsumpcyjne * 2012* * 2012* Chiny 9,2 10,3 9,6 9,5-0,7 3,3 5,0 2,5 Indie 6,8 10,4 8,2 7,8 10,9 13,2 7,5 6,9 Pakistan 3,4 4,8 2,8 4,0 20,8 11,7 15,5 14,0 Indonezja 4,6 6,1 6,2 6,5 4,8 5,1 7,1 5,9 Tajlandia -2,3 7,8 4,0 4,5-0,8 3,3 4,0 3,4 Filipiny 1,1 7,3 5,0 5,0 3,2 3,8 4,9 4,3 Malezja -1,7 7,2 5,5 5,2 0,6 1,7 2,8 2,5 Wietnam 5,3 6,8 6,3 6,8 6,7 9,2 13,5 6,7 Republika Korei 0,2 6,1 4,5 4,2 2,8 3,0 4,5 3,0 Tajwan -1,9 10,8 5,4 5,2-0,9 1,0 2,0 2,0 Hong Kong -2,7 6,8 5,4 4,2 0,5 2,4 5,8 4,4 Singapur -0,8 14,5 5,2 4,4 0,6 2,8 3,3 3,0 * prognoza Źródło: DAP MG na podstawie danych MFW z kwietnia Wspólnota Niepodległych Państw Po głębokim spadku PKB w 2009 roku o 6,4%, kraje WNP powróciły na ścieżkę wzrostu, generując w roku 2010 wzrost PKB na poziomie 4,6%. Głównym prowzrostowym impulsem determinującym tempo rozwoju gospodarczego w państwach tego regionu był wzrost cen surowców. Czynnik ten w sposób bezpośredni przełożył się na przyspieszenie dynamiki produkcji zorientowanych na eksport surowców gospodarek, wspierając tym samym zatrudnienie. Wzrost PKB w 2010 roku wystąpił niemal we wszystkich państwach WNP, w tym największy w Turkmenistanie (o 9,2% wobec wzrostu o 6,1% w roku 2009) oraz Uzbekistanie (o 8,5% wobec wzrostu o 8,1% w roku 2009). Jedynym krajem, który odnotował spadek PKB był Kirgistan (o 1,4% wobec wzrostu o 2,9% w roku 2009). W 2010 roku wskaźnik inflacji w WNP zmniejszył się do poziomu 7,2% wobec 11,2% w 2009 roku oraz 15,6% w 2008 roku. W Rosji, na Ukrainie oraz na Białorusi ceny towarów i usług konsumpcyjnych w roku ubiegłym wzrosły odpowiednio o 6,9%, 9,4% oraz 7,7% wobec ich poziomów sprzed roku wynoszących kolejno 11,7%, 15,9% oraz 13%. W pozostałych krajach WNP, poza Uzbekistanem (14,1% w 2009 roku oraz 9,4% w 2010 roku), tempo wzrostu cen w 2010 roku było takie samo lub wyższe w porównaniu z rokiem Według oczekiwań inflacja w 2011 roku w gospodarkach tego regionu będzie wyższa niż przed rokiem i wyniesie 9,6%. Gospodarka rosyjska, będąca największym partnerem handlowym Polski z regionu WNP, rozwijała się w 2010 roku w tempie 4% wobec spadku o 7,8% w roku Wśród zewnętrznych czynników przyspieszających wzrost gospodarczy w Rosji należy wskazać wzrost cen i popytu na ropę naftową, gaz ziemny i metale eksportowane przez Rosję wynikający z poprawy koniunktury w gospodarce światowej, a także łatwiejszy dostęp do zagranicznego finansowania. Z kolei wśród uwarunkowań wewnętrznych istotny wpływ na ożywienie miała stymulowana działaniami państwa odbudowa popytu konsumpcyjnego oraz inwestycyjnego. Jednak wzrost w gospodarce rosyjskiej spowolnił w III kwartale ubiegłego roku w wyniku spadku produkcji rolnej spowodowanej klęską suszy. 30

31 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Konsumpcja indywidualna w Rosji w 2010 roku zwiększyła się o 2,7% wobec jej spadku o 7,7% w kryzysie, natomiast nakłady brutto na środki trwałe wzrosły o 6% w porównaniu z załamaniem o 16,2% w roku Rosnący popyt inwestycyjny przyczynił się również do wzrostu produkcji przemysłowej o 8,2% podczas, gdy rok wcześniej spadła o prawie 11%. Wspomniana wyżej klęska suszy spowodowała w 2010 roku zmniejszenie produkcji rolnej o 12%. W rezultacie odnotowano wysoki wzrost cen towarów rolno-spożywczych, zwłaszcza artykułów pochodzenia roślinnego. Ceny żywności zwiększyły się o ok. 13%, podczas gdy ceny towarów nieżywnościowych wzrosły o 5%. W ubiegłym roku w Rosji stopa bezrobocia wyniosła 7,5% i okazała się o 0,9 pkt. proc. niższa niż przed rokiem. Wzrost gospodarczy w roku 2010 na Ukrainie wyniósł 4,2%, przy czym w okresie kryzysu odnotowano jego wyraźną redukcję o 14,8%. W gospodarce ukraińskiej w drugiej połowie roku odnotowano spowolnienie ożywienia, spowodowane słabymi zbiorami zbóż w efekcie suszy i koniecznością ich importu, a w rezultacie pogorszeniem eksportu netto. Głównymi czynnikami odbudowy gospodarki ukraińskiej w 2010 roku były konsumpcja prywatna oraz odbudowa zapasów. Popyt gospodarstw domowych zwiększył się o 5,8%, a jego wzrost wspierany był przez zmniejszające się bezrobocie (8,6% wobec 8,8% w roku 2009) oraz wzrost płac realnych (o 7,4% wobec spadku o 8,9% rok wcześniej). Z kolei wzrost inwestycji (o 3,2%) okazał się nieco wolniejszy, jednak w roku 2009 odnotowano ich drastyczne załamanie aż o 46,2%. Przewiduje się, że PKB na Ukrainie w 2011 roku zwiększy się o 4,5%, a głównym czynnikiem wzrostu będzie konsumpcja gospodarstw domowych. Oczekuje się również dynamicznego wzrostu inwestycji (o ok. 12%), głównie na skutek realizacji przygotowań do Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO Ponadto wprowadzanie reform gospodarczych wynikających z polityki konsolidacji fiskalnej jest sygnałem wejścia Ukrainy na drogę stabilizacji. Reformy te są związane z otrzymanym w połowie 2010 roku od MFW pakietem pożyczkowym, który przewiduje przekazanie Ukrainie w ciągu 2,5 roku kwoty 15,2 mld USD. Tabela 7 Tempo wzrostu PKB oraz cen konsumpcyjnych (w relacji do roku poprzedniego) w % PKB Ceny konsumpcyjne * 2012* * 2012* WNP -6,4 4,6 5,0 4,7 11,2 7,2 9,6 8,1 Rosja -7,8 4,0 4,8 4,5 11,7 6,9 9,3 8,0 Ukraina -14,8 4,2 4,5 4,9 15,9 9,4 9,2 8,3 Kazachstan 1,2 7,0 5,9 5,6 7,4 7,4 9,1 6,4 Białoruś 0,2 7,6 6,8 4,8 13,0 7,7 12,9 9,7 Azerbejdżan 9,3 5,0 2,8 2,5 1,5 5,7 10,3 7,5 Turkmenistan 6,1 9,2 9,0 6,4-2,7 4,4 6,1 7,3 Uzbekistan 8,1 8,5 7,0 7,0 14,1 9,4 11,6 12,3 Armenia -14,2 2,6 4,6 4,3 3,5 8,2 9,3 5,5 Tadżykistan 3,9 6,5 5,8 5,0 6,5 6,5 13,9 9,7 Kirgistan 2,9-1,4 5,0 6,0 6,8 7,8 18,8 9,3 Mołdowa -6,0 6,9 4,5 4,8 0,0 7,4 7,5 6,3 * prognoza Źródło: DAP MG na podstawie danych MFW z kwietnia Prognozuje się, że w 2011 roku gospodarka WNP rozwijać się będzie w tempie 5%. Głównym czynnikiem wzrostu pozostaną wysokie ceny surowców energetycznych. Najbardziej dynamiczny wzrost wśród krajów WNP prognozowany jest w Turkmenistanie na poziomie 9% i będzie on wspierany wysokimi cenami gazu. Z kolei silny popyt wewnętrzny, inwestycje publiczne oraz eksport towarów (w tym również złota i bawełny) są wymieniane jako czynniki stosunkowo szybkiego wzrostu gospodarczego w Uzbekistanie (o 7%). 31

32 MINISTERSTWO GOSPODARKI 1.3. Realny wzrost globalnego handlu towarowego w 2010 roku O ile w roku 2009 handel zagraniczny był głównym kanałem transmisji kryzysu do poszczególnych gospodarek, o tyle w roku 2010 stał się jednym z ważnych czynników pokryzysowego ożywienia. Po dotkliwym spadku wolumenu handlu światowego towarami i usługami w roku 2009 o blisko 11%, w roku 2010 (według danych MFW) odnotowano jego dynamiczny wzrost o 12,4%. Istotną przyczyną wysokiej wrażliwości globalnej wymiany handlowej na uwarunkowania koniunkturalne, czyli skłonności do załamania w warunkach dekoniunktury oraz szybkiej odbudowy w fazie ożywienia, jest rozwój globalnych powiązań zaopatrzeniowo-kooperacyjnych w procesach produkcyjnych. Powiązania te sprawiają, że w procesie produkcji towary wielokrotnie przepływają przez granice państw, co poważnie rozszerza skalę wymiany w porównaniu z poprzednimi dekadami, kiedy zakres takich wzajemnych powiązań był znacznie skromniejszy. Wpływ ten jest obecnie bardzo znaczący, zwłaszcza że udział wyrobów produkowanych z wykorzystaniem wspomnianych powiązań (dobra konsumpcyjne trwałego użytku, maszyny przemysłowe itp.) w globalnych obrotach towarowych jest znacznie większy niż ich udział w światowym PKB, co w dużej mierze przekłada się na głębsze wahania obrotów handlowych w porównaniu z wahaniami PKB. Jak wynika z wyliczeń WTO średnioroczne tempo wzrostu wolumenu światowego eksportu w latach wyniosło ok. 6% i było blisko 2-krotnie wyższe od średniego tempa wzrostu produktu globalnego w tym okresie. Dysproporcja między tempem wzrostu w tych dwóch kategoriach według danych MFW w latach 2009 (załamanie wolumenu światowego handlu towarami i usługami o 10,9% i PKB o 0,5%) oraz 2010 (wzrost wolumenu handlu o 12,4% i PKB o 5%) okazała się rekordowa w całym minionym 10-leciu. Wolumen handlu światowego towarami (według danych WTO), po załamaniu w 2009 roku o 12% wzrósł w 2010 roku o 14,5%, przy czym jego spadek w roku kryzysowym w grupie gospodarek wschodzących był znacznie łagodniejszy (7,8% wobec 15,1% w krajach rozwiniętych), a tempo wzrostu w roku 2010 wyższe niż w gospodarkach rozwiniętych (w rozwijających się 16,7%, a w rozwiniętych 12,9%). Tabela 8 Tempo zmian światowego wolumenu handlu towarami i usługami w latach (zmiana do roku poprzedniego, w %) * 2012* Świat -10,9 12,4 7,4 6,9 Eksport Kraje rozwinięte gospodarczo -12,2 12,0 6,8 5,9 Kraje rozwijające się gospodarczo -7,5 14,5 8,8 8,7 Import Kraje rozwinięte gospodarczo -12,6 11,2 5,8 5,5 Kraje rozwijające się gospodarczo -8,3 13,5 10,2 9,4 Źródło: DAP MG na podstawie danych MFW z kwietnia Ożywienie handlu światowego, obserwowane w IV kwartale 2009 roku i w roku 2010 miało nierzadko charakter przejściowy m.in. z uwagi na konieczność odbudowy zapasów (np. w gospodarce polskiej), czy w wyniku okresowego wsparcia w ramach programów rządowych. Stopniowe wygasanie wpływu tych czynników w 2010 roku przełożyło się na spowolnienie wzrostu handlu światowego. W rezultacie wysokie tempo wzrostu światowego eksportu w I kwartale 2010 roku uległo spowolnieniu do niespełna 2% w III kwartale, a następnie miało miejsce ponowne odbicie (pod koniec roku oraz na początku 2011 roku). Może to wskazywać, że i handel światowy nie wszedł jeszcze zdecydowanie na ścieżkę dynamicznego wzrostu, porównywalnego z długookresowym trendem sprzed kryzysu, kiedy to średnioroczne tempo wzrostu utrzymywało się na poziomie 7%. 32

33 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Od połowy ubiegłej dekady w handlu światowym coraz wyraźniej rysuje się nowa tendencja do wzrostu wymiany handlowej między rynkami wschodzącymi i tym samym do wzrostu znaczenia jednych rynków z tej grupy wobec innych rynków wschodzących. Jednym z jej przejawów jest wzrost znaczenia Chin jako rynku eksportowego dla wszystkich krajów rozwijających się. W ostatnich latach znacząco wzrosła wymiana towarów i usług między Chinami i rynkami Afryki Subsaharyjskiej, a także poważnie zwiększył się napływ chińskich inwestycji na te rynki. Inwestycje te w ciągu ostatnich 10 lat przekroczyły 200 mld USD i były ukierunkowane głównie na projekty infrastrukturalne, zwłaszcza na budowę dróg (ok. 60 tys. km) oraz elektrowni (o łącznej mocy 3,5 mln kw). Ważną dźwignią pokryzysowego ożywienia handlu światowego był dynamiczny wzrost popytu importowego, zwłaszcza popytu inwestycyjnego na rynkach wschodzących (poza Rosją), wspieranego różnorodnymi programami rządowymi. Załamanie popytu na te dobra w okresie kryzysu było szczególnie dotkliwe (spadek o ok. 30%, wobec spadku importu pozostałych towarów o 20%). Wzmożony popyt na dobra inwestycyjne w tych krajach oraz inne dobra trwałego użytku w fazie wychodzenia z kryzysu, spotkał się z szybką i adekwatną reakcją podażową ze strony gospodarek rozwiniętych, szczególnie zainteresowanych eksportem tych towarów oraz zdolnych do finansowania ich sprzedaży na warunkach kredytowych. Według niepełnych danych za rok 2010 eksport dóbr kapitałowych w strefie euro rozwijał się w tempie ok. 12%, tj. o kilka pkt. proc. szybszym w porównaniu z towarami konsumpcyjnymi. W Japonii wzrost tego eksportu w I półroczu 2010 roku sięgnął nawet ok. 40%, czyli był niemal dwukrotnie szybszy niż w przypadku dóbr konsumpcyjnych. Podobna tendencja występowała także w eksporcie USA. Wzrost eksportu dóbr kapitałowych w sposób znaczący przyczynił się do ożywienia gospodarczego krajów rozwiniętych, a tym samym do ożywienia wzrostu globalnego, w 2010 roku z kolei kraje słabiej rozwinięte odniosły korzyści z tytułu wzrostu cen i zapotrzebowania na surowce i materiały zaopatrzeniowe, w tym na metale. W roku 2010 nastąpiło także ożywienie handlu usługami, które stanowią ok. 20% globalnych obrotów handlowych. W 2009 roku najbardziej dotkliwe spadki odnotowano w usługach finansowych, transportowych, budowlanych, osobistych i rekreacyjnych. Mimo załamania kryzysowego na rynku usług, wiodącą pozycję na światowym rynku w tym sektorze, z udziałem ok. 14%, utrzymały nadal Stany Zjednoczone. Według niepełnych danych za rok ubiegły szacuje się, że przedkryzysowa skala wymiany usług została generalnie odbudowana. Usługi turystyczne, stanowią poważną część ogólnych przychodów w handlu usługami, zwłaszcza w gospodarkach wschodzących. Według danych Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO) liczba międzynarodowych przyjazdów turystycznych po spadku o ponad 4% w roku 2009, wzrosła o 7% w 2010 roku, ale tempo wzrostu przychodów z turystyki ocenia się jako wolniejsze, o czym zadecydowały obniżki cen usług oraz skrócenie tras wyjazdów i czasu pobytu. W 2010 roku najwyższy wzrost wolumenu eksportu odnotowano na rynkach azjatyckich zwiększył się o 23,1% wobec spadku o 11,2% w 2009 roku. Natomiast import do tego regionu wzrósł o 17,6% podczas gdy rok wcześniej spadł o 7,5%. Najszybciej w tej grupie rósł eksport Chin (o 28,4%) oraz Japonii (o 27,5%). Przy czym załamanie japońskiego eksportu w okresie kryzysu okazało się bardzo głębokie wolumen zmniejszył się aż o 24,8%. Warto odnotować stosunkowo szybki wzrost eksportu nowo uprzemysłowionych krajów azjatyckich (o 21,3%) w szczególności w porównaniu z jego stosunkowo łagodnym spadkiem w okresie kryzysu (o 5,7%). 33

34 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 9 Tempo zmian światowego wolumenu wymiany towarowej w latach (zmiana do roku poprzedniego, w %) Eksport Import Świat 2,2-12,0 14,5 2,2-12,8 13,5 Ameryka Północna 2,1-14,8 15,0-2,4-16,7 15,7 Stany Zjednoczone 5,8-14,0 15,4-3,7-16,4 14,8 Ameryka Południowa i Środkowa 0,8-7,9 6,2 13,2-16,3 22,7 Europa 0,2-14,1 10,8-0,6-14,2 9,4 UE-27 0,0-14,5 11,4-0,9-14,2 9,2 WNP 2,0-5,2 10,1 16,4-25,6 20,6 Afryka 1,2-4,2 6,5 14,6-5,0 7,0 Bliski Wschód 3,5-4,3 9,5 14,2-7,8 7,5 Azja 5,5-11,2 23,1 4,7-7,5 17,6 Chiny 8,5-10,5 28,4 3,8 2,9 22,1 Japonia 2,2-24,8 27,5-1,0-12,2 10,0 Indie 14,4-6,8 19,9 17,3-1,0 11,2 Nowo uprzemysłowione kraje azjatyckie* 4,9-5,7 21,3 3,5-11,4 18,0 * Hong Kong, Republika Korei, Singapur, Tajwan Źródło: DAP MG na podstawie danych WTO z kwietnia Natomiast najwolniejsze tempo wzrostu wolumenu eksportu wystąpiło w Ameryce Środkowej i Południowej (o 6,2%) oraz w Afryce (o 6,5%). Jednak w tych częściach świata w 2009 roku jego spadki okazały się relatywnie łagodne wyniosły odpowiednio 7,9% i 4,2%. Z kolei po stronie importu największe tempo wzrostu w 2010 roku odnotowano w obrotach Ameryki Południowej i Środkowej oraz Wspólnoty Niepodległych Państw odpowiednio 22,7% oraz 20,6%. O ile wolumen importu do pierwszego ze wskazanych regionów zmniejszył się w okresie kryzysu o 16,3%, czyli 3,5 pkt. proc. szybciej niż ogółem, to spadek importu do krajów WNP wyniósł aż 25,6%, czyli był 2-krotnie głębszy niż załamanie światowego importu towarów. Dynamiczny wzrost importu odnotowano również w Chinach (o 22,1%). Z kolei najmniejsze tempo wzrostu wolumenu importu w roku 2010 odnotowano w Afryce (o 7%) i na Bliskim Wschodzie (o 7,5%), jednak spadki importu w 2009 roku były tu znacznie łagodniejsze wobec załamania globalnego importu i wyniosły odpowiednio 5% oraz 7,8% Uwarunkowania cenowo kursowe globalnych obrotów towarowych w 2010 roku Zmiany cen światowych Światowe ceny towarów, wbrew wcześniejszym oczekiwaniom co do ich stabilizacji, od połowy 2010 roku znajdowały się w wyraźnym trendzie wzrostowym. W okresie styczeń 2010 luty 2011 wskaźnik cen towarów szacowany przez MFW wzrósł o ponad 30%, odrabiając niemal połowę spadku swojej wartości wobec szczytowego poziomu z lipca 2008 roku. Głównym źródłem wysokiej dynamiki wskazanego indeksu był wzrost cen żywności oraz, będący rezultatem niepokoju w rejonie Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, wzrost cen ropy naftowej. 34

35 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Czynnikiem, który decydował o tempie oraz kierunku zmian cen ropy naftowej w 2010 roku była nadwyżka popytu nad podażą surowca, jako rezultat pozytywnych oczekiwań co do przyszłego stanu koniunktury w skali globalnej. Surowcochłonne gospodarki rozwijające się w tym Chiny utrzymały swój wysoki udział w globalnym popycie na ropę. Zagregowane zapotrzebowanie na surowiec wsparły również gospodarki rozwinięte, które w szybkim tempie zwiększały konsumpcję energii w 2010 roku. Ponadto, dodatkowym impulsem wzmacniającym wzrost cen ropy naftowej w pierwszych miesiącach 2011 roku była niestabilna sytuacja polityczna w Libii, będącej eksporterem surowca. Pomimo tego, że zmniejszona podaż libijskiej ropy została niemal całkowicie skompensowana wzrostem produkcji w Arabii Saudyjskiej, ceny baryłki surowca wzrosły z 95 USD w styczniu bieżącego roku do 110 USD dwa miesiące później. Efekt ten był rezultatem wzrostu zapotrzebowania na ropę przeznaczaną na zwiększenie rezerw w obliczu narastającego ryzyka redukcji podaży w kolejnych okresach. Począwszy od drugiej połowy 2010 roku, aż do początku roku 2011, odnotowano trend silnego wzrostu cen metali. W rezultacie indeks cen metali szacowany przez MFW wzrósł w tym okresie o 40%. Źródłem dynamicznego wzrostu cen był z jednej strony rosnący popyt na metale zgłaszany zarówno przez gospodarki rozwinięte, jak i rozwijające się. Z drugiej natomiast istotny wkład w tak kształtujące się relacje cen miała rosnąca tylko w niewielkim stopniu podaż metali w efekcie m.in. wprowadzenia nowych regulacji w zakresie standardów produkcji metali oraz problemów ze stabilnością procesów produkcyjnych (m.in. strajki w kopalniach miedzi w Chile). Za wyższy od oczekiwanego wzrost popytu na metale w analizowanym okresie odpowiedzialne były głównie Chiny, czego źródłem był rosnący udział chińskiej gospodarki w globalnej konsumpcji metali, który w ostatnim dziesięcioleciu podwoił się i osiągnął poziom 40%. Oczekuje się jednak, że w roku 2011, w związku z ograniczeniem podaży kredytów lokalnych banków oraz wygasaniem antykryzysowych pakietów stymulacyjnych, wzrost zapotrzebowania Chin na metale zmniejszy się. Spowolnienie tempa przyrostu chińskiego popytu na metale nie oznacza jednak gwałtownego spadku ich cen. Zostanie on bowiem zneutralizowany odbudową popytu zgłaszanego przez gospodarki rozwinięte, w których to konsumpcja metali jest nadal mniej więcej o 15% niższa od przedkryzysowego poziomu. Skutkiem tego, przy ograniczonym wzroście produkcji metali będącym efektem niskiej dynamiki wykorzystania mocy produkcyjnych oraz rosnących cen energii w kolejnych okresach oczekuje się utrzymania wzrostowej tendencji globalnych cen metali. Od początku drugiej połowy 2010 roku do początku bieżącego roku wskaźnik cen żywności szacowany przez MFW zwiększył się o 41%. Wzrost cen artykułów rolno-spożywczych w głównej mierze wynikał ze znacznego skoku cen zbóż aż o 82%. Na podwyżki cen żywności istotnie wpłynęły szoki podażowe wynikające z niekorzystnych warunków pogodowych, które wystąpiły w II połowie 2010 roku. Dotyczyło to głównie Rosji i Ukrainy, gdzie klęska suszy spowodowała znaczny spadek zbiorów zbóż, zwłaszcza pszenicy. Ponadto, niesprzyjające warunki atmosferyczne również w innych regionach świata powodowały spadki produkcji ryżu, bawełny i lokalnie uprawianych warzyw w regionie południowej i południowo-wschodniej Azji, kukurydzy w Stanach Zjednoczonych czy też cukru w Indiach. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na wzrost światowych cen żywności były, powodujące obniżenie podaży artykułów rolno-spożywczych, ograniczenia wywozowe wprowadzone w Rosji i na Ukrainie. W Rosji ceny żywności w 2010 roku wzrosły o 13%. W efekcie nieurodzajów wywołanych suszą władze zadecydowały o wprowadzeniu w sierpniu 2010 roku embarga na eksport zbóż, które początkowo miało obowiązywać do końca roku, jednak zniesione zostało dopiero 1 lipca 2011 r. Z kolei na Ukrainie wprowadzono jesienią 2010 roku kwoty na eksport zbóż, które również pierwotnie miały obowiązywać do końca 2010 roku, ale ostatecznie zostały odwołane podobnie jak w Rosji od 1 lipca 2011 roku. 35

36 MINISTERSTWO GOSPODARKI Zmiany kursowe W 2010 roku odnotowano znaczące wahania kursowe dwóch podstawowych walut euro i dolara. W pierwszej połowie 2010 roku, kontynuowana była, rozpoczęta pod koniec 2009 roku tendencja do osłabiania kursu euro wobec dolara. W czerwcu ubiegłego roku kurs euro był najniższy od marca 2006 roku (kiedy to wyniósł 1,2023 USD) i osiągnął poziom 1,2217 USD. Jakkolwiek w kolejnych miesiącach kurs euro zaczął się widocznie umacniać (jednakże tylko do października 2010 roku, po czym znowu zaczął tracić na wartości), to jednak nie na tyle żeby skompensować spadki z pierwszych sześciu miesięcy i w rezultacie w skali całego 2010 roku był o 4,8% słabszy niż w roku poprzednim. Od początku 2011 roku obserwowana jest tendencja aprecjacyjna waluty europejskiej, która to w czerwcu bieżącego roku wyniosła 1,4386 USD i tym samym była o 7,7% mocniejsza niż na początku roku. O ile w 2010 roku odnotowano umocnienie dolara względem euro, to jednocześnie osłabił się on wobec innych znaczących walut, w tym z rynku azjatyckiego: juana, jena, wona, jak również brazylijskiego reala. Wśród wyżej wymienionych walut najbardziej stabilny poziom wykazywał, już drugi rok z rzędu, kurs chińskiego juana, który w skali całego roku był nominalnie zaledwie niecały 1% mocniejszy niż w roku 2009 roku. Dużo szybciej natomiast postępowała jego realna (kurs nominalny deflowany zmianami cen) aprecjacja, co wynikało z utrzymującej się na relatywnie wysokim poziomie inflacji w Chinach. Z kolei kurs japońskiego jena wobec dolara umocnił się nominalnie o blisko 7%, jakkolwiek w ujęciu realnym jego wzrost był znacząco mniejszy i wyniósł niespełna 1%. Oznacza to, że odnotowana w 2010 roku wyższa wartość jena nie ma negatywnego przełożenia na konkurencyjność japońskich produktów na światowym rynku. W 2010 roku doszło również do istotnej aprecjacji brazylijskiego reala i koreańskiego wona. W stosunku do dolara umocniły się one nominalnie odpowiednio o 12% i 10%, czemu jednocześnie, inaczej niż w przypadku japońskiego jena, towarzyszyły znaczące wzrosty w ujęciu realnym, kolejno o 15% i 9%. Wskazuje to na możliwy spadek konkurencyjności cenowej brazylijskich i koreańskich towarów względem zagranicy w wyniku wzrostu ich cen Zmiany obrotów towarowych w głównych regionach W 2010 roku wartość światowych obrotów towarowych w ujęciu dolarowym wzrosła szybciej niż wolumen obrotów, co było w głównej mierze spowodowane rosnącym poziomem światowych cen dóbr. Po stronie eksportu towarowego odnotowano wzrost na poziomie 22% z 12,5 bln USD do 15,2 bln USD, wobec spadku o 23% w roku Z kolei światowy import towarów wzrósł w roku ubiegłym o 21% w porównaniu ze spadkiem o 23% w okresie kryzysu. Wartość eksportu towarów w krajach rozwiniętych zwiększyła się w 2010 roku o 16% (z 7 bln USD do 8,2 bln USD). Eksport Ameryki Północnej, stanowiący 13% światowego eksportu, zwiększył się o 23% (do blisko 2 bln USD) w porównaniu z jego spadkiem o 21% w roku Import towarów z tego regionu wzrósł w minionym roku w podobnym tempie (wobec załamania o 25% w kryzysowym roku 2009), do poziomu ok. 2,7 bln USD, a jego udział w łącznym imporcie świata wyniósł 18%. W obrotach dominującej w tej części świata gospodarki Stanów Zjednoczonych odnotowano wzrost o 21% po stronie eksportu (do prawie 1,3 bln USD) oraz 23% w imporcie (do niespełna 2 bln USD). 36

37 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI W Europie wzrost obrotów towarowych w 2010 roku był zdecydowanie wolniejszy w porównaniu z pozostałymi regionami eksport zwiększył się o 12% w porównaniu ze spadkiem o 22% rok wcześniej, zaś import wzrósł o 13% wobec spadku o 25% w okresie kryzysu. Europejski eksport towarów osiągnął w 2010 roku poziom ok. 5,6 bln USD, co stanowiło 38% światowego eksportu, a import ok. 5,8 bln USD, co odpowiadało 39% importu świata. Nieco szybsze tempo wzrostu wymiany z zagranicą odnotowano w głównej europejskiej gospodarce niemieckiej, gdzie eksport zwiększył się o 13% wobec spadku o 23% w roku 2009, a import o 15% w porównaniu ze spadkiem o 22%. Z kolei znacznie wolniejsza odbudowa handlu wystąpiła we Francji, gdzie eksport w 2010 roku wzrósł zaledwie o 7% na tle spadku o 21% w roku 2009, a import zwiększył się o 8% wobec załamania o 22% w okresie kryzysu. Szybsze tempo wzrostu obrotów towarowych w 2010 roku odnotowano w krajach rozwijających się. Regionem o najwyższej dynamice wymiany i jednocześnie największym załamaniu handlu w okresie kryzysu były kraje Wspólnoty Niepodległych Państw, gdzie eksport zwiększył się o 30%, a import o 24% (wobec spadków odpowiednio o 36% i 33% w roku 2009). Udział rynków WNP w światowym eksporcie stanowił 4% w 2010 roku (855 mld USD), zaś w imporcie 3% (484 mld USD). Największa gospodarka tej grupy państw Rosja odnotowała wzrost o 32% w eksporcie (do 400 mld USD) i 30% w imporcie (do 248 mld USD) wobec spadków odpowiednio o 36% i 34% w 2009 roku. Wymiana handlowa krajów azjatyckich w 2010 roku osiągnęła poziom 4,7 bln USD w eksporcie i 4,5 bln USD w imporcie, co stanowiło 32% globalnego eksportu i 30% globalnego importu. W ubiegłym roku obserwowano dynamiczny wzrost obrotów tego regionu o 31% zwiększył się eksport gospodarek azjatyckich, a o 32% ich import. Warto zaznaczyć, że w okresie kryzysowego załamania obrotów towarowych w 2009 roku w regionie tym odnotowano relatywnie niższe spadki wymiany handlowej. W tym okresie eksport z Azji zmniejszył się o 18%, a import do tych państw o 20%. W Chinach będących największą gospodarką tego regionu eksport wzrósł o 31% (do blisko 1,6 bln USD), a import o 39% (do prawie 1,4 bln USD). W 2009 roku spadki obrotów w tym kraju okazały się łagodniejsze niż przeciętnie dla całej grupy eksport zmniejszył się o 16%, a import o 11%. Nieco wolniej wzrastały obroty w Ameryce Południowej i Środkowej w 2010 roku eksport zwiększył się o 25% wobec spadku o 24% w roku kryzysowym, natomiast import wzrósł o 30% w porównaniu z jego obniżeniem o 26% w 2009 roku. Udział tego regionu w światowej wymianie wyniósł ok. 4% zarówno po stronie eksportu (575 mld USD), jak i importu (576 mld USD). Szybciej niż przeciętnie dla tej grupy zwiększył się handel Brazylii. Wartość eksportu tego kraju była wyższa o 32% niż przed rokiem, a importu o 43%. Jednocześnie skala spadków strumieni brazylijskiego handlu w 2009 roku była zbliżona do przeciętego poziomu spadków całego regionu eksport Brazylii zmniejszył się o 23%, import o 27%. W 2010 roku największym światowym eksporterem towarów były Chiny z udziałem wynoszącym 10,4% (blisko 1,6 bln USD), a za nimi uplasowały się Stany Zjednoczone i Niemcy, których eksport stanowił odpowiednio 8,4% i 8,3% eksportu świata (czyli po ok. 1,3 bln USD). Warto odnotować, że jeszcze w 2008 roku Niemcy były liderem światowego eksportu, po czym w roku 2009 wyprzedzone przez Chiny znalazły się na drugiej pozycji, zaś w 2010 roku były trzecim światowym eksporterem ustępując miejsca również Stanom Zjednoczonym. Z kolei na czele listy światowych importerów w 2010 roku znalazły się Stany Zjednoczone, których udział w globalnym imporcie wyniósł 12,8% (ok. 2 bln USD). Na kolejnych miejscach uplasowały się Chiny i Niemcy z udziałami wynoszącymi odpowiednio 9,1% (1,4 bln USD) i 6,9% (prawie 1,1 bln USD). 37

38 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 10 Obroty towarowe w handlu światowym w 2010 roku Eksport Import Lp. Kraj Wartość Udział Wartość Udział Lp. Kraj (mld USD) (w %) (mld USD) (w %) 1. Chiny ,4 1. Stany Zjednoczone ,8 2. Stany Zjednoczone ,4 2. Chiny ,1 3. Niemcy ,3 3. Niemcy ,9 4. Japonia 770 5,1 4. Japonia 693 4,5 5. Niderlandy 572 3,8 5. Francja 606 3,9 6. Francja 521 3,4 6. Wielka Brytania 558 3,6 7. Republika Korei 466 3,1 7. Niderlandy 517 3,4 8. Włochy 448 2,9 8. Włochy 484 3,1 9. Belgia 411 2,7 9. Hong Kong 442 2,9 10. Wielka Brytania 405 2,7 10. Republika Korei 425 2,8 11. Hong Kong 401 2,6 11. Kanada 402 2,6 12. Rosja 400 2,6 12. Belgia 390 2,5 13. Kanada 387 2,5 13. Indie 323 2,1 14. Singapur 352 2,3 14. Hiszpania 312 2,0 15. Meksyk 298 2,0 15. Singapur 311 2,0 16. Tajwan 275 1,8 16. Meksyk 311 2,0 17. Arabia Saudyjska 254 1,7 17. Tajwan 251 1,6 18. Hiszpania 245 1,6 18. Rosja 248 1,6 19. Zjednoczone Emiraty Arabskie 235 1,5 19. Australia 202 1,3 20. Indie 216 1,4 20. Brazylia 191 1,2 28. Polska 156 1,0 24. Polska 174 1,1 Świat ,0 Świat ,0 Źródło: DAP MG na podstawie danych WTO z kwietnia W światowym handlu usługami odnotowano znacznie wolniejszy wzrost niż w wymianie towarowej światowy eksport usług zwiększył się o 8% (z poziomu 3,4 bln USD do 3,7 bln USD), jednak załamanie eksportu usług (o 12%) w kryzysowym 2009 roku było znacznie łagodniejsze (o 10 pkt. proc. mniejsze) niż w eksporcie towarowym. Najszybszy wzrost w całej grupie usług odnotowano w eksporcie usług transportowych, który zwiększył się o 14%, jednak w roku 2009 załamał się on o 23%. Biorąc pod uwagę poszczególne regiony świata, największy udział w światowym handlu usługami ma Europa, której udział w globalnym eksporcie usług wyniósł w 2010 roku 47% (ponad 1,7 bln USD), a w imporcie 43% (1,5 bln USD). Rozpatrując natomiast pojedyncze gospodarki, liderem w światowych obrotach usługami są Stany Zjednoczone, które stanowiły 14,1% w światowym eksporcie usług (515 mld USD) oraz 10,2% w imporcie (358 mld USD). Drugą pozycję w globalnej wymianie usług zajmują Niemcy z udziałem 6,3% w eksporcie (230 mld USD) i 7,3% w imporcie (256 mld USD). W 2010 roku zwiększyło się znaczenie Chin w obrotach usługami były one czwartym eksporterem usług (z udziałem 4,6%, tj. 170 mld USD) i trzecim ich importerem (5,5%, tj. 192 mld USD). Natomiast w roku 2009 ich udział wyniósł 3,9% w eksporcie i 5,1% w imporcie, co dawało temu rynkowi odpowiednio 5. i 4. pozycję wśród światowych eksporterów i importerów usług. W 2010 roku Polska zajmowała 30. miejsce na liście światowym eksporterów usług z udziałem 0,9%, tj. ok. 32 mld USD oraz 32. pozycję wśród ich importerów 0,8%, tj. 27 mld USD. 38

39 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 1.5. Perspektywy rozwoju handlu światowego w 2011 roku W ocenie większości ośrodków analitycznych w kraju i zagranicą tendencje rozwojowe w gospodarce światowej, obserwowane w roku 2010 oraz w I połowie 2011 roku, pomimo pewnych nierównowag i napięć, głównie o zasięgu regionalnym i lokalnym, stwarzają generalnie pomyślne perspektywy wzrostu gospodarczego i handlu światowego w najbliższych kilku latach. Szanse na trwalsze wejście w fazę ożywienia stwarza szybsze od wcześniej oczekiwanego tempo wzrostu inwestycji prywatnych, wzrost optymizmu i aktywności przedsiębiorców oraz popytu na pracę. Wśród zagrożeń wymienia się brak zadawalającego postępu we wdrażaniu średniookresowych programów konsolidacji finansów w głównych gospodarkach rozwiniętych oraz problem wysokich cen surowców i żywności napędzających inflację. Dodatkowe ryzyka o charakterze proinflacyjnym może stwarzać także ewentualna eskalacja niepokojów w krajach arabskich oraz w Libii. Według szacunków WTO tempo wzrostu globalnej wymiany w 2011 roku wyhamuje w porównaniu z dynamiką jego odbudowy w roku Eksport po wzroście o 14,5% w 2010 roku, według projekcji zwiększy się w bieżącym roku o 6,5%. Eksperci prognozują, że tempo wzrostu eksportu w krajach rozwiniętych wyniesie 4,5% i będzie wolniejsze niż w krajach rozwijających się i WNP, gdzie założono bardziej dynamiczne zwiększenie wolumen eksportu o 9,5%. Natomiast z przewidywań OECD wynika, że wolumen światowego handlu zwiększy się w 2011 roku o 8,1%, a w 2012 roku o 8,4%. Tabela 11 Prognoza zmian obrotów handlowych (towarami i usługami) w latach (w relacji do roku poprzedniego) w % * 2012* Eksport Import Eksport Import Eksport Import Niemcy 13,8 12,4 10,4 8,0 7,7 6,7 Francja 9,5 8,2 6,6 7,7 7,7 6,8 Włochy 8,9 10,3 6,9 7,2 6,9 4,9 Wielka Brytania 5,3 8,5 8,0 4,0 6,1 3,7 Niderlandy 10,9 10,5 6,7 5,4 6,7 6,7 Polska 10,1 11,4 5,4 7,7 6,7 7,2 Stany Zjednoczone 11,7 12,6 7,5 5,4 8,9 8,4 Japonia 23,9 9,7 3,2 5,2 8,2 8,7 Rosja 7,1 25,6 4,1 21,3 5,8 10,9 Chiny 28,3 20,6 10,5 10,2 11,0 13,7 Indie 12,5 9,1 12,9 9,1 13,0 12,6 * prognoza Źródło: DAP MG na podstawie danych OECD z maja Globalne finanse publiczne Światowy kryzys finansowy z lat przyniósł poważne wyzwania dla polityki makroekonomicznej. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna głównych gospodarek świata, wymusiła na rządach poszczególnych państw wdrożenie bodźców fiskalnych. Pierwszy rodzaj oddziaływania polityki fiskalnej na gospodarkę realną wiąże się z automatyczną reakcją dochodów i wydatków na zmiany cyklu koniunkturalnego. W czasach recesji spadają dochody państwa, a jednocześnie rosną wydatki, w tym o charakterze socjalnym. Z kolei działania interwencjonistyczne, obejmujące m.in. pakiety antykryzysowe, skutkują podobnie, tzn. zwiększają wydatki państwowe, np. inwestycyjne i/lub socjalne, oraz, poprzez obniżki podatków, mających na celu pobudzenie popytu, obniżają dochody budżetowe. Efektem powyższych zjawisk jest pogorszenie stanu finansów publicznych, początkowo w obrębie deficytu budżetowego, a następnie w zakresie długu publicznego. 39

40 MINISTERSTWO GOSPODARKI Ostatni światowy kryzys gospodarczy przyczynił się do wystąpienia znaczących nierównowag w globalnych finansach publicznych. Należy jednak zaznaczyć, że sam kryzys był źródłem problemów, ale o ich skali zadecydowały również działania interwencjonistyczne rządów USA, Japonii oraz gospodarek UE. Rozmiar pakietów fiskalnych, które wdrożono nie był bowiem adekwatny do realiów współczesnej gospodarki światowej i stanu finansów publicznych w okresie bezpośrednio poprzedzającym kryzys. Większość krajów rozwiniętych miała nadmierne deficyty i zadłużenie publiczne już w chwili rozpoczęcia się recesji, czyli po okresie prosperity z połowy pierwszej dekady XXI wieku. Świadomość trudnej sytuacji fiskalnej i oczekiwanie jej dalszego pogorszenia może przyczynić się do tego, że podjęte działania interwencjonistyczne nie osiągną zamierzonych rezultatów 2. Wykres 1 Wynik sektora general government w UE, strefie euro, USA i Japonii % ,5-2,5-6,7-3,3-1,3-1,4-1,6-2,2-0,7-0,9-2,4-2,8-2,0-2,4-2,2-6,3-6,3-6,8-8,7-11,3-6,0-6,4-8,1-10,6-4,3-4,7-8,9-10,1-3,5-3,8-8,2-9,1 Strefa euro 16 EU 27 Japonia USA Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych Eurostat i OECD. Ujawnienie się międzyokresowych ograniczeń budżetowych spowodowało konieczność szybkiego dostosowania fiskalnego w większości gospodarek. W praktyce oznacza to konieczność przejścia od antycyklicznej do procyklicznej polityki fiskalnej, tzn. jej restrykcji. W obecnej sytuacji, kiedy światowy kryzys nie został w pełni przezwyciężony może to rodzić kolejne zagrożenia dla przyszłego wzrostu gospodarczego. Jednak z drugiej strony, w dłuższej perspektywie brak konsolidacji fiskalnej uniemożliwi powrót na ścieżkę wysokiego wzrostu, choćby z powodu napięć na rynku długu. Większość krajów rozwijających się, w tym Polska, znajduje się w nieco lepszym położeniu ze względu na niższy wyjściowy poziom długu publicznego w relacji do PKB oraz wyższą oczekiwaną dynamikę wzrostu gospodarczego. Nie oznacza to, że w tej grupie nie nastąpiło istotne pogorszenie wskaźników fiskalnych w stosunku do sytuacji sprzed kryzysu. Z analiz Komisji Europejskiej 3 wynika, że w obrębie gospodarki unijnej głównym czynnikiem, który zdeterminował znaczący wzrost deficytów był kryzys gospodarczy. Według dokonanych analiz odpowiadał on w ponad połowie za pogorszenie stanu finansów publicznych. Natomiast, jeżeli chodzi o dyskrecjonalną, interwencjonistyczną politykę fiskalną rządów, to odpowiada ona w blisko jednej czwartej za tę negatywną sytuację. 2 Mowa w tym miejscu o efekcie ricardiańskim, tj. zwiększeniu stopy oszczędności w oczekiwaniu na wzrost obciążeń fiskalnych w przyszłości, który mógłby zneutralizować skutki stymulacji fiskalnej i oczekiwanego efektu keynesowskiego. 3 European Economic Forecast, Autumn

41 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tabela 12 Wynik general government UE, USA i Japonii w latach Procedura Wynik (nadwyżka / deficyt) sektora g.g. jako % PKB nadmiernego deficytu Państwo / grupa grupa* status** termin *** 2012*** państw korekty Austria EA EDP ,5-0,9-0,9-4,1-4,6-3,7-3,3 Belgia EA EDP ,3-0,2-1,3-5,9-4,1-3,7-4,2 Bułgaria D EDP ,0 0,1 1,7-4,7-3,2-2,7-1,6 Cypr EA EDP ,2 3,4 0,9-6,0-5,3-5,1-4,9 Czechy D EDP ,6-0,7-2,7-5,9-4,7-4,4-4,1 Dania ERM II / O 5,2 4,8 3,2-2,7-2,7-4,1-3,2 Estonia EA 2,5 2,6-2,8-1,7 0,1-0,6-2,4 Finlandia EA 4,0 5,2 4,2-2,6-2,5-1,0-0,7 Francja EA EDP ,3-2,7-3,3-7,5-7,0-5,8-5,3 Grecja EA EDP ,6-5,1-9,8-15,4-10,5-9,5-9,3 Hiszpania EA EDP ,0 1,9-4,2-11,1-9,2-6,3-5,3 Niderlandy EA EDP ,5 0,2 0,6-5,5-5,4-3,7-2,3 Irlandia EA EDP ,0 0,1-7,3-14,3-32,4-10,5-8,8 Litwa ERM II / D EDP ,4-1,0-3,3-9,5-7,1-5,5-4,8 Luksemburg EA 1,4 3,6 3,0-0,9-1,7-1,0-1,1 Łotwa ERM II / D EDP ,5-0,3-4,2-9,7-7,7-4,5-3,8 Malta EA EDP ,6-2,2-4,5-3,7-3,6-3,0-3,0 Niemcy EA EDP ,6 0,2 0,1-3,0-3,3-2,0-1,2 Polska D EDP ,6-1,9-3,7-7,3-7,9-5,8-3,6 Portugalia EA EDP ,9-2,6-3,5-10,1-9,1-5,9-4,5 Rumunia D EDP ,2-2,5-5,7-8,5-6,4-4,7-3,6 Słowacja EA EDP ,5-1,9-2,1-8,0-7,9-5,1-4,6 Słowenia EA EDP ,3 0,0-1,8-6,0-5,6-5,8-5,0 Szwecja D 2,5 3,8 2,2-0,7 0,0 0,9 2,0 Węgry D EDP ,3-5,0-3,7-4,5-4,2 1,6-3,3 Wielka Brytania O EDP 2014/15-2,7-2,8-5,0-11,4-10,4-8,6-7,0 Włochy EA EDP ,3-1,5-2,7-5,4-4,6-4,0-3,2 Strefa euro nie dot. nie dot. nie dot. -1,3-0,7-2,0-6,3-6,0-4,3-3,5 EU 27 nie dot. nie dot. nie dot. -1,4-0,9-2,4-6,8-6,4-4,7-3,8 Japonia nie dot. nie dot. nie dot. -1,6-2,4-2,2-8,7-8,1-8,9-8,2 USA nie dot. nie dot. nie dot. -2,2-2,8-6,3-11,3-10,6-10,1-9,1 Legenda: *EA - strefa euro *ERM II - uczestnik ERM II *D - państwo z derogacją *O - państwo z klauzulą opt-out **EDP - rekomendacja Rady Ecofin ws. terminu likwidacji nadmiernego deficytu *** - prognoza Komisji Europejskiej, Economic Forecast - Spring Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych Eurostat. Deficyty fiskalne kumulują się w dług publiczny, co prowadzi przy niekorzystnych tendencjach do jego stałego wzrostu. Wzrost relacji długu do PKB w UE-27 w 2009 r. o 12,1 pkt.proc. jest największym przyrostem jednorocznym w dotychczasowej historii wspólnej gospodarki. W kolejnych trzech latach ( ) prognozowany jest dalszy wzrost zadłużenia. W konsekwencji na koniec 2012 r. poziom długu UE-27 prawdopodobnie wzrośnie do 83,3% PKB z 59,0% w 2007 r. Według analiz przeprowadzonych przez Komisję Europejską, o dynamice długu gospodarki europejskiej w relacji do PKB w latach decydują głównie następujące czynniki: saldo pierwotne, czyli dochody pomniejszone o wydatki, bez uwzględnienia odsetek obsługi długu (9,2 pkt.proc.) oraz przyrost odsetek od zaciąganego nowego długu celem spłaty odsetek od starego długu (11,7 pkt.proc.). Reasumując, należy podkreślić, że stan światowych finansów publicznych będzie w najbliższych latach, ze skutkiem średnio i długoterminowym, w istotny sposób determinował globalny rozwój gospodarczy. 41

42 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 13 Dług sektora general government UE, USA i Japonii w latach Państwo / grupa Dług sektora general gevernment jako % PKB państw * 2012* Austria 62,2 59,5 63,8 69,6 72,3 73,8 75,4 Belgia 88,1 84,2 89,6 96,2 96,8 97,0 97,5 Bułgaria 22,7 18,2 13,7 14,6 16,2 18,0 18,6 Cypr 64,6 58,3 48,3 58,0 60,8 62,3 64,3 Czechy 29,4 29,0 30,0 35,3 38,5 41,3 42,9 Dania 32,1 27,4 34,5 41,8 43,6 45,3 47,1 Estonia 4,5 3,8 4,6 7,2 6,6 6,1 6,9 Finlandia 39,7 35,2 34,1 43,8 48,4 50,6 52,2 Francja 63,7 63,8 67,7 78,3 81,7 84,7 86,8 Grecja 97,8 95,7 110,7 127,1 142,8 157,7 166,1 Hiszpania 39,6 36,2 39,8 53,3 60,1 68,1 71,0 Irlandia 47,4 45,5 58,2 60,8 62,7 63,9 64,0 Litwa 24,9 25,0 44,4 65,6 96,2 112,0 117,9 Luksemburg 18,0 16,9 15,6 29,5 38,2 40,7 43,6 Łotwa 6,5 6,7 13,6 14,6 18,4 17,2 19,0 Malta 10,7 9,0 19,7 36,7 44,7 48,2 49,4 Niderlandy 63,7 61,9 61,5 67,6 68,0 68,0 67,9 Niemcy 67,6 65,0 66,3 73,5 83,2 82,4 81,1 Polska 47,7 45,0 47,1 50,9 54,9 55,4 55,1 Portugalia 64,7 63,6 71,6 83,0 93,0 101,7 107,4 Rumunia 12,4 12,6 13,4 23,6 30,8 33,7 34,8 Słowacja 30,5 29,3 27,8 35,4 41,0 44,8 46,8 Słowenia 26,7 23,4 21,9 35,2 38,0 42,8 46,0 Szwecja 45,7 40,8 38,8 42,8 39,8 36,5 33,4 Węgry 65,6 65,9 72,3 78,4 80,2 75,2 72,7 Wielka Brytania 43,5 44,7 54,4 69,6 80,0 84,2 87,9 Włochy 106,5 103,5 106,3 116,1 119,0 120,3 119,8 Strefa euro 17 68,3 66,2 69,9 79,3 85,1 87,7 88,5 EU 27 61,4 59,0 62,3 74,4 80,0 82,3 83,3 Japonia 191,3 187,7 195,0 216,3 220,3 229,1 233,4 USA 61,1 62,2 71,2 84,6 91,6 99,5 102,9 * - prognoza Komisji Europejskiej, Economic Forecast - Spring 2011, dla USA i Japonii MFW. Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych Eurostat i MFW. Wykres 2 Dług sektora general government w UE, strefie euro, USA i Japonii % ,1 191,3 187,7 195,0 216,3 220,3 229,1 233, ,1 62,8 61,6 68,3 61,4 61,1 66,2 59,0 62,2 69,9 62,3 71,2 79,3 74,4 84,6 85,4 80,2 91,6 87,7 82,3 99,5 88,5 83,3 102, Strefa euro 16 EU 27 Japonia USA Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych Eurostat i OECD. 42

43 POLSKA 2011 RAPORT O STANIE GOSPODARKI 2. POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ 2.1. Polska na tle Unii Europejskiej 4 Niekorzystne tendencje zapoczątkowane w globalnej gospodarce w 2008 r., będące skutkiem załamania na rynku instrumentów finansowych w Stanach Zjednoczonych, utrzymały swoje negatywne oddziaływanie na gospodarkę Unii Europejskiej również w roku kolejnym. Głównym kanałem transmisji skutków kryzysu była wówczas silna awersja do ryzyka po stronie inwestorów. Efektem wystąpienia tego zjawiska było obciążenie budżetów większości państw wydatkami ukierunkowanymi na stymulację gospodarek pozbawionych prywatnych środków. Finalnie element ten w znaczącym stopniu wpłynął na zwiększenie nierównowagi finansów publicznych wśród państw członkowskich UE, w tym głównie krajów strefy euro. Charakter oraz intensywność ekspansywnej polityki fiskalnej w okresie globalnego kryzysu finansowego, były główną determinantą kształtowania się koniunktury w Unii Europejskiej w roku Pomimo pierwotnych prognoz, zakładających ustabilizowanie finansów w strefie euro oraz szybki powrót na ścieżkę trwałego wzrostu, problemy ze zbilansowaniem budżetów Grecji oraz Irlandii wymusiły rewizję tych oczekiwań. Dodatkowym impulsem wspierającym niepewność co do dalszego kierunku rozwoju unijnej gospodarki była również niepewna sytuacja fiskalna Hiszpanii oraz Portugalii. W efekcie, w 2010 roku gospodarka Unii Europejskiej osiągnęła 1,8% wzrostu gospodarczego Produkt Krajowy Brutto W 2010 r. polska gospodarka nadal utrzymywała się na ścieżce wzrostu gospodarczego, generując jeden z najwyższych przyrostów PKB w całej Unii Europejskiej. Przy szacowanej na 1,8% zmianie PKB w 2010 r. dla całej Wspólnoty, Polska osiągnęła wynik o 2,0 pkt. proc. lepszy, rozwijając się w tempie 3,8% w skali roku. Należy podkreślić, że rezultat ten był również wyższy od pierwotnych przewidywań Komisji Europejskiej, która prognozowała przyrost PKB Polski w 2010 r. na poziomie 1,8% (Economic forecast Autumn 2009), 2,7% (Economic forecast Spring 2010) oraz 3,5% (Economic forecast Autumn 2010). Tak dobry wynik polskiej gospodarki, przy dodatniej bazie odniesienia, był w przeważającej mierze efektem rosnącego popytu krajowego. Dzięki zwiększającym się wydatkom gospodarstw domowych (konsumpcja indywidualna) oraz coraz większej aktywności przedsiębiorstw (odbudowa zapasów), składnik ten był głównym motorem wzrostu gospodarczego w kraju. W rezultacie rolę stymulatora gospodarki utracił popyt zewnętrzny, którego kontrybucja we wzrost PKB w 2010 r. była ujemna. Działo się tak za sprawą utrzymującej się wyższej dynamiki w imporcie niż eksporcie. 4 Eurostat. 43

44 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wykres 3 Zmiana PKB w UE w 2010 r. (w relacji do roku poprzedniego) w % % 6 5, ,3-1,0-0,3-0,1 0,2 1,0 1,2 1,2 1,3 1,3 1,3 1,3 1,5 1,8 1,8 2,0 2,1 2,2 2,3 3,1 3,1 3,5 3,6 3,7 3,8 4, ,5 Grecja Rumunia Irlandia Łotwa Hiszpania Bułgaria Cypr Węgry Słowenia Włochy Litwa Portugalia Wlk. Brytania Francja UE-27 Niderlandy Austria Dania Belgia Czechy Estonia Finlandia Luksemburg Niemcy Malta Polska Słowacja Szwecja Źródło: Eurostat Przemysł W 2010 roku odnotowano znaczącą poprawę sytuacji w sektorze przemysłowym Unii Europejskiej. Polepszenie koniunktury zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz wspólnego rynku, wpłynęło na stopniową odbudowę popytu na produkcję przemysłową wytwarzaną przez unijne gospodarki. Efektem był wzrost produkcji sprzedanej przemysłu w UE w 2010 r. o 6,9% w skali roku. Zdecydowanymi liderami wzrostu były Estonia, Słowacja oraz Łotwa, które w kryzysowym 2009 r. doświadczyły bardzo głębokiej recesji. Wykres 4 Produkcja sprzedana przemysłu w UE w 2010 r. (w relacji do roku poprzedniego) w % % ,9 1,6 1,9 2,2 2,7 5,3 5,5 5,5 6,4 6,5 6,5 6,6 6,8 6,9 7,1 7,4 8,7 9,5 10,2 10,5 10,8 10,9 11,5 14,3 18,9 20,3-5 -1, ,6 Grecja Cypr Hiszpania Portugalia Dania Bułgaria Wlk. Brytania Francja Rumunia Finlandia Włochy Litwa Słowenia Austria Malta UE-27 Niderlandy Irlandia Szwecja Czechy Węgry Luksemburg Polska Niemcy Belgia Łotwa Słowacja Estonia Źródło: Eurostat W Polsce wzrost produkcji sprzedanej przemysłu w 2010 r. osiągnął poziom przekraczający średnią unijną. Dzięki coraz lepszej koniunkturze wśród największych partnerów handlowych (głównie Niemiec), polski sektor przemysłowy rozwijał się w tym okresie w tempie 10,8% w skali roku. Należy tu zaznaczyć, że wynik ten został osiągnięty przy relatywnie wysokiej bazie z roku Notowany wówczas 3,6-proc. spadek produkcji sprzedanej w skali roku w Polsce był jednym z mniejszych. Dla porównania w całej Unii Europejskiej spadek ten wyniósł wówczas 13,7% r/r. 44

