Kredytowy kac dopiero nadchodzi

Transkrypt

1 Kredytowy kac dopiero nadchodzi Znak czasów Kredyt sta³ł siêę w dzisiejszych czasach (prze³łom XX i XXI wieku) czymœś naturalnym i wszechobecnym. Instytucja po życzki zrodzi³ła siêę pierwszy raz gdy jeden posiada³ł pewno dobro a drugi potrzebowa³ł z tego dobra skorzystaæć. Strony umawiaj¹ą siêę, że posiadacz dobra udostêępni je petentowi na okreœślony czas w zamian za pewne dodatkowe wynagrodzenie. Znaj¹ąc ludzk¹ą naturêę pierwsza tego typu transakcja musia³ła odbyæć siêę nied³ługo po tym, jak poziom rozwoju cz³łowieka umo żliwi³ł zakomunikowanie powy ższego zdania, czyli zapewne tysi¹ące lat temu. Od tego czasu kredyt zawsze towarzyszy³ł spo³łeczeñństwom, nie zawsze jednak bez kontrowersji (np. chrzeœścijañństwo zakaza³ło lichwy w œśredniowieczu, na czym interes zrobili żydzi którym religia takich obostrzeñń nie serwowa³ła, z tego te ż powodu przyby³ło im wielu wrogów). Zapewne nied³ługo po pojawieniu siêę pierwszych transakcji kredytowych niektórzy zdali sobie sprawêę z pewnych zagro żeñń jakie taka transakcja za sob¹ą niesie. Po pierwsze po życzaj¹ący mo że wcale nie chcieæć zwróciæć po życzanego dobra. W interesie udzielaj¹ącego po życzki jest ustalenie wiarygodnoœści i poziomu zaufania do po życzkobiorcy. Po drugie po życzaj¹ący mo że i zwróci dobro, ale mo że nie chcieæć zap³łaciæć odsetek lub zwróciæć dobro nieterminowo. To problemy udzielaj¹ącego po życzki, ale najwa żniejsze jest to, że tak że pobieraj¹ący po życzkêę mo że trafiæć na k³łopoty: utraciæć po życzone dobro, lub nie byæć w stanie sp³łaciæć umówionych odsetek pomimo szczerej woli wywi¹ązania siêę z podjêętych zobowi¹ązañń w chwili zawierania umowy. Istotny tutaj jest cel brania po życzki. W zasadzie s¹ą cztery podstawowe kategorie: - Inwestycja - po życzkobiorca ma pomys³ł który mo że przynieœśæć mu zyski, ale do jego realizacji potrzebny mu kapita³ł - Konsumpcja - po życzkobiorca ma zachciankêę któr¹ą chce spe³łniæć, nie jest jednak jasne że jej spe³łnienie przyniesie mu jakiekolwiek wymierne zyski - Awaria - po życzkobiorca znalaz³ł siêę w trudnej sytuacji z przyczyn obiektywnych. Jej rozwi¹ązanie wymaga kapita³łu. W tym przypadku mo żna uznaæć to za rodzaj inwestycji, wymuszonej trudn¹ą sytuacj¹ą - Rolowanie - po życzkobiorca ma inne zobowi¹ązania kredytowe które musi sp³łaciæć. Aby zrobiæć to terminowo zaci¹ąga nowy kredyt na sp³łatêę poprzednich z d³łu ższym terminem sp³łaty Wszystkie cztery kryteria nios¹ą za sob¹ą zagro żenia dla po życzkodawcy, jednak inwestycja i kredyt awaryjny s¹ą niejako najbardziej czyste etycznie. Konsumpcja i rolowanie zaczynaj¹ą pachnieæć kombinowaniem i odk³ładaniem problemów na póÿźniej. I to w³łaœśnie jest istota zagro żenia jakie niesie ze sob¹ą kredyt: ludzka sk³łonnoœśæć do odk³ładania problemów na póÿźniej, inaczej prokrastynacja. Kredyt a prokrastynacja Rolowanie kredytu to bardzo niebezpieczna gra. Odsetki zazwyczaj rosn¹ą w tempie wyk³ładniczym jako funkcja czasu na jaki zosta³ła udzielona po życzka. Rolowanie pozwala ten czas przed³łu żaæć praktycznie w nieskoñńczonoœśæć, jednak oznacza to, że ³łatwo straciæć 1/6