45 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Budownictwo Bardzo dobre wyniki produkcji budowlanej w latach przedkryzysowych, będące pochodną utrzymującego się na wysokim poziomie popytu na nieruchomości, podtrzymywały pozytywne oczekiwania co do kształtowania się koniunktury na rynku w przyszłości, co zachęcało inwestorów do przenoszenia kapitału do sektora budowlanego. Sytuacja ta diametralnie zmieniła się w roku 2009, kiedy to kryzys na rynku nieruchomości w Stanach Zjednoczonych, poprzez szereg finansowych kanałów transmisji, doprowadził do głębokiej korekty na globalnych rynkach nieruchomości. Skutkiem tego, w drodze wycofywania się inwestorów z zaplanowanych projektów oraz spowolnienia tych dotychczas realizowanych, wynik sektora budowlanego unijnych gospodarek znacząco się wówczas pogorszył. Wykres 5 Produkcja budowlana w UE w 2010 r. (w relacji do roku poprzedniego) w % % ,6-29,8-23,4-20,2-17,9-16,9-13,4-12,4-10,9-10,1-8,5-8,4-7,9-7,7-7,7-4,4-4,3-4,1-3,4-3,4-1,2 0,0 0,1 0,3 3,7 5,9 6,6 Grecja Irlandia Łotwa Hiszpania Bułgaria Słowenia Rumunia Estonia Niderlandy Węgry Portugalia Dania Cypr Czechy Litwa Słowacja Austria UE-27 Francja Włochy Belgia Malta Luksemburg Niemcy Polska Szwecja Wlk. Brytania Źródło: Eurostat Odbudowa potencjału sektora budowlanego Unii Europejskiej w 2010 r. przebiegała w stosunkowo wolnym tempie. Zdecydowana większość gospodarek nie była w tym okresie w stanie przewyższyć zeszłorocznych, i tak bardzo słabych wyników. Źródłem tak kształtujących się tendencji w skali całej UE był utrzymujący się na niskim poziomie popyt inwestycyjny na nieruchomości, będący rezultatem zaostrzonej polityki kredytowej banków w odniesieniu do projektów budowlanych. Na tle Unii Europejskiej polski sektor budowlany w 2010 r. prezentował się korzystnie, odnotowując 3,7% wzrost produkcji sprzedanej, przy 4,5% przyroście w roku poprzednim. Osiągnięty wynik sektora w dużej mierze zdeterminowany został negatywnym wpływem pozaekonomicznych czynników zewnętrznych. Niekorzystne warunki atmosferyczne w postaci bardzo niskich temperatur (I kw. roku) oraz powodzi (II kw. roku), skutecznie ograniczyły aktywność przedsiębiorstw z branży budowlanej Rynek pracy W 2010 roku niekorzystne tendencje dla rozwoju sytuacji na rynku pracy w Unii Europejskiej pogłębiły się. Znaczące spadki produkcji budowlanej skutkowały zarówno wzrostem bezrobocia, jak i redukcją zatrudnienia. W okresie tym średnioroczny poziom bezrobocia w UE wyniósł 9,6% (zgodnie z metodologią Eurostatu), przewyższając wynik sprzed roku o 0,6 pkt. proc. Zatrudnienie w tym samym czasie spadło o 0,5% w skali roku. 45

46 MINISTERSTWO GOSPODARKI W 2010 r. stopa bezrobocia w Polsce kształtowała się na poziomie średniej unijnej 9,6% (przed rokiem 8,2%). Wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej lata (wg BAEL) w Polsce był w 2010 r. nadal niższy od średniej unijnej (64,2%) i wyniósł 59,3%. Na słabsze niż przed rokiem wyniki na rynku pracy w 2010 r. rzutowały nadal efekty wywołane ograniczeniem aktywności gospodarczej w okresie globalnego kryzysu. Tym niemniej sygnały polepszającej się koniunktury spowodowały, iż sytuacja na rynku pracy stopniowo się poprawia Inflacja Globalny kryzys finansowy, poprzez stymulowanie awersji do ryzyka, w dużym stopniu ograniczył popyt na pieniądz. Efektem tego, przy ograniczonej konsumpcji, był stosunkowo niewielki przyrost cen dóbr i usług, którego skala w Unii Europejskiej w całym 2009 roku wyniosła 1,0%. W roku 2010 tendencja ta odwróciła się. Coraz większy napływ kapitału do gospodarek rozwijających się (w tym do Polski), rosnący popyt konsumpcyjny oraz globalne ceny towarów spożywczych i nośników energii, znalazły swoje odzwierciedlenie we wzroście inflacji (HICP) w Unii Europejskiej do 2,1%. W Polsce wskaźnik inflacji (HICP) wyłamał się z ogólnie panującej tendencji wzrostowej. Mimo tego, że w 2009 r. był on jednym z najwyższych w UE i średniorocznie wyniósł 4,0%, to w roku 2010 spadł do poziomu 2,7%. Wynikało to m.in. z wysokiej bazy roku 2009, kiedy to miał miejsce znaczny wzrost cen administrowanych oraz akcyzy. W związku ze stopniowo narastającą presją płacową oraz utrzymującym się wzrostem cen towarów spożywczych i nośników energii, w pierwszych miesiącach 2011 r. wskaźnik inflacji HICP ponownie wzrósł. W kwietniu wyniósł on 4,1%, tj. najwięcej od sierpnia 2009 r UE po globalnym kryzysie ekonomicznym Kryzys finansowy uwydatnił problemy gospodarcze wielu krajów. Pogorszenie koniunktury gospodarczej oraz interwencje publiczne mające na celu pobudzenie wzrostu gospodarczego przełożyły się na wzrost długu publicznego w większości krajów oraz zaostrzenie problemów wynikających z nadmiernego zadłużenia. Jednocześnie to właśnie skutki kryzysu doprowadziły do dyskusji nt. oceny poziomu bezpieczeństwa finansowego UE. Komisja Europejska powołała grupę ekspertów pod przewodnictwem Jacquesa de Larosière a, która zidentyfikowała podstawowe luki w dotychczasowej strukturze nadzoru finansowego przyczyniające się do powstania i rozprzestrzeniania się kryzysu. Do najważniejszych z nich należało: (1) skupienie uwagi regulatorów i nadzorców na pojedynczych instytucjach finansowych, a przez to niedostrzeganie ryzyk o charakterze systemowym; oraz (2) niedostateczna współpraca transgraniczna instytucji odpowiedzialnych za stabilność finansową w krajach Unii Europejskiej. Kierując się rekomendacjami raportu de Larosière a UE przeprowadziła poważną reformę sieci bezpieczeństwa finansowego. Od stycznia 2011 r. w Unii Europejskiej funkcjonuje nowy Europejski System Organów Nadzoru Finansowego. Jego działalność opiera się na dwóch filarach: makroostrożnościowym i mikroostrożnościowym. Nadzór markoostrożnościowy nad systemem finansowym Unii sprawuje nowo powołany niezależny organ Europejska Rada ds. Ryzyka Systemowego, która koncentruje się na identyfikacji różnych czynników ryzyka dla całego systemu finansowego i wczesnym reagowaniu na nie. Instrumentarium Rady stanowią ostrzeżenia oraz zalecenia dotyczące działań zaradczych. Nadzór mikroostrożnościowy w zakresie odpowiedzialności za sprawowanie nadzoru nad systemami finansowymi w państwach Unii Europejskiej i kontroli ryzyka w indywidualnych instytucjach finansowych pozostał w rękach narodowych organów nadzoru finansowego. 46

47 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Ostatnia recesja i światowy kryzys gospodarczy wymusiły też na rządach poszczególnych krajów UE podjęcie radykalnych działań interwencjonistycznych. Główną, negatywną, konsekwencją takich działań jest wzrost deficytów budżetowych i w dalszej konsekwencji przyrost długu publicznego. Obecnie czynniki te stają się kluczowe przy ocenie bieżącej sytuacji unijnej gospodarki. Globalny kryzys finansowy i gospodarczy udowodnił również, że koordynacja polityk gospodarczych państw UE wymaga zmian. W opublikowanych w 2010 r. komunikatach, dotyczących propozycji zwiększenia efektywności koordynacji polityk gospodarczych, KE wskazywała na potrzebę wzmocnienia Paktu Stabilności i Wzrostu unijnych ram koordynacji krajowych polityk budżetowych. We wrześniu 2010 r. KE opublikowała pakiet 6 projektów aktów prawnych dotyczących wzmocnienia zarządzania gospodarczego. Ramka 1 Prace legislacyjne w zakresie zarządzania gospodarczego Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie Rady 1466/97 (funkcja zapobiegawcza paktu stabilności i wzrostu), Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie Rady 1467/97 (funkcja naprawcza paktu stabilności i wzrostu), Rozporządzenie w sprawie skutecznego egzekwowania nadzoru budżetowego w strefie euro, Rozporządzenie w sprawie zapobiegania zakłóceniom równowagi makroekonomicznej i ich korygowania, Rozporządzenie w sprawie środków egzekwowania korekty nadmiernych zakłóceń równowagi makroekonomicznej w strefie euro, Dyrektywa Rady w sprawie wymogów dotyczących ram budżetowych państw członkowskich. Wśród propozycji legislacyjnych znalazł się m. in. projekt rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady, stanowiący część prewencyjną Paktu Stabilności i Wzrostu. Celem części prewencyjnej Paktu miałoby być zapewnienie prowadzenia przez państwa członkowskie rozważnej polityki budżetowej, tak aby nie stwarzać ryzyk dla stabilności fiskalnej, co mogłoby mieć negatywne konsekwencje dla Unii Gospodarczej i Walutowej jako całości. W projekcie rozporządzenia KE zaproponowała definicję zdrowej polityki budżetowej - kraje prowadzą zdrową politykę budżetową, jeśli nominalne tempo wzrostu wydatków nie przekracza w tych gospodarkach nominalnego tempa wzrostu PKB z okresu kilku lat. Natomiast w krajach, które nie osiągnęły swoich średniookresowych celów budżetowych MTO (czyli salda strukturalnego, którego osiągnięcie pozwoli m.in. zapewnić margines bezpieczeństwa dla kryterium nieprzekraczania progu 3% PKB przez deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych), wspomniane tempo wzrostu wydatków powinno być mniejsze niż tempo wzrostu PKB. Wyjątkiem miałaby być sytuacja, gdy nadmierny wzrost wydatków zostanie zrównoważony działaniami po stronie dochodowej. Głównym celem tego rozwiązania jest skłonienie państw do przeznaczania nadzwyczajnych dochodów na redukcję długu, a nie na finansowanie wydatków. Jeśli państwo znacząco naruszałoby zasadę zdrowej polityki budżetowej, KE mogłaby formułować ostrzeżenie. W przypadku ustawicznego lub poważnego naruszenia zasady zdrowej polityki budżetowej Rada wydawałaby rekomendację w celu podjęcia działań korygujących. W ramach działań eliminujących w przyszłości ryzyko wystąpienia problemów gospodarczych w obszarze unijnym, KE zaproponowała również stworzenie mechanizmu monitorowania, zapobiegania i korygowania nierównowag makroekonomicznych (podobny w funkcjonowaniu do obowiązującego w UE nadzoru finansów publicznych państw członkowskich). Podstawę nowego mechanizmu stanowiłby coroczny raport KE, który zawierałby analizę wskaźników pozwalających wykryć nierównowagi makroekonomiczne w państwach członkowskich. Raport podlegałby dyskusji i konkluzjom Rady Ecofin, po czym Komisja przygotowywałaby pogłębiony raport dla każdego z krajów, w którym zauważy ryzyko dla stabilności makroekonomicznej, bądź występowanie nierównowagi makroekonomicznej. Rada 47

48 MINISTERSTWO GOSPODARKI Ecofin mogłaby wydać rekomendacje dla danego państwa, a KE zainicjować tzw. procedurę nadmiernej nierównowagi. Państwo członkowskie objęte procedurą byłoby zobowiązane do przedłożenia planu naprawczego celem jego zaopiniowania, a następnie do regularnego raportowania o postępie w realizacji planu. Ramka 2 Raport mechanizmu ostrzegawczego 15 marca 2011 roku Rada Ecofin uzgodniła generalne porozumienia w sprawie propozycji KE o podjęciu działań regulacyjnych w zakresie prewencji i ewentualnie naprawy występujących nierównowag makroekonomicznych. Dało to podstawę do rozpoczęcia rozmów z Parlamentem Europejskim opartych na trilogu w ramach procedury kodecyzji. Punktem startowym dla rozpoczęcia Procedury Nadmiernych Nierównowag (ang. Excessive Imbalances Procedure, EIP) będzie corocznie przygotowywany przez KE raport mechanizmu ostrzegawczego, który będzie składał się z tabeli wyników (scoreboard) wraz z oceną ekonomiczną wyników państw. Biorąc pod uwagę wyniki raportu jak również dyskusje w ramach Rady i Eurogrupy, Komisja zdecyduje dla których państw członkowskich istnieją przesłanki do przeprowadzenia analiz pogłębionych. Dopiero pogłębione analizy będą stanowiły podstawę do opracowania ewentualnych rekomendacji dla państw członkowskich czy też zastosowania działań prewencyjnych/naprawczych (preventive or corrective arm). W tym celu zaangażowana została Grupa robocza LIME (Lisbon Methodology Working Group), która zaproponowała ograniczoną liczbę 8 wskaźników: 1. Current account balance as a percent of GDP - saldo obrotów bieżących wyrażony procentowo w stosunku do PKB 2. Net international investment position (NIIP) as a percent of GDP - międzynarodowa pozycja inwestycyjna netto wyrażona procentowo w stosunku do PKB 3. Real Effective Exchange rate (REER) based on the harmonised index of consumer prices deflator (HICP) - realny efektywny kurs walutowy oparty na zharmonizowanym indeksie delatora cen konsumpcyjnych 4. Export market share - udział w eksporcie 5. Unit Labour costs - jednostkowe koszty pracy 6. Housing market: the House Price Index (HPI) - rynek mieszkaniowy: indeks cen mieszkań.. 7. Private sector debt zadłużenie sektora prywatnego 8. Private sector credit flow (transactions) - przepływy kredytowe sektora prywatnego 9. General government (public) sector debt zadłużenie sektora rządowego (publicznego) Powyższe wskaźniki zostały dobrane z zastosowaniem czterech zasad: Wskaźniki powinny być ukierunkowane odpowiednio na nierównowagi makroekonomiczne i utratę konkurencyjności, ze szczególnym zwróceniem uwagi na prawidłowe funkcjonowanie strefy Euro, Scoreboard (wskaźniki i określone dla nich progi) powinien dostarczać wiarygodnych sygnałów dla potencjalnie szkodliwych nierównowag i stratach w konkurencyjności na wczesnych etapie ich powstawania, Należy wziąć pod uwagę oddźwięk wyników państw, które będzie prezentował scoreboard, wyniki powinny przedstawiać realne obawy tam gdzie rzeczywiście występują tak by nie powodować fałszywych stanów alarmowych, Wskaźniki i dane wykorzystywane do ich obliczeń powinny charakteryzować się wysoką jakością statystyczną. W maju 2011 r. Rada Europejska przyjęła pakiet środków służących zachowaniu stabilności finansowej oraz stymulowaniu trwałego wzrostu gospodarczego. Celem podjętych działań było również wzmocnienie zarządzania gospodarczego oraz konkurencyjność strefy euro i UE. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do przedstawienia wieloletnich planów konsolidacyjnych, obejmujących m.in.: szczegółowe cele dotyczące deficytów, dochodów i wydatków oraz planowaną strategię osiągnięcia tych celów wraz z harmonogramem jej realizacji. Formułowane polityki budżetowe na rok 2012 będą miały na celu odbudowę zaufania przez przywrócenie stabilnych ścieżek długu 48

49 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI i zapewnienie zmniejszenia deficytów poniżej poziomu 3% PKB w uzgodnionych i przyjętych ramach czasowych. Osiągnięcie przyjętych celów w zakresie redukcji deficytów wymaga w większości przypadków rocznej korekty strukturalnej przekraczającej 0,5% PKB. Jako uzupełnienie wysiłków na rzecz konsolidacji fiskalnej, KE zaleciła reformy strukturalne służące dynamiczniejszemu rozwojowi gospodarczemu. W tym kontekście państwa członkowskie zostały zobowiązane do realizacji strategii Europa Zarządzanie gospodarcze ma podstawowe znaczenie przy zapewnieniu dyscypliny fiskalnej i uniknięcia braku równowagi makroekonomicznej. Obejmuje ono reformę Paktu Stabilności i Wzrostu, mającą na celu zwiększenie nadzoru nad politykami budżetowymi i stosowanie środków egzekwowania w sposób bardziej spójny, także na wcześniejszym etapie. Obejmuje również nowe przepisy dotyczące krajowych ram budżetowych i nowego nadzoru w zakresie zakłóceń równowagi makroekonomicznej. Najnowszą inicjatywą w zakresie wzmocnienia zarządzania gospodarczego w UE jest Pakt Euro Plus. Został on wstępnie uzgodniony przez państwa strefy euro na szczycie 11 marca 2011 r. jako Pakt na rzecz euro. Nazwa została zmieniona w związku z wolą przystąpienia do paktu państw członkowskich spoza strefy euro (Polska, Bułgaria, Dania, Litwa, Łotwa i Rumunia). Celem paktu jest wzmocnienie gospodarcze Unii Gospodarczej i Walutowej oraz wprowadzenie nowej jakości do koordynacji polityki gospodarczej, tak aby było możliwe wzmocnienie konkurencyjności i tym samym zwiększenie stopnia konwergencji. Przyczynić się to ma do wzmocnienia gospodarki unijnej. Pakt ma w pełni respektować integralność jednolitego rynku. Pakt zawiera listę dobrych praktyk i sugestii możliwych działań w poszczególnych obszarach, która może służyć jako inspiracja w ustalaniu krajowej listy działań. W Pakcie sformułowano cztery cele: wspieranie konkurencyjności, wspieranie zatrudnienia, wzmocnienie równowagi finansów publicznych, wzmacnianie stabilności finansowej. Zapisy Paktu przewidują, że państwa będą same stawiały sobie cele, a następnie je deklarowały i realizowały zgodnie z narodowymi ambicjami i krajowym porządkiem prawnym. Dlatego na Pakt należy patrzeć jako na jeden z elementów wspólnej koordynacji działań, mających na celu pokonanie trudności stojących przed UE oraz zapewnienie konkurencyjności. Stawiane w ramach Paktu cele i deklarowane działania dla ich osiągnięcia będą uwzględniane w Krajowych Programach Reform oraz Programach Stabilności lub Konwergencji. Realizacja każdego z tych celów leży w interesie polskiej gospodarki. Przystąpienie Polski do Paktu ma również na celu uniknięcie podziału Europy na Europę dwóch prędkości. Zapewnienie stabilności finansowej UE, w tym strefy euro, ma kluczowe znaczenie dla możliwości rozwojowych unijnej gospodarki. Stąd, została podjęta przez Radę Europejską decyzja co do zmiany zapisów w TFUE w odniesieniu do ustanowienia Europejskiego Mechanizmu Stabilności. Nowe zapisy powinny wejść w życie z początkiem 2013 r., po zakończeniu procedur zatwierdzania zmiany na szczeblu poszczególnych krajów. Przedstawione rozwiązania mówią o potrzebie pogłębienia nadzoru i koordynacji w zakresie polityki gospodarczej UE. Powinna ona być tak prowadzona, aby niwelowała występujące nierównowagi makroekonomiczne i towarzyszący im spadek konkurencyjności. Zmniejszenie nierównowagi makroekonomicznej ma być jedną z wytycznych, które stanowić będą ramy programowania strategii Europa 2020 na poziomie krajowym. Komisja Europejska proponuje stworzenie szczegółowego systemu monitoringu makroekonomicznego zarówno na poziomie Unii Gospodarczej i Walutowej, jak 49

50 MINISTERSTWO GOSPODARKI i krajowym. Celem takiego monitoringu byłoby dokonywanie zestawienia porównawczego, obejmującego m.in. wskaźniki dotyczące: kształtowania się obrotów bieżących, produktywności, kosztów pracy, stóp procentowych, zadłużenia itd., co mogłoby służyć wzmocnieniu podejścia krytycznego wobec poszczególnych gospodarek. Ustanowienie europejskiego mechanizmu stabilizacji finansowej ma obecnie charakter tymczasowy (trzyletni). Stąd, zdecydowano się na dokonanie zapisów w TFUE w odniesieniu do ustanowienia Europejskiego Mechanizmu Stabilności o charakterze stałym. Reasumując, należy stwierdzić, że przedstawione przez UE propozycje zmian to najgłębsza do tej pory próba przeprowadzenia reformy sposobu zarządzania gospodarką unijną, szczególnie strefą euro, od początku jej powstania. Ramka 3 Pomoc finansowa dla Grecji W związku z napiętą sytuacją w finansach publicznych Grecji, 21 lipca 2011 r. Rada Europejska określiła zestaw działań pomocowych dla tego kraju. Doceniając podjęte przez Grecję wysiłki na rzecz przyjętych do realizacji reform strukturalnych, w tym szeroko zakrojonych działań prywatyzacyjnych, rządy państw strefy euro wyraziły zgodę na wdrożenie dalszej części programu pomocowego dla greckiej gospodarki. Oprócz Międzynarodowego Funduszu Walutowego w przedsięwzięcie włączony zostaje (w sposób fakultatywny) prywatny sektor finansowy. Na ten cel zostanie przeznaczonych 109 mld EUR. Zadeklarowany wkład sektora finansowego oszacowany został na kwotę ok. 37 mld EUR. Pomoc finansowa będzie wsparta również złagodzeniem warunków udzielanych pożyczek, w tym obniżenie oprocentowania oraz wydłużenie okresu zapadalności długu. RE poparła wniosek KE w zakresie potrzeby stworzenia grupy zadaniowej, która współpracowałaby z rządem Grecji w zakresie przeprowadzanych reform w tym kraju, zwłaszcza w zakresie kierowania w odpowiednie obszary funduszy strukturalnych oraz wspieranie konkurencyjności i zatrudnienia Strategia Europa 2020 i Krajowy Program Reform Nieoczekiwana skala kryzysu gospodarczego, zapoczątkowanego w drugiej połowie 2008 r. ostrym kryzysem na światowych rynkach finansowych, nie tylko ujawniła groźne dla gospodarki niedostatki w regulacji rynków finansowych, ale także potwierdziła wagę reform strukturalnych w gospodarce, zapewniających jej stabilność długookresową. Reformy te z jednej strony umożliwiają szybką i elastyczną reakcję na pojawiające się zaburzenia, a z drugiej strony tworzą warunki dla stabilnego rozwoju, przy uwzględnieniu wyzwań związanych z globalizacją gospodarki, zmianami demograficznymi, czy koniecznością ograniczania skutków oraz dostosowania do zmian klimatu. Obok Krajowych Programów Reform, podstawowym instrumentem realizacji zaproponowanych w strategii Europa 2020 celów są inicjatywy przewodnie (ang. flagship initiatives), realizowane na poziomie UE, państw członkowskich, władz regionalnych i lokalnych. Realizowanych jest siedem tego typu inicjatyw: 1. Unia innowacji skoncentrowanie działalności B+R i innowacji na wyzwaniach, przed którymi stoi społeczeństwo, takimi jak zmiany klimatu, efektywność energetyczna, zmiany demograficzne, ochrona zdrowia; 2. Mobilna młodzież poprawa jakości na wszystkich poziomach edukacji i szkoleń oraz zwiększanie atrakcyjności europejskiego szkolnictwa wyższego na arenie międzynarodowej; 3. Europejska agenda cyfrowa osiągnięcie trwałych korzyści gospodarczych i społecznych z jednolitego rynku cyfrowego opartego na dostępie do szerokopasmowego Internetu; 4. Europa efektywnie korzystająca z zasobów wsparcie zmiany w kierunku gospodarki niskoemisyjnej i efektywniej korzystającej z zasobów środowiska oraz dążenie do wyeliminowania zależności wzrostu gospodarczego od degradacji środowiska przyrodniczego (ang. decoupling); 50

51 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 5. Zintegrowana polityka przemysłowa w erze globalizacji poprawa warunków dla przedsiębiorczości, zwłaszcza MSP oraz wsparcie rozwoju silnej bazy przemysłowej, zdolnej do konkurowania w skali globalnej; 6. Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia stworzenie warunków do unowocześnienia rynków pracy, przez ułatwienie mobilności pracowników i rozwój ich umiejętności, w celu zwiększenia poziomu zatrudnienia oraz zapewnienie trwałości naszych modeli społecznych; 7. Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym zapewnienie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej poprzez pomoc osobom biednym i wykluczonym społecznie oraz umożliwienie im aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym. Ramka 4 Strategia Europa 2020 Przyjęta przez Radę Europejską 17 czerwca 2010 r. strategia Europa 2020 jest nowym, długofalowym programem społeczno-gospodarczym Unii Europejskiej, który zastąpił realizowaną od 2000 r. Strategię Lizbońską. Zaproponowana w Strategii wizja rozwoju jest propozycją społecznej gospodarki rynkowej XXI wieku, cechującej się stabilnym wzrostem gospodarczym oraz zapewniającej wysoki poziom zatrudnienia, produktywności i spójności społecznej. W Strategii podkreśla się potrzebę wspólnego działania państw członkowskich na rzecz wychodzenia z kryzysu oraz wdrażania reform umożliwiających stawienie czoła wyzwaniom związanym z globalizacją, starzeniem się społeczeństw, czy rosnącą potrzebą racjonalnego wykorzystywania zasobów. W celu osiągnięcia powyższych celów w Strategii przyjęto trzy podstawowe, wzajemnie wzmacniające się priorytety: smart growth (rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach), sustainable growth (promowanie gospodarki zrównoważonej efektywniej wykorzystującej zasoby, bardziej zielonej, a zarazem konkurencyjnej) oraz inclusive growth (wzmacnianie gospodarki charakteryzującej się wysokim zatrudnieniem oraz spójnością ekonomiczną, społeczną i terytorialną). Dodatkowo, w Strategii przyjęto wskaźniki umożliwiające monitorowanie postępu w realizacji ww. priorytetów za pomocą pięciu nadrzędnych celów, określonych na poziomie całej UE (do osiągnięcia w 2020 r.): - wskaźnik zatrudnienia osób w przedziale wiekowym lat na poziomie 75%; - przeznaczanie 3% PKB UE na inwestycje w badania i rozwój; - osiągnięcie celów 20/20/20 w zakresie klimatu i energii; - ograniczenie liczby osób przedwcześnie kończących naukę szkolną do 10% oraz zwiększenie do co najmniej 40% liczby osób z młodego pokolenia posiadających wyższe wykształcenie; - zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem o 20 mln. Wyznaczenie poziomu realizacji powyższych pięciu celów na poziomie krajowym ostatecznie dokonało się w Krajowych Programach Reform, przedstawionych przez poszczególne państwa członkowskie w kwietniu 2011 r. Składnikiem nowej Strategii jest również 10 Zintegrowanych Wytycznych na rzecz Wzrostu i Zatrudnienia (ang. Integrated Guidelines for Growth and Jobs), które wyznaczają ramy nowej strategii gospodarczej i stanowią podstawę do sformułowania Krajowych Programów Reform, określających realizacje założeń Strategii na poziomie krajowym. Ze względu na uregulowania traktatowe, zintegrowane wytyczne są podzielone na dwie grupy: Ogólne wytyczne dla polityki gospodarczej państw członkowskich i Unii, na które składają się: Wytyczna 1: Zapewnienie jakości i stabilności finansów publicznych. Wytyczna 2: Rozwiązanie problemu nierównowagi makroekonomicznej. Wytyczna 3: Zmniejszenie nierównowagi w strefie euro. Wytyczna 4: Optymalizacja pomocy na rzecz badań i rozwoju oraz innowacji, wzmocnienie trójkąta wiedzy i uwolnienie potencjału gospodarki cyfrowej. Wytyczna 5: Bardziej efektywne korzystanie z zasobów i ograniczenie emisji gazów cieplarnianych. Wytyczna 6: Poprawa otoczenia biznesu i środowiska konsumenckiego oraz modernizacja bazy przemysłowej. 51

52 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wytyczne ws. polityk zatrudnienia państw członkowskich, na które składają się: Wytyczna 7: Zwiększenie współczynnika aktywności zawodowej i ograniczenie bezrobocia strukturalnego. Wytyczna 8: Rozwijanie zasobów wykwalifikowanej siły roboczej odpowiadającej potrzebom rynku pracy, promowanie jakości zatrudnienia i uczenia się przez całe życie. Wytyczna 9: Poprawa wydajności systemów kształcenia i szkolenia na wszystkich poziomach oraz zwiększenie liczby osób podejmujących studia wyższe. Wytyczna 10: Promowanie włączenia społecznego i zwalczanie ubóstwa. Wytyczne odnoszą się zarówno do działań mających na celu walkę z kryzysem, zapewnienie równowagi gospodarczej oraz stabilność rynków finansowych (szczególnie w strefie euro), jak i do dalszych niezbędnych reform strukturalnych służących zwiększaniu konkurencyjności, produktywności, potencjału wzrostu oraz konwergencji gospodarczej Europy, a także do działań mających prowadzić do podniesienia poziomu zatrudnienia, ograniczenia bezrobocia strukturalnego, wzrostu kwalifikacji siły roboczej oraz walki z ubóstwem. Bardzo ważnym składnikiem przygotowania Strategii Europa 2020 była identyfikacja obszarów, które stanowią bariery wzrostu, zarówno na poziomie całej Unii, jak i poszczególnych państw członkowskich, w tym i tych odnoszących się do infrastruktury i funkcjonowania rynku wewnętrznego. W odniesieniu do Polski Komisja Europejska zidentyfikowała następujące wyzwania: Redukcja wysokiego deficytu strukturalnego finansów publicznych i zapewnienie prowzrostowej realokacji wydatków publicznych, w tym na infrastrukturę; Zwiększenie poziomu wydatków inwestycyjnych, w tym na infrastrukturę transportową i energetyczną; Zmniejszenie obciążeń regulacyjnych i administracyjnych oraz przyspieszenie rozwoju systemu finansowego w celu poprawy otoczenia przedsiębiorstw; Dalsza poprawa funkcjonowania rynku pracy, zwłaszcza ukierunkowana na poprawę wskaźnika zatrudnienia; Promowanie zdolności innowacyjnych dla wsparcia inwestycji, dywersyfikacji gospodarki i reorientacji w kierunku produkcji i usług o wysokiej wartości dodanej poprzez wzmocnienie powiązań między szkolnictwem wyższym, sektorem badań i systemem innowacji. Odpowiedź na te wyzwania znalazła się w polskim Krajowym Programie Reform (KPR) na rzecz realizacji unijnej strategii Europa 2020, przyjętym przez Radę Ministrów 26 kwietnia 2011 r. Ambitnym, ale realnym zadaniem jest osiągnięcie w 2020 r. zadeklarowanych przez Polskę w KPR następujących wartości w zakresie pięciu wiodących celów strategii Europa 2020 (do osiągnięcia w 2020 r.): 71% stopy zatrudnienia osób w wieku lat; 1,7% udziału w PKB nakładów na badania i rozwój (B+R); zmniejszenie zużycia energii pierwotnej do poziomu ok. 96 Mtoe; zmniejszenie do 4,5% odsetka osób wcześnie porzucających naukę oraz zwiększenie do 45% odsetka osób z wykształceniem wyższym w wieku lat; obniżenie o 1,5 mln liczby osób zagrożonych ubóstwem i/lub deprywacją materialną i/lub żyjących w gospodarstwach domowych bez osób pracujących lub o niskiej intensywności pracy. W KPR określono działania niezbędne do podjęcia w perspektywie do 2014 roku, pokazując bardziej szczegółowo te na najbliższy rok. Coroczna aktualizacja KPR pozwoli na wskazywanie następnych zadań, które należy realizować w pierwszej kolejności w miarę zmieniającej się sytuacji społecznogospodarczej, pamiętając przy tym o perspektywie średniookresowej do 2020 roku. Polski KPR skupia się na działaniach, które mają na celu odrabianie zaległości rozwojowych oraz budowę nowych przewag konkurencyjnych, w trzech obszarach priorytetowych: 52

53 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Infrastruktura dla wzrostu zrównoważonego; Innowacyjność dla wzrostu inteligentnego; Aktywność dla wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu. Odrabianie zaległości rozwojowych polegać będzie przede wszystkim na zmniejszeniu dystansu infrastrukturalnego, m.in. w transporcie, energetyce, telekomunikacji, infrastrukturze społecznej, oraz poprawie otoczenia regulacyjnego i działaniach na rzecz podniesienia jakości stanowionego prawa, z zachowaniem wysokiej jakości usług świadczonych przez administrację publiczną. Budowanie nowych przewag konkurencyjnych wymaga przede wszystkim działań związanych z poprawą zdolności innowacyjnych przedsiębiorstw oraz społeczeństwa. Ważne jest również wzmocnienie powiązań między szkolnictwem wyższym, sektorem nauki i sferą gospodarki. Konieczne jest także uzyskanie impetu cyfrowego, który będzie jedną z kluczowych dźwigni dla utrzymania wysokiego tempa rozwoju gospodarczego w przyszłości. Dotyczy to w szczególności nowych przewag konkurencyjnych, które będą tworzone w oparciu o zaawansowane technologie. Pozwoli to Polsce w średnim okresie podnieść innowacyjność gospodarki i zwiększyć adaptacyjność społeczeństwa. Poczynając od 2011 roku, koordynacja polityki gospodarczej w UE i wdrażania Strategii Europa 2020 przebiega w ramach tzw. Europejskiego Semestru (ES), trzema równoległymi, ale wzajemnie powiązanymi torami: nadzoru makroekonomicznego, koordynacji tematycznej i nadzoru fiskalnego. Pierwsze dwa tory dotyczą problematyki objętej KPR i Zintegrowanymi Wytycznymi (pierwszy tor: wytyczne 1-3, drugi tor: wytyczne 4-10). Tor trzeci dotyczy problematyki objętej Programami Stabilności lub Konwergencji, przygotowywanymi na mocy Paktu Stabilności i Wzrostu. Przewidziane w ramach ES zsynchronizowanie cyklów opracowania KPR i Programów Stabilności lub Konwergencji zakłada, że te dwa dokumenty będą przygotowywane nie jesienią, jak dotychczas, lecz na wiosnę, tak by mogły być podstawą do określenia założeń budżetu państwa na kolejny rok. Ramka 5 Mechanizm Europejskiego Semestru Etapy rocznego cyklu koordynacji polityki gospodarczej w UE: styczeń przedstawienie przez KE rocznego raportu gospodarczego (Annual Growth Survey), luty/marzec doroczny szczyt gospodarczy Rady Europejskiej, na którym państwa członkowskie określają wyzwania stojące przed UE, kwiecień przedłożenie przez państwa członkowskie KPR i Programów Stabilności lub Konwergencji, maj-czerwiec ocena tych dokumentów przez KE, a następnie Radę Europejską, lipiec formalne przyjęcie przez Radę ECOFIN opinii na temat Programów Stabilności lub Konwergencji oraz ewentualnych zaleceń dla państw członkowskich na podstawie oceny KPR, jesień partnerski przegląd na poziomie UE, decyzje (w tym budżetowe) na poziomie państw członkowskich. Zgodnie z harmonogramem Europejskiego Semestru, Komisja Europejska, tak jak i w odniesieniu do innych państw członkowskich, dokonała oceny polskiego Programu Konwergencji i Krajowego Programu Reform. Na podstawie tej oceny, 7 czerwca 2011 Komisja przedstawiła projekt opinii i rekomendacji 5 dla polityki społeczno-gospodarczej Polski. Komisja oceniła, że programy określają ambitny plan konsolidacji finansów publicznych, jednocześnie zwracając uwagę na potrzebę podjęcia kroków w celu dalszego zwiększania zatrudnienia, głównie poprzez wdrażanie reform systemu emerytalnego i kształcenia oraz poprzez poprawę usług opieki nad dziećmi i innymi osobami wymagającymi opieki. Ponadto, w ocenie Komisji, należy dalej zwiększać konkurencyjność pozacenową poprzez ulepszenie ram działalności badawczo-rozwojowej i poprawę otoczenia biznesu oraz poprzez wspieranie inwestycji infrastrukturalnych. 5 Po akceptacji politycznej przez Radę Europejską 23 czerwca 2011 r., rekomendacje zostały przyjęte przez Radę ECOFIN 12 lipca 2011 r., zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. 53

54 MINISTERSTWO GOSPODARKI W szczególności w rekomendacjach zwraca się uwagę na potrzebę podjęcia przez Polskę następujących działań w latach : (1) Wdrożenie środków zapowiedzianych w projekcie budżetu na 2012 r., a w razie potrzeby także dodatkowych, mających na celu ograniczenie deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych do poziomu poniżej 3% PKB. Zapewnienie niezbędnego postępu w dochodzeniu do średniookresowego celu budżetowego przy minimalizacji w przyszłości cięć w wydatkach prowzrostowych. (2) Uchwalenie przepisów wprowadzających od 2013 r. stałą regułę wydatkową, opartą na wystarczająco szerokich agregatach budżetowych. Wzmocnienie mechanizmów koordynacji instytucji rządowych i samorządowych w rocznym i średniookresowym procesie budżetowym. (3) Podwyższenie zgodnie z planami ustawowego wieku emerytalnego dla służb mundurowych, kontynuowanie działań mających na celu podwyższenie rzeczywistego wieku przejścia na emeryturę, takich jak jego powiązanie z oczekiwaną długością życia. Określenie harmonogramu dalszej poprawy regulacji dotyczących składek na rolniczy fundusz ubezpieczenia społecznego (KRUS), aby lepiej odzwierciedlały indywidualne dochody. (4) Wdrożenie zaproponowanej strategii uczenia się przez całe życie, a także rozszerzenie programów praktyk zawodowych i specjalnych programów kształcenia i szkolenia zawodowego dla pracowników w starszym wieku i o niskich kwalifikacjach. Wzmocnienie powiązań pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem poprzez wdrażanie programu Budujemy na wiedzy; wdrożenie reformy szkolnictwa wyższego (program Partnerstwo dla wiedzy), tak aby lepiej dostosować ofertę edukacyjną do potrzeb rynku pracy. (5) Zwiększenie udziału kobiet w rynku pracy poprzez podjęcie działań w celu zapewnienia stabilnego finansowania placówek opieki nad dziećmi w wieku przedszkolnym by zwiększyć wskaźnik przyjmowania do tych placówek dzieci poniżej 3 lat. (6) Udoskonalenie zachęt dla inwestycji w moce wytwórcze w energetyce, mających na celu wspieranie niskoemisyjnych technologii, a także środków służących dalszemu rozwojowi transgranicznych połączeń elektroenergetycznych sieci przesyłowych; opracowanie wieloletniego planu inwestycji w infrastrukturę kolejową i wdrożenie Master planu dla transportu kolejowego. (7) Podjęcie działań w celu uproszczenia procedur prawnych związanych z egzekwowaniem umów; dokonanie przeglądu przepisów dotyczących budownictwa i zagospodarowania przestrzennego, w celu uproszczenia procedur odwoławczych i przyspieszenia procedur administracyjnych Rynek wewnętrzny Swobodny przepływ towarów i usług Ogólnoeuropejska debata na temat przyszłości rynku wewnętrznego Skutki kryzysu gospodarczego, którego szczególne nasilenie miało miejsce w latach , wpłynęły ujemnie na spoistość rynku wewnętrznego UE. Złamanie zasad tego rynku nastąpiło m. in. w wyniku zastosowania przez wybrane państwa członkowskie środków o charakterze protekcjonistycznym. Odpowiedzią na niepokojące tendencje w zakresie spowolnienia integracji rynku wewnętrznego był raport prof. Mario Monti ego, b. Komisarza UE ds. rynku wewnętrznego i konkurencji raportu na temat sposobów na ożywienie tego rynku. W raporcie Nowa strategia na rzecz jednolitego rynku. W służbie gospodarki i społeczeństwa Europy, opublikowanym 9 maja 2010 r., znalazło się w nim szereg istotnych kwestii m.in.: konieczność regulowania większej liczby zagadnień z zakresu rynku wewnętrznego za 54

55 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI pomocą rozporządzeń; potrzeba konsekwentnego zmniejszenia obciążeń administracyjnych dla przedsiębiorców, wzmocnienie zewnętrznego wymiaru rynku wewnętrznego i inne. Kolejnym krokiem Komisji Europejskiej była pierwsza wersja tzw. Single Market Act (W kierunku Aktu o jednolitym rynku. W stronę społecznej gospodarki rynkowej o wysokiej konkurencyjności. 50 propozycji na rzecz wspólnej poprawy rynku pracy, przedsiębiorczości i wymiany - COM(2010) 608) komunikat z 27 października 2010 r. opisujący inicjatywy, które mają ożywić rynek wewnętrzny i nadać mu nową dynamikę. Komunikat zawierał łącznie 50 inicjatyw, dotykających takich obszarów, jak m. in. polityka konkurencyjności, polityka przemysłowa, normalizacja techniczna, usługi społeczne interesu ogólnego, polityka handlowa (tzw. zewnętrzny wymiar rynku wewnętrznego), patent europejski, ochrona własności intelektualnej, finansowanie innowacyjności i inne. 13 kwietnia 2011 r. Komisja Europejska przyjęła ostateczną wersję Komunikatu Akt o jednolitym rynku: Dwanaście dźwigni na rzecz pobudzenia wzrostu gospodarczego i wzmocnienia zaufania. Wspólnie na rzecz nowego wzrostu gospodarczego (Single Market Act - COM(2011)206). Celem Komunikatu jest ożywienie jednolitego rynku poprzez zaproponowanie 12 działań, które mają doprowadzić do jego pełnej funkcjonalności. Szczegółowe propozycje legislacyjne mają zostać zaprezentowane przez KE w 2011 r., tak aby wdrożenie inicjatyw SMA zostało zakończone w 2012 r., kiedy przypada 20 rocznica funkcjonowania jednolitego rynku. Ramka 6 Konsultacje społeczne Single Market Act Konsultacje społeczne pierwotnej wersji Single Market Act zostały przeprowadzone od połowy listopada 2010 r. do połowy stycznia 2011 r. Dokument skonsultowany został z reprezentatywnymi organizacjami partnerów społecznych. Na zaproszenie do udziału w konsultacjach odpowiedziały: PKPP Lewiatan, Krajowa Izba Gospodarcza, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), Polskie Towarzystwo Przemysłu i Rozdziału Energii Elektrycznej (PTPiREE), OPZZ, Izba Bawełny w Gdyni, organizacja Pracodawcy RP, Urzędy Marszałkowskie, Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji przy Ambasadach RP oraz przedsiębiorcy i osoby indywidualne. Wszyscy uczestnicy konsultacji społecznych pozytywnie ocenili publikację komunikatu Single Market Act. Wg przeprowadzonej klasyfikacji 50 działań zaproponowanych w Komunikacie największą liczbę wskazań uzyskały (wg liczby wskazań): działanie nr 1: Przyjęcie patentu Unii Europejskiej 51,5% działanie nr 4: Dalszy rozwój rynku wewnętrznego usług 48% działanie nr 12: Lepszy dostęp MSP do finansowania 45% działanie nr 17: Uproszczenie i modernizacja przepisów dot. zamówień publicznych 45% działanie nr 33: Reforma systemu uznawania kwalifikacji zawodowych 42% działanie nr 5: Rozwój handlu elektronicznego 39% działanie nr 2: Prawa autorskie 33% działanie nr 20: Nowa strategia dot. podatku VAT 33% działanie nr 30: Poprawa wdrażania dyrektywy o delegowaniu pracowników do innych państw członkowskich 33% działanie nr 35: Wspieranie i uznawanie kształcenia pozaszkolnego i umiejętności 33% działanie nr 21 Połączenie wzajemne rejestrów spółek 30% Zdaniem większości uczestników konsultacji Akt o jednolitym rynku proponował działania adekwatne do problemów i wyzwań, które zostały zidentyfikowane w dokumencie. Przeprowadzone konsultacje społeczne wskazywały na priorytetowe znaczenie uproszczeń dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz konieczność stworzenia sprzyjającego otoczenia biznesowego wspomagającego innowacyjność i kreatywność przedsiębiorców. 55

56 MINISTERSTWO GOSPODARKI Z punktu widzenia Polski w ramach inicjatyw Single Market Act ważne znaczenie ma kwestia utworzenia jednolitego, efektywnego i taniego systemu patentowego dostępnego w jak największej liczbie państw członkowskich Unii Europejskiej. Stanowisko w tej sprawie Polska wyraziła już poprzez poparcie celów i założeń zawartych w zaprezentowanych w kwietniu 2011 r. przez Komisję Europejską projektach rozporządzeń tj.: projekcie rozporządzenia Parlamentu i Rady wprowadzającego wzmocnioną współpracę w dziedzinie tworzenia jednolitego systemu ochrony patentowej i projekcie rozporządzenia Rady wprowadzającego wzmocnioną współpracę w dziedzinie tworzenia jednolitego systemu ochrony patentowej w odniesieniu do odpowiednich ustaleń dotyczących tłumaczeń. Kolejne ważne z punktu widzenia interesów Polski działanie dotyczy rozszerzenia zasad normalizacji na sektor usług. W ostatnich latach zauważana jest w Europie tendencja do coraz częstszego stosowania norm w sektorze usług. Większość norm (dla usług) w Europie powstaje na poziomie krajowym (jako normy krajowe w poszczególnych państwach). Tymczasem normy europejskie mogą odegrać ważną rolę również w budowie jednolitego rynku usług. W komunikacie Single Market Act powtórzono postulaty pierwotnej wersji komunikatu dotyczące konieczności wzmacniania infrastruktury transportowej i energetycznej rynku wewnętrznego. Polityka transportowa powinna zmierzać zarówno do polepszenia jakości infrastruktury transportowej niezbędnej do efektywnej produkcji i dystrybucji dóbr na terenie UE, jak i do wspierania rozwoju nowoczesnych usług transportowych. Istotne jest również, aby główne wsparcie finansowe dla infrastruktury pochodziło z istniejących instrumentów unijnych, w tym przede wszystkim z polityki spójności. W obszarze rynku cyfrowego ważne znaczenie dla Polski ma planowana publikacja Komunikatu Komisji Europejskiej na temat handlu elektronicznego. Polska zdecydowanie opowiada się za utworzeniem rynku wewnętrznego usług cyfrowych (digital single market). Według szacunków, stymulowanie szybkiego rozwoju tego rynku do 2020 roku przyniesie UE korzyści w wysokości dodatkowych 4% PKB. W tej dziedzinie za kluczowe należy uznać trzy obszary: usługi telekomunikacyjne i infrastrukturę, handel elektroniczny oraz treści cyfrowe on-line. Polska popiera także inicjatywy Komisji Europejskiej dotyczące: rewizji dyrektyw ws. rachunkowości, której celem ma być redukcja obciążeń administracyjnych dla małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie sprawozdawczości finansowej oraz modernizacji ram prawnych odnoszących się do zamówień publicznych, w zakresie w jakim może się ona przyczynić do uproszczenia procedur udzielania zamówień publicznych. Polska prezentuje natomiast negatywne stanowisko w odniesieniu do włączenia do systemu opodatkowania wyrobów energetycznych elementu opartego na wartości energetycznej oraz emisji CO 2. Z uwagi na znaczne dysproporcje w aktualnym stanie przekształcenia poszczególnych gospodarek w systemy niskowęglowe, wprowadzenie podatku od emisji CO 2 przyniesie zróżnicowane konsekwencje dla poszczególnych gospodarek państw członkowskich. Konieczne jest przedstawienie przez KE analizy skutków wprowadzenia proponowanych rozwiązań, oddzielnie dla każdego państwa, z uwzględnieniem szczególnej sytuacji systemu energetycznego Polski, opierającego się w głównej mierze na wykorzystaniu źródeł wysokoemisyjnych jak np. węgla brunatnego i kamiennego. 56

57 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Ramka 7 Sieć SOLVIT 6 Sieć SOLVIT jest instrumentem pozasądowego rozwiązywania problemów obywateli lub przedsiębiorców z państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego (tj. z krajów UE oraz Norwegii, Islandii i Liechtensteinu), wynikających z niewłaściwego stosowania prawa unijnego przez organy administracji publicznej innych państw członkowskich 7. Centrum SOLVIT Polska funkcjonuje w strukturach Ministerstwa Gospodarki od 1 maja 2004 r. W okresie od 25 czerwca 2010 r. do 13 czerwca 2011 r. Centrum SOLVIT Polska zarejestrowało łącznie 354 sprawy, przy czym przeważająca ich liczba (ponad 80%) pochodziła od wnioskodawców polskich zarówno obywateli, jak i przedsiębiorców. Sprawy polskich obywateli i przedsiębiorców, zgłaszane do polskiego Centrum SOLVIT dotyczyły w szczególności problemów z administracją irlandzką, brytyjską, niemiecką, francuską, włoską, hiszpańską, przy czym przedmiotowe sprawy dot. przede wszystkim zabezpieczeń społecznych, zezwoleń na pobyt oraz uznawania kwalifikacji zawodowych. Centrum SOLVIT Polska prowadziło także sprawy zgłoszone przez inne Centra SOLVIT przeciwko administracji polskiej. Przedmiotowe sprawy dotyczyły najczęściej: podatków, rejestracji pojazdów, zabezpieczeń społecznych. Sprawy zgłaszane były przez Centrum SOLVIT Niemcy, Irlandia, Włochy, Portugalia, Dania, Szwecja, Holandia, Francja, Rumunia, czy Hiszpania. W tym okresie Centrum SOLVIT Polska zamknęło w bazie danych systemu SOLVIT 1 sprawę dotyczącą dostępu produktów do rynku, która została zgłoszona przeciwko administracji polskiej przez szwedzkiego przedsiębiorcę. W sieci SOLVIT w 2010 r. sprawy z zakresu dostępu produktów do rynku stanowiły 4% wszystkich spraw. W 2010 roku do bazy danych SOLVIT wprowadzono jedną sprawę, w której podejrzewano, iż władze włoskie ograniczając czas wykonywania działalności polskim instruktorom narciarstwa na terenie Włoch do 14 dni, naruszały przepisy o swobodzie świadczenia usług. Sprawa została zamknięta jako nierozwiązana, a wnioskodawca został skierowany do KE celem złożenia formalnej skargi na organy administracji włoskiej. W sieci SOLVIT w 2010 r. sprawy z zakresu usług i swobody przedsiębiorczości stanowiły 3% wszystkich spraw. Punkt Kontaktowy ds. Produktów Od 13 maja 2009 r. we wszystkich państwach członkowskich obowiązują przepisy Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 764/2008 z dnia 9 lipca 2008 r. ustanawiające procedury dotyczące stosowania niektórych krajowych przepisów technicznych do produktów wprowadzonych legalnie do obrotu w innym państwie członkowskim oraz uchylające decyzję nr 3052/95/WE. Aby zagwarantować przedsiębiorcom oraz instytucjom dostęp do informacji o krajowych przepisach technicznych oraz o zastosowaniu zasady wzajemnego uznawania w państwach członkowskich ustanowiono sieć Punktów Kontaktowych ds. Produktów (ang. Product Contact Point PCP). Polski PCP działa w Ministerstwie Gospodarki ( W okresie od 25 czerwca 2010 r. do 13 czerwca 2011 r. polski Punkt Kontaktowy ds. Produktów otrzymał łącznie 97 zapytań 8, przy czym przeważająca ich liczba (ponad 70%) pochodziła od wnioskodawców polskich zarówno firm, jak i przedsiębiorców/wnioskodawców indywidualnych. Najwięcej zapytań z zagranicy zgłoszono z Czech (7 próśb o informacje) oraz z Niemiec (5 zapytań). Najwięcej spraw zgłoszonych do Punktu dotyczyło wyrobów budowlanych (46 zapytań) oraz produktów 6 Raport nt. działalności całej sieci w 2010 roku dostępny jest na stronie internetowej KE ( 7 Zalecenie Komisji Europejskiej z 27 listopada 2001r. w sprawie zasad korzystania z SOLVIT - systemu rozwiązywania problemów Rynku Wewnętrznego (2001/893/EC). 8 W poprzednim okresie, tj. od 13 maja 2009 r. do 24 czerwca 2010 r. do polskiego PCP wpłynęły 54 zapytania. 57

58 MINISTERSTWO GOSPODARKI konsumenckich 9 (11 zapytań). Ponadto, pytania dotyczyły oznakowania produktu lub opakowania, różnego rodzaju urządzeń i sprzętów, chemikaliów, nawozów, maszyn, kosmetyków, suplementów diety, produktów spożywczych. Ramka 8 Internal Market Information System Współpraca międzynarodowa w zakresie usług realizowana jest poprzez System Wymiany Informacji na Rynku Wewnętrznym IMI (Internal Market Information System). Moduł usługi jest drugim obszarem objętym zakresem funkcjonowania systemu IMI. Od 2008 r. system wspiera wymianę informacji w obszarze regulowanym przepisami dyrektywy 2005/36/WE ws. uznawania kwalifikacji zawodowych (tzw. moduł kwalifikacje zawodowe). Od połowy maja 2011 r. funkcjonuje również faza pilotażowa współpracy w ramach obszaru regulowanego przepisami dyrektywy 96/71/WE dotyczącej delegowania pracowników w ramach świadczenia usług (tzw. moduł delegowanie pracowników). Rolę koordynatora modułu pełnią odpowiednio Ministerstwo Gospodarki dla obszaru usługi, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla obszaru kwalifikacje zawodowe oraz Główny Inspektorat Pracy dla obszaru delegowanie pracowników. W dalszej perspektywie planowane jest również objęcie systemem innych obszarów rynku wewnętrznego, np. transgraniczną opiekę zdrowotną 10. Obecnie 11 w module systemu IMI obejmującym obszar usług zarejestrowane są 473 polskie instytucje (spośród 6434 z całej UE) ze wszystkich poziomów administracyjnych (urzędy centralne, samorząd terytorialny, zawodowy, inspekcje, izby, etc.). Dodatkowo w I kwartale 2011 r. w systemie IMI udostępniono tzw. bazę informacji o rejestrach, tj. funkcjonalność zapewniającą zarejestrowanym w IMI instytucjom dostęp do listy rejestrów, w szczególności rejestrów usługodawców. Baza zawiera podstawowe informacje nt. rejestrów prowadzonych przez właściwe organy w poszczególnych państwach członkowskich, umożliwiając właściwym organom z innych państw pomoc w znalezieniu i zweryfikowaniu informacji o konkretnym usługodawcy, aby tym samym zaoszczędzić czas i uniknąć konieczności wysyłania wniosku przez IMI. Proces wzajemnej oceny dyrektywy usługowej Zgodnie z art. 39 dyrektywy 2006/123/WE dotyczącej usług na rynku wewnętrznym UE państwa członkowskie zobowiązane zostały do przedstawienia Komisji Europejskiej sprawozdań z wyników przeglądu przepisów prawa krajowego oraz udziału w tzw. procesie wzajemnej oceny. Celem tych działań było przedstawienie dobrych praktyk odnośnie do sposobu transpozycji przepisów ww. dyrektywy, usystematyzowanie dialogu pomiędzy państwami członkowskimi w celu usunięcia pozostałych barier na rynku wewnętrznym UE, a także przygotowania podstaw pod dyskusję dotyczącą kierunków polityki w sektorze usług. Podsumowanie procesu wzajemnej oceny zawarte zostało w Komunikacie Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów Na drodze do lepiej funkcjonującego jednolitego rynku usług wykorzystanie wyników procesu wzajemnej oceny przewidzianego w dyrektywie usługowej COM(2010)20. W dokumencie tym KE zaproponowała przeprowadzenie tzw. sprawdzianu skuteczności jednolitego rynku usług (tzw. performance check), którego celem będzie ocena sytuacji z perspektywy użytkowników jednolitego rynku, takich jak: przedsiębiorstwo, które chce założyć jednostkę zależną w innym państwie członkowskim; osoba prowadząca działalność na własny rachunek, która chce świadczyć transgraniczne usługi. Sprawdzian skuteczności przeprowadzony zostanie w sektorach budowlanym, turystycznym oraz usług dla biznesu. Zgodnie z wstępnym scenariuszem KE performance check zakończony zostanie do marca 2012 r., a jego podsumowaniem będą syntetyczne raporty dot. każdego z wybranych sektorów usług. 9 Głównie produkty osobistego użytku (np. produkty higieniczne dla kobiet), odzież, akcesoria, etc. 10 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/24/UE z dnia 9 marca 2011 r. w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej. 11 Stan 6 czerwca 2011 r. 58

59 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Swobodny przepływ osób 1 maja 2011 r. Austria i Niemcy jako ostatnie z państw UE-15 zliberalizowały dostęp do swoich rynków pracy dla obywateli polskich. Oznacza to, że Polacy posiadają obecnie prawo do swobodnego przemieszczania się i osiedlania w dowolnym kraju Unii Europejskiej, również w celu podjęcia zatrudnienia czy nauki. Kluczowym warunkiem umożliwiającym swobodny przepływ pracowników i podejmowanie pracy za granicą jest uznawanie ich dyplomów i kwalifikacji w innych państwach. Podstawową zasadą systemu uznawania kwalifikacji jest traktowanie pracownika posiadającego pełne kwalifikacje do wykonywania danego zawodu w jednym państwie członkowskim za wykwalifikowanego do wykonywania tego samego zawodu w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej. Kwestie uznawania kwalifikacji zawodowych zostały uregulowane zapisami dyrektywy 2005/36/WE, której głównym celem było umożliwienie każdemu obywatelowi państwa członkowskiego UE uznania kwalifikacji do wykonywania zawodu regulowanego lub działalności w państwie członkowskim innym niż to, w którym uzyskał kwalifikacje zawodowe. Dyrektywa ta została wdrożona do polskiego prawa ustawą z dnia 18 marca 2008 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Jeżeli zawód jest regulowany w danym państwie, osoba która uzyskała kwalifikacje w innym państwie członkowskim potrzebuje ich oficjalnego uznania. 12 W każdym państwie postępowanie w sprawie uznania kwalifikacji przeprowadzają upoważnione organy. W Polsce organami właściwymi w sprawach uznawania kwalifikacji zawodowych są ministrowie kierujący poszczególnymi działami administracji rządowej lub upoważnione przez nich podległe jednostki. W przypadku zawodów nieregulowanych o zatrudnieniu pracownika posiadającego kwalifikacje zawodowe uzyskane w innym kraju członkowskim Unii Europejskiej decyduje pracodawca. Liczba i rodzaj zawodów regulowanych różni się w zależności od państwa. Uznawanie kwalifikacji w zawodach sektorowych (tj. lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej, farmaceuty, lekarza weterynarii i architekta) następuje automatycznie pod warunkiem posiadania przez wnioskodawcę wymienionych w dyrektywie dokumentów poświadczających kwalifikacje lub na zasadzie praw nabytych. Zarządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r. w sprawie świadectw, dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (Dz. U. nr. 97, poz. 624) uregulowana została kwestia organów odpowiedzialnych za legalizację wydawanych przez placówki oświatowe świadectw przeznaczonych do obrotu z zagranicą. W celu podniesienia wartości polskich pracowników w Polsce i w Unii Europejskiej w 2010 r. stworzono Polskie Ramy Kwalifikacji, które mają umożliwić jednolity sposób opisania kwalifikacji zdobytych na każdym etapie uczenia się zarówno formalnego, jak i nieformalnego. Wdrożenie Polskich Ram Kwalifikacji powinno ułatwić porównywanie kwalifikacji zdobywanych w różnym czasie, miejscach i formach, lepsze dostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, wzrost mobilności siły roboczej oraz promowanie uczenia się przez całe życie. Polskie Ramy Kwalifikacji są częścią systemu Europejskich 12 Zawód regulowany to zespół czynności zawodowych, których wykonywanie jest uzależnione od spełnienia wymogów określonych w przepisach danego państwa członkowskiego dotyczących dostępu do wykonywania danego zawodu. Ten sam zawód może być zawodem regulowanym w jednym państwie członkowskim, a w innym należeć do zawodów nieregulowanych. 59

60 MINISTERSTWO GOSPODARKI Ram Kwalifikacji, stanowiącego pierwszy międzynarodowy układ odniesienia, który obejmuje wszystkie kwalifikacje i oparty jest na efektach uczenia się Horyzontalna polityka przemysłowa Światowy kryzys finansowy wykazał, jak istotne dla stabilności ekonomicznej jest sprawne i efektywne funkcjonowanie przemysłu. Szybkie rozprzestrzenianie się spowolnienia gospodarczego pokazało, iż koncepcja narodowych sektorów i przemysłów nie sprawdza się wobec postępującej globalizacji gospodarki i potrzebna jest spójna europejska polityka przemysłowa, reagująca w sposób skoordynowany na zjawiska zachodzące w światowej gospodarce. Jej celem jest stworzenie w Unii Europejskiej (UE) warunków, które zapewniłyby w przyszłości utrzymanie wiodącej roli zjednoczonej Europy w świecie w zakresie przemysłu, który będzie innowacyjny, zrównoważony, a jednocześnie konkurencyjny. Opublikowany 29 października 2010 r. dokument Zintegrowana polityka przemysłowa w erze globalizacji Konkurencyjność i zrównoważony rozwój na pierwszym planie KOM(2010) 614, stanowiący jedną z 7 inicjatyw przewodnich strategii Europa 2020, przedstawia działania i rekomendacje Komisji Europejskiej w zakresie polityki przemysłowej. Dokument ten proponuje strategię wspierania silnej, zdywersyfikowanej i konkurencyjnej bazy przemysłowej w Europie, oferującej dobrze płatne miejsca pracy, niskoemisyjnej i bardziej efektywnie korzystającej z zasobów. W tym celu w ramach przedmiotowej inicjatywy przewodniej proponuje się podjęcie działań ukierunkowanych w szczególności na: poprawę warunków ramowych dla przemysłu, wzmacnianie rynku wewnętrznego, innowacje w przemyśle, większe czerpanie korzyści z globalizacji, modernizację przemysłu oraz wymiar uwzględniający specyfikę danego sektora. Ponadto, w ramach monitorowania sytuacji przemysłu w poszczególnych państwach członkowskich co roku będą przedstawiane sprawozdania na temat konkurencyjności UE i sytuacji w każdym z krajów. Pierwsze sprawozdanie, opublikowane razem z przedmiotowym komunikatem, poświęcone jest obecnej kondycji przemysłów krajowych, powiązanych z nimi badaniom i innowacjom oraz podejściu do zrównoważonego rozwoju. Łączenie nowej horyzontalnej europejskiej polityki przemysłowej z podejściem sektorowym powinno być oparte na wynikach analiz (ang. evidence-based policy) i otwarte dla wszystkich sektorów przemysłu. Dla realizacji wspomnianej inicjatywy przewodniej dotyczącej polityki przemysłowej szczególne znaczenie będą miały następujące inicjatywy KE: inicjatywy przewodnie Europa efektywnie korzystająca z zasobów oraz Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy; przeprowadzenie pogłębionej analizy skutków dla konkurencyjności przemysłowej wynikających z wszystkich istotnych nowych wniosków dotyczących polityki mających znaczny wpływ na przemysł, w ramach procesu oceny skutków, oraz zajęcie się ocenami ex-post i oceną prawodawstwa UE ( kontrole sprawności ), w tym kwestii związanych z konkurencyjnością (od 2011 r.); tzw. pakiet normalizacyjny; przedstawienie nowej strategii w sprawie klastrów i sieci konkurencyjnych w skali światowej, obejmującej specjalne działania na rzecz wspierania klastrów i sieci konkurencyjnych w skali światowej zarówno w sektorach tradycyjnych, jak i rozwijających się; opublikowanie Białej Księgi przedstawiającej politykę transportową na kolejne 10 lat oraz projektu wytycznych KE w zakresie rewizji sieci TEN-T; przedstawienie strategii wspierania internacjonalizacji MSP zawierającą konkretne środki oparte na polityce określonej w programie Small Business Act; 60

61 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI przegląd unijnych działań wspierających reintegrację zawodową zwalnianych pracowników, m.in. w ramach przeglądu rozporządzenia w sprawie Europejskiego Funduszu Dostosowania do Globalizacji; konsultacje z europejskimi partnerami społecznymi na temat europejskich ram restrukturyzacyjnych; przedstawienie wniosków mających na celu przyspieszenie wykorzystania europejskich funduszy strukturalnych i lepsze ich ukierunkowanie, w ramach piątego sprawozdania na temat spójności i w nowych ramach regulacyjnych dotyczących polityki spójności; nowa inicjatywa polityczna w sprawie CSR, w ramach której podjęte zostaną nowe kwestie, takie jak biznes a prawa człowieka i ujawnianie przez przedsiębiorstwa informacji związanych ze środowiskiem, kwestiami społecznymi, zatrudnieniem oraz zarządzaniem; kontrola dobrowolnych inicjatyw przemysłu unijnego mających na celu zapewnienie odnawialności zasobów; zbadanie przed 2012 r. możliwości przedsięwzięcia inicjatywy w sprawie śladu ekologicznego produktów; w oparciu o art. 189 TFUE zaproponowanie w 2011 r. środków na rzecz realizacji priorytetów polityki dotyczącej przestrzeni kosmicznej; opracowanie strategii trwałej konkurencyjności budownictwa; przedstawienie inicjatyw strategicznych wynikających z Zielonej księgi w sprawie uwalniania potencjału przedsiębiorstw z branży kultury i branży twórczej, w tym komunikatu w sprawie kluczowych aspektów konkurencyjności w branży związanej z modą, uruchamiających europejski sojusz sektora kreatywnego i europejski sojusz przemysłu związanego z mobilnością w celu stworzenia platformy współpracy decydentów i przedstawicieli przemysłu; przedstawienie planu trwałego ograniczenia emisji w przemyśle, w połączeniu z planem dotyczącym strategicznych technologii energetycznych; w partnerstwie z państwami członkowskimi i przemysłem, wsparcie dla projektów pokazowych i upowszechnianie super-niskoemisyjnych technologii produkcji, w tym wychwytywania i składowania dwutlenku węgla w sektorze przemysłowym, unikając jednocześnie zakłóceń konkurencji Pakiet energetyczno-klimatyczny W ramach zobowiązań ekologicznych Unia Europejska w marcu 2007 r. wyznaczyła na 2020 rok cele ilościowe, tzw. 20/20/20, tj.: zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do roku 1990, zmniejszenie zużycia energii o 20% w porównaniu z prognozami dla UE na 2020 r., zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii do 20% całkowitego zużycia energii w UE, w tym zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii w transporcie do 10%. W grudniu 2008 roku został przyjęty przez UE pakiet klimatyczno-energetyczny, w którym zawarte są konkretne narzędzia prawne realizacji ww. celów w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych i rozwoju wykorzystania OZE. Kluczowymi elementami przyjętego pakietu są: 1) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/29/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. zmieniająca dyrektywę 2003/87/WE w celu usprawnienia i rozszerzenia wspólnotowego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (tzw. dyrektywa EU ETS), której celem jest doprowadzenie do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych w sektorach objętych systemem EU ETS (tj. energetyce i większości przemysłów) w 2020 roku o 21%, w stosunku do poziomu emisji z 2005 roku. W wyniku negocjacji założeń projektu ww. dyrektywy, Polska otrzymała możliwość zastosowania okresu przejściowego w odniesieniu do obowiązku zakupu przez instalacje energetyczne wszystkich uprawnień do emisji gazów cieplarnianych. Instalacje będą nabywały na aukcjach jedynie część potrzebnych uprawnień 30% w 2013 r. (w stosunku 61

62 MINISTERSTWO GOSPODARKI do średniej emisji z okresu ), a następnie w latach stopniowo zmniejszana będzie pula darmowych uprawnień, aby w 2020 r. osiągnąć pełny system aukcyjny. Okres przejściowy zniweluje negatywne skutki finansowe polityki klimatycznej UE oraz zapobiegnie eliminacji węgla z portfela paliw pierwotnych, co wpłynęłoby na osłabienie bezpieczeństwa energetycznego Polski. Jednocześnie trwają prace nad przygotowaniem wniosku derogacyjnego dla skorzystania z warunków okresu przejściowego dotyczącego obowiązku zakupu przez instalacje energetyczne wszystkich uprawnień do emisji gazów cieplarnianych. O darmowe uprawnienia do emisji CO 2 dla elektroenergetyki na lata mogą się starać m.in. takie kraje, w których w 2006 roku ponad 30% energii elektrycznej było wytworzone z paliwa kopalnego jednego rodzaju, a PKB na mieszkańca w cenach rynkowych nie przekroczył 50% średniego PKB na mieszkańca w cenach rynkowych w Unii. Ten warunek oprócz Polski spełniają także Czechy, Węgry, Bułgaria i Rumunia. Kluczem do uzyskania derogacji jest przygotowanie Krajowego Planu Inwestycji (KPI) zgodnego z wytycznymi Komisji Europejskiej. KPI musi mieć wartość równoważną wartości darmowych uprawnień, o które polska elektroenergetyka zabiega na okres KPI musi być zaakceptowane przez Komisję Europejską. 2) decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/406/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie wysiłków podjętych przez państwa członkowskie, zmierzających do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych w celu realizacji do roku 2020 zobowiązań Wspólnoty dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych (tzw. decyzja non ETS), która zakłada w skali całej UE, w okresie redukcję emisji gazów cieplarnianych o 10% w sektorach nieobjętych systemem EU ETS, takich jak: transport, rolnictwo, mieszkalnictwo, instytucje, handel, usługi, odpady, emisja lotna z paliw, sektor komunalno-bytowy oraz również niektóre procesy przemysłowe i spalanie paliw. W ramach obszaru non-ets unijny cel redukcyjny został zróżnicowany i niektóre państwa członkowskie mogą nawet zwiększyć swoją emisję w okresie Polska ma możliwość zwiększenia emisji w sektorach non-ets o 14%. Podstawową metodą ograniczania emisji CO 2 będzie poprawa efektywności energetycznej. 3) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE, która zakłada zwiększenie udziału energii wytwarzanej w odnawialnych źródłach energii w bilansie energii finalnej Unii Europejskiej do 20% w 2020 r., przy czym dla Polski udział ten ma wynosić 15%. Jednocześnie wszystkie państwa członkowskie powinny zwiększyć udział energii odnawialnej w transporcie do 10% w 2020 r. Zawarte w dyrektywie cele pośrednie dla Polski określają udział energii ze źródeł odnawialnych w poszczególnych latach na następującym poziomie: 2012 r. 8,76%, 2014 r. 9,36%, 2016 r. 10,44%, 2018 r. 11,88%. Obecnie trwają prace nad poprawą warunków dla rozwoju źródeł odnawialnych energii. 4) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/WE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych (zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich kontroli, która przekształca w jeden akt prawny siedem dotychczas obowiązujących dyrektyw. Zakłada ona m.in. zaostrzenie standardów emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu i pyłu od 2016 r., a także: poszerzenie zastosowania najlepszych dostępnych technik (ang. BAT), zwiększenie znaczenia BREF-ów tj. dokumentów referencyjnych BAT przy określaniu warunków pozwoleń, wprowadzenie nowych obowiązków sprawozdawczych, obowiązek corocznych kontroli instalacji objętych dyrektywą. Ustanowiony został także system okresów przejściowych na drodze do osiągnięcia wymaganych pułapów emisji dla: działających dużych obiektów energetycznego spalania tymczasowe odstępstwa, derogacje dla małych systemów wydzielonych, derogacje dla zakładów zasilających sieci ciepłownicze. 62

63 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Polityka energetyczna Polski będąc spójną z polityką energetyczną UE, uwzględnia realizację jej najważniejszych celów. W związku z powyższym, w uchwalonym przez Radę Ministrów w listopadzie 2009 r. - dokumencie Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, położono duży nacisk na realizację zobowiązań wynikających z regulacji Unii Europejskiej Dostosowanie w zakresie energetyki Ustawa Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r. określa zasady kształtowania polityki energetycznej państwa, zasady działalności przedsiębiorstw energetycznych i warunki zaopatrzenia i użytkowania energii i paliw. Ponadto przedmiotowa ustawa reguluje zadania Prezesa URE organu do spraw regulacji gospodarki paliwami i energią. W kolejnych nowelizacjach, podyktowanych przede wszystkim koniecznością wdrożenia do prawa krajowego prawa UE, położony jest nacisk na rozwój konkurencyjnego rynku energii elektrycznej, wzmocnienie pozycji odbiorcy na tym rynku oraz zapewnienie stosownego poziomu bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej. Ponadto stworzono system wsparcia dla energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnych źródłach energii jak również w wysokosprawnej kogeneracji. Poprzez ww. ustawę zostały zaimplementowane m.in. następujące dyrektywy: Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych, Dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 96/92/WE, Dyrektywa 2003/55/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 98/30/WE, Dyrektywa 2004/8/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie wspierania kogeneracji w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło użytkowe na rynku wewnętrznym energii oraz zmieniająca dyrektywę 92/42/EWG, Dyrektywa 2005/89/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 stycznia 2006 r. dotycząca działań na rzecz zagwarantowania bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej i inwestycji infrastrukturalnych, Dyrektywa 2009/72/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 lipca 2009 r. dotyczącej wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE. Nowelizacja Prawa energetycznego z dnia 8 stycznia 2010 r. uszczegóławia i poprawia rozwiązania funkcjonujące już w polskim systemie prawnym w zakresie bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej i inwestycji infrastrukturalnych. Ponadto w nowelizacji m.in. przeniesiono nadzór właścicielski nad operatorem systemu przesyłowego energii elektrycznej do właściwości Ministra Gospodarki, usprawniono procedurę zmiany sprzedawcy, uregulowano kwestię uwalniania zapasów paliw, jak również wprowadzono system wsparcia dla biogazu rolniczego, obowiązek upublicznienia obrotu energią elektryczną. W celu ograniczenia działań spekulacyjnych przy rezerwowaniu mocy przyłączeniowej farm wiatrowych w systemie elektroenergetycznym, wprowadzono obowiązek wniesienia zaliczki na poczet opłaty przyłączeniowej oraz przedstawienia dokumentu stwierdzającego możliwość budowy źródła. Obecnie trwają prace nad projektem nowej ustawy Prawo energetyczne. Podstawowym celem jest zbudowanie spójnych ram prawnych w obszarze energetyki, z uwzględnieniem standardów europejskich, a także wyłączenie z obecnej ustawy - Prawo energetyczne przepisów dotyczących zagadnień gazowych oraz odnawialnych źródeł energii, które zostaną uregulowane w oddzielnych 63

64 MINISTERSTWO GOSPODARKI ustawach. Rozwiązanie takie ma na celu uporządkowanie, uproszczenie i udoskonalenie obwiązujących przepisów oraz dostosowanie istniejących uregulowań do rozporządzeń unijnych - rozporządzenia (WE) Nr 713/2009 z dnia 13 lipca 2009 r. ustanawiającego Agencję ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki oraz rozporządzenia (WE) Nr 714 z dnia 13 lipca 2009 r. w sprawie warunków dostępu do sieci w odniesieniu do transgranicznej wymiany energii elektrycznej i uchylającego rozporządzenie nr 1228/ Rynek wewnętrzny a stosunki z krajami trzecimi Negocjacje Rundy Rozwojowej Doha w ramach Światowej Organizacji Handlu Dynamika negocjacji DDA WTO w ramach obecnej rundy wielostronnych negocjacji handlowych, mających na celu liberalizację handlu światowego (obniżenie ceł i przeszkód we wzajemnym handlu) i wzmocnienie systemu WTO uległa zdecydowanemu spowolnieniu. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był narastający od połowy 2008 r. światowy kryzys gospodarczo-finansowy. I pomimo, że istotnym priorytetem ostatnich prezydencji UE i Komisji Europejskiej było zdynamizowanie tych negocjacji, dalej mamy do czynienia ze stagnacją w tym zakresie, na skutek dużych rozbieżności co do oczekiwanych wyników tych negocjacji (głównie sporu pomiędzy USA i Chinami). Protekcjonizm w handlu międzynarodowym W 2010 r. widoczna była tendencja do wprowadzania przez szereg krajów trzecich środków polityki handlowej rodzących wątpliwości odnośnie ich zgodności z postanowieniami WTO. Taka praktyka była uzasadniana skutkami ostatniego globalnego kryzysu gospodarczego. Na tego typu tendencje wskazywały raporty monitorujące środki polityki handlowej opracowane przez WTO, Bank Światowy, UNCTAD, MFW, OECD oraz Komisję Europejską. Wzrost tego rodzaju środków zwiększa ryzyko dalszego spadku światowych obrotów handlowych, a także może utrudnić wyjście z recesji gospodarczej. Wychodząc z założenia, że odwrócenie się od polityki otwartego rynku opartego na zasadzie wzajemności, nie jest receptą na walkę z kryzysem, podjęto działania na forum UE na rzecz stworzenia efektywnego systemu monitoringu protekcjonistycznych środków polityki handlowej w ramach WTO, w tym rozbudowania zakresu działań Organu ds. Przeglądu Polityki Handlowej (TPRB) oraz zmiany formatu notyfikacji ww. środków do WTO. Relacje z Rosją, Białorusią i Ukrainą Dla Polski kluczowe znaczenie mają relacje handlowe z Rosją, Białorusią i Ukrainą. Po przyjęciu Ukrainy do WTO w maju 2008 roku, Polska wspiera podobne dążenia ze strony Rosji i Białorusi. Członkostwo tych krajów w WTO powinno skutkować większą przewidywalnością w prowadzeniu operacji handlowych na ich rynkach. Członkowie WTO związani są akceptowanymi i obowiązującymi wszystkich regułami określającymi warunki zmian stawek celnych, wszczynania postępowań ochronnych, itp. Członkostwo danego kraju w WTO oznacza większą otwartość rynku tego kraju (obniżki stawek celnych i otwieranie sektorów usług). Oznacza także możliwość zaskarżania działań, które przez innych członków WTO są uważane za niezgodne z regułami WTO (poprzez Organ Rozstrzygania Sporów i procedury panelowe w WTO). Członkowie WTO są także zobowiązani do notyfikacji członkom WTO wszystkich działań stwarzających bariery w handlu lub ograniczenie dostępu do rynku. Oba kraje znajdują się na różnych etapach negocjacji akcesyjnych do WTO. W ostatnim okresie pojawiły się liczne wątpliwości odnośnie rzeczywistych intencji Rosji wobec akcesji do WTO. Z inspiracji Rosji 1 stycznia 2010 r. powołana została Unia Celna Rosja-Białoruś-Kazachstan. Kraje te uzgodniły wspólną zewnętrzna taryfę celną. Zadeklarowały także chęć łącznej akcesji do WTO jako unia 64

65 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI celna. To mogłoby opóźnić ich akcesję do WTO, na skutek odmiennego stanu dotychczasowych procesów akcesyjnych tych krajów. Ostatecznie kraje te zdecydowały się przystąpić do WTO indywidualnie. W II połowie 2011 r. możliwe jest również zakończenie negocjacji UE Ukraina, tj. Pogłębionej i Całościowej Umowy o Wolnym Handlu UE-Ukraina DCFTA (Deep and Comprehensive Free Trade Agreement). Unijne umowy handlowe Istotnym aspektem, który przyczynia się do wzrostu unijnej - w tym polskiej konkurencyjności jest zawieranie przez Unię Europejską (UE) z państwami trzecimi umów o strefach wolnego handlu (ang. FTA s 13 ), umów o partnerstwie i współpracy (PCA), umów o stowarzyszeniu, umów sektorowych oraz umów o unii celnej (unię celną UE podpisała z Turcją). W ostatnim okresie zakończono negocjacje umowy FTA UE Korea Płd. (umowa wchodzi w życie 1 lipca 2011 r.). Zakończono także negocjacje Wielostronnej Umowy Handlowej (Peru, Kolumbia) oraz Umowy Stowarzyszeniowej (z komponentem handlowym) UE Ameryka Środkowa. Toczą się negocjacje dotyczące zawarcia FTA UE Indie, UE Singapur i UE Malezja. Możliwe jest otwarcie podobnych negocjacji z Wietnamem. Będą także prowadzone prace mające na celu otwarcie w przyszłości analogicznych negocjacji z Tajlandią i Filipinami. Przewidywane jest w 2011 r. zakończenie negocjacji umowy DCFTA z Ukrainą oraz możliwa jest finalizacja negocjacji umowy z Kanadą oraz z Mercosur. Zapewnienie dostępu do surowców pozyskiwanych w państwach pozaunijnych Kwestie ograniczeń w dostępie do surowców są szeroko omawiane na forum UE. Niezależnie od podejmowania tych kwestii w ramach toczących się negocjacji FTA, UE podejmuje także inne działanie w tym zakresie. W listopadzie 2009 r. UE wszczęła formalny spór na forum WTO z Chinami dotyczący wprowadzonych przez Chiny ograniczeń w dostępie do niektórych surowców (boksytu, koksu, fluorytu, magnezytu, manganu, węgliku krzemu, krzemu metalicznego, fosforu żółtego, cynku). Kwestia ta dotyczy surowców ważnych dla przemysłu unijnego w takich obszarach jak przemysł lotniczy, okrętowy, samochodowy, maszynowy, elektroniczny, hutniczy i nawozowy. Spór ten na obecnym etapie został rozstrzygnięty na korzyść UE. Z uwagi na wprowadzenie przez Chiny w 2010 r. drastycznych ograniczeń w eksporcie metali ziem rzadkich, nie należy w przyszłości wykluczać podobnej skargi na forum WTO ze strony UE przeciwko Chinom. Dostęp do rynków krajów trzecich Kwestia dostępu do rynków krajów trzecich jest omawiana głównie w ramach prac Komitetu ds. Dostępu do Rynku (MAAC). W ramach tych prac podjęte zostały działania dotyczące utworzenia list barier oraz propozycji działań (hymn sheets) UE w eliminowaniu barier w unijnym eksporcie do kluczowych krajów trzecich (ok. 30). 14 Modyfikacja unijnej ochrony celnej Opłaty celne mają szczególną funkcję gospodarczą, m.in. zawieszenia poboru ceł w UE lub unijnych kontyngentów taryfowych (tzw. autonomiczne/gospodarcze umożliwienie przedsiębiorcom ponoszenia mniejszych kosztów dostaw w określonym czasie). Pozwalają one także na stymulowanie ogólnej 13 Free Trade Agreements marca 2010 r. został powołany Zespół międzyresortowy, który zajmuje się koordynacją działań związanych z barierami w polskim eksporcie do krajów trzecich. Zespół ten będzie zbierał i analizował informacje spływające od polskich producentów i eksporterów, a następnie, jeżeli zajdzie taka konieczność, problemy w polskim eksporcie będą przekazywane do Komisje Europejskiej, z prośbą o pomoc w ich wyeliminowaniu. 65

66 MINISTERSTWO GOSPODARKI aktywności gospodarczej, poprawianie konkurencyjności gospodarki, tworzenie nowych miejsc pracy, modernizacji struktur itd. Wnioski Polski o modyfikację unijnej ochrony celnej dotyczą głównie przemysłu chemicznego, elektronicznego, motoryzacyjnego i hutniczego. W 2010 r. łącznie opracowano i przekazano do KE 17 polskich wniosków oraz 5 sprzeciwów do wniosków innych państw UE. KE uwzględniła 7 polskich wniosków. Regulacje UE w zakresie importu tekstyliów i odzieży oraz wyrobów stalowych W 2010 r. obowiązywały następujące środki handlowe w imporcie do UE wyrobów tekstylnoodzieżowych: kontyngent ilościowy w imporcie towarów pochodzących z Białorusi, kontyngent ilościowy w imporcie towarów pochodzących z Korei Północnej, nadzór licencyjny w imporcie towarów pochodzących z Uzbekistanu (wygasł 5 maja 2010 r.), limity na uszlachetnianie bierne dla Białorusi. W roku 2010 obowiązywały następujące środki handlowe w imporcie do UE wyrobów stalowych: limity ilościowe w imporcie wyrobów stalowych pochodzących z Kazachstanu limity ilościowe w imporcie wyrobów stalowych pochodzących z Rosji nadzór uprzedni nad importem wyrobów stalowych oparty na systemie single-checking (wobec wszystkich kierunków geograficznych, za wyjątkiem towarów objętych ograniczeniami ilościowymi dla Rosji i Kazachstanu). Środki Ochronne UE W 2010 r. trwały prace na forum UE zmierzające do właściwego zdefiniowania środków ochronnych nakładanych przez UE wobec importu z krajów trzecich. Dotyczyło to zarówno działań zmierzających do przeciwdziałania przypadkom nieuczciwego importu na rynek UE ze strony dostawców z krajów pozaunijnych, jak i wysiłków na rzecz modyfikacji istniejących środków ochronnych UE pod kątem interesów polskich producentów np. w przypadku zasad importu chlorku potasu. W zakresie środków ochronnych UE prowadzona była ścisła współpraca z przedstawicielami polskich przedsiębiorców. Praca nad nowymi rozporządzeniami ws. GSP UE Zakończono prace nad projektem regulacji przedłużającej do końca 2013 r. funkcjonowanie obecnego systemu jednostronnych preferencji celnych dla krajów rozwijających się i najsłabiej rozwiniętych tzw. GSP UE (tzw. roll-over GSP). Zgodnie z oczekiwaniami Polski rozporządzenie roll-over ma charakter wyłącznie techniczny, nie ingerujący w obecne rozstrzygnięcia merytoryczne. Jednocześnie kontynuowano prace przygotowawcze dotyczące projektu głębokiej reformy obecnego systemu GSP UE. Projekt tej reformy został przedłożony przez Komisję Europejską w maju 2011 r. Reguły pochodzenia towarów Zakończono długotrwałe prace nad reformą unijnych preferencyjnych reguł pochodzenia na potrzeby systemu GSP UE. Polska w tych pracach zabiegała o właściwe zabezpieczenie interesów sektora wytwórczego, poprzez: stworzenie odpowiednich warunków preferencyjnego dostępu do rynku UE dla towarów z krajów pozaunijnych oraz zapewnienie równej konkurencji towarom wspólnotowym, w tym polskim, przed niekontrolowanym napływem tanich produktów z państw trzecich, zwłaszcza z państw Dalekiego Wschodu. 66

67 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 2.5. Absorpcja funduszy unijnych Perspektywa finansowa W perspektywie finansowej z lat ponad 54% alokacji środków unijnych dla nowych państw członkowskich UE przypadło Polsce. Łączna suma środków publicznych (zarówno krajowych, jak i wspólnotowych), przeznaczonych na realizację Narodowego Planu Rozwoju sięgała kwoty 17,1 mld EUR, w czym wartość dostępnych środków wspólnotowych to 12,8 mld EUR. W okresie tym istniały cztery fundusze strukturalne, realizujące cele polityki spójności UE: Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa. Ponadto działania realizowano również w ramach istniejącego od 1994 r. Funduszu Spójności. Jego celem jest ułatwianie integracji słabiej rozwiniętych krajów poprzez budowę sieci transportowych oraz projektów środowiskowych o znaczeniu ponadregionalnym. W latach środki z Funduszu Spójności przeznaczone dla Polski wynosiły 4,2 mld EUR. Pieniądze w ramach funduszy strukturalnych rozdzielane były w formie programów operacyjnych. W perspektywie finansowej Polskę objęło pięć jednofunduszowych sektorowych programów operacyjnych (SPO): wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw (SPO WKP), rozwoju zasobów ludzkich (SPO RZL), restrukturyzacji i modernizacji sektora żywnościowego oraz rozwoju obszarów wiejskich (SPO ROL), rybołówstwa i przetwórstwa ryb (SPO Ryby), infrastruktury transportowej i gospodarki morskiej (SPO Transport). O dofinansowanie ze środków unijnych można było ubiegać się również w ramach dwufunduszowego Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR), wdrażanego na poziomie poszczególnych województw. Wsparciu procesu wdrażania Funduszy strukturalnych służył Program Operacyjny Pomoc Techniczna. Struktura programów z lat została określona w Podstawach Wsparcia Wspólnoty (w oparciu o Narodowy Program Rozwoju), wedle których celem strategicznym było rozwijanie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej. W ramach perspektywy finansowej przedsiębiorcy korzystali przede wszystkim z SPO WKP (w ramach działania 2.3 Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje, działania 2.2 Wsparcie konkurencyjności produktowej i technologicznej przedsiębiorstw oraz działania 2.4 wspierającego przedsiębiorstwa zobligowane do dostosowania swojej infrastruktury do wymogów ochrony środowiska). Ważnym źródłem finansowania przedsiębiorczości był też SPO RZL (w ramach działania 2.3 Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki i działań z zakresu priorytetu I SPO RZL Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji zawodowej i społecznej) oraz ZPORR (w ramach działań 15 Ocena postępów Polski w zakresie spójności z Unią Europejską, MRR 2007, Fundusze pomocowe Unii Europejskiej. doświadczenia i perspektywy, red. M. Sapała Gazda, MRR 2007, Ewaluacja ex-post Narodowego Planu Rozwoju , MRR 2010 Wnioski z realizacji Polityki Spójności w świetle wyników prac analityczno-ewaluacyjnych okresu , MRR 2011, oraz okresowych raportów MRR o stanie wdrażania programów. 67

68 MINISTERSTWO GOSPODARKI 2.5 i 3.4 wspomagających powstawanie i efektywność mikroprzedsiębiorstw), a na obszarach wiejskich z SPO ROL (w ramach działania 2.4 Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów). Wykorzystanie przyznanych Polsce środków finansowych nie było równo rozłożone w czasie. Po początkowym okresie wolnego wydatkowania, w roku 2006 nastąpiło istotne przyspieszenie (blisko 75% środków zostało wydatkowanych w latach 2006 i 2007), by ostatecznie przekroczyć całkowitą alokację w pierwszej połowie 2009 roku. 30 czerwca 2008 r. zakończył się ostatecznie okres kwalifikowalności dla wszystkich programów realizowanych z udziałem funduszy strukturalnych w ramach perspektywy finansowej Do 30 września 2010 r. Polska certyfikowała do Komisji Europejskiej wydatki kwalifikowane (w części UE), poniesione na realizację projektów w ramach programów operacyjnych w wysokości 9 mld EUR, co stanowi 105% alokacji na lata Jednocześnie KE przekazała Polsce tytułem zaliczek i refundacji poniesionych wydatków ponad 8,1 mld EUR, co stanowi 95% dostępnej alokacji. Zgodnie z zasadami zamknięcia pomocy, KE wstrzymuje dokonywanie refundacji w ramach danego programu w momencie wypłacenia 95% alokacji. Wypłata pozostałych 5% alokacji w postaci salda końcowego będzie możliwa dopiero po złożeniu do Komisji Europejskiej dokumentów końcowych i zakończenia przez nią procedury zamknięcia pomocy. W ramach NPR zrealizowano przeszło 88 tys. projektów, z czego większość została już zakończona, natomiast w przypadku projektów współfinansowanych ze środków Funduszu Spójności Polska będzie mogła kończyć ich realizację jeszcze w 2011 r. W przypadku Funduszu Spójności, ostateczną datą kwalifikowalności wydatków ponoszonych w projektach jest bowiem 31 grudnia 2010 r. Do tego czasu wartość wniosków o płatność przekazanych przez stronę polską do KE wyniosła ok. 4,9 mld EUR, tj. 87,0% dostępnej alokacji w ramach Funduszu Spójności. Dominującymi obszarami wsparcia pod względem wartości ulokowanych środków były: transport (40%), środowisko (26%) i zasoby ludzkie (10%). W perspektywie finansowej programom sektorowym towarzyszyły inicjatywy wspólnotowe: IW EQUAL, ukierunkowana na eliminowanie nierówności na rynku pracy, oraz IW INTERREG, ukierunkowana na zintegrowanie i zrównoważenie rozwoju regionów przygranicznych, o łącznej wartości 355,3 mln EUR. Dodatkowo realizowane były też kontrakty wojewódzkie, obejmujące obok działań wdrażanych w ramach Zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego oraz IW Interreg także działania podejmowane w ramach programów wojewódzkich rozwoju regionalnego, finansowanych w całości z krajowych środków publicznych. Szacuje się, że na realizację kontraktów wojewódzkich przeznaczonych zostało w tym okresie około 281,9 mln EUR. Wraz z przyspieszeniem wydatkowania środków z funduszy UE zwiększał się ich wpływ na podstawowe kategorie ekonomiczne. Realizacja Narodowego Planu Rozwoju przyczyniła silę do osiągnięcia w 2006 r. wyższego poziomu PKB od 0,4% (wg modelu MaMoR2) do 1,6% (wg modelu Hermin) niż w sytuacji gdyby nie wdrażano NPR. Według modeli ekonometrycznych swoje maksimum (około 10%) wpływ ten osiągnie dopiero w najbliższych latach. Ocenia się również, że w 2006 r. poziom inwestycji dzięki funduszom UE był o ponad 7% wyższy. Szacunki dotyczące długiego okresu wskazują, że dzięki realizacji polityki spójności średnioroczne tempo wzrostu PKB w Polsce w okresie było wyższe o ok. 0,4 pkt.proc. W roku 2009 Polska była jedynym krajem w Unii Europejskiej, który odnotował dodatni wzrost PKB (1,6%), z czego ok. połowa była wynikiem realizacji polityki spójności. Przedsiębiorcy byli grupą najaktywniej występującą o przyznanie dotacji na cele inwestycyjne i zaraz po jednostkach samorządu terytorialnego - największymi beneficjentami pomocy strukturalnej oferowanej w ramach NPR Ogółem wspartych zostało ponad 11,6 tys. projektów przedsiębiorstw, z których ok. 10,2 tys. pochodziło od firm z sektora MSP. Dzięki współfinansowaniu udało się zaangażować, obok środków publicznych, ponad 303 mln EUR środków prywatnych oraz stworzyć ponad 7,5 tys. trwałych miejsc pracy. 68

69 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI W zakresie finansowania przedsiębiorstw najważniejszym zagadnieniem z punktu widzenia efektywności polityki spójności w latach (a także w obecnej perspektywie finansowej) są zasady i proporcje stosowania wsparcia bezpośredniego i pośredniego oraz bezzwrotnego i zwrotnego. Doświadczenia z lat przemawiają za koncentrowaniem finansowania bezzwrotnego i bezpośredniego przede wszystkim na przedsięwzięciach wysoce innowacyjnych oraz tych, których powodzenie w największym stopniu uzależnione jest od pomocy państwa, w tym zwłaszcza nastawionych na tworzenie sieci współpracy w systemie innowacji. Poza tymi przypadkami w celu maksymalizowania efektywności instrumentów finansowania przedsiębiorstw konieczne jest jak najszersze wykorzystywanie rynkowych mechanizmów wsparcia. Dodatkowo doświadczenia wynikające z realizacji przedsięwzięć w ramach perspektywy wskazują, że efektywność działań w ramach polityki spójności wymaga zachowania pewnych horyzontalnych warunków interwencji: 16 koncentracja tematyczna, ograniczająca skalę efektów jałowej straty, pozwala na uwolnienie środków finansowych i ukierunkowanie ich na obszary priorytetowe, gdzie interwencja publiczna jest rzeczywiście niezbędna i umożliwia skuteczne oddziaływanie na społecznogospodarczą sytuację kraju i regionów, ważne jest kompleksowe podejście do celów interwencji, zwiększenie efektywności wymaga również wprowadzenia na szerszą skalę krajowych mechanizmów warunkowości (czego przykładem jest Krajowa Rezerwa Wykonania), projektowane działania muszą również w większym stopniu opierać się na rzetelnych badaniach i analizach, przeprowadzanych na wszystkich poziomach zarządzania. Polityka spójności wymaga również precyzyjnej wizji strategicznych zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym. Perspektywa finansowa Na lata , w wyniku reformy polityki spójności, liczba funduszy strukturalnych została ograniczona do Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). Utrzymany został Fundusz Spójności, który podlega dziś podobnym zasadom, co fundusze strukturalne. W obecnej perspektywie finansowej w Polsce wdrażane są następujące programy krajowe: Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej, Program Operacyjny Pomoc Techniczna, oraz 16 regionalnych programów operacyjnych. Cele działań w ramach nowej perspektywy finansowej zawarte zostały w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia (NSRO). Za cel strategiczny NSRO uznano tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski. NSRO zakłada również realizację celów horyzontalnych, wynikających z założeń strategicznych UE oraz z analizy SWOT gospodarki Polski, m.in. podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw. 16 Por. np. Fundusze pomocowe Unii Europejskiej doświadczenia i perspektywy, MRR

70 MINISTERSTWO GOSPODARKI Kluczowym instrumentem w ramach NSRO, nastawionym na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez podnoszenie ich innowacyjności jest Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, (PO IG). Łączna wielkość środków publicznych zaangażowanych w realizację programu w latach to ponad 9,7 mld EUR, z czego ze środków UE pochodzi 8,3 mld EUR (EFRR). Ponad 90% środków skierowane zostanie na działania w obszarach: badania i rozwój, innowacje, technologie informacyjne i komunikacyjne (40% przeznaczono na bezpośrednie wsparcie przedsiębiorców). W ramach PO IG wspierane są działania z zakresu innowacyjności produktowej, procesowej, marketingowej i organizacyjnej, które w sposób bezpośredni lub pośredni przyczyniają się do powstawania i rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw, przy czym chodzi tutaj o innowacyjność co najmniej w skali kraju lub na poziomie międzynarodowym. Przedsiębiorcy mogą się ubiegać o wsparcie m.in. na: przedsięwzięcia o wysokim stopniu innowacyjności bez względu na wielkość przedsiębiorstwa i branżę, z wyłączeniem branż wykluczonych na podstawie odrębnych przepisów, projekty wysoko innowacyjne o dużej wartości, np. inwestycje powyżej 2 mln EUR, świadczenie usług elektronicznych między przedsiębiorstwami (business to business B2B) oraz przedsięwzięcia z zakresu gospodarki elektronicznej realizowane przez rozpoczynające działalność gospodarczą małe i średnie przedsiębiorstwa, wsparcie dla przedsiębiorców działających na Jednolitym Rynku Europejskim, prace badawczo-rozwojowe zamawiane przez przedsiębiorców, wdrożenia wyników prac B+R oraz nowych technologii, inwestycje związane z działalnością B+R przedsiębiorstw, inicjowanie nowych przedsiębiorstw o wysokim potencjale innowacyjnym, wsparcie powiązań kooperacyjnych. Z punktu widzenia polskich firm uzupełnieniem działań przewidzianych w PO IG są pozostałe programy przyczyniające się również do rozwoju przedsiębiorczości, realizowane w ramach NSRO: Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) Celem głównym programu jest wzrost zatrudnienia i spójności społecznej a do osiągnięcia tego celu przyczynia się realizacja sześciu celów strategicznych do których należą: podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób bezrobotnych i biernych zawodowo, zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego, poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw do zmian zachodzących w gospodarce, upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy równoczesnym zwiększeniu jakości usług edukacyjnych i ich silniejszym powiązaniu z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy, zwiększenie potencjału administracji publicznej w zakresie opracowywania polityk i świadczenia usług wysokiej jakości oraz wzmocnienie mechanizmów partnerstwa, wzrost spójności terytorialnej. W PO KL przewidziano działania komplementarne do działań wspieranych na poziomie centralnym i regionalnym, mające na celu wzmocnienie potencjału kadrowego przedsiębiorstw poprzez specjalistyczne szkolenia i rozwój usług doradczych nakierowanych na specyficzne potrzeby przedsiębiorców. Na wsparcie szeroko rozumianej przedsiębiorczości przeznaczono ok. 2,4 mld EUR, co stanowi 25% alokacji dla całego PO KL (9,7 mld EUR). Wraz ze środkami krajowymi, na realizację PO KL przeznaczono prawie 11,5 mld EUR. 70

71 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ) Celem programu jest poprawa atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej. Program zakłada m.in. wsparcie dla przedsięwzięć związanych z budową infrastruktury transportowej, ochrony środowiska, energetycznej oraz dostosowujących przedsiębiorstwa do wymogów ochrony środowiska. PO IiŚ przewiduje również wsparcie dla projektów związanych z bezpieczeństwem energetycznym oraz rozwojem szkolnictwa wyższego. Na realizację programu przeznaczono 37,6 mld EUR, z czego ze środków Unii Europejskiej będzie pochodziło 27,9 mld EUR (w tym ze środków Funduszu Spójności 22,1 mld EUR oraz EFRR 5,7 mld EUR). W ramach PO IiŚ przedsiębiorstwa (w tym duże) będą mogły skorzystać z ok. 2,9 mld EUR. 16 Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) Cele RPO zostały ustalone na szczeblu regionalnym w odniesieniu do strategii rozwoju województw i wskazanych w nich obszarów wymagających wsparcia. We wszystkich 16 programach wskazano, w ramach celu głównego, na rozwój regionu bądź poprawę jego konkurencyjności. RPO przewidują przede wszystkim przedsięwzięcia ukierunkowane na: wspieranie gospodarki i przedsiębiorczości, ochronę środowiska, znoszenie dysproporcji i budowanie spójności, rozwój infrastruktury/systemu transportowego, poprawę poziomu i jakości życia mieszkańców, rozwój infrastruktury społecznej, rozwój turystyki. W Regionalnych Programach Operacyjnych przewidziano m.in. bezpośrednie wsparcie finansowe na inwestycje przedsiębiorstw, wsparcie udziału w targach, wystawach oraz misjach krajowych i zagranicznych, a także wsparcie instytucji otoczenia biznesu. Udział 16 RPO w całkowitej alokacji środków polityki spójności wynosi 24,9% (tj. 16,6 mld EUR), natomiast na obszar Badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość przeznaczono prawie 1/4 środków z RPO (ok. 23,9% alokacji, tj. około 4 mld EUR). Tym samym RPO stanowią bardzo istotne źródło wsparcia dla firm działających na rynkach lokalnych i regionalnych. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW) Celem programu jest przyspieszenie tempa rozwoju społeczno gospodarczego Polski Wschodniej (tj. województw: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego) w zgodzie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Cel główny programu osiągany będzie poprzez realizację celów szczegółowych, którymi są: stymulowanie rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, zwiększenie dostępu do Internetu szerokopasmowego w Polsce Wschodniej, rozwój wybranych funkcji metropolitalnych miast wojewódzkich, poprawa dostępności i jakości powiązań komunikacyjnych województw Polski Wschodniej, zwiększenie roli zrównoważonej turystyki w gospodarczym rozwoju makroregionu, optymalizacja procesu wdrażania PO Rozwój Polski Wschodniej. W realizację PO RPW zostaną zaangażowane środki w kwocie 2,7 mld EUR, w tym 2,3 mld EUR z EFRR i 0,4 mld EUR z publicznych środków krajowych. 71

72 MINISTERSTWO GOSPODARKI Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (PROW) PROW jest dokumentem określającym działania służące zdynamizowaniu procesu modernizacji polskiego rolnictwa i rozwojowi obszarów wiejskich. Działania PROW są realizowane w ramach czterech osi: Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich; Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej; Oś 4: Leader. Łączna suma środków przeznaczona na realizację PROW wynosi 17,2 mld EUR, z których ponad 13,2 mld EUR będzie pochodzić z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), a około 4 mld stanowić będą krajowe środki publiczne. PO Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa i nadbrzeżnych Obszarów Rybackich (PO RYBY) PO RYBY funkcjonuje w ramach Europejskiego Funduszu Rybackiego, a jego ogólnym celem jest stworzenie, poprzez zrównoważoną eksploatację zasobów, konkurencyjnego, nowoczesnego i dynamicznego sektora rybackiego. Środki przeznaczone na program to niemal 1 mld EUR, z czego 75% to wkład budżetu UE. Bezpośrednio do przedsiębiorców adresowane jest wsparcie na inwestycje na statkach rybackich, w akwakulturze i przetwórstwie oraz na dywersyfikację działalności rybackiej. Postęp realizacji Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia Alokacja środków wspólnotowych dla Polski w ramach polityki spójności UE na lata została ustalona na poziomie ok. 67,3 mld EUR. Na realizację krajowych programów operacyjnych przeznaczono ponad 48,7 mld EUR, na regionalne programy operacyjne ponad 16,6 mld EUR. Ponad 1,3 mld EUR przeznaczono na Krajową Rezerwę Wykonania (KRW), na podstawie art. 50 Rozporządzenia Rady (WE) 1083/2006 ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1260/1999. Tabela 14 Wykorzystanie funduszy w ramach NSRO Umowy o dofinansowanie Program Liczba Wartość wydatków kwalifikowalnych (mld EUR) Dofinansowanie UE (mld EUR) Poziom wykorzystania alokacji na lata (%) Wartość wydatków uznanych za kwalifikowalne (mld EUR) Wnioski o płatność Dofinansowanie UE (mld EUR) Poziom wykorzystania alokacji na lata (%) PO IG ,6 21,6 64,5 7,6 4,4 13 PO IiŚ ,9 56,9 50,4 14,1 11,4 10,1 PO KL ,0 21,7 54,9 12,4 10,3 26,1 PO PT 195 1,2 1,1 50,6 0,7 0,6 28,4 PO RPW 121 6,6 4,8 52,4 1,8 1,6 17,1 PO EWT 131 0,7 0,6 44,5 0,1 0,1 7,1 Razem Krajowe ,2 106,7 53,7 36,7 28,3 14,2 Razem Regionalne ,2 47,7 71,2 27,5 18,1 27 RAZEM NSRO ,4 154,4 58,1 64,1 46,4 17,5 Źródło: MRR, dane wygenerowane z systemu KSI SIMIK w dniu 3 stycznia 2011 r. Dane dotyczące EWT przeliczone wg kursu 1 EUR = 4,0476 zł 17 Na podstawie informacji Departamentu Koordynacji Wdrażania Funduszy Unii Europejskiej MRR oraz okresowych raportów MRR o stanie wdrażania programów. 72

73 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Do końca grudnia 2010 r. w ramach programów operacyjnych złożono 158 tys. wniosków o dofinansowanie poprawnych pod względem formalnym, o wartości wnioskowanego wsparcia sięgającej ponad 366 mld zł. Wnioski o dofinansowanie projektów o największej wartości złożono w PO Infrastruktura i Środowisko, PO Kapitał Ludzki oraz PO Innowacyjna Gospodarka, gdzie wartości wnioskowanego wsparcia sięgnęły, odpowiednio, 111,1 mld zł, 91,5 mld zł oraz 66,8 mld zł, a liczba złożonych wniosków poprawnych pod względem formalnym wyniosła odpowiednio 2,3 tys., 100,9 tys. i 14,9 tys. Od uruchomienia programów do końca 2010 r. podpisano/wydano ponad 50,4 tys. umów/decyzji o dofinansowanie realizacji projektów angażujących środki wspólnotowe na łączną kwotę sięgającą blisko 154,5 mld zł. Zaawansowanie procesu zawierania umów było zróżnicowane pomiędzy programami, a w ramach poszczególnych programów pomiędzy priorytetami i działaniami. Programami, w ramach których zakontraktowano największą kwotę środków wspólnotowych są: PO Infrastruktura i Środowisko, PO Kapitał Ludzki oraz PO Innowacyjna Gospodarka, gdzie wartość podpisanych umów (wydanych decyzji) wyniosła odpowiednio 56,9 mld zł, 21,7 mld zł i 21,6 mld zł. Wśród RPO największą kwotowo kontraktację osiągnęły: RPO Województwa Wielkopolskiego oraz RPO Województwa Śląskiego, gdzie wartość podpisanych umów w części dofinansowania UE wyniosła odpowiednio 4,9 i 4,3 mld zł. Jeśli za miarę postępu kontraktowania środków uznać procentową relację wartości podpisanych umów do przeznaczonej na dany program alokacji środków funduszy strukturalnych, to programami najbardziej zaawansowanymi w analizowanym procesie okażą się RPO Województwa Wielkopolskiego, RPO Województwa Pomorskiego oraz RPO Województwa Opolskiego, w ramach których wartość umów zawartych do końca grudnia 2010 r. stanowiła odpowiednio 96%, 92% i 92% alokacji środków funduszy strukturalnych przewidzianej na lata Przy analizie procentowego stopnia wykorzystania środków w postaci kontraktacji w poszczególnych programach należy zwrócić uwagę na fakt, że kwota środków rozdysponowanych oraz pozostających do rozdysponowania zależy także od wartości projektów kluczowych przewidywanych do realizacji w danym programie, które mają warunkową promesę dofinansowania, i na które zarezerwowana jest niekiedy znaczna część alokacji programu. Po uwzględnieniu wartości projektów planowanych do zakontraktowania na podstawie list projektów kluczowych obowiązujących w programach krajowych, kwota środków rozdysponowanych do końca 2010 r. sięga ok. 80% alokacji w ramach NSRO. Analizując proces kontraktacji środków w ramach NSRO należy podkreślić jego wysoką dynamikę w 2010 r. spośród wspomnianych ponad 50,4 tys. umów zawartych do końca 2010 r. (na kwotę 154,4 mld zł w części dofinansowania UE), ok. 23,1 tys. podpisano w 2010 r. (na kwotę ok. 81 mld zł w części dofinansowania UE). Do końca 2010 r. wartość wydatków uznanych za kwalifikowalne przekroczyła 63 mld zł. Wartość dofinansowania przekazanego beneficjentom w formie zaliczek sięgnęła od początku uruchomienia programów kwoty 23,6 mld zł. Do końca grudnia 2010 r. skierowano do Komisji Europejskiej wnioski o płatność okresową na kwotę wynoszącą 10,7 mld EUR w części wkładu UE, w tym w samym 2010 r. zawnioskowano o 7,4 mld EUR. W tym samym okresie KE w ramach refundacji przekazała Polsce kwotę 9,3 mld EUR, tzn. że suma środków przekazanych przez KE w formie zaliczki oraz refundacji od początku okresu programowania (tj. od 2007 r.) osiągnęła kwotę 15,5 mld EUR. 73

74 MINISTERSTWO GOSPODARKI Według stanu na koniec 2010 r., biorąc pod uwagę formę prawną podmiotów realizujących projekty, najliczniejszą grupę beneficjentów polityki spójności stanowiły przedsiębiorstwa. 18 Spośród 50,4 tys. projektów objętych do końca 2010 r. umowami/decyzjami o dofinansowanie w ramach krajowych i regionalnych programów operacyjnych, beneficjentami ponad 22,7 tys. umów były przedsiębiorstwa (45% wszystkich projektów). Blisko 33% projektów realizowanych było przez jednostki samorządu terytorialnego (16,4 tys. umów). Pozostałe grupy beneficjentów, do których zaliczają się organizacje non-profit, uczelnie i jednostki naukowe, organy władzy, administracji rządowej, łącznie wdrażały 22% wszystkich projektów. Inaczej przedstawiała się sytuacja biorąc pod uwagę rozkład wartości udzielonego wsparcia UE według poszczególnych grup beneficjentów. Projekty o najwyższej łącznej wartości realizowane były przez jednostki samorządu terytorialnego. W sumie wartość wkładu UE zaangażowanego w przedsięwzięcia wdrażane przez wojewódzkie, powiatowe lub gminne samorządowe jednostki organizacyjne, wspólnoty samorządowe oraz samorządowe osoby prawne, wyniosła ponad 47,1 mld zł, co stanowi 31% łącznej wartości wkładu UE w projekty objęte umowami o dofinansowanie do końca 2010 r. Wartość przedsięwzięć, których beneficjentami były przedsiębiorstwa, wyniosła pod koniec grudnia 2010 r. blisko 40,2 mld zł w części dofinansowanej ze środków UE, co stanowiło ponad 1/4 środków zakontraktowanych w ramach NSRO Wykres 6 Liczba i wartość dofinansowania (wkład UE) w ramach podpisanych umów, według typu beneficjenta, stan na koniec 2010 r. 12,3% 2,5% liczba projektów 10,9% 3,1% 3,4% wartość - wkład UE 5,5% 32,6% 30,6% 2,0% jst 45,1% przedsiębiorstwa organ administracji rządowej uczelnie, jednostki naukowe organizacja non profit inne 25,8% 26,1% Źródło: MRR na podstawie danych o umowach o dofinansowanie zarejestrowanych w KSI (SIMIK 07-13) do r. 18 Na potrzeby Krajowego Systemu Informatycznego SIMIK (07-13), do kategorii tej zaliczone zostały osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, spółki cywilne, spółki prawa handlowego, przewidziane przepisami innych ustaw spółki, do których stosuje się przepisy o spółkach, przedsiębiorstwa państwowe oraz fundusze. 74

75 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wykres 7 Projekty realizowane przez przedsiębiorstwa, według programów operacyjnych, stan na koniec 2010 r. 1,9% 22,5% liczba projektów 51,3% mld zł 20,0 0,1% 24,2% PO IŚ PO IG PO KL PO RPW RPO wartość dofinansowania (wkład UE w mld zł) 15,0 15,4 10,0 10,4 10,3 5,0 3,7 0,0 PO IŚ PO IG PO KL PO RPW RPO 0,4 Źródło: MRR na podstawie danych o umowach o dofinansowanie zarejestrowanych w KSI (SIMIK 07-13) do r. 75