2 kontrolêę nad posiadanym kredytem. Odsetki akumuluj¹ą siêę. O ile kredytobiorca sp³łaca swoje kredyty w pewnym tempie (ze zdobytych inaczej, np. zapracowanych pieniêędzy) i dobrze kalkuluje tempo sp³łaty i przyrost odsetek to rolowanie mo że byæć skuteczne przez bardzo d³ługi okres czasu. Jest to jednak równowaga niestabilna, odchy³ł w jedn¹ą stronêę pozwala sp³łaciæć kredyt i zabawa siêę koñńczy. Wychylenie w drug¹ą stronêę oznacza niekontrolowany przyrost d³ługu i niechybnie musi zakoñńczyæć siêę katastrof¹ą (bankructwem). Przejœście w ten bardzo niebezpieczny rejon nie jest jednak oczywiste i wymaga zimnej kalkulacji czêęsto obejmuj¹ącej nie tylko twarde liczby ale i ocenêę ryzyka. Granicêę mo żna przekroczyæć niezauwa żenie, skutki bêęd¹ą odroczone ale nieuniknione, coœś jak wpadniêęcie w pole przyci¹ągania czarnej dziury. Problem w tym, że ludzie nie potrafi¹ą skutecznie oceniaæć swojej przysz³łoœści i ryzyka jakie ze sob¹ą niesie. Przysz³łoœśæć zazwyczaj jawi siêę bardziej optymistycznie ni ż jest faktycznie, ³łatwiej nam oceniaæć zarobki ni ż wydatki. W przysz³łoœści zawsze nam siêę chce, w przysz³łoœści zawsze osi¹ągamy sukces, w przysz³łoœści wszystkie zadania wykonamy... Czasami ten optymizm na temat w³łasnej przysz³łoœści powoduje, że pewne bie ż¹ące zadania i problemy przesuwamy na przysz³łoœśæć (bo przecie ż wtedy bêędzie je ³łatwo rozwi¹ązaæć) i zamiast dzia³łaæć pasywnie czekamy a ż rzekoma przysz³łoœśæć nast¹ąpi. Psycholodzy tak¹ą postawêę nazywaj¹ą prokrastynacj¹ą. Do pewnego stopnia prokrastynacja dotyczy ka żdego z nas, bo ka żdy raz na jakiœś czas coœś odk³łada. Zjawisko to zaczyna byæć jednak mieszank¹ą piorunuj¹ąc¹ą w po³ł¹ączeniu z kredytem, szczególnie konsumpcyjnym. Kredyt mianowicie jest natychmiastow¹ą form¹ą nagrody (ostatecznie kupujemy coœś co cieszy, np. nowy telewizor). Nagrodêę t¹ą oczywiœście trzeba sp³łaciæć z nawi¹ązk¹ą ale nie teraz tylko w przysz³łoœści. Ka żdy z tendencj¹ą do prokrastynacji natychmiast zapomni o tym problemie, bo jest to problem który dotyczy odleg³łej przysz³łoœści. Teraz nie trzeba sobie bowiem zawracaæć g³łowy oszczêędzaniem i pilnowaniem aby finanse siêę domknêę³ły za pó³ł roku. A za pó³ł roku, gdy termin sp³łaty siêę niebezpiecznie zbli ży? Proste: wystarczy zrolowaæć. I znowu problem zosta³ł odepchniêęty na póÿźniej. Niestety odpychanie sp³łaty na póÿźniej nie jest za darmo. Roœśnie okres kredytowania a wiêęc i roœśnie suma odsetek. I to roœśnie nie byle jako tylko w tempie wyk³ładniczym. Z niewielkim wyk³ładnikiem bliskim jednoœści, ale jednak wyk³ładniczym! A to oznacza coœś, co w terminach matematycznej analizy uk³ładów dynamicznych nazywa siêę strukturaln¹ą niestabilnoœści¹ą. Prokrastynator w miarêę szybko przekroczy barierêę przyci¹ągania czarnej dziury bankructwa, nawet tego nie zauwa żaj¹ąc. A nastêępnie odk³ładaj¹ąc kolejne sp³łaty i kombinuj¹ąc kolejne rolowania