76

77 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 3. KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI 3.1. Międzynarodowe rankingi konkurencyjności W świetle międzynarodowych porównań i rankingów polska gospodarka nie zalicza się do gospodarek wysoce konkurencyjnych, choć ostatnio Polska zanotowała wyraźną poprawę pozycji w większości tego typu opracowań. Oceny zawarte w rankingach są uwzględniane w przypadku podejmowania np. decyzji inwestycyjnych, lecz należy brać pod uwagę, że mają one liczne ograniczenia metodologiczne. Dodatkowo ich użyteczność jest również ograniczona z racji wykorzystania danych, które w momencie publikacji są już nieaktualne (na ogół sprzed roku-dwóch). Poniżej przedstawiono oceny pozycji konkurencyjnej polskiej gospodarki, na tle innych państw, w świetle ważniejszych publikacji na ten temat. Raport Banku Światowego i IFC 19 Doing business 2011 Raport Banku Światowego jest jednym z najbardziej znanych i najczęściej cytowanych opracowań tego typu. Eksperci BŚ oceniają jedynie aspekty mikroekonomiczne prowadzenia działalności gospodarczej. Są one związane zasadniczo z regulacjami w 10 obszarach, uznanych za kluczowe w prowadzeniu biznesu. Zgodnie z wynikami najnowszej edycji raportu Doing business 2011 Polska poprawiła się o 3 miejsca i zajęła 70. miejsce (w gronie 183 państw) w ogólnym rankingu łatwości prowadzenia działalności gospodarczej (ease of doing business) 20. Podobnie jak w poprzedniej edycji rankingu, najwyższą pozycję zanotowaliśmy pod względem łatwości uzyskiwania kredytu (15. spadek o 1 miejsce), ochrony inwestorów (44. spadek o 3 miejsca) oraz procedur związanych z handlem międzynarodowym (49. spadek o 3 pozycje). Najniżej oceniono Polskę pod względem formalności związanych z uzyskiwaniem pozwoleń budowlanych. Wg autorów raportu są one bardzo czasochłonne (311 dni wobec średnio 166 dni w krajach OECD), sformalizowane (doliczono się 32 formalności) i kosztowne (121,8% dochodu per capita). W efekcie zajmujemy pod tym względem bardzo odległe, 164. miejsce (poprawa o 2 pozycje). Najlepiej ocenionym pod tym względem krajem UE jest Dania (10. miejsce), a wśród UE najwyższą pozycję zajęła Estonia (24. pozycja). Kolejny raz zanotowaliśmy poprawę (o 2 miejsca) w kategorii rozpoczynanie działalności gospodarczej, jednak wciąż nasza pozycja jest bardzo niska (113.). Niżej od Polski zostały ocenione takie kraje UE jak: Austria (125.), Czechy (130.), Hiszpania (147.), Grecja (149.). Poprawa była wynikiem nieznacznego spadku poziomu wymaganego kapitału (z 15,8 do 14,7% PKB per capita) oraz obniżenia 19 International Finance Corporation (Międzynarodowa Korporacja Finansowa). 20 W rankingu za 2009 r. Polska zajęła 76. miejsce, ale wg zaktualizowanej metodologii (celem zapewnienia porównywalności z rankingiem za 2010 r.) oznaczało to de facto 72. miejsce. 21 Kraje, które stały się członkami UE od 2004 r. 77

78 MINISTERSTWO GOSPODARKI kosztu rozpoczęcia działalności z 17,9 do 17,5% PKB per capita. Zarówno średni czas potrzebny do rozpoczęcia działalności (32 dni), jak i liczba wymaganych procedur (6) nie uległy zmianie. Z kolei w kategorii zakończenie działalności - Polska zajęła 81. miejsce (poprawa o 5 pozycji). Uwagę zwraca bardzo duży skok Polski (o 27 miejsc) pod względem oceny łatwości płacenia podatków. Obecnie jest to 121. pozycja, a więc wyższa niż w przypadku takich krajów UE jak: Słowacja (122.), Czechy (128.), Włochy (128.) oraz Rumunia (151.). Zgodnie z szacunkami autorów raportu przedsiębiorca, który chciałby spełnić wymagania polskich przepisów podatkowych, musiałby dokonać 29 płatności (o 11 mniej w stosunku do poprzedniego rankingu) składających się w sumie na 42,3% zysku brutto (o 0,7 pp. mniej niż średnio w OECD) i poświęcić na to 325 godzin w roku (spadek o 70 godz.). Najwyższą pozycję w grupie nowych państw członkowskich zajęły Estonia (30.) i Cypr (32.). Pod względem egzekwowania zobowiązań umownych spadliśmy o 1 pozycję, na 77 miejsce. Największą bolączką jest wciąż, według autorów raportu, bardzo długi czas dochodzenia należności z umów (830 dni wobec 517 dni średnio w OECD), chociaż jest on wyraźnie krótszy niż jeszcze kilka lat temu (ok dni 22 ). Najlepiej ocenione pod tym względem kraje UE-12 to Łotwa i Litwa (odpowiednio 14. i 17. miejsce). Pod względem łatwości rejestracji nieruchomości Polska została sklasyfikowana na 86. (bez zmian). Główną przyczyną niskiej oceny jest czasochłonny proces rejestracji (152 dni). Na Litwie, która zajęła w tej kategorii najwyższą (7.) pozycję spośród państw UE-27, wypełnienie wszystkich procedur z tym związanych trwa 3 dni. Tabela 15 Ranking swobody prowadzenia działalności gospodarczej W. Brytania Niemcy Francja Hiszpania Litwa Czechy Włochy Słowacja Polska Ranking 2010* Ranking * dane zaktualizowane w stosunku do pierwotnej publikacji w celu zapewnienia porównywalności z rankingiem z 2011 r. Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie Doing Business 2010, 2011 Ranking globalnej konkurencyjności Światowego Forum Ekonomicznego (WEF) Ranking globalnej konkurencyjności jest kluczowym elementem corocznego raportu Światowego Forum Ekonomicznego pt. The Global Competitiveness Report. Powstaje on na podstawie oceny tzw. indeksu globalnej konkurencyjności (The Global Competitiveness Index GCI). Indeks został wyliczony na podstawie ponad 100 wskaźników cząstkowych ujętych w 12 kategoriach i przypisanych do trzech głównych obszarów (podstawowe wymogi; bodźce wymuszające efektywność; innowacje oraz stopień rozwoju biznesu). Część wskaźników cząstkowych, w oparciu o które dokonano oceny, ustalono na podstawie wyników badania ankietowego przeprowadzonego wśród przedsiębiorców/menedżerów w okresie pomiędzy styczniem i majem 2010 r. 23 Część danych pozyskano ze statystyki publicznej, przede wszystkim za lata r. W ostatnim rankingu WEF Polska została oceniona znacznie lepiej niż w poprzednich edycjach. W ciągu roku poprawiliśmy naszą pozycję o 7 miejsc, awansując z 46. na 39. miejsce w gronie 139 państw. Jednocześnie wyprzedzamy w rankingu 13 krajów UE: Cypr, Hiszpanię Słowenię, Portugalię, Litwę, Włochy, Maltę, Węgry, Słowację, Rumunię, Łotwę, Bułgarię oraz Grecję. 22 Zob. raporty Doing business za lata Dane zbierane są metodą ankietową i dotyczą w każdym kraju sądu w mieście o największej liczbie mieszkańców (w przypadku Polski jest to Warszawa). 23 W Polsce w badaniu wzięło udział 101 przedstawicieli top managementu, z czego 77 osób reprezentowało firmy zatrudniające powyżej 100 osób. 78

79 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Spośród 12 kategorii najniżej oceniono infrastrukturę (72. miejsce, poprawa o 31 pozycji), otoczenie makroekonomiczne (61. miejsce), instytucje (54.), innowacje (54.) oraz efektywność rynku pracy (53.). Najlepsze oceny uzyskały: wielkość rynku (21.), szkolnictwo wyższe i szkolenia (26.) oraz rozwój rynków finansowych (32.). Tabela 16 Ranking wg indeksu globalnej konkurencyjności (GCI) W. Brytania Niemcy Francja Hiszpania Litwa Czechy Włochy Słowacja Polska Ranking Ranking Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie The Global Competitiveness Report , Indeks wolności gospodarczej Heritage Foundation i Wall Street Journal Autorzy corocznego rankingu pn. Index of Economic Freedom oceniają m.in. swobodę prowadzenia działalności gospodarczej, politykę handlową, obciążenia podatkowe, politykę budżetową, politykę rynku pracy czy poziom korupcji. W aktualnej edycji rankingu wolności gospodarczej, w którym ocenie poddano 179 krajów, Polska zajęła 68. miejsce, notując tym samym awans o 3 pozycje i wyprzedzając 3 kraje unijne: Portugalię, Włochy i Grecję. W porównaniu do poprzedniego rankingu zanotowaliśmy poprawę w 4 obszarach (wolność handlowa, wolność inwestycyjna, ochrona praw własności, poziom percepcji korupcji), w dwóch (polityka monetarna, wolność finansowa) nie było zmian, zaś w 4 obszarach (wolność biznesowa, polityka fiskalna, wydatki budżetowe oraz rynek pracy) zanotowaliśmy pogorszenie. Czynnikami, które najbardziej ciążą na ocenie wolności gospodarczej w Polsce są, wg autorów raportu, polityka budżetowa oraz wysoki poziom percepcji korupcji. Podobnie jak w poprzednich latach najwyżej oceniono obszar polityki handlowej, monetarnej oraz fiskalnej. Tabela 17 Ranking wolności gospodarczej W. Brytania Niemcy Francja Hiszpania Litwa Czechy Włochy Słowacja Polska Ranking Ranking Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie Index of Economic Freedom 2010, 2011 Światowy Rocznik Konkurencyjności International Institute for Management Development (IMD) Najnowszy raport IMD World Competitiveness Yearbook ocenia konkurencyjność 58 państw, w oparciu o ponad 300 kryteriów szczegółowych. Czynnikami branymi pod uwagę w tej ocenie są m.in. wyniki gospodarcze (wzrost gospodarczy, wyniki w handlu zagranicznym, zatrudnienie, poziom cen, itd.), finanse publiczne, polityka fiskalna, jakość ustawodawstwa biznesowego, efektywność przedsiębiorstw (m.in. produktywność, finanse przedsiębiorstw, zarządzanie, innowacyjność), infrastruktura (m.in. infrastruktura techniczna, technologiczna, naukowa, zdrowotna, edukacyjna). W aktualnym zestawieniu najbardziej konkurencyjnych gospodarek świata Polska zanotowała spadek z 32. na 34. miejsce. 25 W gronie państw UE Polska wyprzedziła 10 krajów. Tabela 18 Ranking IMD W. Brytania Niemcy Francja Hiszpania Litwa Czechy Włochy Słowacja Polska Ranking Ranking Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie The World Competitiveness Scoreboard Dane dotyczą zasadniczo 2009 r. 25 W poprzednim rankingu Polska zanotowała awans o 12 pozycji. 26 W rankingu nie uwzględniono Łotwy, Malty i Cypru. 79

80 MINISTERSTWO GOSPODARKI 3.2. Polska na tle krajów UE Do czasu wejścia w życie Strategii Europa 2020 dobrym zestawem wskaźników użytecznych do oceny pozycji konkurencyjnej w ramach obowiązującej wówczas Strategii Lizbońskiej była tzw. short lista wskaźników strukturalnych, obejmująca 14 mierników. Do monitorowania aktualnej strategii społecznogospodarczej UE, czyli wspomnianej Europy 2020, przyjęto nieco odmienną listę dziesięciu tzw. wskaźników głównych, pogrupowanych w pięciu kategoriach problemowych. Zostały one przedstawione, wraz z definicjami, w poniższych tabelach. W kontekście konkurencyjności warto zwrócić uwagę przede wszystkim na wskaźniki z obszaru innowacyjności oraz edukacji. Z porównania ze średnią unijną wynika, że Polska zajmuje relatywnie dobrą pozycję pod względem wskaźników edukacji, natomiast w obszarze innowacyjności, efektywności energetycznej oraz ubóstwa i wykluczenia społecznego Polska plasuje się wyraźnie poniżej średniej unijnej. Nie zaobserwowano znaczących zmian wskaźników dla Polski w ciągu ostatnich lat. Ramka 9 Wskaźniki główne definicje 1. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lata to udział osób pracujących w wieku lata w ogólnej liczbie ludności w tej samej grupie wiekowej. 2. Wskaźnik wydatków na badania i rozwój odzwierciedla udział krajowych wydatków brutto na badania i rozwój w PKB. Uwzględnia on wydatki ponoszone przez podmioty gospodarcze, instytucje szkolnictwa wyższego, budżet państwa oraz prywatny sektor non-profit. 3. Wskaźnik emisji gazów cieplarnianych jest to wielkość emisji 6 głównych gazów cieplarnianych, ważony ich potencjalnym wpływem na globalne ocieplenie, w stosunku do roku bazowego (1990=100). 4. Wskaźnik udziału odnawialnych źródeł energii został zdefiniowany jako relacja energii elektrycznej wyprodukowanej ze źródeł odnawialnych do całkowitego zużycia energii elektrycznej.. 5. Wskaźnik energochłonności gospodarki określany jest jako relacja pomiędzy krajową konsumpcją energii brutto a PKB w danym roku. Krajowa konsumpcja energii brutto jest wyliczona jako suma wartości zużycia pięciu rodzajów energii: węgla, elektryczności, ropy naftowej, gazów naturalnych i odnawialnych źródeł energii. Wartości PKB są ustalone wg cen stałych, rokiem bazowym jest 2000 r. Wskaźnik jest wyrażony w kilogramach ekwiwalentu ropy przypadających na 1000 EUR. 6. Odsetek młodych ludzi przedwcześnie porzucających naukę - jest to odsetek populacji w wieku lata posiadający co najwyżej niższą edukację średnią i nie kontynuujący nauki ani nie dokształcający się. 7. Odsetek osób z wykształceniem wyższym w grupie wiekowej lata to udział osób w podanym wieku, które ukończyły co najmniej studia wyższe, w ogólnej populacji osób z tej grupy wiekowej. 8. Wskaźnik Osoby żyjące w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy informuje o odsetku populacji w wieku od 0 do 59 lat, żyjącym w gospodarstwie domowym, którego członkowie w wieku roboczym w ostatnim roku pracowali mniej niż przez 20% ich całkowitego potencjału pracy. Potencjał pracy został zdefiniowany jako proporcja liczby miesięcy, w których pracowali wszyscy członkowie gospodarstwa w wieku produkcyjnym w trakcie roku i liczba miesięcy, która mogła być teoretycznie przepracowana przez tych samych członków gospodarstwa w danym okresie. Ponadto, osoba w wieku produkcyjnym jest określano jako osoba w wieku od 19 do 59 lat, nie będąca studentem w wieku od 18 do 24 lat. 9. Stopa ryzyka ubóstwa definiowana jest jako udział w całej populacji osób o dochodach do dyspozycji poniżej granicy ubóstwa. Granicę tę ustalono jako 60% mediany rozkładu dochodów w poszczególnych krajach (dochody po transferach socjalnych). 10. Wskaźnik Osoby zagrożone deprywacją materialną jest wyrażony jako odsetek populacji deklarującej brak możliwości realizacji ze względów finansowych przynajmniej czterech z dziewięciu potrzeb (np. opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich członków gospodarstwa domowego na wypoczynek raz w roku, brak w gospodarstwie domowym ze względów finansowych telewizora kolorowego, pralki, samochodu czy telefonu). 80

81 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tabela 19 Wskaźniki główne strategii Europa 2020 Polska na tle poszerzonej Unii Europejskiej Polska UE-27 Cel dla wartość wartość Polski do wskaźnika wskaźnika roku 2020 Lp. Nazwa wskaźnika Rok Zatrudnienie 1 Wskaźnik zatrudnienia osób w ,6 68,6 wieku lata ,9 69,1 Badania i rozwój oraz innowacje 2 Relacja nakładów na badania i ,68 2,01 (s) rozwój do PKB ,6 1,92 (s) Zmiany klimatu i energia Redukcja o 14% w Cel dla UE do roku % 75% 1,7% 3% Redukcja o 20% w porównaniu z rokiem Wskaźnik emisji gazów porównaniu z cieplarnianych rokiem 1990 Wskaźnik udziału ,9 10,3 4 odnawialnych źródeł energii w całkowitym zużyciu energii ,4 9,7 15,48% 20% ,72 165,2 14% wzrost 20% wzrost 5 Wskaźnik energochłonności efektywności efektywności gospodarki ,01 167,4 energetycznej energetycznej Edukacja Odsetek młodych ludzi ,4 14,1 6 przedwcześnie porzucających naukę ,3 14,4 4,5% 10% Odsetek osób z ,3 33,6 7 wykształceniem wyższym w grupie wiekowej lata ,8 32,3 45% 40% Ubóstwo i wykluczenie społeczne Osoby żyjące w ,9 9 8 gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy ,9 9 9 Stopa ryzyka ubóstwa 10 Osoby zagrożone deprywacją materialną S dane szacunkowe Źródło: Eurostat ,1 16, ,9 16, ,1 (s) ,7 8,4 Redukcja liczby osób wykluczonych o 1,5 mln Redukcja liczby osób wykluczonych o 20 mln 81

82

83 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI CZĘŚĆ II ROZWÓJ GOSPODARCZY POLSKI W 2010 R. 4. PRODUKT KRAJOWY BRUTTO 4.1. Dynamika PKB i czynniki wzrostu Okres silnego wzrostu gospodarczego, obejmującego wszystkie główne sektory (tj. usługi, przemysł i budownictwo), zapoczątkowany w 2004 r. kontynuowany był do połowy 2008 r. Impuls wzrostowy związany był z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, a związane z tym zarówno korzyści, jak i paradoksalnie obawy, przełożyły się na relatywnie wysokie wzrosty kwartalnego PKB na początku tego okresu. Aktywność gospodarcza osiągnęła maksimum w roku 2007, kiedy to wzrost PKB w skali roku wyniósł 6,8%. Utrzymująca się w poprzednich latach tendencja wzrostowa, w roku 2009 znacznie spowolniła. Wykres 8 Wzrost PKB w latach % ,3 3,9 5,3 3,6 6,2 6,8 5,1 3, ,2 1,4 1, Źródło: GUS. Do odbudowy aktywności gospodarczej doszło już na początku 2010 roku. W kolejnych kwartałach wzrost PKB nabierał tempa. W ostatnim kwartale 2010 roku wzrost gospodarczy przyspieszył do 4,5%. Biorąc pod uwagę niekorzystne warunki ekonomiczne jakie panowały na świecie, osiągnięty wynik należy oceniać pozytywnie (tempem wzrostu ustępowaliśmy jedynie Szwecji i Słowacji). Wzrost PKB w 2010 roku wyniósł 3,8%. Analizując bieżące uwarunkowania oraz cykliczny rozwój gospodarki, oczekuje się utrzymania dynamiki PKB (w I półroczu 2011 r. wzrost wyniósł ok. 4,2%). 83

84 MINISTERSTWO GOSPODARKI W 2010 r. na skutek odbudowy zapasów, znacznie zmniejszonych w okresie kryzysu, a także zwiększenia aktywności gospodarczej, popyt krajowy był głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego i jego wkład w PKB był dodatni. Ponadto wzrost dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych i poprawa sytuacji finansowej przedsiębiorstw, wpływały pozytywnie na wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych. Tabela 20 Tempo wzrostu PKB i popytu krajowego w latach (ceny stałe) Lata Obroty Konsumpcja Akumulacja Popyt z zagranicą krajowy z tego: w tym K A PK E I Ki Kz Ni PKB ,7 2,1 5,2 1,4 6,5 2,5 8,0 4,7 3, ,2 5,0 6,1 16,1 14,9 7,3 14,6 17,3 6, ,6 4,9 3,7 24,3 17,6 8,7 9,1 13,7 6, ,1 5,7 7,4 4,0 9,6 5,6 7,1 8,0 5, ,0 2,3 1,9-11,5-1,2-1,1-6,8-12,4 1, ,3 3,2 4,0 8,5-1,0 4,4 10,1 11,5 3,8 K konsumpcja ogółem PK popyt krajowy Ki konsumpcja indywidualna E eksport towarów i usług Kz konsumpcja zbiorowa I import towarów i usług A akumulacja brutto PKB produkt krajowy brutto Ni nakłady brutto na środki trwałe Źródło: GUS. Z drugiej strony negatywnie na popyt krajowy oddziaływał niski poziom inwestycji, będący efektem niepewności dotyczącej perspektyw popytu. Co więcej powoli rosnący stopień wykorzystania mocy produkcyjnych nie wymuszał na przedsiębiorcach podjęcia zdecydowanych przedsięwzięć inwestycyjnych. Jednocześnie szybko rosły inwestycje publiczne, związane z tworzeniem i odbudową infrastruktury, przede wszystkim dotyczące organizacji mistrzostw Europy w piłce nożnej. Wykres 9 Dekompozycja popytowa PKB w poszczególnych kwartałach lat % kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw Spożycie indywidualne Spożycie zbiorowe Nakłady brutto na środki trwałe Przyrost rzeczowych środków obrotowych Eksport netto PKB Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych GUS. W drugiej połowie roku wzrost gospodarczy na świecie był nieco wolniejszy niż w pierwszej połowie roku, jednak zjawisko to nie przeniosło się do Polski, a wyraźne ożywienie koniunktury w Niemczech, będących największym odbiorcą polskiego eksportu, pozwoliło na pozytywną ocenę koniunktury w Polsce, co znalazło odzwierciedlenie w wyraźnym wzroście polskiego eksportu. 84

85 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Biorąc pod uwagę kilkuletni horyzont czasowy - zmienne tempo wzrostu poszczególnych składników popytu zagregowanego przyczyniało się do zmian w strukturze rozdysponowania PKB. Obecnie o tempie wzrostu gospodarczego decyduje wysoka dynamika popytu krajowego, a bilans obrotów zewnętrznych oddziałuje negatywnie na rozwój gospodarczy. Podobna prawidłowość była zauważalna w Polsce w fazie ożywienia, która przypadła na lata (z wyjątkiem 2005 roku). Tabela 21 Dekompozycja popytowa PKB w latach (w pkt. proc.) Spożycie ogółem, w tym 4,2 3,8 4,7 1,6 2,7 Spożycie indywidualne 3,1 3,0 3,4 1,3 1,9 Spożycie zbiorowe 1,0 1,1 1,4 2,0 0,6 Akumulacja, w tym 3,1 5,1 1,0-2,7 1,7 Nakłady brutto na środki trwałe 2,7 3,4 2,1-0,3-0,2 Zapasy 0,4 0,8-0,8-2,4 1,9 Eksport netto, w tym: -1,1-2,1-0,6 2,7-0,6 Eksport 5,4 3,7 2,9-2,7 4,0 Import 6,6 5,8 3,5-5,5 4,6 PKB 6,2 6,8 5,1 1,6 3,8 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych GUS. Strukturalne uwarunkowania wzrostu najlepiej oddaje analiza dokonywana w oparciu o neoklasyczną funkcję produkcji. Wyodrębnienie czynników wpływających na wzrost dobrobytu społecznego pozwala na wskazanie wyzwań związanych z procesami demograficznymi oraz odpowiednimi obszarami polityki, w szczególności związanymi z rynkiem pracy oraz kapitału. Pozostałe czynniki, wskazane jako wzrost łącznej produktywności, odzwierciedlają poprawę wykształcenia siły roboczej, jakości kapitału, usprawnienia organizacji pracy, innowacje. Tabela 22 Czynniki wzrostu gospodarczego w Polsce w latach (wkład w pkt. proc.) Łączna Udział ludności Stopa Realny PKB produktywność Stopa Kapitał(1) w wieku zatrudnienia per capita czynników aktywności produkcyjnym produkcji (2) Liczba godzin ,2 1,5 1,4 1,1-0,1-1,7-0, ,5 1,7 0,9 0,8-1,2-1,3 0, ,0 3,7 0,8-0,1-0,9 0,5 0, ,4 4,9 0,6 0,2-0,3 0,3-0, ,7 1,2 0,8 0,3 0,7 1,1-0, ,3 3,1 0,8 0,3-1,1 3,2 0, ,8 2,6 1,0 0,0-0,2 3,3 0, ,0 1,4 1,1 0,0 0,7 1,8 0, ,6 0,6 1,2 0,2 0,9-0,8-0, ,8 2,5 1,1 0,4 1,0-1,1-0,2 1) Z uwagi na opóźnione w czasie oddziaływanie przyrostu majątku trwałego na przyrost produkcji wskaźniki dynamiki przesunięto o 1 rok w tył. 2) Rachunek wg neoklasycznej funkcji produkcji typu: lny/pop = u lnl/pop + (1-u) lnk/pop + lna, gdzie: Y produkt krajowy brutto L - zasób pracy (przeciętny w roku stan pracujących w gospodarce) L= populacja * stopa aktywności *wskaźnik zatrudnienia* liczba godzin K - zasób kapitału (wartość brutto środków trwałych w gospodarce) u i (1-u)=wagi obydwu czynników produkcji: czynnika pracy u=2/3 i czynnika kapitału (1-u= 1/3) A tzw. reszta Solowa, czyli całkowita produktywność czynników wytwórczych (TFP total factory productivity). Źródło: GUS, BAEL, Eurostat oraz obliczenia DAP MG. 85

86 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 23 Wskaźnik zatrudnienia w Polsce dla osób w wieku lat na tle UE (w %) UE-27 64,5 65,4 65,9 64,6 64,2 UE-15 66,2 66,9 67,3 65,9 65,4 Polska 54,5 57,0 59,2 59,3 59,3 Źródło: Eurostat. Tabela 24 Przeciętna liczba godzin pracy w tygodniu na zatrudnionego w Polsce na tle krajów UE UE-27 37,9 37,9 37,8 37,6 37,5 UE-15 37,2 37,2 37,1 36,9 36,8 Polska 40,9 41, ,7 40,6 Źródło: Eurostat. W 2010 roku głównym czynnikiem wzrostu był wzrost produktywności czynników wytwórczych, który jest także kluczową determinantą wzrostu w średnim okresie. Stabilny wkład we wzrost miał także kapitał, w postaci środków trwałych wykorzystywanych w gospodarce. Pozytywnym czynnikiem pozostaje rosnąca aktywność ekonomiczna w grupie ludności w wieku produkcyjnym. Udział tej ostatniej grupy w całym społeczeństwie także wzrósł. Negatywnym czynnikiem pozostała stopa zatrudnienia. Rosnącej aktywności towarzyszy bowiem wzrost bezrobocia. Wolniej niż w 2009 roku spadała liczba godzin przepracowanych w gospodarce. Wskaźnik zatrudnienia w Polsce wciąż utrzymuje się znacząco poniżej poziomu notowanego w krajach UE. Poprawa jaką obserwowaliśmy po akcesji została zahamowana przez kryzys finansowy. Choć Polska nie odnotowała znaczącego regresu, jak w przypadku krajów UE, na co miały wpływ wprowadzone reformy strukturalne prowadzone po akcesji, to niewykorzystane zasoby pracy pozostają znaczące, a ich zagospodarowanie w obliczu wyzwań demograficznych staje się kluczowym wyzwaniem polityki. Oczekujemy, iż pozytywny wkład zasobów kapitałowych powinien utrzymać się także w przyszłości. Szczególnie istotne będzie podtrzymanie jego wysokiej produktywności, w związku z procesem nasycania gospodarki kapitałem. Rozbudowa infrastruktury, napływ kapitału zagranicznego do sektorów o najwyższym potencjale wzrostu, a także poprawa jakości kapitału ludzkiego powinny podtrzymać pozytywne tendencje obserwowanej konwergencji Popyt wewnętrzny Popyt krajowy był głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego w latach Szczególnie wysoki wkład tej kategorii występował w 2007 roku. Po rocznej przerwie, w roku 2010 popyt wewnętrzny ponownie warunkował poziom wzrostu PKB. Było to wynikiem odbudowy zapasów, które w okresie kryzysu zostały istotnie zredukowane. Czynnikiem nadal ograniczającym tempo wzrostu popytu wewnętrznego były nakłady inwestycyjne, choć już w drugiej połowie roku i w tej kategorii doszło do przełamania impasu. W 2010 roku spożycie ogółem wzrosło o 3,3%, w wyniku wzrostu konsumpcji indywidualnej (3,2%) i publicznej (4,0%). Wśród czynników, które wpłynęły na nieco wyższe tempo wzrostu konsumpcji prywatnej niż w kryzysowym roku 2009 należy wskazać wzrost zatrudnienia o 0,8% (w sektorze przedsiębiorstw), a także wzrost dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych (realnie o 4,3%). Fundusz świadczeń społecznych wzrósł o 6,5%. 86

87 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wykres 10 Wkład popytu krajowego oraz popytu zagranicy w latach % Popyt krajowy Popyt zagranicy PKB Źródło: GUS. Wykres 11 Wkład składników popytu krajowego we wzrost PKB w latach % kw kw kw kw kw Spożycie indywidualne Nakłady brutto na środki trwałe popyt krajowy Źródło: GUS. 2 kw kw kw kw kw kw kw kw Spożycie zbiorowe Przyrost rzeczowych środków obrotowych PKB Poprawa sytuacji zatrudnieniowej i dochodowej gospodarstw domowych dawała możliwość zadłużania się części gospodarstw domowych. Z drugiej strony groźba pojawienia się drugiej rundy kryzysu nadal stwarzała ryzyko utraty pracy i pozostania bez środków finansowych, co determinowało decyzje samych kredytobiorców, jak i podejście banków do formowania swojej oferty. Mimo to dynamika kredytów dla gospodarstw domowych w 2010 roku nieco przyspieszyła. Nominalna wartość zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów konsumpcyjnych i mieszkaniowych wzrosła w 2010 roku o 52,3 mld zł (w 2009 roku o 39,1 mld zł), do łącznej kwoty 409,2 mld zł. Największy wzrost akcji kredytowej nastąpił w zakresie kredytów mieszkaniowych (przy czym udział zadłużenia we franku szwajcarskim obniżył się do 55% kredytów mieszkaniowych ogółem). Po wyraźnym spadku w 2009 r., nieznacznie wzrósł udział kredytów w walutach obcych w nowo udzielanych kredytach mieszkaniowych. Jednocześnie wyraźnie osłabł przyrost kredytów konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych. Do osłabienia tego przyczyniło się zaostrzenie kryteriów ich udzielania związane z pogorszeniem się jakości portfela tych kredytów, a także z wprowadzeniem przez banki zaleceń Rekomendacji T. 87

88 MINISTERSTWO GOSPODARKI W 2010 roku odnotowano obniżenie tempa przyrostu aktywów finansowych gospodarstw domowych (z 15,3% w roku 2009 do 9,8% w roku 2010). Było to efektem nadpłynności sektora bankowego, co nie wymuszało utrzymania konkurencyjności sektora, a w rezultacie pozwalało na obniżenie średniego oprocentowania nowych depozytów złotowych (na koniec roku o 0,47 pkt. proc.). Malejące oprocentowanie miało także wpływ na ograniczenie popytu na obligacje skarbowe. W rezultacie sprzedaż na rynku pierwotnym detalicznych obligacji skarbowych w 2010 roku była o 39,3% niższa niż rok wcześniej. Jednocześnie można było zaobserwować przejście z najbezpieczniejszych produktów finansowych do bardziej ryzykownych, ale i potencjalnie bardziej zyskownych. Efektem tego był istotny wzrost wartości obrotów akcjami w transakcjach sesyjnych na warszawskim parkiecie (o 26,1% w stosunku do 2009 r.). Było to możliwe zarówno dzięki wysokiej aktywności na rynku pierwotnym, która przełożyła się na bardzo dużą liczbę giełdowych debiutów 27, jak też wzrastającej wycenie spółek. Odmienne tendencje występowały na rynku pośrednich form inwestowania, czyli na rynku funduszy inwestycyjnych, gdzie zaobserwować można było zainteresowanie mniej ryzykownymi inwestycjami. Mimo to w tym segmencie osiągnięto wzrost aktywów na poziomie nieobserwowanym od momentu wybuchu kryzysu finansowego. Wzrost wartości aktywów netto o 22,8 mld zł to jednocześnie czwarty najlepszy rezultat w minionych 10 latach większe wzrosty aktywów funduszy inwestycyjnych miały miejsce jedynie w latach Wzrost popytu krajowego, podobnie jak w okresie fazy wzrostu poprzedniego cyklu, w głównej mierze odpowiadał za przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego. Cykliczne wahania inwestycji, a w przypadku 2010 roku także odbudowa zapasów, wpływają na przebieg cyklu koniunkturalnego. Czynnikiem stabilizującym wahania koniunktury była konsumpcja gospodarstw domowych, której tempo pomimo spowolnienia wzrostu PKB, przewyższało tempo tego ostatniego w 2009 roku. Wraz z ożywieniem gospodarczym w 2010 roku, przyśpieszyła także konsumpcja gospodarstw domowych. Stabilizująco na poziom inwestycji oddziałują również fundusze strukturalne oraz te związane z organizacją Mistrzostw Europy w piłce nożnej w 2012 roku. Wykres 12 Zmiany rocznej konsumpcji prywatnej (dane wyrównane sezonowo) oraz kwartalna dynamika cen konsumpcyjnych % % 7 2, , ,5 0 0 Źródło: GUS. 1 kw kw kw kw kw Spozycie indywidualne 2 kw kw kw kw CPI 2 kw kw kw kw Na Rynku Głównym GPW w Warszawie zadebiutowały 34 spółki, w tym PZU, Tauron Polska Energia, czy GPW w Warszawie, a na rynku NewConnect aż 86 spółki. 88

89 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI W całym 2010 roku tempo wzrostu popytu krajowego wyniosło 4,4%. Do odbudowy popytu krajowego doszło już w IV kwartale 2009 roku kiedy to wzrost wyniósł 1,1% a w ostatnim kwartale 2010 r. aż 6,3%. Dynamika spożycia indywidualnego stopniowo rosła. W pierwszym kwartale spożycie wzrosło o 2,2%, natomiast w ostatnim aż o 4,0%. Największą dynamiką przyrostu charakteryzowało się spożycie publiczne (z 0,8% w I kw. do 7,6% w IV kw.). Obniżyły się natomiast nakłady na środki trwałe. Największy spadek odnotowano w pierwszym kwartale (o 11,4%), a już w czwartym wzrosły o 1,6%. W całym 2010 roku kontynuowany był cykl odbudowy zapasów. Po najsilniejszym w historii spadku (o 11,3 mld zł w 2009 r.), na koniec 2010 r. skala przyrostu zapasów osiągnęła historyczne maksimum (przyrost o 13,8 mld zł) Wpływ inwestycji na dynamikę PKB Znaczące przyspieszenie inwestycyjne, które obserwowaliśmy od 2006 roku, zostało zatrzymane w połowie 2008 roku, głównie w wyniku oddziaływania efektów zewnętrznych związanych z kryzysem finansowym. W 2009 roku doszło do spadku nakładów brutto na środki trwałe, który był kontynuowany w I połowie 2010 roku. Mimo wyraźnej poprawy koniunktury gospodarczej w 2010 roku oraz bardzo dobrych wyników finansowych przedsiębiorstw, do ożywienia inwestycyjnego doszło dopiero w II połowie roku, choć ich wzrost był niewielki (1,6%). W całym roku 2010 nakłady inwestycyjne spadły o 1,0%, zaś wkład inwestycji we wzrost gospodarczy był ujemny. Tabela 25 Stopy akumulacji i inwestycji na tle wzrostu PKB i nakładów na środki trwałe (%) Tempo wzrostu PKB 3,6 6,2 6,8 5,1 1,6 3,8 Tempo wzrostu nakładów brutto na środki trwałe 6,5 14,9 17,6 9,6-1,2-1,0 Stopa akumulacji brutto 19,3 21,1 24,4 23,9 20,4 20,8 Stopa inwestycji brutto w środki trwałe 18,2 19,7 21,6 22,3 21,2 19,7 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych GUS. Niekorzystne dane o inwestycjach są wynikiem utrzymującej się słabej aktywności inwestycyjnej sektora prywatnego. Na ograniczenie skali spadku decydujący wpływ miały natomiast wysokie nakłady brutto na środki trwałe sektora publicznego, a szczególnie inwestycje infrastrukturalne. W wyniku czego udział nakładów inwestycyjnych sektora prywatnego w nakładach ogółem w warunkach porównywalnych w 2010 spadł do 66,4% z 68,4% w roku poprzednim. W 2010 roku znacząco obniżył się w Polsce udział nakładów sektora prywatnego w PKB. Powrócił on do wartości notowanej przed akcesją. W całej UE wskaźnik po zbliżonym do notowanego w naszym kraju spadku w 2009 roku, ustabilizował się. Należy zwrócić uwagę na niższe od przeciętnego w UE wykorzystanie mocy produkcyjnych w działach przetwórstwa przemysłowego. Tabela 26 Nakłady brutto sektora prywatnego w latach (% PKB) UE-27 17,8 18,2 18,7 18,4 16,2 15,9 UE-15 17,7 18,2 18,6 18,2 16,1 15,9 Polska 14,8 15,7 17,4 17,7 16,0 14,0 Źródło: Eurostat W 2010 r. inwestycje dużych i średnich przedsiębiorstw obniżyły się o 3,2%. Z jednej strony odnotowano spadek wartości inwestycji w maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia (o 8,6%) oraz budynki i budowle (o 3,5%). Wyższe wydatki zrealizowane zostały wyłącznie w pozycji środki transportu (wzrost o 29,4%). 89

90 MINISTERSTWO GOSPODARKI Rok 2010 był kolejnym, w którym przedsiębiorstwa zmniejszyły swoje zadłużenie z tytułu kredytów w sektorze bankowym. Przyśpieszył zaś wzrost depozytów. Oznacza to, iż przedsiębiorstwa pomimo poprawy sytuacji gospodarczej wciąż odraczają decyzje inwestycyjne. Wykres 13 Zmiany nakładów brutto na środki trwałe (lewa oś) i PKB (prawa oś) w latach % % Źródło: GUS. 1 kw kw kw kw kw kw Nakłady brutto na środki trwałe 3 kw kw kw PKB 2 kw kw kw kw W 2010 roku wzrosła znacząco wartość kosztorysowa zainicjowanych inwestycji przedsiębiorstw, co wraz z poprawiającą się sytuacją finansową stanowi pozytywną przesłankę wzrostu inwestycji. Wciąż największą aktywnością inwestycyjną charakteryzują się przedsiębiorstwa bardzo duże. Mniejsze postrzegają sytuację gospodarczą jako niepewną. Pogarszają się także perspektywy budownictwa Wpływ eksportu na dynamikę PKB W roku 2010 nastąpiła odbudowa eksportu, który był znacznie ograniczony w 2009 r. w wyniku kryzysu i związanego z tym pogorszenia koniunktury u głównych partnerów handlowych Polski. Ożywienie gospodarcze w tych państwach pozwoliło na zwiększenie sprzedaży eksportowej przedsiębiorstw i w efekcie osiągnięcie wyniku eksportu wyższego niż rekordowy w 2008 r. (eksport wyniósł 117,4 mld EUR). Kontrybucja eksportu netto we wzrost PKB była w 2010 r. ujemna i wyniosła -0,6 pkt. proc. Duża importochłonność produkcji eksportowej i rozpoczęty w I kwartale 2010 roku proces odbudowy zapasów zaowocowały bowiem nieznacznie szybszym wzrostem importu. W poszczególnych kwartałach wkład eksportu netto do PKB ulegał wahaniom. Na początku roku kontynuowana była tendencja z 2009 roku, kiedy to eksport netto wpływał pozytywnie na wzrost gospodarczy. W pozostałych kwartałach 2010 roku, popyt zewnętrzny utracił rolę stymulatora gospodarki, jego wkład był ujemny. Działo się tak za sprawą utrzymującej się wyższej dynamiki w imporcie niż eksporcie. Niski, w porównaniu z sąsiednimi oraz najbardziej rozwiniętymi krajami UE, udział eksportu w PKB, tj. mała otwartość gospodarki, pozwoliła na ograniczenie wpływu załamania światowej wymiany handlowej na wzrost gospodarczy w Polsce. Jednakże odrodzenie światowej wymiany handlowej w znacznie mniejszym stopniu, w porównaniu z bardziej otwartymi krajami, stymulowało wzrost gospodarczy w 2010 roku. 90

91 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wykres 14 Wkład eksportu i importu dóbr i usług we wzrost gospodarczy % kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw Eksport Import Eksport netto PKB Źródło: GUS. Obserwowana aprecjacja złotego, szczególnie silna w I i III kwartale 2010 roku, będąca wynikiem napływu kapitału zagranicznego do Polski, oddziaływała w kierunku pogorszenia konkurencyjności cenowej krajowych producentów. Skalę nierównowagi zewnętrznej powiększał również spadek nadwyżki transferów bieżących, spowodowany głównie mniejszą skalą napływu transferów prywatnych. Poprawiające się wyniki finansowe przedsiębiorstw znalazły natomiast odzwierciedlenie w utrzymującym się wysokim deficycie dochodów. Rok 2010 zamknął się deficytem na rachunku bieżącym w wysokości 15,9 mld EUR i wzrósł do 4,5% PKB z 3,9% PKB w 2009 r. Był on w ok. 90% finansowany napływem kapitału długookresowego, tj. zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi i środkami na rachunku kapitałowym. Wykres 15 Zmiany eksportu dóbr i usług (lewa oś) oraz wzrost gospodarczy (prawa oś) w latach % % kw kw Źródło: GUS. 3 kw kw kw kw kw Eksport 4 kw kw PKB 2 kw kw kw kw Realne jednostkowe koszty pracy po znaczącym wzroście w 2008 roku, odmiennie od sytuacji w całej UE, spadły w Polsce w 2009 roku i ustabilizowały się w 2010 roku. 91

92 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 27 Zmiana realnych jednostkowych kosztów pracy w Polsce na tle Unii Europejskiej 2005* ** UE-27-0,6-1,2-0,8 0,8 2,8-1,4 UE-15-0,5-0,8-0,6 0,9 3,0-1,4 Polska -2,3-2,5-1,3 4,3-2 0 * dane dla Polski w 2005 r. podlegały zmianom metodologicznym ** dla Polski w 2010 r. szacunek Źródło: Eurostat Rola sektorów w tworzeniu PKB Wartość dodana brutto w 2010 roku wzrosła o 3,3% względem 2009 r. a więc w tempie nieco niższym niż wzrost PKB. Wartość dodana stanowiła ok. 88% PKB. Pozostała część to podatki od produktów, pomniejszone o dotacje do produktów. Pozytywnie na wzrost oddziaływały wszystkie sektory gospodarki. Największy wkład we wzrost wartości dodanej miał przemysł. Stabilny wzrost sektora usług rynkowych był w latach najbardziej trwałym źródłem wzrostu wartości dodanej. Jednak okres kryzysu znacznie osłabił jego rolę. Wkład we wzrost w 2009 roku był na historycznie niskim poziomie, a w 2010 roku miał niewiele większą skalę. Przemysł, który w okresie szybkiego wzrostu rośnie wyraźnie szybciej niż wartość dodana ogółem, szybko powrócił do tej tendencji, po bardzo słabym wyniku uzyskanym w kryzysowym roku Znacznym fluktuacjom podlega sektor budownictwa. W latach 2007 i 2009 wartość dodana tego sektora rosła dynamicznie, a w latach 2008 i 2010 doszło do spowolnienie dynamiki. Niewielki, choć dodani wkład sektor usług nierynkowych jest nieprzerwanie utrzymywany. Tabela 28 Tempo wzrostu PKB i wartości dodanej brutto w latach (%) Wyszczególnienie PKB 3,6 6,2 6,8 5,1 1,6 3,8 Wartość dodana 3,3 6,0 6,7 5,1 1,8 3,3 w tym: - przemysł 3,5 10,0 10,1 6,8-0,9 9,3 - budownictwo 7,8 11,6 10,8 4,6 11,4 3,9 - usługi rynkowe 3,6 5,5 6,5 5,9 0,8 1,4 Źródło: GUS. Zmiany strukturalne zachodzące w polskiej gospodarce można zaobserwować analizując strukturę tworzenia wartości dodanej. Obserwujemy wzrost udziału wartości dodanej usług, a we wcześniejszych latach także budownictwa, głównie jednak na skutek wahań koniunkturalnych. Spada zaś udział rolnictwa. Relatywnie stabilna pozostaje partycypacja przemysłu. Tabela 29 Zmiany w strukturze tworzenia wartości dodanej w okresie w cenach bieżących Rolnictwo 4,5 4,3 4,3 3,7 3,6 3,5 Przemysł 24,7 24,7 24,5 24,3 24,3 24,6 Budownictwo 6,0 6,4 7,1 7,3 7,5 7,1 Usługi rynkowe 49,8 50,0 49,8 50,2 49,9 50,1 Usługi nierynkowe 14,9 14,6 14,3 14,5 14,5 14,7 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych GUS. Znajomość struktury sektorowej tworzenia PKB oraz dynamiki wartości dodanej brutto w poszczególnych sektorach pozwala dokonać sektorowej dekompozycji źródeł wzrostu gospodarczego. 92

93 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI W 2010 roku największy wkład we wzrost gospodarczy miał przemysł. Sektor usług rynkowych utracił swoją pozycję już w 2009 roku. Niski i zbliżony do notowanego w ostatnich latach wkład odnotowało budownictwo, o czym decydowała skala realizacji inwestycji infrastrukturalnych. Pozostałe sektory miały niewielki, ale dodatni wkład we wzrost gospodarczy. Wykres 16 Dekompozycja sektorowa PKB w latach % Przemysł Budownictwo Usługi rynkowe Usługi nierynkowe Rolnictwo Wartość dodana brutto PKB Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych GUS PKB per capita w Polsce na tle innych krajów Wartość nominalna PKB w 2010 roku wyniosła 1.415,4 mld zł. Uwzględniając siłę nabywczą pieniądza PKB per capita wzrósł z poziomu 51% przeciętnej dla krajów UE-27 w 2005 roku do 62% w roku Wg szacunków Eurostatu PKB per capita wg parytetu siły nabywczej wzrósł realnie w Polsce w 2010 roku o 3,8%, podczas gdy w całej Unii Europejskiej o 1,8%. Tabela 30 PKB per capita wybranych krajów UE (wg parytetu siły nabywczej) w latach w tys. EUR w relacji do średniej UE (UE27=100) UE-27 22,5 23,7 25,0 25,0 23,5 24, Strefa euro 24,8 26,1 27,4 27,3 25,6 26, Republika Czeska 17,0 18,2 19,9 20,2 19,3 19, Niemcy 26,2 27,5 28,9 29,0 27,4 29, Węgry 14,2 14,9 15,6 16,1 15,3 15, Polska 11,5 12,3 13,6 14,1 14,3 15, Słowacja 13,5 15,0 17,0 18,1 17,2 18, Źródło: Eurostat STRIND. 93

94

95 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 5. RYNEK PRACY 5.1. Pracujący Ograniczony wpływ światowej recesji na polski rynek pracy w latach wyraźnie odróżniał się od rejestrowanych w przeszłości wahań poziomu zatrudnienia i bezrobocia, kiedy to spowolnienie gospodarcze o podobnej głębokości spowodowało znacznie silniejsze dostosowania na rynku pracy. Tym razem zmiany były mniej dotkliwe, co nie oznacza, że nie nastąpiły dostosowania w postaci wzrostu bezrobocia czy też spowolnienia wzrostu płac. W latach stosunkowo duży był wzrost aktywności osób (pracujący + bezrobotni) w wieku największej aktywności, natomiast w latach wzrost aktywności dotyczył również osób w wieku lata związany prawdopodobnie z większą aktywnością na rynku pracy osób, które nie trafiły w ramach poboru do wojska. Spadek aktywności osób młodych w ostatnich dwóch kwartałach przyczynił się w największym stopniu do osłabienia wzrostu całkowitego współczynnika aktywności zawodowej i może być związany z wygaśnięciem wpływu braku poboru do wojska i pojawieniem się efektów zniechęcania długim poszukiwaniem pracy (stopa bezrobocia wśród osób młodych jest przeciętnie dwukrotnie wyższa niż średnia w całej populacji). Poprawa koniunktury gospodarczej w 2010 roku nie wpłynęła w znaczący sposób na polski rynek pracy, choć obserwowany wzrost zatrudnienia, na co wskazują zarówno dane BAEL o liczbie pracujących, jak i dane o zatrudnieniu w sektorze przedsiębiorstw, można uznać za pozytywny sygnał. W 2010 roku, liczba osób pracujących wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim o 93 tys. W strukturze pracujących według sektorów utrzymały się główne średniookresowe trendy dokonujących się zmian. W 2010 roku wzrósł udział pracujących w sektorze usług. Nieznacznie zmniejszył się natomiast udział osób zatrudnionych w przemyśle i budownictwie oraz rolnictwie. Tabela 31 Pracujący w wieku powyżej 15 lat według sektorów ekonomicznych w latach Ogółem Rolnictwo Przemysł i Usługi Rolnictwo Przemysł i Usługi Lata budownictwo budownictwo w tys. w % ,4 29,2 53, ,8 30,0 54, ,8 30,7 54, ,0 31,9 54, ,3 31,1 55, ,8 30,2 56,9 Źródło: GUS, BAEL. 95

96 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 32 Sytuacja na rynku pracy w latach w grupie wiekowej 15+ (%) Wyszczególnienie Współczynnik aktywności zawodowej 28 54,9 54,0 53,7 54,2 54,9 55,8 Wskaźnik zatrudnienia 45,2 46,5 48,5 50,4 50,4 50,4 Źródło: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, GUS, obliczenia DAP MG. W 2010 r. wskaźnik zatrudnienia, określający udział ludności pracującej w wieku 15 i więcej w ogólnej liczbie ludności wyniósł 50,4% i utrzymał się na poziomie notowanym rok i dwa lata wcześniej. Najniższy poziom zatrudnienia wystąpił w grupie wiekowej 55 i więcej, chociaż na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się jego systematyczną poprawę. W roku 2009 nastąpiło wyhamowanie pozytywnych tendencji wzrostowych zatrudnienia ludzi młodych. W 2010 r. zatrudnienie w grupach wiekowych lat i lat uległo dalszemu zmniejszeniu. Wskaźnik zatrudnienia dla tych grup osiągnął odpowiednio poziom 26,3% (o 0,5 pkt. proc. mniej niż przed rokiem) i 76,7% (o 1,2 pkt. proc. mniej niż w roku 2009). Młodzi ludzie wchodząc na rynek pracy w warunkach niskiego popytu na siłę roboczą napotykali w 2010 roku wyraźne trudności ze znalezieniem pracy. W większości nie posiadają oni doświadczenia zawodowego, bo blisko ¾ osób w wieku lata nie podejmowało pracy zarobkowej w trakcie nauki. 29 Często jednak mieli dość znaczne wymagania dotyczące warunków zatrudnienia. Wśród osób, które po zakończeniu formalnej edukacji nie miały pracy przez dłużej niż 3 miesiące, 51% oczekiwało zbyt wysokiego wynagrodzenia w stosunku do możliwości pracodawcy. Pomimo pogorszenia wskaźnika zatrudnienia w najmłodszych grupach wiekowych, Polska w 2010 roku pod względem poziomu zatrudnienia zmniejszyła dystans do innych krajów UE dotkniętych kryzysem gospodarczym. W związku z kryzysem gospodarczym w latach 2009 i 2010 w UE-27 nastąpił spadek wartości wskaźnika zatrudnienia odpowiednio o 1,3 pkt.proc. i 0,4 pkt.proc. ostatecznie do poziomu 64,2% (dotyczy grupy wiekowej 15-59/64). Podczas gdy w większości krajów Unii Europejskiej odnotowano spadek zatrudnienia, analogiczny wskaźnik zatrudnienia w Polsce nie zmienił się (59,3%). Poziom zatrudnienia w Polsce jest jednak nadal jednym z niższych w Unii Europejskiej. Niższy od Polski poziom zatrudnienia odnotowano w Hiszpanii (58,6%), na Litwie (57,8%), w Rumunii (58,8%), na Słowacji (58,8%), we Włoszech (56,9%), na Malcie (56,0%) oraz na Węgrzech (55,4%). Zatrudnienie mierzone wielkością przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw w 2010 roku wzrosło o 0,8% w stosunku do roku 2009 i wyniosło tys. osób. Spadek zatrudnienia wystąpił jedynie w sektorach przetwórstwa przemysłowego i górnictwa. Największą dynamikę zatrudnienia odnotowano w sekcjach: hotele i restauracje. W I kwartale 2011 roku obserwowano wyraźne i potwierdzone przez wszystkie ważniejsze wskaźniki przyśpieszenie tempa wzrostu liczby pracujących i zatrudnionych w polskiej gospodarce. Do podwyższenia rocznego tempa wzrostu w całej gospodarce przyczyniła się przede wszystkim poprawa sytuacji w budownictwie i w przemyśle. Po raz pierwszy od III kwartału 2009 roku wzrost zatrudnienia wynikał głównie ze wzrostu liczby osób zatrudnianych na czas nieokreślony, wyraźnie zmniejszyła się natomiast rola wzrastającej liczby osób samozatrudnionych poza rolnictwem. 28 Współczynnik aktywności zawodowej jest to procentowy udział aktywnych zawodowo (osób pracujących oraz bezrobotnych) w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (15 lat i więcej), wskaźnik zatrudnienia jest to procentowy udział pracujących w ogólnej liczbie ludności danej kategorii, natomiast stopa bezrobocia jest to procentowy udział bezrobotnych w liczbie aktywnych zawodowo. Bezrobocie rejestrowane obejmuje osoby, które zgodnie z ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu określane są jako bezrobotne i zarejestrowane w odpowiednim powiatowym urzędzie pracy. 29 GUS, Wejście ludzi młodych na rynek pracy, Warszawa, luty

97 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wykres 17 Przeciętne zatrudnienie (tys. osób) w sektorze przedsiębiorstw tys. osób ogółem przetwórstwo przemysłowe budownictwo handel i naprawy Źródło: GUS Biuletyny Statystyczne, obliczenia DAP MG. Tabela 33 Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw (w tys.) /2009 Ogółem ,8 Przemysł ,5 Górnictwo i wydobywanie ,7 Przetwórstwo przemysłowe ,3 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę ,8 Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i ,7 odpadami, rekultywacja Budownictwo ,6 Handel i naprawy ,1 Hotele i restauracje ,3 Transport, gospodarka magazynowa i ,2 463 łączność Obsługa nieruchomości i firm ,3 Źródło: Biuletyny Statystyczne GUS z lat Bezrobocie i stopa bezrobocia W 2010 roku bezrobocie w Polsce, według danych BAEL, wyniosło przeciętnie tys. osób, co stanowiło 9,6% ogółu osób aktywnych zawodowo, przy czym w przypadku kobiet stopa bezrobocia wyniosła 10,0%, a w przypadku mężczyzn 9,3%. W stosunku do roku 2009 liczba bezrobotnych wzrosła o 20,4%. Wzrost zainteresowania podjęciem pracy uwidocznił się zwłaszcza w dwóch grupach wiekowych: osób młodych (tj lat) i osób w wieku przedemerytalnym (tj /64 lat), co mogło się wiązać odpowiednio ze zniesieniem obowiązkowego poboru do wojska i likwidacją (począwszy od 2009 r.) możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury. Wzrost aktywności zawodowej przy relatywnie stabilnej liczbie ofert pracy (do końca 2010 r.) przyczynił się do wzrostu bezrobocia. 97

98 MINISTERSTWO GOSPODARKI Według statystyk bezrobocia rejestrowanego, na koniec 2010 roku bez pracy pozostawało tys. osób. Stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 12,3% i była o 0,2 pkt. proc. wyższa niż na koniec 2009 roku. W roku 2010 miały miejsce zmiany w strukturze bezrobocia w Polsce. W porównaniu z grudniem 2009 roku poziom bezrobocia wzrósł we wszystkich grupach wiekowych i dla osób z wszystkimi poziomami wykształcenia. Najsilniej wzrósł udział osób bezrobotnych poniżej 25 roku życia o 3,1 pkt.proc. oraz osób z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym o 2,9 pkt.proc.. Do najistotniejszych czynników koniunkturalnych kształtujących sytuację na rynku pracy należy zaliczyć nadal wyraźną niepewność związaną z oceną sytuacji gospodarczej i perspektyw rozwojowych w przyszłości. Przedsiębiorcy, którzy niejednokrotnie nie redukowali zatrudnienia podczas kryzysu (próbując przeczekać ten okres kosztem wydajności pracy), obecnie pomimo poprawy koniunktury gospodarczej, dysponują potrzebnym potencjałem kadrowym, inni wydają się realizować głównie strategie oszczędnościowe i nie zwiększać zatrudnienia. Dodatkowo w pierwszych miesiącach 2011 r. zanotowano silny spadek zgłaszanych wakatów w urzędach pracy, który wynikał przede wszystkim ze zmniejszenia się liczby ofert pracy subsydiowanej. Szczególnie silnie obniżyła się liczba tzw. miejsc aktywizacji zawodowej, w całości finansowanych z Funduszu Pracy oraz Europejskiego Funduszu Społecznego. Wykres 18 Stopa bezrobocia BAEL i bezrobocia rejestrowanego na koniec roku w latach % I kw II kw III kw IV kw I kw Stopa bezrobocia BAEL II kw III kw IV kw I kw II kw III kw IV kw I kw Źródło: GUS Biuletyny Statystyczne, BAEL, obliczenia DAP MG. II kw III kw IV kw I kw II kw III kw IV kw I kw II kw III kw IV kw I kw II kw Stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec kwartału 5.3. Strukturalne niedopasowania na rynku pracy Dynamiczne procesy modernizacyjne i restrukturyzacyjne zachodzące w polskiej gospodarce przyczyniają się do zmian struktury popytu na pracę. Na nowo tworzonych miejscach pracy wymagane są zazwyczaj inne kwalifikacje i kompetencje niż na likwidowanych. Szybki postęp technologiczny i zmienna sytuacja rynkowa wymusza również na zatrudnionych w firmach pracownikach podjęcie dokształcania. 98

99 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Zmiany struktury popytu na pracę wymagają odpowiedniego dostosowania oferty szkoleniowej sektora edukacji. Jako główne przyczyny niezaspokojenia potrzeb kompetencyjnych firm w badaniach wymieniane są głównie słabości systemu edukacyjnego: 30 niedofinansowanie zadań oświatowych, wydłużenie kształcenia ogólnego nieadekwatne do potrzeb rynku pracy, niski poziom komputeryzacji szkół uniemożliwiający uczniom zaznajomienie się z nowoczesnymi technikami, niski poziom nauki języków obcych, zwłaszcza w szkołach zasadniczych i zawodowych, niewystarczający nacisk na rozwój kompetencji technicznych i matematycznych w trakcie nauki w szkołach ogólnych, co ogranicza rozwój kształcenia technicznego, nadmiar przedmiotów teoretycznych w stosunku do przedmiotów pozwalających opanować umiejętności zawodowe w szkolnictwie zawodowym, niedobór dobrych miejsc praktyk w przedsiębiorstwach, niewystarczający nacisk na rozwój kwalifikacji ogólnych, kształtujących nastawienie do pracy takich jak: solidność, sumienność, zdyscyplinowanie, dokładność, odpowiedzialność, chęć do nauki nowych umiejętności, odporność na stres i umiejętność pracy w grupie, uwarunkowanie oferty edukacyjnej uczelni zasobami naukowymi, a nie potrzebami rynku, słaby międzyregionalny mechanizm dopasowań podaży i popytu na rynku pracy, występujące niedobory pracowników mają charakter lokalny. Badania wskazują, że głównym powodem problemów ze znalezieniem pracowników jest brak kandydatów z odpowiednimi kwalifikacjami. Przyczynę taką podaje 45,2% przedsiębiorców ankietowanych przez NBP 31 i blisko połowa w badaniu MG. Inną przyczyną niepowodzenia w zatrudnieniu pracownika były zbyt wysokie oczekiwania płacowe kandydatów (35% wskazań) 32. W Polsce od wielu lat występuje nadwyżka podaży pracowników o niskich kwalifikacjach i niedobór pracowników o wyższych kwalifikacjach. Znaczną część długotrwale bezrobotnych stanowią osoby niewykwalifikowane, na których pracę - wskutek postępu technologicznego - popyt spada. Podobnie jak w latach poprzednich, w 2010 r. najniższe wartości wskaźnika zatrudnienia (16,2%) i najwyższą stopę bezrobocia (17,4% wzrost o 2,95 pkt. proc. w porównaniu z rokiem 2009) odnotowywano w Polsce wśród osób z wykształceniem podstawowym. i niepełnym podstawowym. Najwyższą wartość wskaźnika zatrudnienia (76,8%) i najniższą stopę bezrobocia (4,7%) zaobserwowano natomiast wśród osób z wykształceniem wyższym. Niedopasowania strukturalne są w znacznym stopniu również skutkiem stosunkowo niskiej mobilności siły roboczej. Niewielka skala migracji wewnętrznych z obszarów o niskim popycie do obszarów o wysokim popycie przyczynia się do przestrzennej koncentracji bezrobocia. Regiony słabiej rozwinięte, gdzie popyt na pracę jest mniejszy, są obszarami najwyższego bezrobocia w skali kraju. Po odnotowanych w ostatnich latach spadkach bezrobocia zarówno na wsi jak i w mieście, w 2009 i 2010 roku zaobserwowano wzrost bezrobocia na obydwu obszarach. Bezrobocie na obszarach wiejskich w 2010 r. wyniosło 9,3% (wobec 8,0% w 2009 r.). Bezrobocie w miastach osiągnęło w 2010 r. poziom 9,8% (wobec 8,3% w 2009 r.). Nieco niższa stopa bezrobocia na wsi może być wynikiem 30 U.Sztandar-Sztanderska (red.), Kwalifikacje dla potrzeb pracodawców. Raport końcowy, Uniwersytet Warszawski, Warszawa W.Gmuła, A.Gucwa, W.Nalepa, Z.Opioła, Rynek pracy w Polsce. Wynagrodzenia, produktywność pracy i migracje w listopadzie 2010 r. na tle panelowych badań opinii pracodawców i bezrobotnych w latach , zeszyt nr 255/2011 NBP. 32 Badanie ankietowe sektora MSP, Ministerstwo Gospodarki, kwiecień

100 MINISTERSTWO GOSPODARKI niskiego poziomu aktywności zawodowej na tych terenach oraz występowania zjawiska bezrobocia ukrytego. Wykres 19 Wskaźnik zatrudnienia według poziomu wykształcenia w latach % wyższe średnie zawodowe średnie ogólnokształcące Źródło: BAEL GUS, obliczenia DAP MG. zasadnicze zawodowe podstawowe i niepełne podstawowe Strukturalne niedopasowanie na rynku pracy jest również skutkiem ograniczonego popytu na pracę ludzi młodych, nie dysponujących dużym doświadczeniem zawodowym. W 2010 roku wskaźnik aktywności ekonomicznej dla osób w wieku lata wyniósł 34,4%, tj. wzrósł o 0,6% w porównaniu z rokiem poprzednim. Wskaźnik zatrudnienia w tej grupie wiekowej ukształtował się na poziomie 26,3% i był niższy o 0,5 pkt. proc. niż w roku Ponadto pierwsza praca większości ludzi młodych nie była zgodna z wyuczonym zawodem. 33 Najczęstszym powodem niezgodności pierwszej pracy z wyuczonym zawodem była niemożność znalezienia pracy w swoim zawodzie, co wskazuje na niedopasowanie obecnych kierunków kształcenia do potrzeb rynku pracy. Negatywny wpływ na dostosowywanie się podaży do popytu na rynku pracy ma dość niska aktywność zawodowa kobiet, która w 2010 roku wyniosła 48,2% wobec 64,1% wśród mężczyzn. Jednocześnie kobiety są bardziej zagrożone bezrobociem. W 2010 roku stopa bezrobocia wśród nich wyniosła 10,0%, wobec stopy 9,3% notowanej wśród mężczyzn Zagraniczne wyjazdy zarobkowe Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku i stopniowa liberalizacja przepływu pracowników ułatwiła obywatelom polskim wyjazdy zarobkowe za granicę przyczyniając się do ich istotnego wzrostu w pierwszych latach po integracji. Apogeum emigracji Polaków osiągnięte zostało w roku 2007, gdy za granicą przebywało 2,27 mln polskich obywateli. 34 Od czasu kryzysu finansowego, który istotnie wpłynął na pogorszenie sytuacji gospodarczej w państwach Europy Zachodniej, zainteresowanie Polaków emigracją systematycznie zmniejszało się. Spadek produkcji oraz bankructwa firm przyczyniły się do istotnego wzrostu bezrobocia na rynkach zagranicznych oraz zmniejszenia zapotrzebowania na pracę migrantów. W latach GUS, Wejście ludzi młodych na rynek pracy, Warszawa, luty Główny Urząd Statystyczny Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach , Warszawa. 100

101 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI odnotowano wyraźny spadek wyjazdów zarobkowych. Na koniec 2009 roku za granicą przebywało 1,9 mln Polaków, w tym 1,6 mln w państwach Unii Europejskiej. Monitoring danych dotyczących wyjazdów zarobkowych Polaków do państw UE i EOG w roku 2010 wskazuje na dalszy spadek zainteresowania obywateli polskich wyjazdami zagranicznymi. Krajami docelowymi emigracji Polaków stały się przede wszystkim: Wielka Brytania, Niemcy (pomimo utrzymania restrykcji w przepływie pracowników do końca kwietnia 2011 r.) i Irlandia. W każdym z wymienionych krajów liczba polskich migrantów zarobkowych było wyższa niż 100 tys. Polacy najrzadziej wyjeżdżali do Finlandii i Islandii. Liczba wyjazdów zarobkowych do większości krajów stabilizuje się lub spada. Największy spadek skali imigracji Polaków odnotowano w Wielkiej Brytanii. W 2009 r. rejestracji w celu podjęcia legalnej pracy dokonało o połowę mniej obywateli polskich niż w roku W roku 2010 liczba ta uległa dalszemu zmniejszeniu. Najprawdopodobniej główną przyczyną spadku zainteresowania osiedlaniem się na wyspach był panujący tam kryzys gospodarczy i trudności ze znalezieniem pracy. Ramka 10 Zatrudnienie Polaków w Wielkiej Brytanii W 2010 r. w Wielkiej Brytanii zarejestrowano o 3,5 tys. pracowników mniej niż w roku 2009 i około 50,8 tys. mniej niż w roku Zarejestrowani pracownicy nie mają obowiązku wyrejestrowania się w chwili przerwania zatrudnienia więc podana liczba może być mniejsza. 30 kwietnia 2011 r. zniesiony został obowiązkowy system rejestracji. Główne sektory, w których Polacy znaleźli zatrudnienie to: Administracja, biznes i zarządzanie Gastronomia i hotelarstwo Rolnictwo Przemysł wytwórczy Przetwórstwo mięsa i żywności Handel detaliczny Usługi medyczne i związane z ochroną zdrowia Budownictwo 255,8 tys. 111,9 tys. 55,1 tys. 45,9 tys. 30,0 tys. 28,0 tys. 26,5 tys. 26,4 tys. Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 2011, Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w państwach EOG i Szwajcarii; Warszawa, maj 2011 r. 30 kwietnia 2011 r. skończył się trzeci etap okresu przejściowego, ograniczającego swobodny dostęp obywateli państw UE-8 do rynków pracy UE-15. Dostęp do swoich rynków pracy zliberalizowały dwa ostatnie kraje Unii Europejskiej, które dotychczas utrzymywały ograniczenia w tym zakresie: Niemcy i Austria. Istniejące w tych krajach społeczne obawy odnośnie fali emigrantów z państw Europy Środkowo-Wschodniej wydają się mało uzasadnione, gdyż zgodnie z prognozami z krajów UE-8 oczekiwany jest napływ do Niemiec ok tys. pracowników. 35 W latach przewidywany jest napływ na rynek niemiecki ok. 500 tys. pracowników z Polski. Zatem otwarcie tych rynków raczej nie powinno zmienić obserwowanego od czasu spowolnienia gospodarczego trendu malejącej dynamiki wyjazdów zarobkowych do państw Unii Europejskiej. W kontekście utrzymującego się od 2008 r. w Europie Zachodniej kryzysu gospodarczego coraz więcej migrantów podejmuje decyzję o powrocie do Polski. W przypadku części z nich trudno mówić o stałym powrocie do kraju, gdyż ich emigracja ma charakter cykliczny lub sezonowy, co wydaje się potwierdzać ograniczony wzrost podaży pracy na krajowym rynku pracy. Badania wskazują, że 23% osób, które powróciły myśli o ponownym wyjeździe za granicę, a dalsze 30% nie ma sprecyzowanych 35 M. Duszczyk, Koniec okresu przejściowego czy Polskę czeka nowa fala emigracji?, Analizy Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego 1/

102 MINISTERSTWO GOSPODARKI planów. Zatem jedynie 47% Polaków, którzy przyjechali z za granicy zamierza na stałe pozostać w Polsce. 36 Ramka 11 Zatrudnienie Polaków w Niemczech W 2010 r. obywatele polscy otrzymali następującą liczbę zezwoleń na pracę, względnie zwolnień od obowiązku otrzymania zezwolenia w przypadku studentów (w nawiasie dane za 2009 r.): pracowników sezonowych: ( ) pracowników imprez objazdowych: (3.266) pracowników-gości: 65 (108) pomocy domowych (1.081) studentów w okresie wakacji: bd Obywatele polscy chętnie podejmują w Niemczech samodzielną działalność gospodarczą. Najczęściej prowadzą działalność w zakresie usług budowlanych, rolniczych i rzemieślniczych. Według danych Związku Rzemiosła w Berlinie, w niemieckim rejestrze rzemieślniczym na koniec 2010 r. było zarejestrowanych 27,8 tys. (bez danych z izby w Lubece) przedsiębiorstw prowadzonych przez obywateli polskich. 94% polskich firm działa w zachodnich krajach związkowych oraz w Berlinie. Najwięcej polskich firm odnotowano w: Północnej Nadrenii-Westfalii (6,3 tys.), Hesji (5,9 tys.) i Bawarii (5,1 tys.). We wschodnich landach zarejestrowanych zostało łącznie 1,7 tys. polskich firm. Z prowadzonego przez ZUS rejestru wynika, że w 2010 r. osobom delegowanym do Niemiec wystawiono następującą liczbę formularzy E101 i A1: 105,2 tys. dla pracowników (98,8 tys. w 2009 r.) oraz 8,2 tys. dla osób prowadzących działalność na własny rachunek (podobnie w 2009 r.). Wskazuje to na konsekwentny spadek zainteresowania polskich firm realizowaniem usług transgranicznych w Niemczech (należy wziąć pod uwagę, że jedna osoba mogła być delegowana do Niemiec więcej niż jeden raz w roku). Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 2011, Informacja w sprawie zatrudnienia obywateli polskich w państwach EOG i Szwajcarii; Warszawa, maj 2011 r. Migranci powrotni stosunkowo dobrze odnajdują się na polskim rynku pracy: 60% z nich to osoby pracujące i aktywne zawodowo, 22% - bezrobotni, a 18% - bierni zawodowo. Zgodnie ze strukturą popytu na krajowym rynku pracy (por. rozdział 5.3. strukturalne niedopasowania na rynku pracy), zatrudnienie najłatwiej znaleźć mogli migranci powrotni z wykształceniem wyższym oraz zawodowym. Wykres 20 Migranci powrotni na polskim rynku pracy wg poziomu wykształcenia % wyższe średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zawodowe pracujący bezrobotni bierni zawodowo Źródło: DAP na podstawie K.Iglicka, Poakcesyjne migracje powrotne Polaków: geneza, przyczyny i konsekwencje, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich materiały nr 69, Warszawa październik 2010 r. 36 K.Iglicka, Poakcesyjne migracje powrotne Polaków: geneza, przyczyny i konsekwencje, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich materiały nr 69, Warszawa październik 2010 r. 102

103 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wbrew powszechnym opiniom o dużej skłonności migrantów powrotnych do podejmowania własnej działalności gospodarczej jedynie 15% z nich podjęło prace na własny rachunek poza rolnictwem (wskaźnik ten dla ogółu pracujących w Polsce w 2010 roku wyniósł 18,9%). 37 Zmniejszenie zainteresowania obywateli polskich wyjazdami zarobkowymi do innych państw oraz powroty Polaków z zagranicy wywierają pozytywny wpływ na sytuację na polskim rynku pracy. W opinii pracodawców, wpływ emigracji na trudności ze znalezieniem odpowiednich pracowników systematycznie spada. 38 W końcu 2010 roku zaledwie jeden ze stu przedsiębiorców podał wyjazdy zagraniczne jako powód trudności w pozyskiwaniu odpowiednich pracowników. Od czasu spowolnienia gospodarczego w opinii pracodawców zmniejszył się również wpływ migracji zarobkowych na odejścia z pracy. Ponad dwie trzecie przedsiębiorców (67,9%) uważa, że migracje nie mają znaczącego wpływu na decyzje pracowników o rezygnacji z pracy w badanych firmach. Migracje mają również coraz mniejszy wpływ na wzrost wynagrodzeń w przedsiębiorstwach. W końcu 2010 r. ponad trzy czwarte pracodawców (81,5%) uważało, że zagraniczne wyjazdy zarobkowe nie będą miały wpływu na wzrost wynagrodzeń. Na początku 2007 r. wskaźnik ten wynosił zaledwie 22,1%. Wpływ emigracji na rozwój gospodarki polskiej oraz na sytuację na krajowym rynku pracy w ostatnim roku wyraźnie zmalał. Najbardziej wrażliwym na zagraniczne wyjazdy zarobkowe sektorem gospodarki polskiej jest budownictwo. Ramka 12 Regulacje dot. pracy cudzoziemców w Polsce Rozporządzenie z dnia 20 lipca 2011 r. w sprawie przypadków, w których powierzenie wykonywania pracy cudzoziemcowi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest dopuszczalne bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę wynika ze zmiany brzmienia art. 90 ust. 4 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Wprowadzone zmiany mają charakter uściślający i porządkujący, zgodnie z nimi: Przy rejestrowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy oświadczeniach o zamiarze powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi z Białorusi, Gruzji, Mołdowy, Rosji lub Ukrainy zachowana została zasada, że powierzający pracę nie musi przedstawiać żadnych zaświadczeń, poza dokumentami potwierdzającymi tożsamość podmiotu. Zniesiono możliwość powierzania pracy na okres powyżej 6 miesięcy, jeżeli cudzoziemiec ma w tym czasie zezwolenie na pobyt na czas oznaczony w związku z wykonywaniem innej pracy na terytorium Polski. Pracę w ramach zezwolenia uzależniono od zawarcia umowy w formie pisemnej. Określono dokładnie, jakie dodatkowe informacje dotyczące pracy powinny zostać zamieszczone w oświadczeniu (nazwa zawodu, miejsce, data rozpoczęcia i okres wykonywania pracy, wysokość proponowanego wynagrodzenia, a także rodzaj umowy na podstawie, której praca będzie wykonywana). Pracodawca powinien zadeklarować, iż zapoznał się z przepisami dot. zatrudniania cudzoziemców oraz że nie ma możliwości zaspokojenia swoich potrzeb kadrowych w oparciu o lokalny rynek pracy. Zrezygnowano z wymogu oświadczenia, że podmiot składający oświadczenie nie był karany za przestępstwa przeciwko prawom pracowniczym i że nie zalega z opłatami publiczno-prawnymi. Z kolei imigracja zarobkowa obcokrajowców do Polski, ze względu na jej niewielki strumień, wciąż nie ma istotnego wpływu na sytuację na polskim rynku pracy. W 2010 r. obywatelom państw trzecich wydano 37 tys. pozwoleń na pracę Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Rynek pracy w Polsce 2010 rok, marzec 2011, Warszawa. 38 W.Gmuła, A.Gucwa, W.Nalepa, Z.Opioła, Rynek pracy w Polsce. Wynagrodzenia, produktywność pracy i migracje w listopadzie 2010 r. na tle panelowych badań opinii pracodawców i bezrobotnych w latach , zeszyt nr 255/2011 NBP. 39 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Cudzoziemcy pracujący w Polsce - statystyki. Dane zbiorcze za 2010 r.,

104

105 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 6. HANDEL ZAGRANICZNY 6.1. Sytuacja w polskim handlu zagranicznym w 2010 roku Decydującym czynnikiem oddziałującym na skalę i dynamikę polskich obrotów towarowych w minionych dwóch latach były zmiany koniunktury na głównych rynkach, zwłaszcza unijnych. Wzrost popytu na światowych rynkach sprzyjał ożywieniu gospodarczemu w UE-27, gdzie po załamaniu o 4,1% w roku 2009 nastąpiło ożywienie o 1,8% w 2010 roku. W Niemczech będących głównym polskim partnerem handlowym po stosunkowo głębokim spadku PKB w roku 2009 (o 4,7%), w roku ubiegłym odnotowano ożywienie o 3,5%. Kluczowe znaczenie dla aktywizacji i odbudowy polskiego eksportu po kryzysie miało ożywienie popytu wewnętrznego, w tym szczególnie popytu importowego, na głównych rynkach unijnych. Po znacznym spadku popytu w całej Unii w 2009 roku (średnio o 4,2%), jego wzrost w roku ubiegłym okazał się wprawdzie wolniejszy (1,4%), jednak na głównych rynkach unijnych, m.in. za sprawą rządowych programów interwencyjnych, łagodzących spadek popytu w roku 2009, ta dysproporcja była znacząco mniejsza. W Niemczech spadek popytu w roku 2009 wyniósł 2%, a jego wzrost w roku ubiegłym sięgnął 2,6%. We Francji, po spadku o 2,4% nastąpił wzrost popytu o 1,4%. Jednocześnie popyt krajowy w Polsce będący jednym z ważniejszych wewnętrznych uwarunkowań naszej wymiany towarowej z zagranicą zwiększył się w 2010 roku o 4,5% wobec jego spadku o 1,3% w roku Powyższe uwarunkowania przełożyły się na systematyczną odbudowę polskiego eksportu, który w 2010 roku osiągnął wartość 120,4 mld EUR i tym samym okazał się wyższy o 22,6% niż w kryzysowym roku 2009, kiedy to spadł o 15,5% (tj. o prawie 18 mld EUR), ale też zarazem o 3,6% (tj. o 4,1 mld EUR) wyższy niż w roku 2008 przedkryzysowym. Oznacza to, że odbudowa przedkryzysowego poziomu eksportu nastąpiła dosyć szybko w stosunku do pierwotnych oczekiwań z początku 2010 roku. Natomiast import w 2010 roku osiągnął poziom 134,2 mld EUR, ale jego wzrost (o 24,8%) nie skompensował głębokiego spadku (o 24,5%) w roku poprzednim, skutkiem czego jego poziom okazał się o 5,8%, tj. o ok. 8,3 mld EUR niższy niż w roku przedkryzysowym. W rezultacie, pomimo obserwowanej przed kryzysem, wysokiej i narastającej importochłonności polskiego eksportu, szybka odbudowa przedkryzysowego poziomu eksportu, a nawet jego przekroczenie okazało się możliwe przy znaczącej redukcji importu i w rezultacie, przy zdecydowanej poprawie stanu zrównoważenia obrotów towarowych (mierzonego relacją salda obrotów do eksportu). Deficyt obrotów towarowych w 2010 roku, mimo pogłębienia o 4,5 mld EUR, do 13,8 mld EUR, okazał się prawie o połowę niższy od notowanego przed kryzysem (26,2 mld EUR), a wskaźnik zrównoważenia obrotów poprawił się odpowiednio z -0,22 w 2008 roku do -0,11 w roku ubiegłym, czyli o połowę. 105

106 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 34 Obroty towarowe Polski w okresie Okres w mln EUR Dynamika w % analogiczny okres ub.r.=100 Eksport Import Saldo Eksport Import Styczeń ,9 104,4 Luty ,4 116,0 Marzec ,9 123,6 I kwartał ,3 114,9 Kwiecień ,6 128,1 Maj ,4 138,5 Czerwiec ,3 124,7 II kwartał ,6 130,2 I PÓŁROCZE ,5 122,5 Lipiec ,4 128,1 Sierpień ,9 131,4 Wrzesień ,7 126,1 III kwartał ,7 128,4 Październik ,2 120,2 Listopad ,9 127,0 Grudzień ,8 130,0 IV kwartał ,2 125,5 ROK ,6 124,8 Styczeń ,5 124,6 Luty ,0 121,3 Marzec ,9 117,4 I kwartał ,7 120,8 Kwiecień ,1 113,4 Maj ,6 111,1 Czerwiec ,7 107,5 II kwartał ,1 110,6 I PÓŁROCZE ,6 115,4 Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS. Wzrost deficytu wymiany na tle szybkiej odbudowy eksportu był zatem stosunkowo umiarkowany. Było to efektem zdecydowanej dalszej poprawy bilansu wymiany z krajami UE. Nadwyżka w handlu z tymi krajami wzrosła z 2,3 mld EUR w roku 2008 do 11,7 mld EUR w roku 2009 oraz o dalsze 3,7 mld EUR w 2010 roku, do 15,4 mld EUR. Pozwoliło to skompensować o ponad połowę wysoki deficyt w obrotach z krajami rozwijającymi się (25,8 mld EUR) oraz pozaunijnymi rynkami wysokorozwiniętymi (3,4 mld EUR). Decydujący wpływ na uzyskanie względnie korzystnego bilansu obrotów towarowych w 2010 roku miały obroty wyrobami elektromaszynowymi. Na poprawę o 12,4 mld EUR ogólnego bilansu obrotów towarowych w roku 2010 w stosunku do roku 2008 złożyła się niemal w połowie poprawa salda obrotów w tej grupie towarowej (sięgająca 5,4 mld EUR). Wśród głównych źródeł przełamania kryzysu w polskim handlu zagranicznym należy wskazać: poprawę koniunktury (przełamanie recesji i ożywienie popytu importowego) na głównych rynkach, zwłaszcza w Niemczech; racjonalizację zapasów i importu zaopatrzeniowego dla produkcji eksportowej; relatywnie mocną kondycję polskiego sektora bankowego, zapewniającą niezbędne finansowanie zewnętrzne dla eksporterów; utrzymanie relatywnie wysokiej konkurencyjności cenowo-kosztowej polskiego eksportu, mierzonej zmianami realnego kursu złotego do euro z zastosowaniem deflatora cenowego (PPI) oraz jednostkowych kosztów pracy (ULC). 106

107 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Ważną rolę we wzroście polskiego eksportu od początku bieżącej dekady odgrywały bezpośrednie inwestycje zagraniczne, jednak ich dynamiczny napływ w okresie przed kryzysem, uległ spowolnieniu na skutek ogólnego pogorszenia koniunktury światowej. Wyjątkowo wysoki napływ BIZ do Polski odnotowano w latach , kiedy wyniósł on odpowiednio 15,7 mld EUR i 17,2 mld EUR rocznie. Istotne jego wyhamowanie nastąpiło już od 2008 roku, gdy roczny napływ BIZ do Polski zmniejszył się do poziomu 10,1 mld EUR, a w 2009 roku do 9,3 mld EUR. Według wstępnych szacunków NBP ubiegły rok przyniósł jeszcze mniejszy napływ do Polski inwestycji bezpośrednich do poziomu 6,7 mld EUR. Wykres 21 Miesięczne obroty towarowe w okresie mln EUR I 2010 II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I 2011 eksport import saldo Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS. II III IV V VI Wykres 22 Miesięczna dynamika eksportu i importu w okresie % 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 I 2010 II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I 2011 eksport import Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS. II III IV V VI Od początku 2011 roku notuje się nieco szybsze tempo wzrostu obrotów po stronie importu. Po pierwszych 6 miesiącach br. eksport wzrósł o 14,6% (do ok. 66,7 mld EUR), a import o 15,4% (do 73,4 mld EUR). Deficyt obrotów towarowych wyniósł w tym okresie prawie 6,7 mld EUR i okazał się głębszy o 1,3 mld EUR w porównaniu z analogicznym okresem 2010 roku. 107

108 MINISTERSTWO GOSPODARKI 6.2. Struktura geograficzna obrotów handlu zagranicznego Zarówno w okresie kryzysu, jak i w fazie pokryzysowej uwydatniła się kluczowa i generalnie pozytywna rola rynków rozwiniętych, a szczególnie unijnych, w polskich obrotach towarowych. Załamanie eksportu na te rynki w okresie kryzysu (spadek o 12,8%) okazało się zdecydowanie łagodniejsze niż na pozostałych rynkach (o 28,6%). W roku 2010, czyli w fazie wychodzenia z kryzysu, sytuacja na rynkach rozwiniętych, w porównaniu z pozostałymi rynkami, nadal się poprawiała. Przedkryzysowy poziom eksportu (z 2008 roku) na te rynki został odbudowany w 105,9%, czyli w stopniu wyższym niż eksport ogółem i zdecydowanie wyższym niż eksport na pozostałe rynki (zaledwie w 92%). W 2010 roku eksport na rynki rozwinięte wyniósł 102,2 mld EUR i okazał się o 21,5% wyższy niż w 2009 roku. Z kolei import z tych krajów wyniósł 90,2 mld EUR, tym samym był o 21,4% większy niż w roku kryzysowym, a jednocześnie o 8,6% niższy niż w roku Przełożyło się to na dalszy wzrost nadwyżki w wymianie z rynkami rozwiniętymi gospodarczo do poziomu 12 mld EUR, czyli o ponad 2 mld EUR korzystniejszego niż w roku 2009 i zarazem o ponad 14 mld EUR korzystniejszego niż w roku Na ogólny kształt wymiany z rynkami rozwiniętymi decydująco wpłynęła sytuacja w obrotach z krajami UE, gdzie dynamika po stronie eksportu była nieco większa (0,3 pkt. proc.) niż w całej grupie, a po stronie importu była mniejsza (o 1,4 pkt. proc.). W porównaniu z rokiem przedkryzysowym eksport na rynki UE odbudowano w 105,3%, co przy znacznie wolniejszej odbudowie importu (w 90,5%) przyniosło dalszy wzrost nadwyżki o 3,7 mld EUR do poziomu blisko 15,5 mld EUR, czyli o ponad 13 mld EUR korzystniejszego niż w roku Wysoka nadwyżka w handlu z rynkami UE pozwoliła skompensować w ponad połowie wysoki deficyt w handlu z pozostałymi rynkami (rozwijającymi się i słabiej rozwiniętymi). Wśród 15 najważniejszych rynków polskiego eksportu znajduje się aż 13 krajów UE. W imporcie takich krajów jest 10. Największe wzrosty eksportu na rynki unijne w wymiarze bezwzględnym osiągnięto z: Niemcami - o 5,7 mld EUR (o 22,4%), Republiką Czeską - o 1,5 mld EUR (o 25,4%), Francją - o 1,3 mld EUR (o 19,5%), Wielką Brytanią - o 1,3 mld EUR (o 20,0%), Niderlandami - o 1,1 mld EUR (o 27,5%). Wśród wyrobów o największym wzroście eksportu do UE czołowe pozycje zajmują: wyroby przemysłu elektromaszynowego - o 5,2 mld EUR (o 14,6%), wyroby przemysłu chemicznego - o 3,1 mld EUR (o 34,8%), produkty metalurgiczne - o 3,0 mld EUR (o 39,5%), wyroby mineralne - o 1,7 mld EUR (o 64%), artykuły rolno-spożywcze - o 1,4 mld EUR (o 15,3%). W obrotach z pozaunijnymi krajami rozwiniętymi, w tym głównie z USA, Kanadą i Japonią, po znacznej redukcji deficytu z poziomu 4,5 mld EUR w 2008 roku, do niespełna 2 mld EUR w 2009 roku, w 2010 roku odnotowano jego pogłębienie o 1,5 mld EUR (do 3,4 mld EUR). 108

109 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tabela 35 Zmiany struktury geograficznej obrotów towarowych Polski w 2010 roku (mln EUR) Zmiany 2010/2009 Eksport Import Saldo Eksport Import Saldo Eksport Import Saldo popr. (+) pogor. (-) Polska ogółem rok ub. = ,6 124,8 84,5 75,5 Kraje rozw. gosp rok ub. = ,5 121,4 87,2 75,3 udział w tym: 84,9 67,2 85,7 69,1 UE rok ub. = ,8 120,0 86,5 75,5 udział w tym: 79,2 59,5 79,7 61,9 Niemcy rok ub. = ,4 122,1 88,2 73,4 udział 26,1 21,9 26,2 22,4 Francja rok ub. = ,5 117,0 94,7 73,7 udział 6,8 4,3 7,0 4,6 Wielka Brytania rok ub. = ,0 115,5 94,0 78,6 Udział 6,3 2,7 6,4 3,0 Czechy rok ub. = ,4 130,7 86,6 76,5 udział 6,0 3,8 5,8 3,6 Włochy rok ub. = ,2 104,2 96,8 79,2 udział 5,9 5,7 6,8 6,8 Pozostale kr. rozw r.ub. = ,3 133,1 97,4 73,8 udział w tym: 5,8 7,7 6,0 7,2 USA r.ub. = ,7 136,7 104,9 79,2 Udział 1,8 2,5 1,8 2,3 EFTA r.ub. = ,6 133,5 93,3 71,6 Udział 2,3 2,4 2,7 2,3 Pozostałe kraje świata bez rozwiniętych r.ub. = ,8 132,4 71,4 76,0 udział w tym: 15,1 32,8 14,3 30,9 Kraje WNP r.ub. = ,9 146,6 61,9 62,3 udział w tym: 8,2 12,0 7,6 10,3 Rosja r.ub. = ,9 149,1 59,4 66,3 Udział 4,2 10,2 3,7 8,6 Kraje pozostałe r.ub. = ,3 125,4 86,6 85,3 udział w tym: 6,9 20,7 6,7 20,6 Chiny r.ub. = ,0 126,4 121,3 87,1 Udział 1,0 9,4 1,1 9,3 Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS. 109

110 MINISTERSTWO GOSPODARKI Nieco inaczej niż z rynkami rozwiniętymi kształtowały się obroty z liczną grupą pozostałych krajów. Eksport na te rynki w 2010 roku wzrósł wprawdzie o 28,8%, czyli znacznie szybciej niż eksport ogółem (o 6,2 pkt. proc.), ale równocześnie jego poziom z 2008 roku został odbudowany zaledwie w 92%. Z kolei po stronie importu odnotowano wzrost o 32,4% (r/r) oraz odbudowę jego przedkryzysowego poziomu (w 100,6%). W rezultacie, deficyt w handlu z tymi rynkami sięgnął 25,8 mld EUR, czyli poziomu blisko dwukrotnie większego od łącznego deficytu obrotów towarowych w 2010 roku, a zarazem o 6,7 mld EUR głębszego niż w roku 2009 i o 1,8 mld EUR głębszego niż w roku Zaważyły na tym wyniki wymiany: z Chinami gdzie narastający od lat głęboki deficyt wymiany, po krótkotrwałej redukcji w okresie kryzysu wzrósł w roku ubiegłym o blisko 2,5 mld EUR do poziomu 11,4 mld EUR, czyli głębszego o prawie 0,8 mld EUR niż przed kryzysem, a eksport utrzymał się na poziomie 10-krotnie niższym od importu; z Rosją gdzie po okresowym spadku importu w roku 2009 (w ślad za spadkiem cen ropy i gazu) nastąpił jego ponowny wzrost, prowadzący do pogłębienia deficytu o ponad 3 mld EUR do poziomu 8,7 mld EUR, czyli o blisko 0,9 mld EUR głębszego niż przed kryzysem; podczas gdy eksport na ten rynek, mimo dynamicznego wzrostu w ub.r. (o 40%) zdołano odbudować tylko w 83,2%; z Ukrainą gdzie eksport, po wyjątkowo głębokiej zapaści w roku 2009, zdołano odbudować zaledwie w niespełna 69%, do blisko 3 mld EUR, a znaczna nadwyżka w wymianie w minionych dwóch latach uległa redukcji o ok. 1,2 mld EUR do poziomu 1,6 mld EUR. Głęboki i dynamicznie narastający deficyt w handlu z Chinami, wynika podobnie jak w wielu innych gospodarkach, nawet wysokorozwiniętych, z naturalnego braku możliwości zrównoważenia ekspansji eksportowej konkurencyjnych cenowo towarów chińskich, zwłaszcza w warunkach centralnie utrzymywanego (mimo dynamicznego wzrostu rezerw walutowych Chin) głębokiego niedowartościowania chińskiej waluty. Ponadto, niski eksport polskich towarów do Chin (ok. 10-krotnie niższy od importu) wynika z trudności w sprostaniu konkurencji technologicznej i inwestycyjnej eksporterów z krajów wysokorozwiniętych, a także z ograniczonej zdolności polskich podmiotów do ekspansji na odległych rynkach azjatyckich. W przypadku Rosji wysoki deficyt w obrotach z tym krajem ma również w decydującej mierze charakter obiektywny kreowany przez niezbędny import surowców energetycznych (gazu i ropy). Przy względnie stabilnym od lat wolumenie importu tych surowców, jego skala w wymiarze wartościowym decydująca o poziomie deficytu, zależy bezpośrednio od cen światowych, które po okresowym spadku w roku 2009, ponownie zbliżyły się do poziomu sprzed kryzysu, przekładając się na niemal całkowitą odbudowę przedkryzysowej skali importu z Rosji. Natomiast eksport na ten rynek, mimo wysokiego tempa wzrostu (ponad 40%), okazał się o blisko 17% niższy niż w roku W rezultacie, deficyt obrotów z Rosją w 2010 roku uległ nie tylko znacznemu pogłębieniu w porównaniu do roku 2009, ale także w stosunku do jego poziomu przed kryzysem. Warto podkreślić, że ponowny przyrost deficytu w obrotach tylko z dwoma wspomnianymi rynkami w ubiegłym roku (o 5,6 mld EUR) okazał się o ponad 1 mld EUR wyższy niż w łącznych obrotach towarowych Polski. W kontekście wspomnianych wyżej dwóch głównych rynków WNP Ukrainy i Rosji wymaga odnotowania korzystna sytuacja w handlu z Białorusią, gdzie po dynamicznej odbudowie eksportu w roku ubiegłym (wzrost o nieco ponad 40%) wzrósł on do poziomu 1,2 mld EUR, czyli o prawie 12% wyższego niż przed kryzysem, a nadwyżka w wymianie w minionych dwóch latach wzrosła o blisko 0,4 mld EUR do poziomu blisko 0,6 mld EUR. 110

111 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wśród całej grupy krajów rozwijających się korzystnie wyróżniają się wyniki wymiany z Turcją, gdzie w 2010 roku odnotowano wzrost eksportu o 50% do poziomu 1,9 mld EUR i przekształcenie deficytu (ok. 130 mln EUR w 2009 roku) w nadwyżkę wynoszącą 272 mln EUR. Wykres 23 Udział poszczególnych grup rynków w eksporcie Polski Pozostałe kraje rozwinięte 5,8% Pozostałe kraje rozwijające się Kraje WNP 6,9% 8,2% Unia Europejska 79,1% Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS Zmiany struktury przedmiotowej obrotów towarowych Decydujący udział w odbudowie eksportu, przy równoczesnej poprawie salda wymiany miały wyroby elektromaszynowe (stanowiące 42,8% eksportu ogółem). Stopień odbudowy przedkryzysowego poziomu eksportu oraz stan zrównoważenia obrotów w dwóch głównych sekcjach tej grupy były jednak różne, a mianowicie: W sekcji XVI maszyny i urządzenia mechaniczne i elektryczne eksport wzrósł o 23,7%, do poziomu prawie 31,4 mld EUR, czyli o 9,2% wyższego niż w roku 2008, a deficyt wymiany w wysokości prawie 1,4 mld EUR okazał się o ponad 4,2 mld EUR mniejszy niż w roku przedkryzysowym. Na szczególne wyeksponowanie w tej sekcji zasługują zajmujące czołowe miejsca na liście najważniejszych pozycji w polskim eksporcie: aparatura odbiorcza do telewizji, odbiorniki radiowe, sprzęt do zapisu i odtwarzania obrazu i dźwięku, których eksport, po systematycznym wzroście w minionych dwóch latach osiągnął w 2010 roku poziom 5,5 mld EUR, tj. większy o 36,6% niż w roku 2008, a nadwyżka w wymianie wzrosła w tym okresie o ok. 1,6 mld EUR, do ponad 4,6 mld EUR oraz sprzęt komputerowy, którego eksport w ciągu minionych dwóch lat wzrósł ponad 2-krotnie (do poziomu blisko 2,6 mld EUR), a saldo wymiany przekształciło się z deficytu sięgającego ponad 1 mld EUR w nadwyżkę ok. 440 mln EUR. Natomiast eksport w sekcji XVII środki transportu, zwłaszcza pojazdy samochodowe oraz ich części i akcesoria, wzrósł w ubiegłym roku tylko o 7%, do poziomu 19 mld EUR i okazał się o 5,8% niższy niż w roku 2008, a nadwyżka w wymianie wyniosła blisko 5,2 mld EUR i mimo spadku o 1,5 mld EUR w porównaniu z 2009 rokiem, utrzymała się na poziomie wyższym (o prawie 1,6 mld EUR) niż w roku W tej sekcji towarowej znajdują się dwie pozycje (klasyfikowane na poziomie 4-cyfrowych kodów 111

112 MINISTERSTWO GOSPODARKI CN) otwierające listę 50 najważniejszych towarów eksportowych stanowiących ponad połowę łącznego eksportu w 2010 roku, a mianowicie: samochody osobowe (bez mikrobusów i autobusów), których eksport w minionych dwóch latach nieznacznie się zmniejszył o 1,6%, do poziomu ponad 6,6 mld EUR, a nadwyżka w wymianie, mimo pewnego spadku (o ok. 0,8 mld EUR) w roku ubiegłym utrzymała się na wysokim poziomie ok. 2,5 mld EUR, czyli wyższym o blisko 1,2 mld EUR niż przed kryzysem oraz części i akcesoria samochodowe, których eksport, po wyraźnym spadku w roku 2009 i wzroście o 23,4% w roku ubiegłym osiągnął poziom ponad 5,9 mld EUR, tj. o niespełna 5% wyższy niż przed dwoma laty, a nadwyżka w wymianie, po systematycznym wzroście w minionych dwóch latach, zwiększyła się o 0,5 mld EUR, do poziomu 1,9 mld EUR. W rezultacie, w całej grupie wyrobów elektromaszynowych (łącznie z sekcją XVIII przyrządy, narzędzia i aparatura) przedkryzysowy poziom eksportu został odbudowany w 103,2%, a saldo utrzymało się na poziomie 0,7 mld EUR, czyli o 5,4 mld EUR korzystniejszym niż w roku Wyroby przemysłu chemicznego, stanowiły drugą co do wielkości obrotów grupę towarową. Dzięki szybkiemu wzrostowi eksportu tych wyrobów w 2010 roku (o 32,8%) osiągnął on poziom ponad 15,7 mld EUR, czyli o 13% wyższy niż w roku 2008, a tradycyjnie wysoki deficyt, mimo ponownego wzrostu (o ponad 1 mld EUR) utrzymał się na poziomie niespełna 7,6 mld EUR, czyli o blisko 1,3 mld EUR niższym jak przed kryzysem. Wśród kilkunastu działów tej grupy towarowej na szczególną uwagę zasługują: produkty farmaceutyczne, których eksport w roku kryzysowym nie uległ załamaniu, a w roku 2010 zwiększył się o 37,8%, do poziomu prawie 1,7 mld EUR, tj. o blisko 47% wyższego jak w roku 2008; wyroby gumowe (głównie opony samochodowe), których eksport wzrósł w 2010 roku o 36,3%, do poziomu ponad 2,8 mld EUR, czyli o 19,3% wyższego niż przed kryzysem, a dodatnie saldo w ostatnich dwóch latach podwoiło się do poziomu ponad 0,5 mld EUR. Eksport artykułów rolno-spożywczych, po niewielkim spadku w okresie kryzysu (o 1,7%) i wzroście o 17,5% w roku ubiegłym osiągnął poziom blisko 13,5 mld EUR, czyli wyższy o 15,5% niż w roku 2008, a jednocześnie nadwyżka w obrotach wzrosła tu w ostatnich 2 latach o blisko 1,2 mld EUR, do poziomu ok. 2,6 mld EUR. Zadecydował o tym wzrost eksportu (także w okresie kryzysu o 2,1%) gotowych artykułów spożywczych w minionych dwóch latach do poziomu ponad 6,2 mld EUR w 2010 roku, tj. wyższego o 20,5% niż przed kryzysem, przy równoczesnym, postępującym w tym okresie, wzroście nadwyżki o blisko 0,5 mld EUR, do poziomu ok. 1,7 mld EUR. Wśród 50 pozycji towarowych (agregowanych na poziomie 4-cyfrowych kodów CN) dominujących w polskim eksporcie stanowiących 54,5% łącznego eksportu z Polski podobnie jak w poprzednich kilku latach, na pierwszym miejscu uplasowały się samochody osobowe oraz ich części i akcesoria, których udział w eksporcie ogółem wyniósł 10,4%. W 2010 roku odnotowano 18 pozycji towarowych, których wartość eksportu przekroczyła 1 mld EUR były to głównie towary relatywnie wyżej przetworzone, m.in. środki transportu, aparatura odbiorcza dla telewizji, maszyny do automatycznego przetwarzania danych, a także meble, leki oraz opony. 112

113 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tabela 36 Zmiany struktury przedmiotowej polskiego handlu zagranicznego w 2010 roku w mln EUR Zmiany 2010/2009 Sekcja/grupa towarowa Saldo Eksport Import Saldo Eksport Import Saldo Eksport Import popr. + pogor. - RAZEM Zwierzęta żywe i I produkty pochodzenia zwierzęcego II Produkty pochodzenia roślinnego III Tłuszcze i oleje IV Gotowe artykuły spożywcze (I-IV) Artykuły rolnospożywcze V Produkty mineralne VI Produkty przemysłu chemicznego VII Tworzywa sztuczne i wyroby z kauczuku (VI-VII) Wyroby przemysłu chemicznego VIII Skóry i wyroby z nich IX Drewno i wyroby z drewna X Ścier drzewny, papier i tektura Wyroby przemysłu (IX-X) drzewno papierniczego XI Materiały i wyroby włókiennicze XII Obuwie, nakrycia głowy, parasole (XI-XII) Wyroby przemysłu lekkiego XIII Wyroby z kamieni, gipsu, cementu XIV Perły, metale szlachetne, biżuteria (XIII- XIV) Wyroby ceramiczne XV Wyroby metalurgiczne XVI Urządzenia mechaniczne i elektryczne XVII Pojazdy, statki powietrzne i pływające XVIII Przyrządy i aparaty optyczne (XVI- Wyroby przemysłu XVIII) elektro-maszynowego XIX Broń i amunicja XX Wyroby różne XXI Dzieła sztuki XXII Pozostałe CN nieznane lub błędne Wyroby różne i pozostałe Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS. 113

114 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wykres 24 Struktura towarowa polskiego eksportu w 2010 r. na tle lat 2005 i 2009 Wyroby różne i pozostałe Wyroby przemysłu elektromaszynowego Wyroby metalurgiczne Wyroby ceramiczne Wyroby przemysłu lekkiego Wyroby przemysłu drzewno-papierniczego Skóry Wyroby przemysłu chemicznego Produkty mineralne Artykuły rolno-spożywcze Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS % Wykres 25 Struktura towarowa polskiego importu w 2010 r. na tle lat 2005 i 2009 Wyroby różne i pozostałe Wyroby przemysłu elektromaszynowego Wyroby metalurgiczne Wyroby ceramiczne Wyroby przemysłu lekkiego Wyroby przemysłu drzewno-papierniczego Skóry Wyroby przemysłu chemicznego Produkty mineralne Artykuły rolno-spożywcze Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS % Deficyt obrotów towarowych w 2010 roku uległ pogłębieniu w porównaniu z rokiem 2009 o 4,5 mld EUR, do 13,8 mld EUR, jednak wobec poziomu sprzed kryzysu pozostawał nadal o blisko połowę niższy. Na pogłębienie ujemnego bilansu wymiany w roku ubiegłym miały głównie wpływ zmiany salda w następujących grupach towarowych: produktów mineralnych (sekcja V), gdzie deficyt pogłębił się o prawie 2,8 mld EUR, do poziomu blisko 10,4 mld EUR, wyrobów przemysłu chemicznego (sekcje VI i VII), gdzie deficyt wzrósł o ponad 1 mld EUR, do poziomu blisko 7,6 mld EUR, wyrobów elektromaszynowych (sekcje XVI, XVII i XVIII), gdzie nastąpiła redukcja nadwyżki o ponad 1,3 mln EUR, do blisko 0,7 mld EUR. 114

115 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Z kolei istotną poprawę salda odnotowano w obrotach artykułami rolno-spożywczymi oraz w przypadku towarów klasyfikowanych w dziale 94, wśród których dominujące znaczenie ma eksport mebli. W handlu artykułami rolno-spożywczymi w 2010 roku nadwyżka zwiększyła się o ok. 390 mln EUR, do prawie 2,6 mld EUR. Natomiast w handlu asortymentem obejmującym meble, pościel, materace, itp. nadwyżka zwiększyła się o ok. 730 mln EUR, do poziomu ponad 5 mld EUR. Wykres 26 Saldo obrotów handlu zagranicznego Polski w przekroju grup towarowych w 2010 r. na tle lat 2005 i 2009 Wyroby różne i pozostałe Wyroby przemysłu elektromaszynowego Wyroby metalurgiczne Wyroby ceramiczne Wyroby przemysłu lekkiego Wyroby przemysłu drzewno-papierniczego Skóry Wyroby przemysłu chemicznego Produkty mineralne Artykuły rolno-spożywcze Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS mld EUR 6.4. Handel zagraniczny w I półroczu 2011 roku Po okresie stosunkowo szybkiej odbudowy polskich obrotów w 2010 roku, pierwsze półrocze 2011 roku przyniosło pewne spowolnienie tempa ich wzrostu. Eksport zwiększył się do poziomu 66,7 mld EUR, tj. o 14,6% w porównaniu z analogicznym okresem roku ubiegłego i okazał się wyższy od poziomu z I półrocza 2009 roku (z okresu kryzysowego załamania) o 41,5%, czyli o 19,5 mld EUR. Wskazuje to na utrzymanie tendencji do stosunkowo szybkiej odbudowy eksportu po załamaniu polskiego handlu zagranicznego w okresie oddziaływania światowego kryzysu. Z kolei w imporcie odbudowa obrotów nie następuje w tak dynamicznym tempie jak w eksporcie. O ile po I półroczu 2011 roku był on wyższy o 15,4% niż w analogicznym okresie 2010 roku oraz o 41,4% niż przed dwoma laty, to w porównaniu z okresem styczeń-czerwiec 2008 roku jego wartość była wyższa tylko o nieco ponad 3%. W I półroczu 2011 roku średniomiesięczna wartość polskiego eksportu osiągnęła poziom 11,1 mld EUR, podczas gdy w całym 2010 roku wyniosła 10 mld EUR, a w roku ,2 mld EUR. Natomiast w imporcie średniomiesięczna wartość w I półroczu br. wyniosła 12,2 mld EUR, czyli o ponad 1 mld EUR więcej niż średnia dla całego 2010 roku oraz o blisko 3,3 mld EUR więcej niż w roku Deficyt w obrotach towarowych po sześciu miesiącach 2011 roku osiągnął poziom prawie 6,7 mld EUR, który okazał się o 1,3 mld EUR wyższy niż w analogicznym okresie 2010 roku. Obroty z krajami rozwiniętymi gospodarczo zwiększyły się wolniej niż z pozostałymi krajami. Eksport na te rynki wzrósł o 13,2%, a import o 14,3%. O spowolnieniu eksportu na rynki rozwinięte zadecydowały 115

116 MINISTERSTWO GOSPODARKI wyniki obrotów z krajami UE, gdzie tempo wzrostu eksportu wyniosło 12,2%. Jednocześnie notowana przed rokiem nadwyżka w wymianie z rynkami UE zwiększyła się nieznacznie po I półroczu br. (o blisko 90 mln EUR), do 8,6 mld EUR. Wolniej niż z całą grupą rynków unijnych wzrosły obroty z państwami strefy euro, gdzie eksport zwiększył się o 10,6%, a import o 13,7%. Przełożyło się to na zmniejszenie nadwyżki obrotów ze strefą euro o prawie 0,6 mld EUR, do 2,7 mld EUR. Dynamiczny wzrost eksportu (o 26,6%) odnotowano na rozwinięte rynki pozaunijne. Dynamicznie wzrósł eksport do Norwegii (o 61,6%), Stanów Zjednoczonych (o 31,2%) oraz Szwajcarii (o 23,4%). Kontrastowało z tym relatywnie niskie tempo wzrostu importu z tych rynków. Szybciej niż z rynkami rozwiniętymi, zwiększyła się wymiana z grupą pozostałych krajów, gdzie eksport wzrósł o 23%, a import o 17,7%. Jednocześnie nastąpiło pogłębienie deficytu wymiany z tą grupą państw o blisko 1,8 mld EUR, do 14,2 mld EUR. Wzrosty obrotów na rynki WNP były wyższe niż z całą grupą krajów spoza grupy rozwiniętych. Eksport na te rynki zwiększył się o 31%, a import o 34,1%. Przełożyło się to z jednej strony na umocnienie pozycji tych rynków w polskiej wymianie, z drugiej natomiast na pogłębienie ujemnego salda wymiany. Dynamiczny wzrost eksportu wynikał głównie z jego przyśpieszenia do Rosji (o 35,8%) oraz Białorusi (o 41,9%). Z kolei wzrost importu to efekt istotnego zwiększenia wartości sprowadzanych towarów z Ukrainy oraz z Rosji, odpowiednio o 77,1% i 31,4%. Eksport na pozostałe rynki rozwijające się zwiększył się o 14,6%, a import o 8,2%. Wśród nich korzystnie wyróżniała się wymiana z Turcją, gdzie polski eksport wzrósł o 42%, do blisko 1,2 mld EUR. Jednocześnie notowana przed rokiem niewielka nadwyżka w wymianie z tym rynkiem (w wysokości ok. 55 mln EUR) zwiększyła się do prawie 320 mln EUR. Istotny wzrost eksportu (o 41%) odnotowano również w przypadku Indii. Niekorzystnie kształtowała się wymiana z Chinami, gdzie eksport spadł o blisko 11,6%. Obroty w dominującej w polskim handlu zagranicznym grupie wyrobów elektromaszynowych wzrosły wolniej niż obroty Polski ogółem. Eksport tych towarów zwiększył się o 7,3% (do 27,6 mld EUR), a import o 5% (do 25,5 mld EUR). Wolniejsze tempo wzrostu po stronie importu wpłynęło na zwiększenie nadwyżki w obrotach tymi towarami o prawie 0,7 mld EUR, do ponad 2,1 mld EUR. Wzrost eksportu rolno-spożywczego wyniósł 12,9% (do poziomu prawie 7,1 mld EUR), a importu o 16,3% (do 5,9 mld EUR). Po sześciu miesiącach 2011 roku eksport wyrobów chemicznych zwiększył się o 23,2% (do prawie 9,1 mld EUR), ich import zaś o 15,9% (do 13,2 mld EUR). Deficyt obrotów notowany w wymianie tymi towarami pogłębił się w omawianym okresie o 0,1 mln EUR, do prawie 4,2 mld EUR. Dynamicznie zwiększyły się również obroty wyrobami metalurgicznymi, gdzie eksport wzrósł o 22,2% (do 7,9 mld EUR), a import o 26,7% (do ponad 8,3 mld EUR), co zarazem przełożyło się na pogłębienie deficytu wymiany o blisko 320 mln EUR, do ok. 440 mln EUR. Należy odnotować, że handel wyrobami metalurgicznymi był dotknięty silnym spadkiem w okresie kryzysowego załamania wymiany w 2009 roku, a w czasie odbudowy obrotów w 2010 roku znacząco wzrósł w eksporcie o 33,7% (do 13,5 mld EUR), w imporcie o 35,1% (do 13,9 mld EUR). 116

117 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tabela 37 Zmiany struktury przedmiotowej polskiego handlu zagranicznego po 6 miesiącach 2011 roku w mln EUR I półrocze 2011 I półrocze 2010 Zmiany Sekcja/grupa towarowa Saldo Eksport Import Saldo Eksport Import Saldo Eksport Import popr. + pogor. - RAZEM Zwierzęta żywe i I produkty pochodzenia zwierzęcego Produkty II pochodzenia roślinnego III Tłuszcze i oleje IV Gotowe artykuły spożywcze (I-IV) Artykuły rolno spożywcze V Produkty mineralne VI Produkty przemysłu chemicznego VII Tworzywa sztuczne i wyroby z kauczuku (VI-VII) Wyroby przemysłu chemicznego VIII Skóry i wyroby z nich IX Drewno i wyroby z drewna X Ścier drzewny, papier i tektura (IX-X) Wyroby przemysłu drzewno papierniczego XI Materiały i wyroby włókiennicze XII Obuwie, nakrycia głowy, parasole (XI-XII) Wyroby przemysłu lekkiego XIII Wyroby z kamieni, gipsu, cementu XIV Perły, metale szlachetne, biżuteria (XIII- XIV) Wyroby ceramiczne XV Wyroby metalurgiczne XVI Urządzenia mechaniczne i elektryczne XVII Pojazdy, statki powietrzne i pływające XVIII Przyrządy i aparaty (XVI- XVIII) optyczne Wyroby przem. elektro-maszynowego XIX Broń i amunicja XX Wyroby różne XXI Dzieła sztuki XXII Pozostałe CN nieznane lub błędne Wyroby różne i pozostałe Źródło: DAP MG na podstawie danych GUS. 117

118 MINISTERSTWO GOSPODARKI 6.5. Uwarunkowania kursowe i ich wpływ na obroty towarowe Jednym z istotnych czynników wpływających na konkurencyjność cenową, a w konsekwencji oddziałujących pośrednio na dynamikę wolumenu obrotów, są zmiany relacji cen transakcyjnych w obrotach z zagranicą do cen krajowych oraz cen na rynkach zagranicznych. Według danych GUS, ceny transakcyjne w eksporcie (w przeliczeniu na euro) spadły średnio w 2009 roku o 8,3%, a po 3 kwartałach 2010 roku wzrosły o 7,3%. Szacuje się, że w skali całego ubiegłego roku wzrost cen w eksporcie sięgnął około 8%, co wskazuje na niemal całkowitą odbudowę ich poziomu sprzed kryzysu. Natomiast ceny transakcyjne w ich wymiarze złotowym, mające bezpośrednie przełożenie na rentowność sprzedaży eksportowej polskich eksporterów, wzrosły w roku 2009 o 13,5%, a w roku ubiegłym utrzymały się na poziomie tylko nieznacznie (o 0,4%) wyższym. Kolejnym zasadniczym czynnikiem rozwoju polskiego eksportu jest kurs walutowy. W 2010 roku powróciła, występująca w latach , tendencja aprecjacyjna złotego. Kurs euro w złotych osłabił się w roku ubiegłym nominalnie o 7,7%, w stosunku do poprzedniego roku (do poziomu zbliżonego jak w roku 2000). Pomimo, takiego umocnienia naszej waluty, polski eksport w 2010 roku zwiększył się na tyle, że został odbudowany jego przedkryzysowy poziom z roku Tym samym o kondycji i dynamice polskiego eksportu nie decydują tylko zmiany nominalnego kursu walutowego ale przede wszystkim zmiany realnego poziomu kursu złotego względem euro, które są jednym z mierników konkurencyjności. Poniżej przedstawiono analizę zmian poziomu konkurencyjności cenowej i kosztowej polskich towarów na dominujących rynkach, czyli unijnych przy zastosowaniu dwóch podstawowych deflatorów, tj.: deflatora cenowego, stanowiącego relację cen krajowych PPI do cen na wspólnym rynku europejskim oraz deflatora kosztowego, stanowiącego relację jednostkowych kosztów pracy (ULC) w kraju i na rynku unijnym. Obniżka relacji tych parametrów (PPI oraz ULC) w kraju względem rynków eksportowych wzmacnia pozytywny wpływ nominalnej deprecjacji złotego lub łagodzi negatywny wpływ nominalnej aprecjacji waluty krajowej na konkurencyjność cenowo-kosztową polskiego eksportu. Natomiast ich wzrost osłabia odpowiednio wpływ nominalnej deprecjacji złotego lub potęguje antyeksportowy wpływ nominalnej aprecjacji waluty krajowej. W całym analizowanym okresie minionych 10 lat, z nielicznymi wyjątkami (zwłaszcza w roku 2008), ceny krajowe wzrastały generalnie szybciej niż ceny w UE, a w rezultacie realny kurs euro w złotych (liczony przy zastosowaniu deflatora PPI) wzrastał znacznie wolniej niż kurs nominalny, co przekładało się na realne obniżenie konkurencyjności cenowej polskiego eksportu na rynku unijnym. (Krzywa kursu realnego liczonego przy zastosowaniu deflatora PPI przebiegała poniżej krzywej kursu nominalnego). Należy jednak zaznaczyć, że z uwagi na fakt, że równoczesny wzrost cen krajowych w 2010 r. (o 2,2% r/r) okazał się o 1,2 pkt. proc. wolniejszy niż w UE, realny kurs euro w złotych osłabił się o 1,1 pkt. proc. wolniej, a tym samym realny (negatywny) wpływ aprecjacji złotego na konkurencyjność polskiego eksportu był de facto mniejszy niż wynikałoby to z nominalnej aprecjacji krajowej waluty. 118

119 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wykres 27 Konkurencyjność cenowa polskiego eksportu do UE w latach (2000=100) % zmiany nominalnego kursu EUR/PLN zmiany relacji PPI w Polsce i UE zmiany REER PPI w eksporcie do UE Źródło: DAP MG na podstawie danych NBP i Komisji Europejskiej. Bardziej adekwatnym miernikiem zmian konkurencyjności cenowo-kosztowej eksportu na określony rynek lub grupę rynków są zmiany realnego kursu walutowego, liczonego przy zastosowaniu deflatora kosztowego. Zmiany realnego kursu walutowego uwzględniającego zmiany relacji jednostkowych kosztów pracy (ULC) w Polsce i na rynkach eksportowych, stanowią, obok popytu zewnętrznego jako czynnika głównego drugi istotny czynnik determinujący wzrost eksportu (jego wpływ szacowany jest na ok. 26%, podczas gdy wpływ popytu sięga 60%). Według danych Komisji Europejskiej, w kolejnych latach minionej dekady, z wyjątkiem 2001 roku, wzrost jednostkowych kosztów pracy w Polsce, w stosunku do roku 2000 jako bazowego, był wolniejszy niż generalnie na wspólnym rynku UE. W rezultacie w niemal całym analizowanym okresie (z wyjątkiem 2001 roku) relacja jednostkowych kosztów pracy w Polsce do ich poziomu w UE kształtowała się poniżej poziomu z okresu bazowego (czyli poniżej jedności), a w rezultacie konkurencyjność cenowo-kosztowa polskiego eksportu na rynku unijnym mierzona poziomem realnego kursu euro w złotych (przy zastosowaniu deflatora ULC) była znacząco wyższa niż wynikałoby to z równoległych zmian kursu nominalnego złotego względem wspólnej europejskiej waluty. Wykres 28 Konkurencyjność kosztowa polskiego eksportu do UE w latach (2000=100) % zmiany nominalnego kursu EUR/PLN zm iany relacji ULC w Po lsce i UE REER ULC w eksporcie do UE Źródło: DAP MG na podstawie danych NBP i Komisji Europejskiej. 119

120

121 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 7. INFLACJA I POLITYKA PIENIĘŻNA 7.1. Ceny W 2009 roku średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, który ukształtował na się poziomie 3,5%, zdeterminowany został poprzez wyższe ceny towarów importowanych (deprecjacja złotego), a także wzrost cen regulowanych oraz akcyzy na alkohol i wyroby tytoniowe w pierwszej połowie roku. Wzrostu poziomu cen dóbr i usług konsumpcyjnych nie były w stanie skompensować zarówno niska dynamika popytu krajowego w skali roku, jak i spadek presji płacowej, towarzyszące ograniczeniu zatrudnienia. Rok 2010 pod względem intensywności oraz kierunku zmian cen w polskiej gospodarce charakteryzował się spowolnieniem trendu wzrostowego - wskaźnik osiągnął w tym okresie średniorocznie pułap 2,6%. W kierunku wzrostu inflacji oddziaływały przede wszystkim wyższe ceny towarów spożywczych oraz nośników energii. Osłabieniu presji inflacyjnej sprzyjała natomiast niższa niż w ubiegłych latach presja płacowa będąca efektem utrzymującej się na relatywnie wysokim poziomie stopy bezrobocia przy nieznacznie wzrastającym zatrudnieniu. Wykres 29 Zmiany cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach % 4,0 4,2 4 3,3 3,5 3,5 3 2,5 2,6 2,1 2 1,4 1,0 1 0,7 3, rok do roku XII do XII Źródło: GUS. Utrzymujący się od przełomu II i III kw roku neutralny charakter polityki monetarnej NBP, przejawiający się brakiem zmian podstawowych stóp procentowych, kontynuowany był również w roku Pomimo to, że w poszczególnych miesiącach inflacja osiągała wartości nieprzekraczające celu inflacyjnego NBP (m.in. 2,0% w lipcu i sierpniu 2010 roku), to w ostatnim kwartale tempo cen znacznie przyspieszyło. W efekcie - wzrost cen w ujęciu grudzień 2010 roku do grudnia roku poprzedniego wyniósł 3,1%. 121

122 MINISTERSTWO GOSPODARKI W 2010 roku inflacja kształtowała się pod wpływem wielu czynników, oddziałujących różnokierunkowo 40. Wśród tych czynników należy wymienić: silny wzrost cen produktów rolnych na rynkach światowych i w Polsce w II połowie 2010 roku, wynikający z ograniczeń po stronie podażowej, wzrost cen surowców energetycznych (ropy naftowej i paliw) w ostatnich miesiącach roku, przejściowe osłabienie złotego w stosunku do głównych walut (EUR i USD) obserwowane w połowie i pod koniec 2010 roku, wynikające ze wzrostu awersji do ryzyka na światowych rynkach finansowych, szybszą od przewidywanej odbudowę wzrostu gospodarczego, w tym wyższą dynamikę konsumpcji Ceny towarów i usług konsumpcyjnych Średnioroczny wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych w 2010 roku wyniósł 2,6% i był wyższy od przyjętego w założeniach do ustawy budżetowej (1,0%), jak i celu inflacyjnego NBP (2,5%). W pierwszych ośmiu miesiącach 2010 roku obserwowano stopniowe spowolnienie wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w ujęciu rocznym z 3,5% w styczniu 2010 r. do 2,0% w lipcu oraz sierpniu. W kolejnych miesiącach 2010 r. tempo inflacji wyraźnie przyspieszyło, osiągając w grudniu wartość 3,1%. Ocenia się, że podłożem tego procesu był planowany na 1 stycznia 2011 r. wzrost podstawowej stawki podatku VAT. Czynnik ten w sposób bezpośredni zdeterminował przyrost popytu konsumpcyjnego wśród gospodarstw domowych, przez co pośrednio wpłynął na wzrost średnich cen. W pierwszym półroczu 2011 r. wskaźnik inflacji w skali roku wyraźnie przewyższał zeszłoroczne poziomy zmiany cen, osiągając w czerwcu 4,2%. Poza rosnącymi cenami towarów spożywczych oraz nośników energii, w okresie tym poziom cen stymulowany był również odbudową popytu konsumpcyjnego, a także coraz silniejszą presją płacową w związku z rosnącym zatrudnieniem. Wykres 30 Zmiany CPI w stosunku do analogicznego miesiąca roku poprzedniego 5,0 % 5 4,5 4,3 4 3,5 3,6 3,6 3,1 2,9 2,8 3 2,6 2,7 2,4 2,5 2,2 2,3 2,0 2,0 2 4,2 1 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Źródło: GUS. 40 Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za rok 2010, Ministerstwo Finansów. 122

123 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Największy wpływ w 2010 roku na kształtowanie się średniorocznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych miał wzrost cen towarów i usług związanych z mieszkaniem oraz ceny żywności i napojów bezalkoholowych, który podwyższył wskaźnik ogółem odpowiednio o 0,84 pkt. proc. i 0,66 pkt. proc. Spadek cen odzieży i obuwia obniżył wskaźnik ogółem o 0,20 pkt. proc. 41 W 2010 roku ceny żywności zwiększyły się średnio o 2,8%, a wzrost dotyczył głównie warzyw (14,1%) oraz owoców (9,2%). O cenach nośników energii (wzrost o 4,1%) zadecydował wzrost cen energii cieplnej (o 5,7%) oraz elektrycznej (o 5,4%). Znacznie przyspieszyła dynamika cen wyrobów tytoniowych (11,9%). Obniżyły się ceny odzieży i obuwia (3,8%), ceny łączności (o 1,3%) oraz ceny związane z rekreacją i kulturą (o 0,3%). Tabela 38 Wskaźnik CPI oraz inflacji bazowej w 2010 i 2011 roku M-ce I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI CPI 3,5 2,9 2,6 2,4 2,2 2,3 2,0 2,0 2,5 2,8 2,7 3,1 3,6 3,6 4,3 4,5 5,0 4,2 A 3,2 2,7 2,3 2,1 1,9 1,9 1,6 1,6 2,2 2,5 2,3 2,9 3,1 3,2 4,0 4,3 4,8 4,0 B 3,2 2,9 2,7 2,4 2,0 1,9 1,6 1,5 1,6 1,7 1,7 1,8 2,5 2,5 2,7 2,9 3,2 3,2 C 2,4 2,2 2,0 1,9 1,6 1,5 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,6 1,6 1,7 2,0 2,1 2,4 2,4 D 3,1 2,8 2,6 2,3 2,0 2,2 1,9 1,8 2,1 2,3 2,3 2,4 3,0 3,2 3,4 3,6 4,0 3,8 A inflacja bazowa po wyłączeniu cen administrowanych (wg def EBC obejmują te komponenty wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, na których ceny finalne w pełni lub w znacznym stopniu mają wpływ jednostki rządowe (centralne, regionalne, lokalne) oraz regulatorzy); B inflacja bazowa po wyłączeniu cen najbardziej zmiennych (cen tych towarów i usług, które są szczególnie wrażliwe na różnego rodzaju szoki popytowe i podażowe i/lub cechują się istotną i zmienną w czasie sezonowością); C inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i energii; D 15% średnia obcięta (symetryczne obcięcie po 15% z lewej i prawej strony rozkładu wskaźników, cen o najwyższej i najniższej dynamice). Źródło: NBP. Proinflacyjny impuls czynników, które w 2009 roku w największym stopniu przełożyły się na wzrost cen, w roku kolejnym wygasł. W efekcie w całym 2010 roku inflacja bazowa po wyłączeniu cen administrowanych utrzymywała się na poziomie nieznacznie niższym od wartości inflacji CPI. Rolę stymulatora cen przejęły wówczas ceny żywności i paliw, czego odzwierciedleniem była wielkość inflacji bazowej po wyłączeniu cen żywności i energii, która znacznie odbiegała (in minus) od średniego poziomu cen dóbr i usług konsumpcyjnych Ceny produkcji przemysłowej i budowlano-montażowej 42 Średnioroczne ceny produkcji sprzedanej przemysłu wzrosły w 2010 roku o 2,1%, tj. w wolniejszym tempie niż w 2009 r. (3,4%). Wzrost cen zanotowano we wszystkich sekcjach. Najbardziej dynamiczny wzrost towarzyszył produkcji sprzedanej w sekcji górnictwo i wydobywanie (17,8% wobec 13,0% w 2009 r.). W 8 spośród 22 działów przemysłu przetwórczego odnotowano wzrost cen. W 2010 roku ceny w przetwórstwie przemysłowym w największym stopniu zwiększyły się w dziale produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (o 31,2%), przy spadku w roku poprzedzającym. Wzrosły również ceny produkcji metali (o 8,9%) oraz produkcji wyrobów tytoniowych (o 4,3%). Najgłębszy spadek cen (o 7,2%) wystąpił natomiast w produkcji odzieży. 41 Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju 2010, GUS. 42 Wskaźniki cen produkcji podano zgodnie z klasyfikacją PKD

124 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wykres 31 Tempo zmian cen produkcji sprzedanej przemysłu w stosunku do analogicznego miesiąca roku poprzedniego % ,2-2,4-2,6-0,4 1,9 2,1 3,8 4,0 4,3 3,9 4,7 6,2 6,2 7,5 9,5 8,8 6,3 5,6-6 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Źródło: GUS. W relacji grudzień 2010 r. do grudnia 2009 r. ceny produkcji sprzedanej przemysłu wzrosły o 6,2% (2,1% w grudniu 2009 r.). Średnioroczne ceny produkcji budowlano-montażowej spadły w 2010 roku o 0,1% (w 2009 r. wzrost o 0,2%). W relacji grudzień 2010 r. do grudnia 2009 r. ceny pozostały na niezmienionym poziomie (w grudniu 2009 r. spadek o 0,7% r/r). Zahamowanie wzrostu cen w sektorze było rezultatem wyraźnego spowolnienia produkcji budowlano-montażowej w skali całego roku. Źródłem tej tendencji było ograniczenie aktywności przedsiębiorstw z branży budowlanej w związku z niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi w I kw. (niskie temperatury) oraz II kw. (powódź) 2010 r., lecz podstawowym czynnikiem było ograniczenie inwestycji. Wykres 32 Tempo zmian cen produkcji budowlano-montażowej w stosunku do analogicznego miesiąca roku poprzedniego % 1,0 0,5 0,0 0,0 0,1 0,2 0,2 0,2 0,1 0,0 0,0 0,3 0,4 0,6 0,6 0,7 0,8-0,5-1,0-0,3-0,5-0,6-0,7 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Źródło: GUS. 124

125 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 7.2. Polityka pieniężna Podstawowe uwarunkowania realizacji polityki pieniężnej Rada Polityki Pieniężnej (RPP) w Założeniach polityki pieniężnej na 2010 rok wśród czynników charakteryzujących się największym wpływem na skalę zmienności poziomu cen w polskiej gospodarce, akcentowała rozwój sytuacji gospodarczej w skali globalnej. Element ten, poprzez istotny wpływ na inflację oraz ceny surowców na rynkach zagranicznych, uznano za najistotniejszy z punku widzenia stabilności cen w Polsce. Po stronie czynników endogenicznych na szczególną uwagę w kontekście kształtowania przebiegu procesów inflacyjnych zasługuje również rozwój sytuacji na rynku pracy zależny w dużej mierze od krajowej koniunktury, sytuacja sektora finansów publicznych oraz funkcjonowanie systemu finansowego, w tym bankowego. W 2010 roku odnotowano wyższą niż w roku poprzednim dynamikę wzrostu gospodarczego. PKB zwiększył się o 3,8% wobec 1,6% w 2009 r. W kolejnych kwartałach notowano coraz wyższe tempo wzrostu PKB. Wraz z poprawą koniunktury w kraju coraz lepsze sygnały dochodziły również z rynku pracy, gdzie rosnący popyt na pracę przełożył się na przyrost zatrudnienia. Progres na rynku pracy nie znalazł jednak swojego odzwierciedlenia w malejącej stopie bezrobocia. Sytuacja budżetu państwa okazała się lepsza od zakładanej w ustawie budżetowej, dzięki czemu zamiast planowanych 52,2 mld zł, deficyt budżetowy wyniósł 44,6 mld zł. Dalszemu pogorszeniu uległy natomiast finanse całego sektora publicznego, czego efektem był wzrost relacji państwowego długu publicznego do PKB z 49,9% w roku 2009 do 52,8% w roku Pogorszeniu uległa sytuacja w bilansie płatniczym. Relacja deficytu obrotów bieżących do PKB zwiększyła się z 3,9% w 2009 roku do 4,5% w 2010 roku 43. Źródłem tego był m.in. wzrost deficytu w polskim handlu zagranicznym z 5,4 mld EUR w 2009 r. do 8,6 mld EUR w roku Było to głównie efektem szybszej odbudowy importu niż eksportu, po bardzo słabym pod względem wymiany handlowej roku W otoczeniu zewnętrznym Polski przeważały pozytywne tendencje. Mimo problemów poszczególnych państw strefy euro (głównie w II połowie roku), w całym 2010 r. unijna gospodarka rozwijała się w tempie 1,8%. W Niemczech, będących głównym partnerem handlowym Polski (25% polskiego eksportu), wzrost PKB w 2010 r. wyniósł 3,6%. W związku z tym, że polska gospodarka silnie powiązana jest z cyklem koniunkturalnym Niemiec, przełożyło się to również pozytywnie na wyniki naszej gospodarki. W całym 2010 roku stopy procentowe nie były zmieniane. W wyniku tego pozostały one na poziomie z końca 2009 r. tj. referencyjna 3,50%, lombardowa 5,00% depozytowa 2,00%, a redyskontowa weksli 3,75% Realizacja celu polityki pieniężnej w roku 2010 Główną podstawę interpretacji celu inflacyjnego stanowi wskaźnik liczony jako zmiana cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) w danym miesiącu w porównaniu do analogicznego miesiąca roku poprzedniego. Przy analizie i objaśnianiu procesów inflacyjnych RPP w dużym stopniu wykorzystuje także miary inflacji bazowej. 43 Korekta danych w bilansie płatniczym NBP; r. 125

126 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wykres 33 Wskaźnik CPI i inflacji netto w odniesieniu do przyjętego celu inflacyjnego i przedziału dopuszczalnych wahań % I II 2009 III IV V VI VIIVIII IX X XI XII I II 2010 III IV V VI VIIVIII IX X XI XII I II 2011 III IV V VI Źródło: GUS, NBP. CPI inflacja "netto" cel inflacyjny górna/dolna granica pasma W Założeniach polityki pieniężnej na rok 2010 za główny cel przyjęto utrzymanie inflacji w pobliżu średniookresowego celu inflacyjnego (2,5%). Rada Polityki Pieniężnej w całym 2010 r. nie zmieniła podstawowych stóp procentowych uznając dotychczas dokonane zmiany za wystarczające, a tym samym sprzyjające powrotowi polskiej gospodarki na ścieżkę potencjalnego tempa wzrostu Instrumenty realizacji polityki pieniężnej Stopy procentowe Krótkoterminowa stopa procentowa była w 2010 roku podstawowym instrumentem NBP wykorzystywanym w ramach realizacji strategii BCI 44. RPP określa wysokość stóp procentowych NBP, które wyznaczają oprocentowanie instrumentów polityki pieniężnej, tj. operacji otwartego rynku, rezerwy obowiązkowej oraz operacji depozytowokredytowych 45. W 2010 roku RPP nie dokonywała zmiany stóp procentowych 46. Na koniec 2010 roku stopa referencyjna utrzymywała się na poziomie z grudnia 2009 roku i wynosiła 3,5%. Ramka 13 Stopa dyskontowa NBP 23 grudnia 2009 r., RPP podjęła decyzję o wprowadzeniu 1 stycznia 2010 r. nowego instrumentu polityki monetarnej tj. stopy dyskontowej, określającej oprocentowanie kredytu wekslowego oferowanego przez NBP. W związku z niewielkim zainteresowaniem ze strony instytucji finansowych, 1 stycznia 2011 r. kredyt wekslowy został wycofany z instrumentarium polityki pieniężnej. Przez cały okres funkcjonowania stopa dyskontowa utrzymywana była na poziomie 4% w skali rocznej. 44 Strategia bezpośredniego celu inflacyjnego stosowana przez NBP od 1998 roku. 45 Główną stopą NBP jest stopa referencyjna, która oddziałuje na poziom stawek rynkowych o terminie zapadalności porównywalnym z zapadalnością podstawowych operacji otwartego rynku. Stopa depozytowa i lombardowa NBP wyznaczają pasmo wahań stóp procentowych O/N (overnight) na rynku międzybankowym. 46 Sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej na rok 2010, NBP. 126

127 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wykres 34 Stopy procentowe i wskaźnik CPI % Stopa lombardowa Stopa redyskontowa Stopa referencyjna Stopa depozytowa inflacja (w % do analogicznego okresu roku poprzedniego) Źródło: NBP, GUS. Mimo relatywnie wysokiego poziomu inflacji w poszczególnych miesiącach 2010 roku, związanego m.in. ze znacznym wzrostem popytu konsumpcyjnego, polityka monetarna w całym roku miała charakter neutralny. Przy podejmowaniu decyzji co do kształtowania stóp procentowych Rada Polityki Pieniężnej wzięła pod uwagę ograniczoną presję inflacyjną i płacową w kraju, a także niepewność co do trwałości ożywienia wśród głównych partnerów handlowych Polski. Dodatkowym czynnikiem, o charakterze proinflacyjnym, był ponadto silny napływ kapitału do gospodarek wschodzących, w tym do Polski. W celu potwierdzenia gotowości do reagowania na nieoczekiwany przebieg procesów inflacyjnych, w październiku 2010 r. RPP zdecydowała o podniesieniu o 0,5 pkt. proc., do 3,5%, stopy rezerwy obowiązkowej. Decyzja ta, zdaniem Rady, wiązała się ze zwiększeniem ryzyka pojawienia się nadpłynności krajowego rynku finansowego. W związku z coraz szybszym przyrostem inflacji, u którego podstaw leżał dynamiczny wzrost cen surowców oraz artykułów spożywczych, w pierwszym półroczu 2011 r. Rada Polityki Pieniężnej czterokrotnie podnosiła podstawowe stopy procentowe, każdorazowo o 0,25 pkt. proc. Tym samym cykl łagodzenia polityki monetarnej, rozpoczęty w III kw r., został zakończony. Restrykcyjne nastawienie RPP, prezentowane w I oraz II kw r., wynikało głównie z obaw o makroekonomiczne skutki narastającej presji inflacyjnej, która zagrażała utrzymaniu wskaźnika CPI na poziomie celu inflacyjnego NBP. W wyniku tego na koniec II kwartału br. stopy procentowe ukształtowały się na poziomie: referencyjna 4,50%, lombardowa 6,00%, depozytowa 3,00%, a redyskonto weksli 4,75%. Operacje otwartego rynku Operacje otwartego rynku są podstawowym instrumentem umożliwiającym utrzymywanie krótkoterminowych stóp procentowych na poziomie spójnym z realizacją ustalonego przez RPP celu inflacyjnego. NBP może stosować operacje podstawowe, dostrajające oraz strukturalne. W 2010 roku w ramach operacji podstawowych NBP emitował raz w tygodniu bony pieniężne z terminem zapadalności wynoszącym 7 dni. W okresie tym średni poziom emisji bonów zdecydowanie przewyższał ten z roku W 2010 r. wyniósł on 74,9 mld zł, kiedy w roku 2009 tylko 43,0 mld zł. Tak duża różnica w podaży bonów pieniężnych na przestrzeni roku była główną przyczyną szybkiego przyrostu nadpłynności w krajowym sektorze bankowym. 127

128 MINISTERSTWO GOSPODARKI W związku z poprawą płynności w polskich bankach, od października 2010 r. NBP całkowicie zaprzestał oferowania operacji repo. Rezerwa obowiązkowa Obowiązkiem utrzymywania rezerwy na rachunku NBP objęte są banki, oddziały instytucji kredytowych oraz odziały banków zagranicznych działających w Polsce. Podstawę naliczania wartości rezerwy obowiązkowej stanowiły zwrotne środki pieniężne gromadzone na rachunkach bankowych oraz uzyskane ze sprzedaży papierów wartościowych. Rezerwa była naliczana i utrzymywana w złotych stycznia 2010 r., w związku z utrzymującym się ryzykiem ograniczenia akcji kredytowej banków, zarówno na płaszczyźnie bankowości detalicznej jak i korporacyjnej, podstawowa stopa rezerw obowiązkowych została obniżona o 0,5 pkt. proc. i wyniosła 3,0% od wszystkich zobowiązań, z wyjątkiem środków pozyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu, od których stopa rezerwy wynosiła 0%. Wraz z poprawą sytuacji w zakresie płynności sektora bankowego, w październiku 2010 r. RPP zdecydowała o przywróceniu stopy rezerw obowiązkowych do poziomu sprzed kryzysu, tj. 3,5%, z zastosowaniem od 31 grudnia 2010 r. W rezultacie poziom rezerwy obowiązkowej na ostatni dzień grudnia 2010 r. wyniósł 26,0 mld zł i w porównaniu do poziomu wymaganego wg wcześniej obowiązującej regulacji (do 30 grudnia 2010 r. obowiązywała stopa 3,0%) wzrósł o 3,9 mld zł (o 17,6%) oraz o 5,8 mld zł w stosunku do stanu z 31 grudnia 2009 r. (o 28,8%). Operacje depozytowo-kredytowe Operacje depozytowo-kredytowe przyczyniają się do stabilizowania stawek na rynku międzybankowym. Do operacji tych zalicza się depozyt na koniec dnia oraz kredyt lombardowy. Operacje przeprowadzane są z inicjatywy banków komercyjnych, stanowiąc źródło krótkoterminowego uzupełniania niedoborów płynności banków lub lokowania nadwyżek wolnych środków na termin overnight w NBP. Łączna suma dziennych depozytów złożonych w NBP w 2010 r. wyniosła 378,2 mld zł i była o 58% niższa niż w 2009 roku. Średni dzienny poziom depozytu na koniec dnia wynosił 1,4 mld zł, wobec 2,4 mld zł przed rokiem. Łączna kwota wykorzystanego kredytu lombardowego w skali roku wyniosła 0,2 mld zł wobec 5,2 mld zł w 2009 roku. Średnie dzienne wykorzystanie kredytu wyniosło 0,05 mld zł w stosunku do 0,2 mld zł w 2009 r. 47 Sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej na rok 2010, NBP. 128

129 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 8. FINANSE PUBLICZNE Kompleksowe reformy i działania restrukturyzacyjne prowadzone w latach 90. wymagały znacznych nakładów finansowych na ich realizację i znacząco obciążyły sektor finansów publicznych. Poprawa, jaka miała miejsce w zakresie długu publicznego i deficytu w połowie ostatniej dekady sprawiła, że sytuacja finansów publicznych przestała być czynnikiem zagrażającym stabilności rozwoju gospodarczego. Niestety, w obliczu spowolnienia gospodarczego i światowego kryzysu, w latach stan finansów publicznych uległ pogorszeniu. Wynik sektora finansów publicznych w dużej mierze zależy od wahań koniunktury gospodarczej. Zasadą jest, że w okresie szybkiego wzrostu gospodarczego dynamicznie rosną wpływy podatkowe oraz spadają niektóre kategorie wydatków publicznych w związku z poprawą sytuacji ekonomicznej społeczeństwa. Analogicznie, w przypadku spowolnienia gospodarczego wpływy podatkowe maleją oraz rosną poszczególne kategorie wydatków publicznych. W ostatnim czasie w Polsce można było zaobserwować tę prawidłowość - niekorzystne uwarunkowania makroekonomiczne przełożyły się na pogorszenie sytuacji w zakresie finansów publicznych. Potwierdza to gorsza niż w roku poprzednim relacja deficytu i długu sektora instytucji rządowych i samorządowych do PKB Budżet państwa 22 stycznia 2010 roku Sejm RP uchwalił ustawę budżetową na rok Przyjęto w niej deficyt budżetu państwa nie wyższy niż 52,2 mld zł. Tempo wzrostu PKB w 2010 r. było wyższe niż prognozowane do ustawy budżetowej na 2010 r. (1,2%) i wyniosło 3,8%. Średnioroczny wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych w 2010 r. wyniósł 2,6% wobec 1,0% prognozowanego w ustawie. Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej wzrosło o 0,6% podczas gdy przygotowując ustawę zakładano jego spadek o 1%. M.in. te czynniki spowodowały, że faktyczny deficyt budżetu państwa na koniec 2010 roku był mniejszy niż pierwotnie zaplanowano i wyniósł 44,6 mld zł. Dochody budżetu państwa Dochody budżetu państwa wyniosły 250,3 mld zł. W stosunku do ustawy budżetowej były wyższe o 1,3 mld zł, co stanowiło 100,5% przewidzianej wcześniej kwoty. W porównaniu do 2009 r. nastąpił spadek dochodów o 23,9 mld zł, tj. o 8,7% nominalnie i 11% w ujęciu realnym. Relacja dochodów budżetu państwa do PKB w 2010 r. wyniosła 17,7%. Zauważalna od 2008 r. spadkowa tendencja relacji dochodów podatkowych do PKB wynika nie tylko ze spowolnienia gospodarczego w ostatnim okresie, ale też z wprowadzonych w latach zmian systemowych, wśród których najistotniejszymi zmianami wpływającymi na zmniejszenie dochodów podatkowych były: wprowadzenie ulgi w PIT na wychowanie dzieci; obniżenie stawek podatkowych w PIT, które to skutkowało obniżeniem dochodów z PIT w 2009 roku i częściowo w 2010 roku (poprzez mechanizm rozliczenia rocznego); skrócenie w 2009 r. terminu zwrotu VAT ze 180 do 60 dni oraz umożliwienie rozliczania VAT z importu w deklaracji podatkowej w niektórych procedurach uproszczonych; 129

130 MINISTERSTWO GOSPODARKI zniesienie ograniczeń w prawie do odliczania VAT od samochodów z tzw. kratką i od paliwa zużywanego do ich napędu. W 2010 r. dochody z podatku od towarów i usług wyniosły 107,9 mld zł i były wyższe o 1,7 mld zł od kwoty prognozowanej w ustawie budżetowej. Oznacza to wykonanie prognozy dochodów z podatku VAT zawartej w ustawie budżetowej na 2010 r. na poziomie 101,6%. Na wyższą realizację dochodów z podatku od towarów i usług w 2010 r. w stosunku do kwoty prognozowanej w ustawie budżetowej wpływ miał głównie lepszy niż pierwotnie prognozowano rozwój sytuacji makroekonomicznej. W szczególności zaobserwowano znacząco wyższe tempo wzrostu spożycia indywidualnego oraz inflacji, które to czynniki bezpośrednio oddziaływały in plus na poziom dochodów z podatku VAT. Tabela 39 Dochody i wydatki budżetowe w latach * Plan Wykonanie Plan Wykonanie mld zł mld zł % mld zł mld zł % DOCHODY OGÓŁEM 272,9 274,2 100,5 249,0 250,3 100,5 1. Dochody podatkowe 205,8 214,9 104,4 223,2 222,6 99, Podatki pośrednie 147,5 155,0 105,1 160,8 165,2 102, Podatek dochodowy od osób 24,0 24,2 100,7 26,3 21,8 82,8 prawnych (CIT) 1.3. Podatek dochodowy od osób 34,4 35,8 104,1 36,1 35,6 98,6 fizycznych (PIT) 2. Dochody niepodatkowe 25,3 27,4 108,3 22,4 24,5 109,3 3. Dochody zagraniczne 0,2 0,3 128,2 0,2 0,1 44,2 4. Wpłaty do budżetu państwa z Unii 41,8 31,9 76,3 3,4 3,2 96,4 Europejskiej WYDATKI OGÓŁEM 300,1 298,0 99,3 301,2 294,9 97,9 Wydatki zdeterminowane - 221, ,2 100,0 1. Subwencja dla jednostek samorządu 45,3 45, ,2 47,2 100,0 terytorialnego 2. Obsługa długu publicznego 32,2 32, ,9 34,1 97,9 3. Dotacje dla Funduszu Ubezpieczeń 30,5 30, ,1 38,1 100,0 Społecznych 4. Dotacje dla KRUS 15,7 15, ,3 14,9 97,4 5. Wydatki na obronę narodową 16,8 16, ,8 18,5 98,5 6. Finansowanie projektów z udziałem 33,7 32,4 96,1 13,9 10,9 78,5 środków UE 7. Pozostałe wydatki zdeterminowane - 48, ,5 - Wydatki elastyczne - 76,3 100,0-73,7 100,0 DEFICYT/NADWYŻKA* -27,2-23,8 87,7 52,2 44,6 85,4 * Dane procentowe wyliczono na podstawie wielkości w mln zł Źródło: Ministerstwo Finansów. W 2010 roku dochody z tytułu podatku akcyzowego wyniosły 55,7 mld zł i stanowiły 104,9% prognozy z ustawy budżetowej. Dochody z podatku akcyzowego były w 2010 r. wyższe o 2,6 mld zł od prognozowanych w ustawie budżetowej. W porównaniu do 2009 r. dochody z podatku akcyzowego wzrosły nominalnie o 3,3%, a realnie o 0,6%. Dochody budżetu państwa w 2010 roku z podatku dochodowego od osób prawnych zostały zrealizowane w kwocie 21,8 mld zł, tj. 82,8% kwoty przyjętej w ustawie budżetowej. W porównaniu do 2009 r. dochody były niższe o 2,4 mld zł, tj. o 9,9% nominalnie, a realnie o 12,2%. Relacja omawianych dochodów do PKB wyniosła w 2010 r. 1,5%, wobec 1,8% w 2009 r. 130

131 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Dochody budżetu państwa w 2010 roku z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych wyniosły 35,6 mld zł i były niższe w porównaniu do prognozy przyjętej w ustawie budżetowej o 0,5 mld zł, tj. o 1,4%. W porównaniu z 2009 r. dochody z podatku dochodowego od osób fizycznych były niższe o 0,17 mld zł, tj. nominalnie o 0,5%, a realnie o 3%. Relacja do PKB omawianych wpływów wyniosła 2,5%. Przekroczono planowane dochody niepodatkowe o 2,1 mld zł (9,3%). Dochody niepodatkowe zostały zrealizowane na poziomie wyższym m.in. dzięki wyższym dochodom z tytułu dywidend. W 2010 roku wpływy z dywidend i wpłat z zysku zostały zrealizowane w kwocie 5,0 mld zł i stanowiły 117,8% kwoty prognozowanej zapisanej w ustawie budżetowej. Wpływy z tego źródła w porównaniu z 2009 roku zmniejszyły się nominalnie o 40,2%. Środki z Unii Europejskiej, obejmujące wpłaty do budżetu państwa z Unii Europejskiej w 2010 roku, wyniosły 3,2 mld zł i były niższe o 0,12 mld zł, tj. o 3,6% w stosunku do ustawy budżetowej. Wydatki budżetu państwa W ustawie budżetowej z 22 stycznia 2010 roku zaplanowano wydatki budżetu państwa w wysokości 301,2 mld zł. Zrealizowane wydatki budżetu państwa w 2010 r. wyniosły 294,9 mld zł i były niższe od zaplanowanych o 2,1%. W porównaniu do roku 2009 wydatki były niższe o 3,1 mld zł, co stanowi spadek o 1,1% w ujęciu nominalnym i 3,6% w ujęciu realnym. Udział zrealizowanych wydatków budżetu państwa w 2010 roku w PKB wyniósł 20,8%. Analizując udział wydatków z poszczególnych działów w wydatkach ogółem można zaobserwować, że największą część stanowią: obowiązkowe ubezpieczenia społeczne (24,3%), gdzie największe nakłady przeznaczone są na dotacje do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i Funduszu Emerytalno-Rentowego; różne rozliczenia (21,4%), w których znaczące wielkości stanowią subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego, czy składka do budżetu Unii Europejskiej; obsługa długu publicznego (11,6%); obrona narodowa (6,3%). Podobnie jak w latach poprzednich, większość wydatków budżetu państwa stanowiły wydatki sztywne, tj. takie, które wynikały z przepisów ustawowych lub wcześniej podjętych zobowiązań ujętych w ramy prawne. Ich udział w wydatkach ogółem w 2010 r. wynosił 75,0% i był o 0,6 pkt.proc. wyższy niż w 2009 r. Na wydatki elastyczne przeznaczono 25,0% ogółu wykonanych wydatków budżetu państwa w 2010 r. Tabela 40 Struktura wydatków budżetu państwa (%) Wydatki zdeterminowane 72,5 74,3 73,1 72,7 74,4 75,0 Wydatki elastyczne 27,5 25,7 26,9 27,3 25,6 25,0 Źródło: Ministerstwo Finansów. Obecna struktura wydatków budżetowych charakteryzująca się istotną, utrzymującą się od lat dominacją wydatków zdeterminowanych, ogranicza możliwości rządu w kształtowaniu wielkości deficytu budżetowego. Przepisy ustawowe i podjęte wcześniej zobowiązania prawne stanowią o absolutnej konieczności realizacji wydatków zdeterminowanych m.in. takich jak: obsługa długu publicznego, subwencje dla jednostek samorządu terytorialnego, wydatki na wsparcie dla instytucji będących dysponentami funduszy celowych. 131

132 MINISTERSTWO GOSPODARKI Deficyt budżetowy Deficyt budżetu państwa w 2010 r. wyniósł 44,6 mld zł, co stanowi 85,4% kwoty zaplanowanej w ustawie budżetowej oraz 3,2% PKB. Deficyt budżetu środków europejskich wyniósł 10,4 mld zł wobec ustawowej kwoty 14,4 mld zł. Do sfinansowania pozostawało również ujemne saldo przychodów z prywatyzacji i ich rozdysponowania w wysokości 13,3 mld zł oraz ujemne saldo prefinansowania zadań realizowanych z udziałem środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej w kwocie 0,7 mld zł (w ustawie ujemne saldo 1,3 mld zł). W efekcie łączna kwota do sfinansowania wyniosła 69,0 mld zł wobec przyjętej w ustawie budżetowej kwoty 81,3 mld zł. Wg stanu na koniec maja 2011 r. dochody budżetu państwa wyniosły 107,9 mld zł, co stanowi 39,5% rocznych dochodów przyjętych w ustawie budżetowej na rok Zaawansowanie wydatków jest wyższe i stanowi 42,0% (131,6 mld zł). Deficyt budżetowy po pierwszych pięciu miesiącach wyniósł 23,7 mld zł, tj. 59,0% wielkości deficytu przyjętego w ustawie budżetowej na rok 2011 (40,2 mld zł). Ramka 14 Założenia do projektu budżetu na 2012 r. 5 kwietnia Rada Ministrów przyjęła Założenia projektu budżetu państwa na rok 2012, w tym założenia dotyczące podstawowych wskaźników makroekonomicznych: PKB w ujęciu realnym wzrost o 4,0%, PKB w cenach bieżących 1.619,1 mld zł, średnioroczny wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem 2,8%, przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej zł, nominalny wzrost przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej 5,8%, realny wzrost przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej 2,9%, nominalny wzrost przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw 6,1%, wzrost przeciętnego zatrudnienia w gospodarce narodowej o 1,3%, stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec roku 10% Finanse publiczne Poprawa stanu finansów publicznych stanowi obecnie istotne wyzwanie dla polityki gospodarczej Polski. Kluczowym celem jest przede wszystkim ograniczenie wydatków sektora finansów publicznych oraz zmniejszenie jego deficytu. Zła kondycja finansów publicznych wywiera negatywny wpływ na stan budżetu państwa. Długotrwale utrzymujący się deficyt budżetowy prowadzi do narastania długu publicznego i negatywnie wpływa na sytuację gospodarczą kraju. Z tego względu zjawiskiem niepokojącym jest trwały, znaczny deficyt sektora finansów publicznych w Polsce, który w latach był wyższy niż 4% PKB, a w 2003 roku przekroczył 6%. W latach , m.in. z powodu wyższego wzrostu gospodarczego oraz niższego deficytu budżetowego, deficyt sektora finansów publicznych obniżył się znacząco. Jednak w kolejnych latach w wyniku silnego spowolnienia wzrostu PKB oraz wdrożonych reform strukturalnych, które skutkowały obniżeniem poziomu dochodów sektora instytucji rządowych i samorządowych (m.in. obniżenie składki rentowej, obniżenie skali podatkowej w PIT od 2009 roku), nastąpiło znaczące pogorszenie nierównowagi fiskalnej. Dochody sektora finansów publicznych w 2010 roku wyniosły 551,1 mld zł i w porównaniu z 2009 rokiem wzrosły nominalnie o 2,1%, a realnie spadły o 0,5%. W 2010 r. relacja dochodów sektora finansów publicznych do PKB (po wyeliminowaniu wzajemnych transferów) wyniosła 38,9%, wobec 40,2% PKB w 2009 r. Spadek udziału dochodów sektora finansów publicznych w PKB wynikał z niższych dynamik wzrostu dochodów podatkowych innych niż podatki pośrednie i dochodów 132

133 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI niepodatkowych w porównaniu z dynamiką wzrostu nominalnego PKB. Głównym źródłem dochodów sektora finansów publicznych były wpływy podatkowe stanowiące 50,1% łącznych wpływów sektora. Czynnikiem negatywnie wpływającym na poziom dochodów sektora finansów publicznych były podatki dochodowe, a w szczególności wpływy z podatku dochodowego od osób prawnych. Spadek wpływów z podatków dochodowych związany był ze skutkami spowolnienia gospodarczego z 2009 roku (rozliczanie strat z lat ubiegłych). W roku 2010 w stosunku do roku poprzedniego znacząco wzrosła pozycja podsektora ubezpieczeniowego jako beneficjenta netto transferów, co wynikało głównie z wyższych niż w 2009 roku dotacji do FUS, natomiast pogorszeniu uległa sytuacja podsektora rządowego. O istotnej roli budżetu państwa w redystrybucji dochodów publicznych świadczy fakt, iż budżet państwa, którego dochody własne w 2010 roku stanowiły 44,7% skonsolidowanych dochodów sektora finansów publicznych zrealizowały 22,7% skonsolidowanych wydatków całego sektora. Natomiast jednostki samorządu terytorialnego, których dochody własne stanowiły w 2010 roku 13,7% skonsolidowanych dochodów sektora finansów publicznych, zrealizowały 23,6% skonsolidowanych wydatków całego sektora. Wydatki sektora finansów publicznych wyniosły w 2010 roku 635,8 mld zł i w porównaniu z 2009 rokiem wzrosły nominalnie o 7,8%, a w ujęciu realnym o 5%. W 2010 roku relacja wydatków sektora finansów publicznych, po wyeliminowaniu wzajemnych transferów, do PKB wyniosła 44,9% i wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim o 1,0 pkt.proc. Duży udział wydatków sektora stanowią nadal wydatki socjalne przeznaczone na finansowanie emerytur, rent, zasiłków rodzinnych, zasiłków dla bezrobotnych, innych zasiłków i świadczeń oraz stypendia. Na wydatki te w 2010 r. przypadało 37,3% łącznych wydatków sektora finansów publicznych, wobec 38,1% w 2009 r. W 2010 roku deficyt sektora finansów publicznych pogłębił się w stosunku do roku 2009 i wzrósł z poziomu 50,1 mld zł (3,7% PKB) do 84,7 mld zł (6% PKB). Pogorszenie wyniku zaobserwowano we wszystkich podsektorach z wyjątkiem podsektora ubezpieczeniowego. Na deficyt sektora finansów publicznych w 2010 roku złożyły się deficyty: podsektora rządowego w wysokości 57,1 mld zł (4% PKB), podsektora samorządowego w wysokości 16,3 mld zł (1,2% PKB), podsektora ubezpieczeń społecznych w wysokości 11,2 mld zł (0,8% PKB). Deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych 48 w 2009 roku wyniósł 7,3% PKB, co oznacza wzrost o 3,6 pkt.proc. względem roku poprzedniego. W 2010 roku osiągnął on poziom 111,2 mld zł, co stanowiło 7,9% PKB. 48 Wykorzystywane przez Komisję Europejską dane statystyczne w odniesieniu do sektora instytucji rządowych i samorządowych różnią się od danych opracowywanych w oparciu o ustawę o finansach publicznych w kwestii zakresu podmiotowego sektora finansów publicznych, innej klasyfikacji niektórych transakcji oraz odmiennej koncepcji rachunkowej (dane prezentowane są na bazie memoriałowej). Zakres podmiotowy sektora zgodnie z metodologią ESA 95 zasadniczo jest zgodny z ustawą o finansach publicznych, z kilkoma wyjątkami. Poza sektorem klasyfikowana jest Polska Agencja Żeglugi Powietrznej oraz Polski Klub Wyścigów Konnych (wchodzące w skład sektora zdefiniowanego wg ustawy o finansach publicznych), do sektora włączone są natomiast fundusze BGK, tj. Krajowy Fundusz Drogowy, Fundusz Kolejowy, Fundusz Termomodernizacji i Remontów, Fundusz Rozwoju Inwestycji Komunalnych, Fundusz Żeglugi Śródlądowej, Fundusz Pożyczek i Kredytów Studenckich, Fundusz Strefowy, Krajowy Fundusz Kapitałowy, Fundusz Dopłat (klasyfikowane zgodnie z ustawą o finansach publicznych poza sektorem). 133

134 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wykres 35 Deficyt budżetowy i deficyt sektora finansów publicznych (mld zł lewa oś i % PKB prawa oś) mld zł % Deficyt budżetowy (mld zł) Deficyt sektora finansów publicznych (% PKB) Deficyt sektora finansów publicznych (mld zł) Deficyt budżetowy (% PKB) Źródło: DAP MG na podstawie danych Ministerstwa Finansów. Tabela 41 Dług Skarbu Państwa i zadłużenie sektora finansów publicznych* (mld zł i % PKB) mld zł 440,2 478,5 501,5 569,9 631,5 701,9 Dług Skarbu Państwa % PKB 44,8 45,1 43,1 44,7 47,0 49,6 Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych % PKB 47,1 47,7 45,0 47,1 50,9 54,9 * Dług Skarbu Państwa obejmuje krajowe i zagraniczne zobowiązania Skarbu Państwa (papiery wartościowe wyemitowane na rynek krajowy i zagraniczny), zaciągnięte kredyty i pożyczki oraz wymagalne zobowiązania jednostek budżetowych. Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych (państwowy dług publiczny, zadłużenie sektora finansów publicznych) obejmuje dług Skarbu Państwa oraz pozostały dług sektora instytucji rządowych (w tym dług sektora ubezpieczeń społecznych) oraz dług sektora instytucji samorządowych. Źródło: Ministerstwo Finansów. Na koniec 2010 roku państwowy dług publiczny wzrósł do poziomu 747,9 mld zł, co oznacza wzrost w stosunku do końca 2009 roku o 78,0 mld zł (tj. o 11,6%). Zmiany jakie zaszły w poziomie, strukturze długu publicznego w 2010 roku oraz jego relacji do PKB były wynikiem sytuacji finansowej jednostek sektora finansów publicznych, w tym głównie poziomu potrzeb pożyczkowych budżetu państwa i sytuacji makroekonomicznej (tempo wzrostu PKB, poziom kursów walutowych i stóp procentowych). Relacja państwowego długu publicznego do PKB wyniosła w 2010 roku 52,8%, co oznacza, że próg ostrożnościowy zapisany w ustawie o finansach publicznych (50%) został przekroczony, co oznacza, że w ustawie budżetowej na 2012 rok relacja deficytu budżetowego do dochodów nie może być wyższa niż założona w budżecie na 2011 rok. Z kolei dług sektora instytucji rządowych i samorządowych w relacji do PKB wzrósł z 50,9 do 54,9%, tzn utrzymała się poniżej progu 60% zapisanego w traktacie z Maastricht Według przyjętych przez Ministerstwo Finansów prognoz na 2011 rok deficyt oraz dług sektora instytucji rządowych i samorządowych stanowić będą odpowiednio 5,6% i 54,9% PKB. 49 Na koniec kwietnia 2011 r. zadłużenie Skarbu Państwa wyniosło 735,1 mld zł i w stosunku do stanu z końca 2010 roku wzrosło o 4,7%. 49 Program Konwergencji - Aktualizacja

135 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Ramka 15 Działania na rzecz konsolidacji finansów publicznych Polska, zgodnie z zaleceniami KE, powinna w wiarygodny i trwały sposób zlikwidować nadmierny deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych 50 w 2012 roku. W 2010 roku rozpoczęto prace nad wzmocnieniem instytucjonalnym finansów publicznych. Jednym z pierwszych istotnych działań w tym obszarze było przygotowanie budżetu państwa na 2011 r. z zastosowaniem tzw. tymczasowej reguły wydatkowej, ograniczającej wzrost wydatków elastycznych budżetu państwa i nowych wydatków prawnie zdeterminowanych do maksymalnie 1 pkt. proc. ponad stopę inflacji. Kluczowym zapisem nowej ustawy o finansach publicznych, obowiązującym od 1 stycznia 2011 roku, jest zakaz przyjmowania przez Radę Ministrów projektów ustaw, określających zwolnienia, ulgi i obniżki, które mogą spowodować zmniejszenie dochodów sektora finansów publicznych w stosunku do wielkości wynikających z obowiązujących przepisów. Odnośnie do wydatków nowy system zakłada, że każda propozycja zwiększonych lub nowych wydatków zdeterminowanych prawnie musi być ujęta jako element wydatków uznaniowych i nowych wydatków zdeterminowanych prawnie, które w całości nie mogą rosnąć o więcej niż 1% rocznie w ujęciu realnym, a projektodawcy zostali zobligowani do ustalania dla nowych wydatków, wynikających z przyjmowanych przez Radę Ministrów projektów ustaw, limitów w ujęciu kasowym dla każdego roku przez 10 lat po wejściu w życie danej ustawy. Zasady te będą obowiązywać tak długo, jak długo Polska będzie podlegać procedurze nadmiernego deficytu. Ustawa budżetowa na 2011 rok objęła następujące działania ograniczające deficyt: obniżenie zasiłków pogrzebowych (od marca br.); zamrożenie płac w ujęciu nominalnym dla większości jednostek sektora instytucji rządowych i samorządowych; ograniczenie wydatków na niektóre, nisko efektywne programy rynku pracy; wdrożenie planowania wieloletniego również w jednostkach samorządu terytorialnego (JST), wzmocnienie systemu zarządzania płynnością budżetu państwa, polegającego na obowiązku lokowania przez jednostki sektora finansów publicznych wolnych środków na rachunku Ministra Finansów, co poprzez zwiększenie efektywności zarządzania aktywami sektora wpłynie na zmniejszenie długu publicznego i potrzeb pożyczkowych. Nastąpiło również podwyższenie podstawowej stawki podatku VAT do 23% (z poziomu 22%) oraz stawki obniżonej do 8% (z 7%). Podwyższone stawki podatkowe będą obowiązywać przez 3 lata jako część planu mającego na celu zlikwidowanie nadmiernego deficytu. W kwietniu 2011 roku Prezydent RP podpisał ustawę wprowadzającą korektę systemu emerytalnego. Od 1 maja 2011 roku do Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE), zamiast składki emerytalnej w wysokości 7,3%, Zakład Ubezpieczeń Społecznych przekaże 2,3%. Pozostałe 5% składki emerytalnej zostanie zaewidencjonowane w ZUS na specjalnym indywidualnym subkoncie. W kolejnych latach wpłata na indywidualne subkonto w ZUS zmniejszałaby się do 3,8% w 2017 roku, a wpłata do OFE rosłaby do 3,5%. Korekta systemu emerytalnego umożliwi zmniejszenie przyrostu długu publicznego; refundacja składki przekazywanej do OFE zmniejszy się w 2011 roku o 0,6% PKB a w 2012 r. o 1,1% PKB. 50 Definicja sektora zgodna z zasadami ESA

136 MINISTERSTWO GOSPODARKI 8.3. Spełnienie kryteriów Traktatu z Maastricht Polska, podobnie jak większość nowych krajów członkowskich, nie przyjęła dotychczas wspólnej waluty euro 51. Warunkiem koniecznym do przystąpienia do strefy euro jest spełnianie kryteriów konwergencji ustalonych w art traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht. Kryteria konwergencji stanowią wskaźniki makroekonomiczne, których spełnienie pozwala uznać kraj za przygotowany do uczestnictwa we wspólnym obszarze walutowym. Kryteria konwergencji można podzielić na fiskalne oraz monetarne (kryterium inflacyjne, kursowe, stóp procentowych). Kryterium fiskalne Kryterium fiskalne dotyczy procentowej wielkości deficytu oraz długu instytucji rządowych i samorządowych w PKB. Udział deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych w PKB mierzony w cenach rynkowych w roku poprzedzającym ocenę, czy kryteria są spełnione, nie powinien przekraczać 3%. Udział długu publicznego mierzonego w cenach rynkowych w PKB w roku poprzedzającym badanie nie powinien przekraczać 60%. Z końcem 2008 r. deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych w relacji do PKB przekroczył referencyjny poziom 3% i wyniósł 3,7%. W roku 2009 roku negatywna tendencja pogłębiła się, co skutkowało deficytem na poziomie 7,3% PKB. W roku 2010 deficyt ponownie wzrósł do 7,9% PKB. W zakresie kryterium relacji długu sektora instytucji rządowych i samorządowych do PKB Polska w 2010 roku pozostawała poniżej dopuszczalnego pułapu (60%), tj. na poziomie 54,9%. 52 Biorąc pod uwagę wyniki sektora finansów publicznych odnotowane w 2008 r czerwca 2009 r. KE otworzyła wobec Polski procedurę nadmiernego deficytu. Zaleciła jednocześnie zmniejszenie do 2012 roku deficytu finansów publicznych do wymaganego w Traktacie z Maastricht poziomu 3% PKB. Zgodnie z wydanymi rekomendacjami przez Radę Ecofin w lipcu 2009 r., Polska powinna zredukować nadmierny deficyt w wiarygodny i trwały sposób. W tym celu Polska powinna m.in. zapewnić średnioroczną redukcję deficytu fiskalnego (dla deficytu strukturalnego) na poziomie przynajmniej 1,25% PKB począwszy od 2010 r., określić działania konieczne do redukcji nadmiernego deficytu i wzmocnić średniookresowe ramy budżetowe. Według majowych prognoz gospodarczych KE 53, tegoroczny deficyt w Polsce ma spaść do 5,8% PKB, a przyszłoroczny osiągnie poziom 3,6%. Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych wyniesie odpowiednio 55,4% oraz 55,1%. Kryterium inflacyjne Kryterium inflacyjne ogranicza wysokość dopuszczalnej stopy inflacji. Średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym badanie nie powinna być wyższa niż o 1,5 pkt.proc. od średniej arytmetycznej dla trzech krajów o największej stabilności cen w Unii Europejskiej 54. Zgodnie z przyjętą metodologią 51 Z nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej do strefy euro przystąpiły: Słowenia ( r.), Malta i Cypr ( r.), Słowacja ( r.) oraz Estonia ( r.). 52 Według metodologii ESA'95 - General Government (GG). 53 European Commission DG-ECFIN, Economic Forecast spring W dotychczasowej praktyce wyliczania wartości referencyjnej dla kryterium stabilności cen wartość ta była szacowana przy założeniu, że państwo z deflacją nie może zostać uznane za jedno z trzech państw o największej stabilności cen w Unii Europejskiej. Podstawą do przyjęcia tego założenia była zarówno definicja stabilności cen EBC, jak i interpretacja zapisów traktatowych dokonana explicite w Raportach o konwergencji z 2004 r. W Raportach o konwergencji z 2010 r. zawarto nowe informacje na temat sposobu kalkulacji wartości referencyjnej kryterium stabilności cen w nadzwyczajnych okolicznościach. 136

137 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI inflacja powinna być mierzona za pomocą zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych (ang. Harmonised Index of Consumer Prices HICP). Według danych za maj 2011 r. kryterium dla tego okresu wyniosło 3,1%, a wskaźnik HICP (średnia 12M) w Polsce osiągnął poziom 3,0% 55. Oznacza to, że Polska w tym okresie wypełniała kryterium stabilności cen. Kryterium kursowe Kryterium kursowe stanowi warunek uczestnictwa w mechanizmie kursowym ERM II. Zgodnie z nim kraj członkowski powinien być zdolny do respektowania, bez szczególnych napięć, normalnego przedziału wahań kursów walut przewidzianego w ramach mechanizmu kursowego przynajmniej w ciągu ostatnich dwóch lat przed badaniem dotyczącym spełnienia kryteriów spójności. Kryterium to uznaje się za spełnione, jeśli kraj utrzymywał kurs swojej waluty w przedziale wahań (+/-15%) w ramach Europejskiego Systemu Walutowego przez okres co najmniej dwóch lat przed datą przeprowadzania oceny. W roku 2010 Polska nie spełniała kryterium kursowego. Kryterium stóp procentowych Kryterium to jest spełnione, gdy średnia nominalna długoterminowa stopa procentowa ocenianego kraju nie przekracza wartości referencyjnej. Wartość referencyjna wyznaczana jest na podstawie średniej arytmetycznej ze stóp procentowych w trzech krajach UE, charakteryzujących się największą stabilnością cen, powiększoną o 2,0 pkt.proc. Stopy procentowe oblicza się na podstawie długoterminowych obligacji rządowych lub porównywalnych papierów wartościowych, a średnia nominalna długoterminowa stopa procentowa jest wyznaczana, jako średnia arytmetyczna z ostatnich 12 miesięcy. W maju 2010 r. rentowność polskich obligacji 10-letnich przekraczała obowiązującą w tym okresie wartość referencyjną 4,9% i wyniosła 5,9%. Podstawą do obliczenia wartości referencyjnej były dane z trzech państw UE o najbardziej stabilnych cenach: Szwecji, Holandii i Niemiec. Przy kalkulacji wartości referencyjnej nie uwzględniono Irlandii, jako państwa ze stopą inflacji znacząco odbiegającą w dół od pozostałych państw (o 2,3 pkt.proc.). Tabela 42 Spełnianie kryteriów z Maastricht przez Polskę * Kryterium Polska Kryterium Polska Deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych 3,0 7,9 3,0 5,8 (5,6) do PKB w (%) Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych ** 60,0 54,9 60,0 55,4 (54,9) do PKB w (%) Inflacja (HICP w %) 2,4 2,7 3,1 3,0 (3,5) Stopy procentowe 5,2 5,8 4,9 5,9 (6,3) *Według dostępnych danych za maj 2011 r. i prognozy Komisji Europejskiej; w nawiasach dane z Programu Konwergencji. Aktualizacja 2011 przyjęty przez RM r. ** Według metodologii ESA'95 - General Government (GG). Źródło: DAP MG. 55 Źródło: Monitor konwergencji nominalnej lipiec 2011, Ministerstwo Finansów. 137

138

139 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 9. PRZEMYSŁ 9.1. Dynamika i struktura produkcji sprzedanej przemysłu Dynamika produkcji przemysłowej Globalny kryzys ekonomiczny zaczął oddziaływać na gospodarkę polską w II półroczu 2008 roku. Tempo wzrostu produkcji przemysłowej spowolniło z ponad 7% w pierwszym półroczu do 2,2% w III kwartale. W trzech kolejnych kwartałach notowano głębokie spadki produkcji, najgłębszy w I kwartale 2009 roku (o 10,0%). W III kwartale 2009 roku tendencja spadkowa wyhamowała. Poczynając od IV kwartału 2009 roku obserwowany jest wzrost produkcji z kwartału na kwartał. Szczególnie wysokie, ponad 10-proc. wzrosty miały miejsce w II i III kwartale 2010 roku. W 2011 roku produkcja przemysłu wzrasta w tempie nieco wolniejszym niż w 2010 roku (o 9,1% w I kwartale oraz o 5,8% w II kwartale) na skutek relatywnie wysokiej bazy odniesienia. W I półroczu 2011 roku produkcja wzrosła o 7,4% wobec 10,6% rok wcześniej. 56 Produkcja sprzedana liczona w cenach bieżących wyniosła w 2010 roku 1.010,3 mld zł. W stosunku do roku poprzedniego wzrosła o 9,7% (w 2009 roku zmniejszyła się o 4,5%). Wykres 36 Zmiany produkcji sprzedanej przemysłu w poszczególnych kwartałach lat (w stosunku do analogicznego kwartału roku poprzedniego; ceny stałe)* % ,2 5,5 9,5 11,6 10,8 7,5 9,1 5, , ,3-10,0-6,7-15 III IV I II III IV I II III IV I II *dotyczy przedsiębiorstw, w których liczba pracujących przekracza 9 osób Źródło: Biuletyny Statystyczne GUS. 56 Komentarz odnosi się do podmiotów, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. 139

140 MINISTERSTWO GOSPODARKI Decydujący wpływ na dynamikę produkcji przemysłu ma sekcja przetwórstwa przemysłowego, partycypująca w ponad 80% w produkcji całkowitej. W sekcji tej produkcja w 2010 roku wzrosła o 11,0%. Wzrost nastąpił także w pozostałych sekcjach przemysłu, w górnictwie i wydobywaniu o 1,2%, w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę o 0,3% oraz w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami o 5,3%. Ostatnia z wymienionych sekcji była jedyną, w której wzrost produkcji (o 0,7%) odnotowano także w 2009 roku. Produkcja przemysłowa osiągnięta w 2010 roku przekroczyła również rekordowy poziom z 2008 roku (o 4,8%). Jednak sytuacja w poszczególnych sekcjach przemysłu była zróżnicowana. W przemyśle przetwórczym, w porównaniu z rokiem 2008 odnotowano wzrost o 6,7%, a w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami o 6,0%. W pozostałych dwóch sekcjach notowano natomiast spadki: w górnictwie i wydobywaniu o 10,5%, a w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę o 8,4%. Wykres 37 Zmiany produkcji sprzedanej w sekcjach przemysłu w latach 2009 i 2010 (w stosunku do roku poprzedniego) % ,7 11, ,2 0,3 2,5 5,3-5 -3,5-3,0-4, ,8 Przemysł Sekcja B Sekcja C Sekcja D Sekcja E Sekcja B górnictwo i wydobywanie, Sekcja C przetwórstwo przemysłowe, Sekcja D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę, Sekcja E dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS 2011 rok, obliczenia DAP MG. W I półroczu 2011 roku produkcja wzrosła o 7,4% wobec 10,6% rok wcześniej. W górnictwie i wydobywaniu wzrost wyniósł 5,5% wobec 0,9%, w przetwórstwie przemysłowym 8,1% wobec 11,7%, w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 0,2% wobec 3,6%, a w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami 5,3% wobec 8,3%. 57 Występujące w Polsce tendencje w zakresie kształtowania się dynamiki produkcji przemysłowej w poszczególnych sekcjach w długim okresie, zgodne są z tendencjami w krajach gospodarczo rozwiniętych. Najszybciej wzrasta produkcja w przemyśle przetwórczym, który decyduje o kształtowaniu się dynamiki w całym przemyśle. Natomiast w górnictwie i wydobywaniu następuje ograniczenie działalności. W 2010 roku, w porównaniu z rokiem 2005, produkcja przemysłowa ogółem wzrosła o 33,9%, w tym produkcja przemysłu przetwórczego zwiększyła się o 41,9%, a produkcja górnictwa 57 Komentarz odnosi się do podmiotów, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. 140

141 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI i wydobywania zmniejszyła się o 9,5%. W tym samym czasie produkcja sekcji wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i gorącą wodę zmniejszyła się o 7,4%. W dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami odnotowano wzrost o 30,9%. W przemyśle przetwórczym na 24 badane działy wzrost produkcji w 2010 roku odnotowano w dziewiętnastu (w 2009 roku działów takich było zaledwie sześć). Najbardziej wzrosła produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (o 45,2%), metali (o 20,7%) oraz wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych (o 19,0%). Wysoki wzrost (o 16,2%) odnotowano także w produkcji pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. Spadki miały natomiast miejsce w produkcji: pozostałego sprzętu transportowego (o 11,8%), napojów (o 7,7%), mebli (o 3,9%), wyrobów tytoniowych (o 3,5%) oraz koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (o 3,1%). W porównaniu z rokiem 2008 wzrost produkcji w 2010 roku nastąpił w 14 działach, najszybszy w produkcji komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (o 71,5%), produkcji papieru i wyrobów z papieru (o 23,4%) oraz produkcji urządzeń elektrycznych (o 21,4%). W działach tych wzrost produkcji nastąpił zarówno w 2009, jak i 2010 roku (sytuacja taka miała miejsce także w produkcji artykułów spożywczych oraz w produkcji wyrobów farmaceutycznych). Spadek odnotowano w dziesięciu działach, najgłębszy w produkcji odzieży (o 15,7%), produkcji pozostałego sprzętu transportowego (o 15,6%) oraz w produkcji metali (o 10,1%). W I półroczu 2011 roku wzrost produkcji nastąpił w siedemnastu działach, na 22 badane. Najszybszy wzrost odnotowano w produkcji wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych, produkcji metali, produkcji wyrobów z metali oraz produkcji mebli. W działach tych wzrost kształtował się w przedziale od 20,8% do 23,2%. W pięciu działach odnotowano spadki: w produkcji wyrobów tytoniowych (o prawie 17%), produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (o 1,2%), produkcji wyrobów farmaceutycznych (o 4,0%), produkcji komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (o 10,0%) oraz produkcji maszyn i urządzeń (o 5,1%). 58 Sekcja przetwórstwa przemysłowego charakteryzuje się zróżnicowaniem dynamiki produkcji w poszczególnych działach. W okresie najwyższy wzrost miał miejsce w produkcji komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (ponad trzykrotny), produkcji urządzeń elektrycznych (ponad dwukrotny) oraz w produkcji wyrobów farmaceutycznych (o 58,5%). Działy wymienione jako pierwszy i trzeci zaliczane są do działów wysokiej techniki. Ponad 50-procentowy wzrost odnotowano także w produkcji wyrobów z metali oraz pojazdów samochodowych. Zmniejszenie nastąpiło w dwóch działach: produkcji wyrobów tytoniowych (o 34,4%) oraz produkcji odzieży (o 14,7%). Dynamika produkcji przemysłu wg głównych grupowań przemysłowych w roku 2010 była zróżnicowana. W czterech grupach dóbr produkcja wzrosła, najbardziej dóbr zaopatrzeniowych (o 17,6% wobec spadku o 6,3% rok wcześniej) i konsumpcyjnych trwałych (o 12,5% wobec wzrostu 13,7%). Produkcja dóbr inwestycyjnych wzrosła o 9,8% (przed rokiem spadła o 9,0%), a konsumpcyjnych nietrwałych o 3,7% ( w 2009 roku wzrosła o 5,1%). Jedynie w dobrach związanych z energią odnotowano spadek o 1,1% (przed rokiem także spadek o 6,5%). Przeciętne zatrudnienie w przemyśle wyniosło w 2010 roku tys. osób i kształtowało się na poziomie roku Spadek zatrudnienia nastąpił w górnictwie i wydobywaniu oraz w przetwórstwie przemysłowym. W pozostałych dwóch sekcjach zatrudnienie wzrosło. 58 Komentarz odnosi się do podmiotów, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. Dane kwartalne prezentowane są dla 22 działów, a roczne dla 24 działów. 141

142 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wydajność pracy mierzona produkcją sprzedaną na jednego zatrudnionego zwiększyła się w 2010 roku o 9,7% (przed rokiem o 1,3%). Wysoki wzrost wydajności nastąpił w sekcjach, w których wzrostowi produkcji towarzyszył spadek zatrudnienia, w przemyśle przetwórczym o 11,2% wobec 3,3% przed rokiem oraz w górnictwie i wydobywaniu o 7,1% wobec głębokiego spadku przed rokiem o ponad 12%. Jedyną sekcją, w której wydajność zmniejszyła się (o 5,4%) było wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i gorącą wodę. W sekcji tej niewielkiemu wzrostowi produkcji towarzyszył wysoki wzrost zatrudnienia. Wykres 38 Zmiany wydajności pracy w sekcjach przemysłu w latach 2009 i 2010 (w stosunku do roku poprzedniego) % ,7 7,1 11,2 5 1,3 3,3 2, ,1-5,4-2, ,1 Ogółem Sekcja B Sekcja C Sekcja D Sekcja E Sekcja B górnictwo i wydobywanie, Sekcja C przetwórstwo przemysłowe, Sekcja D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę, Sekcja E dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS 2011 rok, obliczenia DAP MG. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w przemyśle wyniosło w 2010 roku zł i wzrosło nominalnie, podobnie jak rok wcześniej o 4,5%. Wynagrodzenie realne zwiększyło się o 1,9% (w 2009 roku o 1,0%). Dynamika wydajności pracy wyprzedzała dynamikę wynagrodzeń realnych o 7,8 pkt. proc. (w 2009 roku wynagrodzenia realne wzrosły o 0,3 pkt. proc. wolniej od wydajności pracy). W 2010 roku nastąpiła wyraźna obniżka jednostkowych kosztów pracy (w 2009 roku koszty pracy minimalnie spadły). W sekcjach przemysłu sytuacja nie była jednorodna. W górnictwie i wydobywaniu oraz przetwórstwie przemysłowym nastąpiło znaczące obniżenie jednostkowych kosztów pracy. W wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz i gorącą wodę jednostkowe koszty pracy wyraźnie wzrosły, a w dostawie wody, gospodarowaniu ściekami i odpadami koszty pracy nie uległy zmianie. W I półroczu 2011 roku tempo wzrostu produkcji przemysłowej w porównaniu z analogicznym okresem 2010 roku zmniejszyło się (z 10,6% do 7,4%). Jednocześnie nastąpił wzrost zatrudnienia (o 2,6% wobec spadku o 2,1% w I półroczu 2010 roku). W takiej sytuacji tempo wzrostu wydajności pracy zmniejszyło się z 13,0% do 4,7%. Znacząco zmniejszyło się także tempo spadku jednostkowych kosztów pracy. 142

143 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tabela 43 Dynamika produkcji, zatrudnienia, wydajności pracy oraz wynagrodzeń w sekcjach przemysłu Jedn. Przemysł B C D E miary Dynamika produkcji % 95,5 109,7 88,4 101,2 96,1 111,0 91,3 100,3 100,7 105,3 Przeciętne zatrudnienie tys. osób Dynamika zatrudnienia % 94,3 100,0 100,6 94,5 93,0 99,8 99,3 106,0 103,2 102,3 Dynamika wydajności pracy % 101,3 109,7 87,9 107,1 103,3 111,2 91,9 94,6 97,6 102,9 Przeciętne wynagrodzenie tys. zł Dynamika płac nominalnych % 104,5 104,5 105,4 101,9 103,1 104,7 107,4 107,7 106,4 105,6 Wskaźnik inflacji % 103,5 102,6 103,5 102,6 103,5 102,6 103,5 102,6 103,5 102,6 Dynamika płac realnych % 101,0 101,9 101,8 99,3 99,6 102,0 103,8 105,0 102,8 102,9 Sekcja B górnictwo i wydobywanie, Sekcja C przetwórstwo przemysłowe, Sekcja D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę, Sekcja E dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS 2011 rok, obliczenia DAP MG. Wykres 39 Zmiany wydajności pracy i wynagrodzeń realnych w sekcjach przemysłu w latach 2009 i 2010 w stosunku do roku poprzedniego % Ogółem Sekcja B Sekcja C Sekcja D Sekcja E 2009 Wydajność 2009 Wynagrodzenia 2010 Wydajność 2010 Wynagrodzenia Sekcja B górnictwo i wydobywanie, Sekcja C przetwórstwo przemysłowe, Sekcja D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę, Sekcja E dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS 2011 rok, obliczenia DAP MG Struktura produkcji sprzedanej w sekcjach i działach przemysłu Konsekwencją zróżnicowanej dynamiki produkcji przemysłu w sekcjach i działach jest zmiana jej struktury. W rachunku w cenach bieżących zwiększenie udziału w produkcji przemysłowej w 2010 roku wykazują sekcje górnictwa i wydobywania oraz przetwórstwa przemysłowego. Wzrost udziału pierwszej z tych sekcji nastąpił głównie dzięki wysokiemu wzrostowi cen (o 17,8%), bowiem realny wzrost produkcji był niewielki (1,2%), znacznie niższy od tempa wzrostu produkcji w całym przemyśle. Z kolei wzrost udziału przemysłu przetwórczego był głównie skutkiem wysokiego tempa wzrostu produkcji (11,0%), bowiem wzrost cen (o 0,8%) odegrał minimalną rolę. Udział pozostałych, nie wymienionych wyżej sekcji w produkcji przemysłowej zmniejszył się. 143

144 MINISTERSTWO GOSPODARKI Zmiany struktury produkcji w cenach bieżących zdeterminowane są ruchami cen oraz dynamiką produkcji. Następujące w różnym tempie zmiany cen zniekształcają rachunek struktury produkcji. Prawidłowy rachunek struktury i zachodzących w niej zmian oraz tendencji występujących w tym zakresie powinien opierać się na wielkościach realnych. Uwzględnienie w rachunku struktury produkcji wyłącznie wielkości realnych, w sposób zasadniczy zmienia sytuację. Według takiego rachunku zwiększenie udziału w produkcji przemysłowej 2010 roku dotyczy wyłącznie przetwórstwa przemysłowego (z 82,8% do 84,0%). W sekcji tej jako jedynej realna dynamika produkcji była wyższa od dynamiki dla całego przemysłu. Tabela 44 Zmiany struktury produkcji przemysłowej w cenach bieżących i stałych Struktura Dynamika Produkcja produkcji produkcji Wskaźnik sprzedana mld zł (c.bieżące) w 2010 cen 2010 % (c.stałe) % % Produkcja 2010 r. w cenach 2009 r. mld zł (2 x 6) Struktura 2010 r. w cenach 2009 r. % Górnictwo i wydobywanie 44,1 51,1 4,9 5,1 101,2 117,8 44,6 4,6 Przetwórstwo przemysłowe 741,7 843,4 82,8 83,5 111,0 100,8 823,3 84,0 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 88,2 92,5 9,8 9,2 100,3 103,3 88,5 9,0 Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami, rekultywacja 22,3 23,3 2,5 2,3 105,3 106,1 23,5 2,4 Ogółem przemysł 896, ,3 100,0 100,0 109,7 102,1 979,9 100,0 Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS 2011 rok, obliczenia DAP MG. W przemyśle przetwórczym w strukturze produkcji w cenach bieżących w roku 2010 największy udział miała produkcja artykułów spożywczych (18,3%), produkcja pojazdów samochodowych (11,0%), produkcja wyrobów z metali (7,2%) oraz produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (7,2%). W roku 2009 także te cztery działy charakteryzowały się największym udziałem. W działach tych wytworzono łącznie 43,7% produkcji przemysłu przetwórczego. Największe zmiany in plus w strukturze w porównaniu z rokiem 2009 (w cenach bieżących) dotyczą produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (wzrost udziału z 6,4% do 7,2%), produkcji komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (wzrost z 3,9% do 4,7%) oraz produkcji metali (wzrost z 3,7% do 4,3%). Natomiast największe zmiany in minus miały miejsce w produkcji: maszyn i urządzeń (spadek udziału z 5,0% do 4,4%), mebli (spadek z 3,7% do 3,2%), napojów (spadek z 2,6% do 2,2%), pozostałego sprzętu transportowego (spadek z 1,7% do 1,3%). Wskaźniki cen w działach przetwórstwa przemysłowego w roku 2010 były zróżnicowane od 92,8% w produkcji odzieży i 93,1% w produkcji komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych do 131,2% w produkcji koksu i produktów rafinacji ropy naftowej i 108,9% w produkcji metali. W 2009 roku zróżnicowanie wskaźników cen było mniejsze: od 85,6% w produkcji koksu i przetworów ropy naftowej do 111,9% w produkcji pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. 144

145 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tabela 45 Wielkość produkcji sprzedanej, dynamika produkcji i cen oraz struktura produkcji w działach przemysłu przetwórczego w latach 2009 i 2010 Wyszczególnienie Produkcja w Struktura w Dynamika Dynamika mld zł % cen w % 2009/ 2010/ 2010/ 2009/ 2010/ Przetwórstwo przemysłowe 96,1 111,0 106,7 741,7 843,4 100,0 100,0 100,9 100,8 Produkcja artykułów spożywczych 104,5 106,1 110,9 135,4 154,3 18,3 18,3 101,7 99,6 Produkcja napojów 99,2 92,3 91,6 19,5 18,7 2,6 2,2 101,3 100,0 Produkcja wyrobów tytoniowych 111,3 96,5 107,4 3,2 3,1 0,4 0,4 107,1 104,3 Produkcja wyrobów tekstylnych 99,0 108,0 106,9 8,2 8,4 1,1 1,0 102,1 99,6 Produkcja odzieży 84,3 100,0 84,3 8,2 8,1 1,1 1,0 102,4 92,8 Produkcja skór i wyrobów skórzanych 90,2 110,1 99,3 3,0 3,4 0,4 0,4 101,4 100,2 Produkcja wyrobów z drewna 94,5 114,2 107,9 23,7 28,3 3,2 3,4 98,5 100,0 Produkcja papieru i wyrobów z papieru 105,7 116,7 123,4 20,0 24,9 2,7 3,0 100,3 101,7 Poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji 94,4 110,5 104,3 9,5 10,8 1,3 1,3 100,5 98,3 Produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej 96,2 96,9 93,2 47,1 61,0 6,4 7,2 85,6 131,2 Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych 98,0 110,9 108,7 37,9 43,0 5,1 5,1 100,7 102,5 Produkcja wyrobów farmaceutycznych 108,3 106,2 115,0 10,8 11,8 1,5 1,4 103,8 103,0 Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych 96,4 114,9 110,8 44,9 53,6 6,1 6,4 105,1 100,1 Produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców 94,0 119,0 111,9 37,5 42,6 5,1 5,1 97,5 93,8 niemetalicznych. Produkcja metali 74,5 120,7 89,9 27,3 36,4 3,7 4,3 90,3 108,9 Produkcja wyrobów z metali 91,1 112,4 102,4 55,6 61,0 7,5 7,2 102,6 96,7 Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych 118,1 145,2 171,5 28,8 39,9 3,9 4,7 95,7 93,1 Produkcja urządzeń elektrycznych 105,7 114,9 121,4 34,4 38,3 4,6 4,5 102,5 95,7 Produkcja maszyn i urządzeń 90,6 101,0 91,5 37,3 36,8 5,0 4,4 103,7 95,9 Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep 87,8 116,2 102,0 83,2 92,6 11,2 11,0 111,9 94,8 Prod. pozostałego sprzętu transportowego 94,6 89,2 84,4 12,6 10,7 1,7 1,3 111,6 98,4 Produkcja mebli 99,8 96,1 95,9 27,7 26,9 3,7 3,2 105,2 98,5 Pozostała produkcja wyrobów 91,9 105,8 97,2 x 7,8 x 0,9 103,9 98,7 Naprawa, konserwacja i instalowanie maszyn i urządzeń 81,3 115,2 93,7 x 21,1 x 2,5 99,1 100,9 Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS 2011 rok, obliczenia DAP MG Produkcja wybranych wyrobów Prezentowane informacje dotyczą ilości produkcji wyrobów przemysłowych zgodnie z Polską Klasyfikacją Wyrobów i Usług (PKWiU) wprowadzoną w 2008 roku. Dane dotyczą podmiotów gospodarki narodowej, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. Najwyższy wzrost produkcji w latach miał miejsce w pozycji: odbiorniki telewizyjne, silniki elektryczne oraz maszyny pralnicze. Najgłębszy spadek wystąpił w produkcji statków morskich oraz aluminium. 145

146 MINISTERSTWO GOSPODARKI Tabela 46 Produkcja wybranych wyrobów w latach Dynamika w % Jedn. miary / / / 2008 Węgiel kamienny mln ton 84,3 77,9 76,6 92,4 98,3 90,9 Węgiel brunatny mln ton 59,4 56,9 56,4 95,8 99,1 94,9 Oleje ropy naftowej i oleje z minerałów bitumicznych tys. ton ,7 100,9 90,5 Gaz ziemny w stanie ciekłym i gazowym hm ,4 105,1 107,6 Rudy i koncentraty miedzi tys. ton ,2 98,4 99,6 Garnitury i zestawy odzieżowe męskie lub chłopięce tys. szt ,0 93,4 68,2 Garsonki i zestawy odzieżowe damskie lub dziewczęce tys. szt ,3 90,1 185,8 Obuwie (łącznie z gumowym) mln par 31,6 29,7 30,4 94,0 102,4 96,2 Koks i półkoks, węgiel retortowy mln ton 9,5 7,0 9,9 73,7 141,4 104,2 Benzyna silnikowa tys. ton ,8 98,6 102,3 Oleje napędowe tys. ton ,4 109,5 115,5 Nawozy azotowe tys. ton ,8 108,4 96,3 Nawozy fosforowe tys. ton ,1 197,5 91,0 Nawozy potasowe tys. ton ,0 181,5 107,2 Cement mln ton 17,0 15,3 15,4 90,0 100,7 90,6 Wapno tys. ton ,2 105,6 93,1 Stal surowa tys. ton ,3 112,1 82,2 Wyroby walcowane na gorąco tys. ton ,9 106,8 87,5 Rury stalowe tys. ton ,8 110,7 93,9 Aluminium hutnicze tys. ton 29,5 10,3 10,1 34,9 98,1 34,2 Miedź rafinowana tys. ton ,5 109,2 103,3 Odbiorniki telewizyjne tys. szt ,0 121,0 169,4 Silniki elektryczne i prądnice tys. szt ,2 135,0 177,2 Chłodziarki i zamrażarki tys. szt ,7 99,0 82,9 Maszyny pralnicze tys. szt ,6 123,8 162,9 Ciągniki rolnicze tys. szt. 6,3 3,6 3,4 57,1 94,4 54,0 Samochody osobowe tys. szt ,3 95,8 93,2 Statki morskie tys. GT ,6 10,3 5,5 Energia elektryczna TWh ,4 103,3 100,6 Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, GUS 2011 rok, obliczenia DAP MG Sytuacja w wybranych sektorach Aktualne podejście do rozwoju gospodarczego wskazuje na konieczność zapewnienia komplementarności prowadzonych działań. Stąd też poszczególne elementy polityki przemysłowej ukierunkowane na rozwój poszczególnych sektorów nie powinny być kształtowane samodzielnie, lecz jako element horyzontalnej polityki przemysłowej, funkcjonującej spójnie z takimi politykami jak: polityka zrównoważonego rozwoju, polityka innowacyjności, polityka handlowa, czy w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatu. Łączenie nowej horyzontalnej europejskiej polityki przemysłowej z podejściem sektorowym powinno być oparte na wynikach analiz (ang. evidence-based policy) i otwarte dla wszystkich sektorów przemysłu. 146

147 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Ramka 16 Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 roku Obecnie trwają prace nad przygotowaniem Programu Rozwoju Przedsiębiorstw (PRP), stanowiącym program wykonawczy do Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki. PRP zastąpił koncepcję Programu Rozwoju Przemysłu, i jako szerszy obszarowo dokument będzie realizował (oprócz zapisów Strategii) również zapisy Koncepcji Horyzontalnej Polityki Przemysłowej w Polsce oraz Strategię zmian wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważonego rozwoju. Celem PRP jest wskazanie szczegółowej koncepcji systemu wsparcia przedsiębiorstw w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem wsparcia ich innowacyjności. Program ten będzie stanowił podstawę przy opracowywaniu programów operacyjnych na lata w obszarze przedsiębiorczości i innowacyjności. Obejmie on zarówno usuwanie barier tworzenia przyjaznego otoczenia dla przedsiębiorstw, jak i aktywne działania (finansowe i pozafinansowe) na rzecz wzrostu ich innowacyjności i konkurencyjności. Prace koncepcyjne nad PRP koncentrują się na: - identyfikacji i ocenie skuteczności obecnie funkcjonujących instrumentów pod kątem zwiększania innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, - projektowaniu nowych instrumentów, - analizie najlepszych międzynarodowych praktyk w zakresie stosowania tego typu instrumentów Górnictwo węgla kamiennego W ostatnich latach sytuacja na rynku węgla kamiennego, zarówno energetycznego, jak i koksowego, charakteryzowała się dużą zmiennością determinowaną głównie przez warunki zewnętrzne. Do III kwartału 2008 r. górnictwo funkcjonowało w warunkach wysokiego popytu na węgiel, a następnie nadpodaży węgla spowodowanej gwałtownym załamaniem się koniunktury na skutek globalnego kryzysu ekonomicznego. Powolne odbudowywanie koniunktury na rynkach węgla koksowego rozpoczęło się z końcem 2009 roku, a wyraźna poprawa nastąpiła w roku Natomiast pierwsze sygnały poprawy na rynkach węgla energetycznego pojawiły się w III kwartale 2010 roku. Poprawa koniunktury pozwoliła na uzyskanie w 2010 roku przez sektor węgla kamiennego (spółki z większościowym udziałem Skarbu Państwa oraz LW Bogdanka SA i ZG Siltech Sp. z o. o.) dobrych wyników finansowych. Pomimo spadku wydobycia węgla o 1,7% (do poziomu 76,2 mln ton) nastąpił wzrost jego sprzedaży do 75,4 mln ton (o 3,4%). Przeciętna cena zbytu węgla (292,42 zł/tona) wzrosła o 6,2% rekompensując z nadwyżką wzrost jego kosztu (o ok. 3%). W rezultacie przychody ze sprzedaży węgla przekroczyły 22 mld zł wykazując wzrost o 9,7%, a wynik netto ukształtował się w wysokości mln zł i był wyższy od osiągniętego w 2009 roku o mln zł. Zatrudnienie w górnictwie obniżyło się o 4,0% i na koniec roku wyniosło nieco ponad 114 tys. osób. Przedsiębiorstwa sektora prowadzą w ostatnich latach intensywny proces inwestycyjny mający na celu zwiększenie możliwości zaspokojenia popytu krajowego na węgiel i zwiększenia konkurencyjności górnictwa. W 2009 roku przedsiębiorstwa poniosły najwyższe od rozpoczęcia realizacji Strategii działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach nakłady inwestycyjne rzędu ponad 2,8 mld zł. W 2010 roku nakłady inwestycyjne wyniosły 2,6 mld zł, w tym 0,4 mld zł sfinansowano ze środków pomocy publicznej. Spółki z większościowym udziałem Skarbu Państwa partycypowały w 2010 roku w wydobyciu i sprzedaży węgla w ponad 92%. Wyniki produkcyjno- finansowe tych spółek w okresie styczeńkwiecień 2011 roku były korzystne i przedstawiały się następująco: Wydobycie węgla zmniejszyło się o 4,1%. Zmniejszenie wydobycia dotyczyło zarówno węgla energetycznego, jak i koksowego. 147

148 MINISTERSTWO GOSPODARKI Sprzedaż węgla wzrosła o 7,5%. Wzrost dotyczył obu grup sprzedanego węgla. Sprzedaż węgla na rynek krajowy wzrosła o ponad 18%, a eksport obniżył się o prawie 45%. Nastąpił wzrost przeciętnej ceny zbytu węgla o ok. 20%. Cena węgla energetycznego wzrosła o ponad 7%, a koksowego o ponad 58%. Przeciętna cena węgla wzrosła w tempie szybszym od jednostkowego kosztu węgla. W rezultacie jednostkowy wynik na sprzedaży węgla zwiększył się o 120%. Zwiększenie ilości sprzedanego węgla przy równoczesnym wzroście jego przeciętnej ceny skutkowało szybkim wzrostem przychodów ze sprzedaży węgla, o prawie 30%. Wynik ze sprzedaży węgla zwiększył się ponad czterokrotnie, a wynik finansowy netto ponad sześciokrotnie. Nakłady inwestycyjne utrzymały się na poziomie ubiegłorocznym. Zatrudnienie na koniec kwietnia było o 3,8% niższe niż rok wcześniej. Zgodnie z Polityką energetyczną Polski do 2030 roku, w roku 2010 realizowane były działania koncentrujące się na powiększaniu bazy zasobowej węgla kamiennego, zabezpieczeniu dostępu do tych zasobów, utrzymywaniu odpowiednich mocy wydobywczych, prywatyzacji spółek węglowych i wspieraniu prac badawczych nad dywersyfikacją sposobów wykorzystania węgla kamiennego. W roku 2010 kontynuowane były działania związane z tworzeniem Grupy Węglowo Koksowej na bazie Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. Spółka Lubelski Węgiel Bogdanka S.A stała się spółką prywatną w wyniku dokonania transakcji zbycia należących do Skarbu Państwa 46,7% akcji spółki. W 2011 roku Minister Skarbu Państwa podjął decyzję o prywatyzacji Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. poprzez upublicznienie akcji Spółki na Giełdzie Papierów Wartościowych. Oferta publiczna akcji JSW S.A. (6 lipca 2011 r.) skierowana została do szerokiego grona polskich i zagranicznych inwestorów. Skarb Państwa zachował większościowy pakiet akcji Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. Tabela 47 Wyniki produkcyjno-finansowe spółek węglowych z większościowym udziałem Skarbu Państwa Jedn rok I-IV 2011 miary Zmiana* Zmiana* Wykon. Wykon. w % w % 1 Wydobycie węgla, z tego: tys. ton , ,1 2 - energetycznego tys. ton , ,6 3 - koksowego tys. ton , ,5 4 Sprzedaż węgla, z tego: tys. ton , ,5 5 - energetycznego tys. ton , ,7 6 - koksowego tys. ton , ,1 7 Z poz. 4 przypada na: 8 - rynek krajowy tys. ton , ,4 9 - eksport tys. ton , ,6 10 Średnia cena zbytu węgla, z tego: zł/tona 298,39 6,9 339,08 20, energetycznego zł/tona 253,33-5,6 272,45 7, koksowego zł/tona 529,58 51,1 659,63 58,3 13 Jednostkowy wynik ze sprzedaży węgla zł/tona 28,20 119,5 37,75 120,0 14 Przychody ze sprzedaży węgla mln zł , ,1 15 Koszty sprzedaży węgla mln zł , ,6 16 Wynik ze sprzedaży węgla mln zł , ponad 4 razy 17 Wynik netto mln zł x** 903 ponad 6 razy 18 Nakłady inwestycyjne mln zł ,8 484,3 0,3 19 Zatrudnienie tys. osób 110,1-4,2 109,3-3,8 * w stosunku do analogicznego okresu poprzedniego roku ** w 2009 roku poniesiono stratę netto w wysokości 184 mln zł Źródło: Dane Departamentu Górnictwa MG. 148

149 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI W 2011 roku prowadzone są także działania związane z zakończeniem tworzenia Grupy Węglowo - Koksowej na bazie Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. W maju Rada Ministrów wyraziła zgodę na podwyższeniu kapitału zakładowego JSW S.A. i pokrycie nowych akcji wkładem niepieniężnym w postaci 85% akcji Kombinatu Koksochemicznego Zabrze S.A. W czerwcu JSW S.A. podpisała z Ministrem Skarbu Państwa umowę, na mocy której Spółka stała się właścicielem 11,42% udziałów Koksowni Przyjaźń Sp. z o.o. Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. ubiega się o nabycie na zasadach ogólnych akcji Wałbrzyskich Zakładów Koksowniczych Victoria S.A Sektor motoryzacyjny Przemysł motoryzacyjny odgrywa istotną rolę w polskiej gospodarce, wnosząc szeroki strumień rozwiązań innowacyjnych w organizacji produkcji i poszczególnych, przeznaczanych głównie na eksport, wyrobach. Utrzymująca się od kilku lat struktura polskiego rynku i parku samochodowego nie wskazuje na rosnący popyt na nowe, dobrze wyposażone samochody. Na rynek krajowy nadal wprowadzanych jest ponad dwa razy więcej samochodów używanych niż samochodów nowych. W roku 2010 zarejestrowano w Polsce tys. samochodów osobowych (wzrost o 5,7% w stosunku do roku 2009), w tym 315 tys. samochodów nowych (wzrost o 16,0%) oraz 723 tys. samochodów używanych z importu (wzrost o 1,8%). W tym samym czasie sprzedano w Polsce ponad 333 tys. nowych samochodów (wzrost o 4,2%). Obserwowane w pierwszej połowie 2010 r. spadki sprzedaży nowych samochodów rzędu 10%-15% zostały skutecznie zrekompensowane pod koniec roku dość gwałtownym wzrostem sprzedaży samochodów osobowych z homologacją ciężarową (N1) - tzw. kratką. W całym roku 2010 sprzedano ich ponad 93 tys., ponad dwukrotnie więcej niż w 2009 roku. Wzrost ich sprzedaży spowodowany był informacjami o likwidacji od początku 2011 r. pełnego odliczania VAT od tego typu samochodów. Pomimo nadal niskiego poziomu sprzedaży nowych samochodów na rynku krajowym, dynamicznie rozwijała się w Polsce produkcja samochodów osobowych i lekkich dostawczych realizowana przez cztery firmy: Fiat Auto Poland, General Motors Manufacturing Poland (dawniej Opel Polska), Volkswagen Poznań oraz Fabrykę Samochodów Osobowych (FSO). Polska stała się jednym z największych producentów samochodów w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Spośród 40 fabryk zajmujących się montażem samochodów i silników aż 16 znajduje się w Polsce. Produkty polskiego przemysłu motoryzacyjnego stały się specjalnością polskiego eksportu. Ok. 98% produkowanych w Polsce samochodów osobowych przeznaczone było na eksport, m.in. do Niemiec, Włoch i Francji. W roku 2010 wyprodukowano w Polsce ponad 887 tys. samochodów osobowych i lekkich dostawczych (spadek o 1,4% w stosunku do roku 2009), w tym 800 tys. samochodów osobowych (spadek o ok. 4%) oraz 88 tys. samochodów użytkowych (istotny wzrost o 32%). Liderem polskich producentów pozostaje Fiat Auto Poland z produkcją ponad 533 tys. samochodów oraz 60% udziałem w rynku. Kolejne miejsca zajmują: GMMP (Opel) odpowiednio z produkcją 159 tys. samochodów i 18% udziałem w rynku, Volkswagen Poznań z produkcją 149 tys. i 17% udziału oraz FSO z produkcją 46 tys. i udziałem 5%. Największy wzrost produkcji w stosunku do 2009 roku odnotował GMMP (Opel) - o 65%. Wzrosła produkcja Volkswagena Poznań o 8%. Spadła produkcja Fiata Auto Poland o 12% oraz FSO aż o 23%. Wg wstępnych informacji pochodzących bezpośrednio od producentów, w roku 2011 wyprodukowane zostanie w Polsce ok. 900 tys. samochodów osobowych i lekkich dostawczych, i to pomimo zaprzestania produkcji w Fabryce Samochodów Osobowych FSO w Warszawie. 149

150 MINISTERSTWO GOSPODARKI Polska jest znaczącym w Europie producentem autobusów. MAN Bus, Scania Production Słupsk, Solaris Bus & Coach, Volvo Polska, Autosan, Jelcz, Solbus i AMZ Kutno produkują autobusy miejskie, międzymiastowe i turystyczne. W roku 2010 wyprodukowano autobusów - spadek o 10% w stosunku do roku Spadek spowodowany został zmniejszeniem popytu na rynku europejskim oraz niską sprzedażą autobusów międzymiastowych w Polsce. Największym producentem pozostaje MAN Bus z produkcją autobusów (spadek o 17%). Kolejne miejsca zajmują: Solaris Bus & Coach z produkcją autobusów oraz 98 trolejbusów (spadek o 7%) oraz Volvo Polska z produkcją 855 autobusów (wzrost o 16%). Polska stała się też europejskim zagłębiem produkcji komponentów motoryzacyjnych i części zamiennych dla wielu marek światowych. Polską specjalnością są silniki samochodowe, których w roku 2010 wyprodukowano w Polsce ponad 1,5 mln sztuk. W zakładach Fiat Powertrain Technologies uruchomiono produkcję nowego, nowoczesnego silnika benzynowego TWIN-AIR z docelową produkcją rzędu 450 tys. szt. rocznie. Toyota Motor Industries Poland rozpoczęła produkcję nowego silnika wysokoprężnego o pojemności 1,4 litra z docelową produkcją 70 tys. szt. rocznie. W końcu roku 2010 przemysł motoryzacyjny 59 w Polsce liczył 421 jednostek zatrudniających powyżej 9 pracowników (o 18 mniej niż na koniec 2009 r.), w tym 129 jednostek zatrudniających od 10 do 49 pracowników, 172 jednostki zatrudniające od 50 do 249 pracowników oraz 120 jednostek zatrudniających powyżej 250 pracowników. Najsilniejszą grupę stanowili producenci części i akcesoriów do pojazdów silnikowych prowadzący działalność w 303 jednostkach (w tym 100 jednostek z zatrudnieniem powyżej 250 osób). W grupie producentów pojazdów samochodowych sklasyfikowano 37 jednostek, w tym 15 zatrudniających powyżej 250 osób. Przemysł motoryzacyjny na koniec roku 2010 r. zatrudniał ponad 137 tys. pracowników, co stanowi ok. 7,9% zatrudnionych ogółem w przetwórstwie przemysłowym. Odnotować należy wzrost zatrudnienia wynoszący 3,8% w stosunku rocznym. Spadło zatrudnienie w grupach producentów samochodów oraz producentów nadwozi, przyczep i naczep odpowiednio o 2,1% oraz 4,2%. Wzrosło o 6,6% zatrudnienie w grupie producentów części i akcesoriów. Uwzględnienie w tych statystykach przedsiębiorstw klasyfikowanych w innych branżach lecz wytwarzających swoje produkty na potrzeby branży motoryzacyjnej - np. producentów opon, foteli, wiązek elektrycznych, szyb powoduje, że liczba zatrudnionych w firmach wytwarzających pojazdy i ich części wzrasta do ok tys. osób. Pomimo kryzysu sektor generował nadal wysokie przychody z całokształtu działalności, które na koniec 2010 r. wyniosły ok. 98 mld zł (wzrost o 9,4%, wobec spadku o 2,2% rok wcześniej). Podkreślenia wymaga fakt wysokiego, prawie 11,3% udziału branży w przychodach przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego. Rentowność obrotu netto dla całego sektora wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim i wyniosła 3,6% (w 2009 roku 3,2%). Obniżyły się nakłady inwestycyjne, osiągając poziom niewiele poniżej 3 mld złotych, co stanowiło ok. 9% całkowitej kwoty wydanej na inwestycje w przetwórstwie przemysłowym. Przychody netto ze sprzedaży produktów na eksport wyniosły 68,6 mld zł, w tym 37,2 mld zł ze sprzedaży pojazdów samochodowych i silników, co stanowiło odpowiednio 23,8% i 12,9% przychodów z eksportu w przemyśle przetwórczym. W roku 2010 wartość eksportu polskiego przemysłu motoryzacyjnego wzrosła o 14% do mln EUR, stanowiąc 15,7% polskiego eksportu ogółem. Największy udział w polskim eksporcie miała grupa producentów samochodów i silników - 8,6% (wartość 10,1 mld EUR, wzrost o 8 % w stosunku do roku 2009) oraz części i akcesoriów - 6,8 % (8,1 mld EUR, wzrost o 21%). 59 Dział 29 PKD

151 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Import realizowany na rzecz przemysłu motoryzacyjnego wzrósł o 19% do wartości mln EUR, stanowiąc 8,3% polskiego importu ogółem. W imporcie także dominowali producenci samochodów i silników z udziałem 4,4% (wartość 5,8 mld EUR, wzrost w stosunku do 2009 r. o 23%) oraz części i akcesoriów - 3,8% (4,9 mld EUR, wzrost o 16%). Przemysł motoryzacyjny jest przemysłem globalnym. Przy dużym stopniu globalizacji polskiego przemysłu motoryzacyjnego, należy aktualnie brać pod uwagę liczne uwarunkowania zewnętrzne, wpływające na jego funkcjonowanie: duże uzależnienie od koniunktury na rynkach zagranicznych, zmniejszenie się europejskiego rynku motoryzacyjnego, konieczność zmiany planów produkcyjnych, także przez koncerny mające zakłady produkcyjne w Polsce, zawieszenie planowanych inwestycji i konieczność przeprowadzenia restrukturyzacji zakładów produkcyjnych, zagrożenie delokalizacją produkcji (np. do Azji czy Ameryki Łacińskiej), konieczność wprowadzania nowych eko- i energoefektywnych technologii, brak rozwiązań kreujących wzrost popytu na nowe samochody na rynku krajowym Sektor przemysłu chemicznego (łącznie z farmaceutycznym) W 2010 r. w przemyśle chemicznym 60 funkcjonowało przedsiębiorstw (przed rokiem 1.843), w tym jednostek rentownych. Zatrudnienie w sektorze wzrosło z 213,8 tys. osób w 2009 r. do ponad 220,9 tys. osób w 2010 r. Wzrost liczby pracujących odnotowano w produkcji: wyrobów z tworzyw sztucznych, wyrobów z gumy, mydeł i detergentów, farb i lakierów, podstawowych chemikaliów, włókien chemicznych. Wykres 40 Wskaźnik rentowności obrotu brutto wybranych branż przemysłu chemicznego % Podstawowe chemikalia Pestycydy Farby i lakiery Mydła i detergenty Pozostałe wyroby Włókna chemiczne Substancje farmaceutyczne Leki Guma Tworzywa sztuczne Źródło: Insigos MG na podstawie danych GUS. 60 Zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD 2007) przemysł chemiczny sklasyfikowany jest w następujących działach: 20. Chemikalia i wyroby chemiczne; 21. Podstawowe substancje farmaceutyczne, leki oraz 22. Wyroby gumowe i z tworzyw sztucznych. Dane dotyczą podmiotów gospodarczych zatrudniających powyżej 9 osób. 151

152 MINISTERSTWO GOSPODARKI W 2010 r. sytuacja przemysłu chemicznego poprawiła się. Przychody z całokształtu działalności wzrosły z 131,6 mld zł w 2009 r. do ponad 150 mld zł w 2010 r. Wynik finansowy brutto wzrósł z 8,0 mld do prawie 10,0 mld zł. Nakłady inwestycyjne ogółem w 2010 r. zmniejszyły się do poziomu 5,3 mld zł. Wzrost nakładów odnotowano jedynie w produkcji: pestycydów, farb i lakierów, produkcji leków oraz wyrobów z gumy. Wskaźnik rentowności obrotu brutto w produkcji chemikaliów wzrósł z 4,8% do 6,3%, a w produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych obniżył się z 6,2% do 6,1%. W większości branż przemysłu chemicznego odnotowano w 2010 roku wzrost wydajności pracy. Wykres 41 Wydajność pracy na 1 zatrudnionego w tys. zł w wybranych branżach przemysłu chemicznego tys. zł Podstawowe chemikalia Pestycydy Farby i lakiery Mydła i detergenty Pozostałe wyroby Włókna chemiczne Substancje farmaceutyczne Leki Guma Tworzywa sztuczne Źródło: Insigos MG na podstawie danych GUS Rozwój sektora chemicznego warunkowany jest jego specyfiką - jest bazą surowcową wszystkich sektorów gospodarki. Produkcja chemiczna wypiera wyroby z metalu, drewna, szkła i włókna naturalnego. Największymi odbiorcami wyrobów przemysłu chemicznego są sektory: maszynowy i metalowy, motoryzacyjny, elektrotechniczny i elektroniczny, budowlany, papierniczy i poligraficzny, tekstylny i odzieżowy, rolniczy. Produkcja krajowa nie pokrywa zapotrzebowania na chemikalia. Saldo wymiany z zagranicą jest ujemne (minus 6,6 mld EUR w 2009 i minus 7,4 mld EUR w 2010 roku). Eksport zwiększył się z 11,8 mld EUR do 15,3 mld EUR, a import z 18,4 mld EUR do 22,7 mld EUR. Krajowy przemysł chemiczny od 1992 r. realizuje międzynarodowy Program Odpowiedzialność i Troska (Responsible Care). Jest to dobrowolna inicjatywa światowego przemysłu chemicznego ukierunkowana na osiągnięcie podstaw zrównoważonego rozwoju. Program powstał w Kanadzie i sprowadza się do realizacji działań dotyczących poprawy własnej działalności w zakresie ochrony środowiska, bezpieczeństwa procesowego oraz ochrony zdrowia pracowników. W Polsce Program Odpowiedzialność i Troska realizowany jest z inicjatywy Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego w 38 podmiotach gospodarczych. 152

153 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Sektor hutnictwa żelaza i stali W sektorze hutnictwa żelaza i stali 61 w końcu 2010 roku funkcjonowało 87 jednostek organizacyjnych (rok wcześniej 86) zatrudniających przeciętnie w roku prawie 33 tys. osób. Przychody z całokształtu działalności wyniosły ponad 26 mld zł. Wynik brutto był ujemny (ponad 132 mln zł). Nakłady inwestycyjne ukształtowały się w wysokości 607 mln zł 62. Produkcja surówki, żelazostopów, żeliwa i stali oraz wyrobów hutniczych to największa spośród wymienionych grup. Zatrudnienie w tej branży wyniosło prawie 24 tys. osób (wzrost o 5,0%) i stanowiło prawie 3/4 zatrudnienia sektora. Przychody osiągnęły poziom prawie 21 mld zł, wykazując wzrost o 33,7%. Wynik finansowy brutto, podobnie jak przed rokiem był ujemny i wyniósł 297 mln zł (rok wcześniej mln zł). Nakłady inwestycyjne spadły o 70,0% do 473 mln zł. Pozostałe dwie grupy - produkcja rur, przewodów, kształtowników zamkniętych i łączników, ze stali oraz produkcja pozostałych wyrobów ze stali poddanej wstępnej obróbce zatrudniały odpowiednio 3,7 oraz 5,4 tys. osób. W przypadku obu grup ich działalność była zyskowna, choć w 2010 r. wskaźniki rentowności wyraźnie się pogorszyły (odpowiednio z 4,5% do 0,8% oraz z 11,6% do 4,6%). Wg Hutniczej Izby Przemysłowo-Handlowej (HIPH) zużycie stali w Polsce (produkcja + import eksport) w 2009 roku wyniosło 8,2 mln ton, a w 2010 wzrosło o 20%. W 2010 roku produkcja stali wyniosła 8 mln ton (przy niskim wykorzystaniu zdolności produkcyjnych - 61,5%), co oznacza wzrost o 12,1%. Udział Polski w produkcji stali w UE wynosi 5%. W 2010 roku w niemal równych częściach w produkcji partycypowały stal elektryczna i stal konwertorowa, przy czym wzrost produkcji stali elektrycznej wyniósł 2,2%, a konwertorowej 23,4%. W strukturze produkcji stali surowej wg gatunków nastąpiły tylko mało znaczące zmiany. Produkcja wyrobów gotowych, walcowanych na gorąco wyniosła w 2010 roku 6,9 mln ton, z czego wyroby płaskie stanowiły 34%, a wyroby długie 66%. W grupie wyrobów zimnego przetwórstwa zanotowano wzrosty we wszystkich rodzajach wyrobów. W 2010 roku wzrosła też w produkcja rur stalowych z kształtownikami. Zużycie krajowe wyrobów płaskich stanowiło w 2010 roku 55%, wyrobów długich 35%, a rur i kształtowników 10%. Polski import stali w 2010 roku wyniósł 6,7 mln ton (wzrost o 22%), a eksport wyrobów hutniczych 4,2 mln ton (wzrost o 5%). Ponad 75% eksportu sektora trafiła do UE. Deficyt wymiany zagranicznej wyrobami stalowymi wyniósł minus 2,5 mld EUR. W I kwartale 2011 r. (wg HIPH) produkcja stali surowej wyniosła 2,1 mln ton (wzrost o 12%), a zużycie wyrobów stalowych 2,8 mln ton (wzrost o 26%). Import wyniósł 2 mln ton (wzrost o 29%), a eksport 1 mln ton (spadek o 3%). Wynik finansowy netto sektora był dodatni i wyniósł 181 mln zł (w I kw r. ujemny mln zł). Rozwój sektora, wielkość produkcji oraz wyniki ekonomiczno-finansowe przedsiębiorstw są głównie związane z sytuacją w sektorach zużywających stal do produkcji dóbr inwestycyjnych (budownictwo - 50% udziału w światowym zużyciu stali; produkcja maszyn i urządzeń) oraz dóbr konsumpcyjnych (produkcja samochodów i sprzętu AGD). Szansą dla polskiego hutnictwa w najbliższych latach jest 61 Wg PKD produkcja surówki, żelazostopów, żeliwa i stali oraz wyrobów hutniczych; 24.2 produkcja rur, przewodów, kształtowników zamkniętych i łączników, ze stali; 24.3 produkcja pozostałych wyrobów ze stali poddanej wstępnej obróbce. Dotyczy podmiotów pow. 9 pracujących. 62 Porównanie z rokiem 2009 nie jest możliwe. GUS nie podał danych dla roku 2009 w grupach 24.2 i

154 MINISTERSTWO GOSPODARKI spodziewane duże krajowe zużycie stali w związku z inwestycjami infrastrukturalnymi w energetyce, kolejnictwie, budownictwie, a także przy realizacji inwestycji związanych z organizacją Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO OECD szacuje, że światowe zdolności produkcyjne sektora stalowego wzrosną z 1,8 mld ton w 2009 r. do 2,0 mld ton w 2012 roku. Wzrost ten będzie miał w większości miejsce w Chinach oraz Indiach. Światowe zużycie jawne stali w 2010 roku wyniosło 1,284 mld ton, co oznacza wzrost o 13,2% w stosunku do 2009 roku oraz o 4,9% w stosunku do 2007 roku (szczytu sprzed kryzysu). Na lata 2011 i 2012 prognozowany jest wzrost światowego zużycia jawnego stali odpowiednio o 5,9% i 6,0%. W ostatnich latach firmy sektora hutnictwa żelaza i stali w Polsce wydały ogromne środki na modernizację istniejących instalacji, zamykanie nadmiernych mocy produkcyjnych, dostosowanie do globalnego rynku oraz do wymagań w zakresie ochrony środowiska. Pomimo, że sam sektor spełnia wysokie normy, to podejście Komisji Europejskiej nie uwzględniające polskiej specyfiki wytwarzania energii elektrycznej (niemal w całości w oparciu o węgiel) stwarza zagrożenie dla dalszego rozwoju sektora, a może nawet jego istnienia. Instalacje w innych państwach członkowskich UE charakteryzujące się znacznie gorszymi parametrami od polskich, ale zasilane energią elektryczną wytwarzaną z innych niż u nas źródeł, znalazły się w lepszej sytuacji wobec polskich, jeśli chodzi np. o emisje gazów cieplarnianych Sektor elektroniczny w Polsce Sektor elektroniczny 63 należy do najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarki na świecie. Stymuluje postęp techniczny, technologiczny i organizacyjny oraz w dużej mierze decyduje o rozwoju cywilizacyjnym. Wpływa na zdolność gospodarki do sprostania wymogom globalnej konkurencji oraz pociąga za sobą ekspansję innych sektorów gospodarki o wysokim potencjale. Sektor od wielu lat wykazuje się wysoką dynamiką wzrostu, a w okresie ostatniego kryzysu należał do najmniej nim dotkniętych (choć wiele podmiotów odczuwa jego skutki). W rankingu działów sektor zajął w 2010 roku pierwsze miejsce zarówno po względem wzrostu produkcji sprzedanej, jak i wydajności pracy (wzrost o 40,2%). Grupa firm klasyfikowanych w ramach produkcji elektronicznych elementów i obwodów drukowanych zanotowała najwyższy spośród wszystkich grup przemysłu wzrost produkcji sprzedanej (o 137% przy wzroście zatrudnienia o 23,5%). Wysokie wzrosty produkcji zanotowały też pozostałe grupy sektora - produkcja komputerów i urządzeń peryferyjnych 41% oraz produkcja elektronicznego sprzętu powszechnego użytku 30%. W 2010 roku wartość produkcji sprzedanej sektora wyniosła 38,6 mld zł (wzrost o 47,1%). Udział sektora w produkcji sprzedanej przemysłu przetwórczego stanowił 4,1% (przed rokiem 3,3%) pomimo spadku cen produkcji o 6,9%. W wyniku wielu zrealizowanych w ostatnich latach inwestycji zagranicznych, jedną ze specjalności eksportowych sektora, a także polskiego przemysłu, są telewizory. Wyprodukowano ich 28,3 mln sztuk (wzrost o 21%, choć od sierpnia 2010 roku produkcja miesięczna była niższa niż w 2009 roku). Niemal cała produkcja przeznaczona jest na eksport, głównie do krajów Unii Europejskiej. W 2010 roku wartość eksportu odbiorników TV (pozycja HS 8528) przekroczyła 22 mld zł (wzrost o 7,5%), a po 4 miesiącach 2011 roku wyniosła prawie 6,4 mld zł (spadek o 11,4% w stosunku do analogicznego okresu 2010 roku). 63 Dział 26 PKD produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych. 154

155 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI W 2010 roku w sektorze działało 328 przedsiębiorstw zatrudniających ponad 9 osób (o 2 podmioty więcej niż w 2009 roku), których przychody ogółem przekroczyły 43 mld zł (wzrost o ponad 41%), zatrudniających przeciętnie prawie 55 tys. osób (wzrost o 6,6%). Wynik finansowy brutto (1,1 mld zł) zwiększył się o ponad 27%. Wskaźnik rentowności obrotu brutto wyniósł 2,6% (rok wcześniej 2,8%), rentownych podmiotów było 249 (w 2009 roku tylko 223). Nakłady inwestycyjne (850 mln zł) zmniejszyły się o 39%, co jest zapewne wynikiem zakończenia wielkich inwestycji zaczętych kilka lat temu. Najważniejszymi inwestorami w sferze produkcji są: amerykańska firma Jabil Kwidzyn (odbiorniki telewizyjne, komponenty elektroniczne do 2004 r. fabryka Philips), LG Electronics (odbiorniki TV i inny sprzęt powszechnego użytku) oraz trzej producenci sprzętu telekomunikacyjnego: Siemens, Alcatel Lucent Technologies. W Polsce zainwestowały też inne koncerny produkujące telewizory płaskie (LCD), m.in.: Sharp, Funai, Humax, JVC, Orion, Pronox, Toshiba i TPV. Na rynku audio-wideo działa też kilkudziesięciu dystrybutorów elektroniki użytkowej, zapewniając obecność na rynku polskim wszystkich liczących się marek światowych. W przypadku sprzętu audio i wideo (bez telewizorów) zapotrzebowanie krajowe pokrywane jest praktycznie w całości importem. Produkcja sprzętu komputerowego jest bardzo rozdrobniona zdominowana przez tzw. mały montaż. Na rynku dominują średnie i małe firmy. Poza znanymi, światowymi markami jak: IBM, HP, czy Dell; jest też kilku producentów krajowych o uznanych już markach. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim firmy: NTT System, Optimus, Action, DTK Computer oraz Vobis. W segmencie elektronicznego sprzętu biurowego w zasadzie jedynym wyrobem produkowanym w kraju są urządzenia fiskalne. Natomiast w przypadku drukarek i urządzeń wielofunkcyjnych, kopiarek i faksów praktycznie 100% sprzętu jest importowane. W kraju działa ponad 20 firm zajmujących się segmentem urządzeń fiskalnych, z czego około połowy zajmuje się ich produkcją. Do głównych producentów urządzeń fiskalnych zaliczyć należy: Novitus (dawny Optimus IC), Elzab, Posnet, Innova, UPOS i Emar. Jedynie niewielka ilość produkowanych w kraju urządzeń fiskalnych jest eksportowana. Komputery, oprogramowanie, telekomunikacja, elektroniczny sprzęt biurowy i sprzęt powszechnego użytku oraz różnego rodzaju podzespoły i technologie elektroniczne w coraz większym stopniu występują w innych produktach, stwarzając tym samym ich użytkownikom zupełnie nowe lub poszerzone możliwości. Dlatego też znaczenie elektroniki i produktów elektronicznych dla gospodarki i społeczeństwa znacząco przekracza udział wyrobów sektora elektronicznego w produkcji przemysłu przetwórczego Sektory przemysłu lekkiego (tekstylny, odzieżowy i skórzany) Na koniec 2010 r. w sektorach przemysłu lekkiego w Polsce funkcjonowało przedsiębiorstw 64 (o 12% mniej niż przed rokiem), które zatrudniały blisko 100 tys. pracowników (o 10% mniej niż w 2009 r.). We wszystkich podsektorach obserwowany był spadek liczby przedsiębiorstw i zatrudnienia, przy czym największy dotyczył przemysłu odzieżowego, gdzie liczba przedsiębiorstw zmniejszyła się o 17%, a zatrudnienie o 8%. Przychody przemysłu lekkiego z całokształtu działalności w 2010 r. wyniosły 14,1 mld zł (spadek o 1%). Spadek (o 11%) dotyczył wyłącznie przemysłu odzieżowego. Przemysły skórzany i tekstylny odnotowały wzrost odpowiednio o 11% i o 4%. Przychody przemysłu lekkiego stanowiły ok. 1,6% przychodów sekcji 64 Dane ekonomiczno-finansowe dotyczą podmiotów, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. 155

156 MINISTERSTWO GOSPODARKI przetwórstwa przemysłowego. Wynik finansowy brutto ukształtował się w wysokości 678 mln zł (wzrost o 43%). Wzrost odnotowano we wszystkich działach. Podobnie we wszystkich działach wzrosły wskaźniki rentowności brutto. Nakłady inwestycyjne w przemyśle lekkim zamknęły się kwotą 475 mln zł (spadek o 6%, wynikający ze znaczącej redukcji inwestycji w przemyśle odzieżowym o 33%). Obroty handlu zagranicznego przemysłu lekkiego w 2010 r. przedstawiały się następująco: Eksport mln EUR, z tego: tekstylny mln EUR (wzrost o 17%), odzieżowy 783 mln EUR (spadek o 1%), skórzany 364 mln EUR (wzrost o 30%). Import mln EUR, z tego: tekstylny 894 mln EUR (wzrost o 17%), odzieżowy 461 mln EUR (spadek o 1%), skórzany 236 mln EUR (wzrost o 44%) Jednym z kluczowych zagadnień dotyczących funkcjonowania przemysłu lekkiego są aspekty wspólnotowej polityki handlowej, ze szczególnym uwzględnieniem liberalizacji handlu, barier handlowych oraz instrumentów promocji. Zasadniczym problemem jest utrudniony dostęp do rynków krajów trzecich na zasadzie wzajemności, gdzie napotykane są bariery taryfowe i pozataryfowe. Od wielu lat szuka się skutecznego sposobu monitorowania przepływu wrażliwych wyrobów przemysłu lekkiego, który pozwoli na antycypowanie dynamiki zjawisk i podejmowanie interwencji w odpowiednim czasie i obszarze. Innym istotnym zagadnieniem, które jest przedmiotem dyskusji krajów unijnych są reguły pochodzenia i zasady etykietowania wyrobów. Jednocześnie nie można zapominać, że to europejski przemysł lekki jest światowym liderem w zakresie wykorzystania technologii, mody i innowacji, szczególnie silnie rozwijających się w dziedzinie technicznych i przemysłowych wyrobów włókienniczych, jak również wysokiej jakości odzieży. Zmiany zachodzące w polskim przemyśle lekkim są odzwierciedleniem zmian w europejskim przemyśle lekkim. Przedsiębiorstwa przemysłu lekkiego, chcąc zachować swoją konkurencyjną pozycję, na którą negatywny wpływ miało oddziaływanie skutków kryzysu na rynkach finansowych w latach , powodujących: spadek zamówień eksportowych i krajowych, ograniczenie dostępu do kredytów obrotowych i inwestycyjnych, pogorszenie płynności finansowej z tytułu spadku sprzedaży, zatorów płatniczych, braku dostępu do kredytów, znacznie ograniczyły zatrudnienie, co przy utrzymaniu ubiegłorocznych przychodów pozwoliło na przetrwanie. Pomimo dynamicznych procesów restrukturyzacyjnych, zachodzących w ostatnich latach w przemyśle lekkim w Polsce, wciąż jest on znaczącym sektorem pod względem wielkości zatrudnienia. Ramka 17 Analiza konkurencyjności sektorów przemysłu lekkiego Przedmiotem Analizy konkurencyjności sektorów przemysłu lekkiego w latach , która powstała w toku prac Zespołu Trójstronnego ds. przemysłu lekkiego, były zmiany zachodzące w tym sektorze. Poszczególne części odnosiły się do następujących zagadnień: - sytuacji ekonomicznej, działalności innowacyjnej i wyników handlu zagranicznego sektora włókienniczego, odzieżowego i skórzanego, - regionalnej lokalizacji i koncentracji przemysłu włókienniczo-odzieżowego i skórzanego w Polsce, - specyficznych, sektorowych problemów przemysłu lekkiego zidentyfikowanych przez pryzmat obszarów horyzontalnych (wynikających z dokumentu Koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej w Polsce) tj.: badania i rozwój oraz innowacyjność, kapitał ludzki, uproszczenie i poprawa systemu regulacji prawnych, ochrona środowiska zrównoważony rozwój, dostęp do kapitału, rynki zbytu, technologie informacyjne i telekomunikacyjne i ochrona własności przemysłowej, analizy SWOT przemysłu lekkiego, gdzie przedstawione zostały mocne i słabe strony oraz szanse i zagrożenia przemysłu lekkiego. 156

157 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Horyzontalne podejście w odniesieniu do przemysłu lekkiego wiąże się z szerokim dostępem do instrumentów wsparcia, z których korzystać będą również inne sektory gospodarki. Spojrzenie przez pryzmat obszarów działań horyzontalnych na sektor przemysłu lekkiego pozwoliło na zidentyfikowanie specyficznych problemów tego przemysłu i wskazanie sposobów ich rozwiązania. Rozwiązanie części zidentyfikowanych problemów wymagać będzie intensywnej współpracy wszystkich stron dialogu społecznego. Działania ukierunkowane na podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłowych skupiają się na podnoszeniu innowacyjności w przedsiębiorstwach, poprawie jakości kapitału ludzkiego i dostosowaniu jego struktury do potrzeb rynkowych oraz usuwaniu barier prawnych i administracyjnych, hamujących wzrost gospodarczy Sektory oparte na drewnie Polski przemysł drzewny odgrywa istotne znaczenie dla rozwoju całej gospodarki. Do najważniejszych sektorów opartych na drewnie zalicza się przemysły: tartaczny, celulozowo-papierniczy, płyt drewnopochodnych oraz meblarski. Przemysł drzewny jest znacznie rozdrobniony i skupia się na małych i średnich przedsiębiorstwach istnieje tylko kilka dużych podmiotów. Znaczna ilość mikro przedsiębiorstw (stanowiących ok. 30% całego sektora) nie jest objętych oficjalną statystyką. Udział sektora w produkcji całego przemysłu przetwórczego w Polsce wyniósł w 2010 roku 9,0%. W końcu 2010 r. w sektorach opartych na drewnie działały przedsiębiorstwa (rok wcześniej 1.873), które zatrudniały 220 tys. osób. W porównaniu z 2009 rokiem zatrudnienie zmniejszyło się o 2 tys. osób, a w stosunku do 2008 roku o 18 tys. osób. Wartość przychodów z całokształtu działalności w 2010 roku wyniosła ponad 66 mld zł wykazując wzrost o 6,2%, w tym: branża meblarska 23 mld zł spadek o 8%, branża papiernicza 23,5 mld zł wzrost o ok. 23%. Wynik brutto sektora wyniósł 3,6 mld zł wykazując spadek o 7,2%. Spadek wyniku oraz rentowności brutto nastąpił we wszystkich branżach sektora. Przemysł oparty na drewnie jest branżą, w której znacznie środki pieniężne przeznaczane są na inwestycje, w tym: na rozwój mocy produkcyjnych, a także na zakup środków trwałych służących ochronie środowiska. W 2008 r. nakłady na inwestycje wyniosły ponad 5,0 mld zł, w 2009 roku 3,7 mld zł, a 2010 roku ponad 3,4 mld zł. W 2010 r. wzrost nakładów odnotowano jedynie w produkcji wyrobów z drewna (o 18%). Wyroby z drewna stanowiły ok. 9% polskiego eksportu i 5% importu w sekcji przetwórstwa przemysłowego. Liderem eksportu jest meblarstwo. Saldo wymiany z zagranicą wyrobami sektorów opartych na drewnie było dodatnie, zarówno ogółem, jak i w poszczególnych sektorach. Kryzys gospodarki światowej dotknął w różnym stopniu poszczególne branże drzewne, w zależności od stopnia wrażliwości na koniunkturę oraz uzależnienia od eksportu. Branże uzależnione od inwestycji w budownictwie i od popytu zagranicznego dotknięte zostały najsilniej (meble i płyty drewnopochodne). Branże mniej wrażliwe na koniunkturę odczuwają efekty kryzysu w znacznie mniejszym stopniu (branża celulozowo-papiernicza). Na tle świata pozycja konkurencyjna polskich sektorów opartych na drewnie jest relatywnie silna z racji posiadanych zasobów leśnych i drzewnych, a także znaczenia w światowej produkcji i w wymianie handlowej polskich mebli i płyt drewnopochodnych. Głównym źródłem przewagi polskich sektorów opartych na drewnie w skali globalnej były do tej pory niskie koszty pracy, a także relatywnie duże zasoby surowca drzewnego. O potencjale globalizacyjnym świadczą: istniejące już relatywnie silne 157

158 MINISTERSTWO GOSPODARKI międzynarodowe powiązania kapitałowe (globalizacja technologii i finansów/kapitału), duże znaczenie handlu międzynarodowego (zwłaszcza eksportu), globalizacja rynków i strategii, upodabnianie się stylów życia i modeli konsumpcji. Branże o największym potencjale eksportowym to przemysł płyt drewnopochodnych i meblarstwo, przy czym należy zwrócić uwagę na fakt, iż pomimo długiej tradycji oraz wysokiej jakości produktów, marka polskich mebli na rynkach zagranicznych nadal nie jest wyróżniana. Należy jednak pamiętać o stopniowym zmniejszaniu się kosztowej przewagi polskich producentów wyrobów drzewnych i pojawianiu się na globalnym rynku tańszych konkurentów z Rumunii, Litwy, Słowacji, a także Chin i Indii. Strona popytowa rynku drzewnego jest ograniczana barierami występującymi w wymianie handlowej z krajami spoza Unii Europejskiej. Są to zwłaszcza: wysokie cła (uzależnione od wagi) w obrocie meblami z Federacją Rosyjską oraz techniczne ograniczenia w handlu krajów Unii Europejskiej z USA. Rozwój sektorów opartych na drewnie wyznaczają również istotne uwarunkowania występujące po stronie podażowej. Ważna jest przede wszystkim dostępność drewna z krajowej bazy surowcowej, a także możliwości zwiększania zdolności produkcyjnych jego przerobu. Wysoki wzrost popytu na drewno, jaki ma miejsce w ostatnich latach, warunkowany jest głównie rozszerzeniem rynku surowca drzewnego na państwa UE, tj. popytem zgłaszanym ze strony przedsiębiorstw zagranicznych oraz pojawieniem się na rynku sektora energetycznego. Obserwowany w ostatnim okresie dynamiczny wzrost popytu, przy ograniczonych możliwościach wzrostu podaży, skutkuje powstaniem nierównowagi w postaci deficytu surowca drzewnego, który należy traktować jako zjawisko trwałe. Import drewna może być jedynie częściowym rozwiązaniem problemów zaopatrzeniowych sektorów drzewnych, po pierwsze ze względu na wysoki koszt transportu, a po drugie z uwagi na bariery występujące w imporcie surowca drzewnego (i materiałów drzewnych). Chodzi przede wszystkim o zapowiadany dalszy systematyczny wzrost ceł na drewno w imporcie z Federacji Rosyjskiej oraz o kontyngenty określane przez Unię Europejską. Podaż na rynku wyrobów z drewna wzrasta dzięki rozwojowi zdolności produkcyjnych. Duży udział w tym procesie ma transfer kapitału zagranicznego w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Największym zainteresowaniem inwestorów cieszy się produkcja płyt drewnopochodnych, produkcja mas włóknistych i papieru, a także produkcja mebli. Perspektywy rozwoju rynku drzewnego w Polsce w najbliższych latach są relatywnie dobre. Generalnie można się spodziewać systematycznego wzrostu popytu na większość materiałów drzewnych i na drzewne wyroby finalne, co spowoduje umiarkowany wzrost ich produkcji. Podkreślić należy, że rozwój przedsiębiorstw z sektorów opartych na drewnie będzie możliwy tylko w wypadku ustabilizowania sytuacji na rynku surowca drzewnego. Niewłaściwy sposób ustalania zasad sprzedaży drewna i kształtowania jego cen przez Lasy Państwowe jest bezpośrednią przyczyną zagrożenia istnienia wielu przedsiębiorstw. Obecnie obowiązujące zasady sprzedaży drewna, tj. systemowe aukcje internetowe powodują szybkie, gwałtowne oraz niczym nieuzasadnione wzrosty cen surowca drzewnego, co dramatycznie pogarsza konkurencyjność tego sektora oraz stawia pod znakiem zapytania jego dalsze funkcjonowanie. Analizując perspektywy działalności tego przemysłu należy podkreślić, że najważniejszą barierą jego rozwoju jest problem dostępu do surowca, a także z uwagi na jego proeksportowy charakter - zmienność kursów walut, w szczególności kursu złoty/eur. 158

159 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI 10. BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI Sytuacja na rynku paliwowo energetycznym Bezpieczeństwo krajowego systemu elektroenergetycznego Krajowy System Elektroenergetyczny (KSE), obejmujący podsystemy: wytwórczy, przesyłowy i dystrybucyjny jest największy w Europie Centralnej. Moc zainstalowana w elektrowniach i elektrociepłowniach podsystemu wytwórczego wynosi ponad MW, z tego blisko MW skoncentrowane jest w elektrowniach i elektrociepłowniach zawodowych. Podsystem przesyłowy tworzą linie najwyższych napięć: 400 kv (ponad 5300 km) i 220 kv (około 8000 km), które są sprzęgnięte ze sobą oraz zasilają sieć dystrybucyjną za pomocą ponad 100 wielkich stacji transformatorowych. Natomiast podsystem dystrybucyjny tworzą linie 110 kv (ponad 32 tys. km, w praktyce linie te mogą spełniać również funkcję przesyłową); średnich napięć, głównie 15 kv i 20 kv (blisko 310 tys. km); niskiego napięcia, wyłącznie 0,4 kv (około 420 tys. km). Linie 110 kv zasilają ponad 1200 stacji sprzęgających te linie z liniami średnich napięć. Z kolei linie średnich napięć zasilają ponad 240 tys. stacji sprzęgających te linie z liniami niskiego napięcia. Ponadto KSE zawiera połączony siecią telekomunikacyjną skomplikowany system układów automatyki, zabezpieczeń i sterowania pracą ww. obiektów. Odpowiedzialnie projektując tak złożony system, którego działanie wpływa na pewność dostaw energii elektrycznej do odbiorców i możliwość funkcjonowania państwa, w przeważającej części KSE (od 110 kv wzwyż) stosowana jest zasada co najmniej dwustronnego zasilania (kryterium n-1) oraz dublowanie systemów układów automatyki, zabezpieczeń i sterowania pracą ww. obiektów. Spełnienie kryterium n-1 oznacza, że w przypadku zaistnienia wyłączenia dowolnego pojedynczego elementu systemu (np. bloku energetycznego) nie zostaną przekroczone dopuszczalne parametry obciążeniowe i napięciowe żadnego z elementów systemu i nie nastąpi zagrożenie stabilności jego pracy. Oznacza to, że awaria któregokolwiek z pracujących bloków energetycznych nie stanowi zagrożenia dla bezpiecznej pracy KSE. Na zachowanie bezpieczeństwa Krajowego Systemu Elektroenergetycznego (KSE) ma przede wszystkim wpływ poziom rozwoju infrastruktury. Majątek sieci przesyłowych elektroenergetycznych jest zaawansowany wiekowo. Starszych niż 30 lat jest 80% linii o napięciu 220 kv (17% linii 220 kv ma powyżej 50 lat), 23% linii o napięciu 400 kv i 38% transformatorów. Stopień zamortyzowania majątku sieci dystrybucyjnych wynosi ponad 25%, lecz jego wartość księgowa, w związku z restrukturyzacją sektora elektroenergetycznego była kilka razy przeszacowywana. Stan techniczny sieci dystrybucyjnych jest zróżnicowany, a występujące problemy z utrzymaniem parametrów energii elektrycznej dotyczą głównie terenów wiejskich (długie ciągi sieci niskiego napięcia). Modernizacji i przebudowy wymagają ciągi liniowe średniego napięcia i obwody niskiego napięcia, w których zainstalowane są przewody o małych przekrojach oraz linie, na końcach których spadki napięć przekraczają dopuszczalne normy. 159

160 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wykres 42 Struktura wiekowa infrastruktury przesyłowej % Źródło: URE. Linie 400 kv Linie 220 kv Transformatory powyżej 30 lat lat do 20 lat Dla pokrycia obecnego zapotrzebowania na energię elektryczną KSE dysponuje wystarczającą liczbą linii przesyłowych i bloków energetycznych. Niemniej jednak nie można wykluczyć pewnych hipotetycznych sytuacji, mogących powodować trudności z pokryciem zapotrzebowania odbiorców na energię elektryczną (w skrajnych warunkach mogących skutkować blackoutem), związanych z wystąpieniem następujących zjawisk: anomalii pogodowych (długotrwała susza, wysokie temperatury, szadź katastrofalna, wichury, szczególnie obfite opady śniegu, długotrwale utrzymujące się bardzo niskie temperatury), gwałtownego wzrostu zapotrzebowania na moc, w tym moc bierną (jeżeli nie istnieje możliwość jej kompensacji w konkretnym przypadku), spowodowanego masowym użyciem urządzeń klimatyzacyjnych, niskiego poziomu i wyższej temperatury wód - problemy z chłodzeniem elektrowni skutkujące ograniczeniami wytwarzania i regulacji mocy tych elektrowni. W ramach planowanych przez PSE-Operator nakładów na inwestycje w latach , wydatki na rozbudowę sieci przesyłowej szacuje się na ok. 18 mld zł. Największa część nakładów (blisko 40%) wynika z przyłączeń i wyprowadzeń mocy z nowych źródeł wytwórczych. Po 30% nakładów dotyczy bezpieczeństwa pracy sieci i budowy połączeń transgranicznych. Zrealizowanie zamierzeń i zadań ujętych w planach PSE Operator w wyniku budowy nowych linii zwiększy długość torów linii 400 kv o km, linii 220 kv o 122,5 km, natomiast w wyniku modernizacji poprawie ulegnie stan techniczny 187 km torów linii 400 kv i 629 km torów linii 220 kv. Działające obecnie w polskiej energetyce firmy prezentują w ramach swoich strategii funkcjonowania konkretne plany inwestycyjne w zakresie wytwarzania energii elektrycznej. W sumie nastąpi poprawa jakości transformacji z sieci przesyłowej do sieci dystrybucyjnej w wymiarze ponad MW oraz możliwe będzie przyłączenie i wyprowadzenie blisko MW mocy z nowych źródeł wytwórczych, planowanych do budowy w latach Uwzględniając powyższe dane oraz realizację przygotowywanego Programu polskiej energetyki jądrowej, trzy polskie grupy energetyczne (Polska Grupa Energetyczna - PGE, TAURON, Enea) planują zbudować blisko 80% wszystkich planowanych nowych mocy w najbliższych 15 latach. Liderem jawi się PGE z udziałem w nowych inwestycjach szacowanym na ok. 45%. 160

161 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Sytuacja sektora elektroenergetycznego w 2010 roku W 2010 r. wskaźniki charakteryzujące sektor elektroenergetyczny kształtowały się następująco: 1. Moc zainstalowana na koniec roku ogółem [MW] z tego elektrownie: - zawodowe (łącznie z OZE) przemysłowe Moc osiągalna na koniec roku ogółem [MW] z tego elektrownie: - zawodowe (łącznie z OZE) przemysłowe Produkcja energii elektrycznej ogółem [GWh] z tego elektrownie: - zawodowe (łącznie z OZE) przemysłowe Dostawy do odbiorców końcowych [GWh] z tego odbiorcy: - na wysokim napięciu (WN) na średnim napięciu (SN) na niskim napięciu (nn) w tym gospodarstwa domowe i małe rolne Eksport energii elektrycznej w roku 2010 wyniósł GWh, natomiast import GWh. Na koniec 2010 roku długość linii energetycznych ogółem wynosiła 780,3 tys. km. Na poszczególnych poziomach napięć długości wynosiły odpowiednio: Wysokie napięcia (WN) ogółem w tym: - najwyższe napięcie ( ) kv - wysokie napięcia 110 kv 46,3 13,5 32,8 tys. km tys. km tys. km Średnie napięcia (SN) ogółem 303,7 tys. km Niskie napięcia (nn) ogółem 430,3 tys. km Moc transformatorów sieciowych MVA Odnawialne źródła energii (OZE) Celem strategicznym polityki energetycznej Polski w zakresie rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii jest realizacja założeń pakietu klimatyczno-energetycznego, będącego realizacją konkluzji Rady Europejskiej z marca 2007 r. Jednym z głównych elementów pakietu jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. Zakłada ona zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energii finalnej Unii Europejskiej do 20% w 2020 roku, przy czym dla Polski udział ten ma wynosić 15%. Jednocześnie wszystkie państwa członkowskie powinny zwiększyć udział energii odnawialnej w transporcie do 10% w 2020 r. Działania zmierzające do osiągnięcia obowiązkowego celu nałożonego na Polskę określa Krajowy Plan Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych (przesłany 9 grudnia 2010 r.). 161

162 MINISTERSTWO GOSPODARKI Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii przyczyni się do pokrycia wzrastającego zapotrzebowania na energię i niesie za sobą większy stopień uniezależnienia się od dostaw energii z importu co bezpośrednio wpłynie na poprawę bezpieczeństwa energetycznego. Promowanie wykorzystania OZE pozwala na zwiększenie stopnia dywersyfikacji źródeł dostaw oraz stworzenie warunków do rozwoju energetyki rozproszonej opartej na lokalnie dostępnych surowcach. Wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych cechuje się niewielką lub zerową emisją zanieczyszczeń, co zapewnia pozytywne efekty ekologiczne. Rozwój energetyki odnawialnej przyczynia się również do rozwoju słabiej rozwiniętych regionów, bogatych w zasoby energii odnawialnej. Realizacja inwestycji w odnawialne źródła energii będzie też miała wpływ na wzrost zatrudnienia w gospodarce. Poniżej przedstawiono podstawowe informacje nt. instalacji OZE funkcjonujących w Polsce (stan na koniec 2010 r.). Tabela 48 Instalacje OZE funkcjonujące w Polsce (stan na 31 grudnia 2010 r.). Sumaryczna moc Ilość energii zainstalowana Rodzaj źródła Liczba instalacji [w MWh] [w MW] Elektrownie na biogaz 82, Elektrownie na biomasę 356, Elektrownie wiatrowe 1180, Elektrownie wodne 937, Współspalanie Łącznie 2 556, Źródło: URE. Instalacje OZE na podstawie ważnych na 31 grudnia 2009 koncesji; oraz ilość energii elektrycznej wytworzona w tych instalacjach potwierdzona wydanymi świadectwami pochodzenia. Aktualnie na rynku polskim funkcjonuje szereg rozwiązań wspierających rozwój OZE. Główny mechanizm wsparcia, jakim jest system tzw. zielonych certyfikatów, został określony w ustawie z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (Dz. U. z 2006 r. Nr 89, poz. 625, z późn. zm.). Jego istotą jest nałożony na przedsiębiorstwa energetyczne, odbiorców końcowych oraz towarowe domy maklerskie lub domy maklerskie, obowiązek uzyskania i przedstawienia do umorzenia Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki określonej ilości świadectw pochodzenia energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnych źródłach energii, bądź uiszczenia opłaty zastępczej. Uzupełnieniem tego mechanizmu jest obowiązek zakupu przez przedsiębiorstwa energetyczne pełniące rolę sprzedawcy z urzędu całej energii elektrycznej wytworzonej w źródłach odnawialnych, przyłączonych do sieci dystrybucyjnej lub przesyłowej znajdującej się na terenie obejmującym obszar działania tego sprzedawcy, po średniej cenie sprzedaży energii elektrycznej w poprzednim roku kalendarzowym. Ponadto elementem promocji odnawialnych źródeł energii jest możliwość uzyskania bezpośredniego dofinansowania na działania związane z rozwojem wykorzystania OZE. Dofinansowanie ze środków unijnych można uzyskać przede wszystkim z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, a w szczególności w ramach Priorytetu IX Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku i efektywność energetyczna, który zakłada zmniejszenie oddziaływania sektora energetyki na środowisko, a także podwyższenie sprawności wytwarzania, przesyłania i dystrybucji energii, poprawę efektywności energetycznej w procesie użytkowania energii oraz wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, w tym biopaliw. Dodatkowo, w oparciu o Priorytet X Bezpieczeństwo energetyczne, w tym dywersyfikacja źródeł energii, a w szczególności o działanie 10.3 Rozwój przemysłu dla odnawialnych źródeł energii udzielane jest wsparcie na rozwój przemysłu produkującego urządzenia dla energetyki odnawialnej. 162

163 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Wsparcie finansowe można również otrzymać w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, za które odpowiedzialne są zarządy poszczególnych województw; jak również ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. NFOŚiGW opracował i realizuje Program wsparcia inwestycji w odnawialne źródła energii i obiekty wysokosprawnej kogeneracji. Budżet programu na lata wynosi 1,5 mld zł. Pochodzi on z opłat i kar, które zgodnie zapisami ustawy Prawo energetyczne uiszczane są przez przedsiębiorstwa na wyodrębnionym rachunku NFOŚiGW. Dodatkowymi zachętami dla rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii są: obniżenie o 50% kosztów przyłączenia do sieci źródeł odnawialnych, regulacje umożliwiające zastosowanie do 31 grudnia 2010 roku odmiennego zakresu, warunków i sposobu bilansowania systemu elektroenergetycznego dla elektrowni wiatrowych, obowiązek zapewnienia przez operatora systemu elektroenergetycznego pierwszeństwa w świadczeniu usług przesyłania energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, zwolnienie przedsiębiorstw energetycznych wytwarzających energię elektryczną w odnawialnych źródłach energii o mocy poniżej 5 MW z opłat za udzielenie koncesji oraz opłat związanych z uzyskaniem i rejestracją świadectw pochodzenia potwierdzających wytworzenie energii elektrycznej w źródle odnawialnym. Bardzo istotnym elementem wsparcia energii odnawialnej jest także zwolnienie od podatku akcyzowego energii wytworzonej w OZE. Przykładem rosnącej innowacyjności polskiej gospodarki w sektorze OZE może być złożenie do Komisji Europejskiej w maju 2011 r., 2 projektów w dziedzinie OZE starających się o środki z Programu NER300, czyli europejskiego funduszu dla innowacyjnych projektów energetycznych. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na przedsięwzięcia wpływające na poprawę warunków inwestowania w odnawialne źródła energii. Jednym z takich działań jest przyjęcie przez Radę Ministrów dokumentu Kierunki rozwoju biogazowni rolniczych w Polsce, który zakłada, że w każdej polskiej gminie do 2020 roku powstanie średnio jedna biogazownia wykorzystująca biomasę pochodzenia rolniczego przy założeniu posiadania przez gminę odpowiednich warunków do uruchomienia takiego przedsięwzięcia. Praktyczne zagadnienia dotyczące tej kwestii prezentuje Przewodnik dla inwestorów zainteresowanych budową biogazowni rolniczych będący kompendium wiedzy dot. możliwości wsparcia finansowego inwestycji, obowiązujących procedur i rozwiązań prawnych. 65 Istotnym działaniem mającym pozytywny wpływ na wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii jest również nowelizacja ustawy Prawo energetyczne, która wprowadziła m.in. przepisy mające na celu ułatwienie przyłączania odnawialnych źródeł energii do systemu elektroenergetycznego. Obecnie trwają również prace nad projektem nowej ustawy o energii ze źródeł odnawialnych. Nowa ustawa zakłada transpozycję przepisów dyrektywy 2009/28/WE w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, jak również modyfikację obecnych mechanizmów wsparcia. W szczególności zakłada się wprowadzenie nowych zasad, które różnicują wsparcie wytwarzanej energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, poprzez tzw. współczynnik, który byłby przyznawany w zależności od nośnika, zainstalowanej mocy instalacji generujących energię, a także daty włączenia instalacji do eksploatacji lub jej modernizacji. Bardziej precyzyjne zasady wsparcia przyczynią się do obniżenia cen energii elektrycznej, jak również wpłyną na ożywienie zainteresowania inwestowaniem w te technologie, które dotychczas nie uzyskiwały odpowiedniego wsparcia. 65 Przewodnik jest dostępny na stronie internetowej resortu gospodarki. 163

164 MINISTERSTWO GOSPODARKI Zwiększanie zaangażowania Polski w rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii ma miejsce także na arenie międzynarodowej. Przykładem może być aktywne uczestnictwo polskich ekspertów w nowo utworzonej Międzynarodowej Agencji Energii Odnawialnej IRENA. W trakcie I Zgromadzenia IRENA, które miało miejsce w kwietniu 2011 r., Polska jako jedyny kraj reprezentujący region Europy Środkowej i Wschodniej znalazła się w 21 osobowej Radzie, która przez kolejne 2 lata będzie przewodniczyła tej organizacji. Istotnym elementem wzrastającego udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie paliwowoenergetycznym kraju jest także dynamiczny wzrost wykorzystania biokomponentów w transporcie, który był spowodowany wejściem w życie ustaw z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych oraz o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw. W szczególności zaś wprowadzeniem w pierwszej z wymienionych regulacji, od dnia 1 stycznia 2008 r., obowiązku zapewnienia określonego udziału biokomponentów w rynku paliw transportowych (tzw. Narodowego Celu Wskaźnikowego NCW). O skali tego wzrostu świadczy choćby fakt, że poziom realizacji NCW w 2010 r. wyniósł 5,94% przy obowiązującym w tym roku poziomie NCW wynoszącym 5,75%. W celu pełniejszego zobrazowania dynamiki rozwoju tego rynku należy zauważyć, iż udział biokomponentów w rynku paliw transportowych w 2007 r. wyniósł zaledwie 0,68%, natomiast już w pierwszym roku funkcjonowania obowiązku (tj. w roku 2008) wzrósł do poziomu 3,66%. Tabela 49 Biokomponenty podstawowe informacje za 2010 rok Wyszczególnienie Jedn. Czysty olej Ogółem Bioetanol Ester miary roślinny Ilość biokomponentów wytworzonych przez ogół wytwórców t Ilość biokomponentów sprzedanych przez wytwórców na terytorium kraju t Ilość biokomponentów sprzedanych przez wytwórców podmiotom zagranicznym t Źródło: URE. Tabela 50 Biopaliwa ciekłe podstawowe informacje za 2010 rok Wyszczególnienie Jedn. miary Ogółem Na bazie benzyn silnikowych Na bazie oleju napędowego Ester (samoistne paliwo) Biopaliwa ciekłe wytworzone przez ogół producentów t Biopaliwa ciekłe sprzedane na terytorium kraju t Biopaliwa ciekłe przeznaczone do zastosowania w wybranych flotach oraz zużyte na potrzeby własne t Źródło: URE. W celu poprawy warunków funkcjonowania rynku biokomponentów i biopaliw ciekłych w Ministerstwie Gospodarki przygotowano projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw oraz niektórych innych ustaw, który stanowi transpozycję przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/30/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. zmieniającej dyrektywę 98/70/WE odnoszącą się do specyfikacji benzyn, oleju napędowego i olejów pędnych oraz wprowadzającej mechanizm monitorowania i ograniczania emisji gazów cieplarnianych pochodzących z wykorzystania paliw w transporcie drogowym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 1999/32/WE w odniesieniu do specyfikacji paliw wykorzystywanych przez statki żeglugi śródlądowej oraz uchylającej dyrektywę 93/12/EWG. Projekt przewiduje zwiększenie dopuszczalnej zawartości estrów (z 5% do 7%) w oleju 164

165 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI napędowym oraz obowiązku informowania konsumentów o zawartości biokomponentów w paliwach ciekłych. Obecnie ustawa jest przedmiotem prac Sejmu. Pozostałe przepisy dyrektywy 2009/30/WE zostaną transponowane do polskiego porządku prawnego w ramach nowelizacji ustawy o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw. Jednocześnie, w ramach prac nad transpozycją przepisów dyrektywy 2009/28/WE w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniającej i w następstwie uchylającej dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE znowelizowana zostanie ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych. Jedną z kwestii rozważanych w ramach przedmiotowej nowelizacji będzie wprowadzenie możliwości stosowania nowych technologii produkcji biopaliw, które ułatwią realizację Narodowych Celów Wskaźnikowych. Ponadto projekt przewiduje wprowadzenie: mechanizmów weryfikacji biokomponentów i biopaliw ciekłych (oraz biopłynów) pod kątem spełnienia kryteriów zrównoważonego rozwoju; określenia definicji takich pojęć jak m.in.: odpady i pozostałości, pośrednik, przetwórca, ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, itp., jak również doprecyzowania szeregu kwestii wynikających z praktyki funkcjonowania dotychczasowych regulacji prawnych w tym zakresie (m.in. kwestii zakresu i trybu dokonywania sprawozdawczości podmiotów do tego zobowiązanych) Efektywność użytkowania energii w gospodarce Po początkowym wzroście w pierwszej połowie lat 90. i osiągnięciu najwyższego poziomu w roku 1996, w latach zużycie energii pierwotnej i finalne zużycie energii wyraźnie zmniejszały się. Spadek zużycia energii wynikał wówczas z realizacji programów modernizacyjnych, restrukturyzacji gospodarki, a także okresowo zmniejszonej aktywności gospodarczej. Przyniosły również efekty wdrażane programy poprawy efektywności energetycznej oraz urynkowienie cen energii. W kolejnych latach rozpoczął się powolny wzrost zużycia. Natomiast w 2009 r. spadło zużycie zarówno energii pierwotnej jak i finalnej. Tabela 51 Średnioroczne zmiany wskaźników energochłonności PKB (%/rok) Tempo zmian Energochłonności finalnej PKB 3,46-7,16-2,71-4,68-3,44 Energochłonności pierwotnej PKB 0,84-6,77-3,21-4,78-3,92 Źródło: Efektywność wykorzystania energii w latach , GUS, Warszawa Zmiany struktury finalnego zużycia energii w głównych sektorach gospodarki odzwierciedlają kierunki rozwoju gospodarki. Restrukturyzacja przemysłu i działania przedsiębiorstw, mające na celu obniżenie energochłonności, spowodowały zmniejszenie zużycia energii w tym sektorze. Stały rozwój transportu drogowego i sektora usług przekłada się na wzrost udziału tych sektorów w krajowym zużyciu energii. W sektorze gospodarstw domowych wskutek wprowadzania systemu dociepleń oraz poprawy i wzrostu efektywności systemów grzewczych w latach nastąpiła redukcja zużycia energii (o 6%). Zmiany zachodzące w sektorze rolnictwa, polegające na likwidacji i prywatyzacji byłych państwowych gospodarstw rolnych i tworzeniu nowoczesnych, wielkoobszarowych gospodarstw, nie przyczyniły się w istotnym stopniu do oszczędności zużycia energii. Lekki spadek zużycia energii w tym sektorze trwa od 2000 roku. 165

166 MINISTERSTWO GOSPODARKI Wykres 43 Zużycie energii pierwotnej i finalne zużycie energii 120 Mteo zużycie energii pierwotnej finalne zużycie energii z korektą klimatyczną 2001 finalne zużycie energii Źródło: Efektywność wykorzystania energii w latach , GUS, Warszawa Efektem w miarę stabilnego zużycia energii oraz rosnącej wartości produktu krajowego brutto jest zaobserwowana malejąca energochłonność pierwotna i finalna PKB. Wykres 44 Struktura finalnego zużycia energii w Polsce wg sektorów % przemysł transport gospodarstwa domowe rolnictwo Źródło: Efektywność wykorzystania energii w latach , GUS, Warszawa Zużycie energii w gospodarstwach domowych Udział zużycia energii w gospodarstwach domowych w finalnym zużyciu energii w 2009 r. wyniósł 31%. Struktura zużycia wg poszczególnych kierunków użytkowania nie wskazuje na znaczące zmiany w tym okresie. Malejący udział zużycia energii na ogrzewanie i przygotowanie posiłków jest związany z zastępowaniem niskosprawnych pieców węglowych nowoczesnymi urządzeniami gazowymi i elektrycznymi. Wzrost zużycia energii elektrycznej zużywanej do zasilania urządzeń i do oświetlania wynika natomiast z coraz lepszego wyposażenia mieszkań w urządzenia elektryczne i zmian zachowań użytkowników (np. zmiany w intensywności wykorzystania urządzeń pralek, zmywarek, TV, komputerów). usługi 166

167 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Zużycie energii w przemyśle Zużycie finalne energii w przemyśle podlegało podobnym wahaniom jak zużycie ogółem. W drugiej połowie lat 90. zaczął się spadek zużycia energii do poziomu 15 Mtoe w 2002 roku. Na tym poziomie wskaźnik ten utrzymał się do 2007 r., kiedy rozpoczął się lekki spadek jego wartości do poniżej 14 Mtoe w 2009 r. Ok. 60% energii zużywają przemysły: hutniczy, chemiczny i mineralny; udział ten nie zmienił się znacząco na przestrzeni 10 lat. Wzrost udziału w strukturze zużycia zanotowały przemysł chemiczny, spożywczy, mineralny, drzewny i papierniczy. Spadek udziału obserwuje się w przemyśle hutniczym, tekstylnym, maszyn i urządzeń oraz środków transportu. Spadki spowodowane są głównie ograniczeniami produkcji, a nie przedsięwzięciami modernizacyjnymi mającymi na celu zmniejszenie zużycia energii. Największą dynamikę poprawy efektywności energetycznej odnotowały przemysł maszynowy i środków transportu, a także spożywczy i tekstylny. Najwolniej zachodziła poprawa w przemyśle hutniczym, papierniczym, drzewnym i chemicznym. Najszybsze tempo spadku energochłonności większość branż odnotowała pomiędzy 1996 a 2000 rokiem. W 2009 roku we wszystkich branżach, za wyjątkiem przemysłu papierniczego i chemicznego doszło do spadku energochłonności. Wykres 45 Zużycie finalne energii w przemyśle wg nośników Mteo pozostałe ciepło energia elektryczna węgiel gaz paliwa ciekłe Źródło: Efektywność wykorzystania energii w latach , GUS, Warszawa Zużycie energii w transporcie W Polsce prawie 95% energii zużywanej w transporcie wykorzystywane jest w transporcie drogowym, a ponad 2% w transporcie kolejowym. Pozostałe 3% energii przypada na transport lotniczy oraz śladowe ilości na żeglugę śródlądową i przybrzeżną. W latach obserwowany był stały wzrost zużycia paliw w transporcie drogowym (w tempie ok. 5,1% rocznie) przy jednoczesnym wyraźnym spadku zużycia energii w transporcie kolejowym. Wynika to ze zmiany środków transportu stosowanych do przewozu osób i towarów. Zużycie energii w sektorze usług Sektor usług charakteryzuje się najbardziej stabilnymi wskaźnikami efektywności wykorzystania energii. Energochłonność wartości dodanej, po spadku na początku lat 90. pozostaje na prawie niezmienionym poziomie, w 2009 roku była na poziomie podobnym do 1994 roku. Skala poprawy jest mniejsza zarówno od wskaźników średnich dla gospodarki, jak i w stosunku do przemysłu, ale równocześnie jest to najbardziej efektywny pod względem energetycznym sektor tworzenia dochodu narodowego. Wskaźnik 167

168 MINISTERSTWO GOSPODARKI elektrochłonności charakteryzuje się większymi zmianami, ale podobnie jak w poprzednim przypadku utrzymuje równomierny poziom. Wykres 46 Zmiany wskaźnika energochłonności (lewa oś) i elektrochłonności (prawa oś) wartości dodanej w sektorze usług kgoe/eur00 0,1 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0, energochłonność wartości dodanej elektrochłonność wartości dodanej Źródło: Efektywność wykorzystania energii w latach , GUS, Warszawa Europejski system handlu emisjami gazów cieplarnianych W 2010 r. łączny przydział uprawnień do emisji CO 2 w ramach europejskiego systemu handlu emisjami gazów cieplarnianych wynosił w Polsce 205,3 mln ton, natomiast emisja rzeczywista wyniosła 199,7 mln ton i stanowiła 97,3% przydziału 66. Obecnie kluczowymi dla polskiego sektora energetycznego w kontekście wdrożenia pakietu klimatyczno-energetycznego są zagadnienia związane z implementacją skonsolidowanej dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. ustanawiającej system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie (tzw. dyrektywa ETS) regulującej funkcjonowanie systemu w latach Kluczowe kwestie dotyczą: Opracowania mechanizmu wykorzystania dochodów uzyskanych ze sprzedaży uprawnień do emisji na aukcjach w okresie , Uruchomienia krajowej platformy aukcyjnej na podstawie Rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 1031/2010 z dnia 12 listopada 2010 r. w sprawie harmonogramu, kwestii administracyjnych oraz pozostałych aspektów sprzedaży na aukcji uprawnień do emisji gazów cieplarnianych na mocy dyrektywy 2003/87/WE, Przygotowania i złożenia do 30 września 2011 r. do Komisji Europejskiej wniosku o przydział bezpłatnych uprawnień do emisji dla producentów energii elektrycznej na podstawie Artykułu 10c dyrektywy ETS, Wdrożenia decyzji Komisji Europejskiej z dnia 27 kwietnia 2011 r. w sprawie ustanowienia przejściowych zasad dotyczących zharmonizowanego przydziału bezpłatnych uprawnień do emisji w całej Unii na mocy art. 10a dyrektywy 2003/87/WE (2011/278/UE) kwh/eur uprawnienie pozwala na emisję 1 tony ekwiwalentu CO2. 168

169 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Zgodnie z dyrektywą ETS państwa członkowskie określają sposób wykorzystania dochodów uzyskanych ze sprzedaży uprawnień na aukcji, przy czym przynajmniej 50% dochodów lub równowartość finansowa tych dochodów, powinny zostać wykorzystane na jeden lub większą ilość następujących celów: redukcja emisji gazów cieplarnianych, w tym przez wkład na rzecz Globalnego Funduszu Efektywności Energetycznej oraz Energii Odnawialnej oraz na rzecz Funduszu Adaptacyjnego wprowadzonego w życie na konferencji w sprawie zmian klimatu w Poznaniu (COP 14 i COP/MOP 4), adaptacja do skutków zmian klimatu oraz finansowanie prac badawczo-rozwojowych oraz projektów demonstracyjnych w zakresie zmniejszania emisji i adaptacji do zmian klimatu, w tym udział w inicjatywach realizowanych w ramach europejskiego strategicznego planu w dziedzinie technologii energetycznych i Europejskich Platform Technologicznych; rozwój energii ze źródeł odnawialnych w celu realizacji zobowiązania Wspólnoty dotyczącego wykorzystywania w 20% energii ze źródeł odnawialnych do roku 2020, jak również rozwój innych technologii przyczyniających się do przejścia do bezpiecznej i zrównoważonej gospodarki niskoemisyjnej oraz pomoc w realizacji zobowiązania Wspólnoty dotyczącego zwiększenia efektywności energetycznej o 20% do 2020 roku; środki mające na celu unikanie wylesiania oraz zwiększenie zalesiania i ponownego zalesiania w krajach rozwijających się, które ratyfikowały międzynarodowe porozumienie w sprawie zmian klimatu; środki mające na celu transfer technologii i ułatwienie adaptacji do niekorzystnych skutków zmian klimatu w tych krajach; pochłanianie dwutlenku węgla przez lasy we Wspólnocie; bezpieczne dla środowiska wychwytywanie i geologiczne składowanie CO2, w szczególności pochodzącego z elektrowni opalanych stałym paliwem kopalnym oraz z szeregu sektorów i podsektorów przemysłu, również w krajach trzecich; zachęty do przestawiania się na niskie emisje i publiczne środki transportu; finansowanie badań i rozwoju w zakresie efektywności energetycznej oraz czystych technologii w sektorach objętych niniejszą dyrektywą; środki służące zwiększeniu efektywności energetycznej i termomodernizacji budynków lub dostarczeniu wsparcia finansowego w celu uwzględnienia aspektów społecznych w przypadku gospodarstw domowych o niższych i średnich dochodach; pokrycie wydatków administracyjnych związanych z zarządzaniem systemem wspólnotowym. Zmiany w europejskim systemie handlu uprawnieniami do emisji wprowadzone przez dyrektywę 2009/29/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. zmieniającą dyrektywę 2003/87/WE w celu usprawnienia i rozszerzenia wspólnotowego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych powodują, że w latach podstawową metodą rozdziału uprawnień będzie ich sprzedaż na aukcjach. Istnieje zatem konieczność stworzenia wydajnego systemu aukcyjnego opartego na zasadach, które zostały określone w rozporządzeniu Komisji w sprawie harmonogramu, kwestii administracyjnych oraz pozostałych aspektów sprzedaży na aukcji uprawnień do emisji gazów cieplarnianych na mocy dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej system handlu przydziałami do emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie. W rozporządzeniu przewidziano dwa sposoby prowadzenia aukcji: państwa członkowskie mogą sprzedawać przynależne im uprawnienia do emisji na platformie organizowanej przez KE we współpracy z zainteresowanymi państwami lub też państwa mogą wybrać własne platformy aukcyjne do sprzedaży uprawnień. Rada Ministrów 15 lutego 2011 r. zadecydowała, że Polska wybierze krajową platformę aukcyjną. 169

170 MINISTERSTWO GOSPODARKI Ramka 18 Mechanizm przydziału ilości darmowych uprawnień do emisji Precyzyjne wskazówki dotyczące działania systemu określają opublikowane 29 marca 2011 r. Decyzja w sprawie metodologii przejściowego przydziału instalacjom wytwarzającym energię elektryczną bezpłatnych uprawnień do emisji na mocy art. 10c ust. 3 dyrektywy 2003/87/WE (K(2011) 1983) oraz Komunikat: Wytyczne w zakresie nieobowiązkowego stosowania art. 10c dyrektywy 2003/87/WE (2011/C 99/03). Decyzja zawiera szczegółowy opis sposobu wyliczania ilości darmowych uprawnień dla instalacji produkujących energię elektryczną pozostawiając wybór państwom członkowskim czy alokacja darmowych uprawnień odbywać się będzie na podstawie danych historycznych, czy w oparciu o przyjęty z góry wskaźnik. Z kolei Komunikat zawiera wytyczne odnośnie do przygotowania wniosku derogacyjnego, Krajowego Planu Inwestycyjnego oraz interpretację stopniowego dochodzenia do pełnego aukcjoningu w sektorze energetycznym do roku Państwa członkowskie mogą wybrać dowolny sposób przydziału uprawnień pod warunkiem, że nie będzie on odchylony, w danym roku, o więcej niż 50% od wielkości niezbędnej do osiągnięcia liniowego spadku emisji począwszy od tego roku. Oznacza to, że całkowity przydział darmowych uprawnień w Polsce, w okresie , nie może przekroczyć średniorocznie 65% przydziału w 2013 r., co daje maksymalny przydział dla sektora na poziomie około 400 mln uprawnień w całym okresie. Aby skorzystać z całości możliwych do przyznania sektorowi energetycznemu uprawnień Polska musi przygotować i przedłożyć do 30 września 2011 roku, do Komisji Europejskiej wniosek derogacyjny zawierający Krajowy Plan Inwestycyjny z planowanymi inwestycjami na poziomie około 6-9 mld EUR. KPI może zawierać inwestycje, których realizacja: pośrednio powoduje redukcję emisji, nie powoduje pokrycia rosnącego zapotrzebowania (popytu) na energię elektryczną, a jedynie powoduje odtwarzanie odstawianych mocy, nie wynika z innych regulacji prawnych (dyrektyw unijnych), przyczynia się do zmiany struktury paliwowej (energy mix), zapewnia dywersyfikację źródeł energii, zmniejsza emisyjność produkcji energii, będzie opłacalna ekonomicznie po 2020 roku (bez przydziału darmowych uprawnień). Zasadniczo, przepisy dyrektywy ETS stanowią, że nie przyznaje się żadnych darmowych uprawnień do emisji dla wytwórców energii elektrycznej. Jednak mając na względzie fakt, iż takie podejście stawiałoby w trudnej sytuacji państwa, w których produkcja w znacznej mierze opiera się na najbardziej emisyjnych paliwach tj. na węglu brunatnym i kamiennym, w efekcie mogłoby doprowadzić do znacznego wzrostu cen energii elektrycznej, wprowadzono w ww. dyrektywie możliwość czasowego odstępstwa od konieczności zakupu 100% uprawnień do emisji przez wytwórców energii elektrycznej. W rezultacie bezpłatne uprawnienia do emisji na produkcję energii elektrycznej mogą otrzymać te podmioty, które funkcjonowały 31 grudnia 2008 r., lub wobec których fizycznie wszczęto proces inwestycyjny przed tą datą, po spełnieniu jednego z trzech warunków: pierwszy i drugi dot. niedostatecznej integracji krajowej sieci z siecią zarządzaną przez Unię do spraw Koordynacji Przesyłu Energii Elektrycznej (UCTE, od 1 czerwca 2009 r. zastąpioną przez Europejską Sieć Operatorów Elektroenergetycznych Systemów Przesyłowych - ENTSO-E), trzeci wprowadza próg zależności od jednego paliwa kopalnego powyżej 30% oraz poziom PKB na mieszkańca poniżej 50% średniej w Unii Europejskiej (Polska spełnia trzeci warunek). Biorąc pod uwagę specyficzne uwarunkowania naszej gospodarki Polityka energetyczna Polski do 2030 roku. kładzie nacisk na wykorzystanie węgla w celu zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju. Węgiel ma szczególne znaczenie m.in. dla polskiego sektora energetycznego, ponieważ prawie 90% zapotrzebowania na energię elektryczną i 77% dla ciepła sieciowego zaspokajane jest w oparciu o węgiel, co czyni Polskę jednym z najbardziej stabilnych pod względem bezpieczeństwa energetycznego krajów Unii Europejskiej. 170

171 POLSKA RAPORT O STANIE GOSPODARKI Tak duży udział węgla w bilansie energetycznym naszego kraju powoduje jednak znaczne emisje szkodliwych substancji do atmosfery, co m.in. w świetle pakietu klimatyczno-energetycznego wiąże się z koniecznością inwestowania w niskoemisyjne technologie pozyskiwania energii, takie jak np. Czyste Technologie Węglowe (CTW). Ramka 19 Technologia wychwytywania i składowania CO 2 Technologia CCS jest na wczesnym etapie rozwoju i wymaga wypracowania rozwiązań obniżających wysokie koszty jej stosowania i pozwalających na przejście z obiektów o małej, doświadczalnej skali, na skalę obiektów przemysłowych. Problemem jest także brak dostatecznych doświadczeń z zatłaczania CO 2 do miejsc składowania np. w formacjach solankowych lub wyeksploatowanych kopalniach gazu ziemnego czy ropy naftowej albo pod dnem morskim. Brak też infrastruktury do transportu lub unieszkodliwienia CO 2. Nie jest możliwa jednak rzetelna ocena przydatności technologii CCS bez jej uprzedniego przetestowania na skalę komercyjną. W tym właśnie celu Komisja Europejska planuje uruchomić Program Demonstracyjny budowy obiektów CCS w UE. Przedmiotowy program zakłada uruchomienie od 2015 r. określonej liczby pełnoskalowych obiektów energetycznych wyposażonych w ciąg technologiczny od wychwytywania przez transport po składowanie dwutlenku węgla. Według szacunków KE Program Demonstracyjny będzie trwał w latach Dopiero po zebraniu i zapoznaniu się z jego wynikami możliwa będzie rzeczywista ocena potencjału technologii CCS. Polską propozycją do ww. Programu jest projekt budowy bloku 858 MW w PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A., Oddział Elektrownia Bełchatów z wychwytywaniem i składowaniem CO Energetyka jądrowa Decyzja o przygotowaniach do wdrożenia w Polsce energetyki jądrowej została podjęta z powodu wyzwań stojących przed polskim sektorem energetycznym i gospodarką narodową w obecnym i przyszłym dziesięcioleciu. Wysokie zapotrzebowanie na energię, nieadekwatny poziom rozwoju infrastruktury wytwórczej i transportowej paliw i energii, znaczne uzależnienie od zewnętrznych dostaw gazu ziemnego i niemal pełne od zewnętrznych dostaw ropy naftowej oraz zobowiązania w zakresie ochrony środowiska to główne z tych wyzwań. Wobec obecnych trendów europejskiej polityki energetycznej, jednym z ważnych pożądanych źródeł stała się energetyka jądrowa, która oprócz braku emisji CO 2, zapewnia również niezależność od utartych kierunków pozyskiwania surowców energetycznych. Na rzecz energetyki jądrowej przemawia wiele argumentów: stabilnie pracujące i pewne źródła energii elektrycznej o 60 letnim okresie użytkowania, nowe moce w miejsce zdekapitalizowanych elektrowni systemowych; przyczynią się także do ograniczenia importu węgla, stabilne w czasie i przewidywalne w długim horyzoncie koszty produkcji energii elektrycznej, możliwość magazynowania paliwa na wiele lat do przodu, możliwość wyboru dostawców uranu z różnych regionów świata i stabilność zaopatrzenia w paliwo, brak emisji CO 2 i innych zanieczyszczeń do środowiska, korzystny wpływ na ożywienie gospodarcze regionów, możliwość zdynamizowania krajowego przemysłu, rozwój polskiego zaplecza naukowo-badawczego, rozwój innowacyjności w gospodarce. 171

172 MINISTERSTWO GOSPODARKI 13 stycznia 2009 roku Rada Ministrów podjęła uchwałę Nr 4/2009 w sprawie działań podejmowanych w zakresie rozwoju energetyki jądrowej. Zgodnie z uchwałą, zostaną w Polsce wybudowane co najmniej dwie elektrownie jądrowe i przynajmniej jedna z nich powinna zacząć działać do 2020 roku. W 2009 roku w porozumieniu z samorządami wytypowano 27 potencjalnych lokalizacji dla elektrowni jądrowych. W 2010 roku sporządzona została lista kryteriów wyboru potencjalnych lokalizacji elektrowni jądrowej. Jednocześnie Pełnomocnik Rządu do spraw Polskiej Energetyki Jądrowej przygotował projekt Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Zgodnie z Programem przewiduje się, że w 2030 roku będą w Polsce funkcjonować 2 elektrownie jądrowe o mocy ok MW i będą one produkować ok. 16% energii elektrycznej. Za budowę pierwszych dwóch elektrowni jądrowych będzie odpowiedzialna PGE Polska Grupa Energetyczna S.A., przy czym pierwszy blok powinien zostać oddany do eksploatacji w roku W chwili obecnej inwestor prowadzi analizy. Ich skutkiem będzie wytypowanie, jeszcze w 2011 roku, dwóch lokalizacji do szczegółowych badań, które będą znajdowały się na północy kraju ze względu na występujący tam deficyt mocy wytwórczych oraz możliwość dostępu do wody chłodzącej. Zgodnie z planami, w 2013 roku inwestor dokona wyboru lokalizacji oraz technologii pierwszej polskiej elektrowni jądrowej. 172