bêędzie bardzo powoli zaciska³ł na sobie pêętle zad³łu żenia. Ze wzglêędu na swoj¹ą naturêę, nie podejmie dzia³łania wczeœśnie, gdy mo żliwe jest jeszcze unikniêęcie katastrofy. Zdradliwy charakter powolnego wzrostu odsetek i okresu kredytowania (mo że byæć tak, że rata kredytu pozostaje sta³ła albo nawet maleje a mimo wszystko zad³łu żenie gwa³łtownie roœśnie) powoduje, i ż nadchodz¹ąca katastrofa pozostaje niewidoczna do samego koñńca. Kupujesz drogo kupujesz raz? Kredyt, szczególnie gdy jest ³łatwo osi¹ągalny i przyzwolony spo³łecznie powoduje jeszcze jedno groÿźne zjawisko. Mianowicie wydawanie pieniêędzy które w jednej chwili sp³łynêę³ły na nasze konto jest du żo ³łatwiejsze ni ż wydawanie powoli uzbieranych oszczêędnoœści. Wynika 2/6

3 to z faktu, że zbieranie oszczêędnoœści zapisuje siêę w naszej pamiêęci jako d³ługi i wymagaj¹ący wyrzeczeñń proces. Suma oszczêędzonych pieniêędzy ³łatwo mentalnie t³łumaczy siêę na trud który towarzyszy³ł ich zbieraniu. Trud który bêędzie towarzyszy³ł sp³łacie kredytu (suma summarum wiêększy o odsetki) jednak jest odsuniêęty w przysz³łoœśæć, wiêęc nie trzeba siêę nim martwiæć (w dodatku wszelkie trudy w przysz³łoœści wydaj¹ą siêę jakoœś mniej trudne). Efekt ten dawno odkryli handlowcy oferuj¹ąc kredyt (raty) na sklepowej ladzie a nastêępnie zachêęcaj¹ąc klienta do kupna dro ższego towaru. Pomagaj¹ą im w tym przys³łowia typu kto kupuje tanio kupuje wiele razy.... Niestety nie wynika z tego, że ten kto kupuje drogo, kupuje raz. Podkredytowany klient jest generalnie dla handlowca bardzo ³łakomym k¹ąskiem, szczególnie jeœśli od dawna żyje na kredyt i dawno zapomnia³ł trud zwi¹ązany z oszczêędzaniem. A najlepsi s¹ą klienci m³łodzi, którzy nigdy nie oszczêędzali, bêęd¹ąc na utrzymaniu rodziców i wskakuj¹ąc do kredytowej wody zaraz po osi¹ągniêęciu pe³łnoletnoœści. Ludzie ci maj¹ą zaburzone poczucie wartoœści pieni¹ądza, zatem nie potrafi¹ą trzeÿźwo i racjonalnie wyceniaæć oferowanych dóbr. Masowa kultura konsumpcyjna uczy ich, że pozycja w spo³łeczeñństwie zale ży od posiadanych przedmiotów (ubrañń, telefonów, samochodów). Ostatecznie kupuj¹ą jak leci zad³łu żaj¹ąc siêę (lub rodziców) bez opamiêętania. Hura, dosta³łem wiêęcej kredytu ni ż chcia³łem Inn¹ą zabawn¹ą, chocia ż szalenie niebezpieczn¹ą cech¹ą niektórych ludzi bior¹ących kredyty jest b³łêędne wyobra żenie, że udzielony kredyt jest nagrod¹ą. Iluzja pojawia siêę w wyniku odsuniêęcia negatywnego elementu umowy kredytowej (sp³łaty) w przysz³łoœśæć a zatem poza horyzont bie ż¹ących zmartwieñń. To co pozostaje to natychmiastowa nagroda (masa pieniêędzy w jednej chwili pojawiaj¹ąca siêę na koncie). Cz³łowiek nagrodzony podœświadomie bardzo szybko uczy siêę tego co do tej nagrody doprowadzi³ło, niestety o podobny efekt zwi¹ązany z kar¹ą jest trudniej, szczególnie gdy jest ona roz³ło żona w czasie i żadnym momencie nie jest szczególnie dotkliwa. W efekcie ludzie ciesz¹ą siêę gdy np. dostan¹ą wiêęcej kredytu ni ż wnioskowali lub gdy bank oceni ich zdolnoœśæć kredytow¹ą wy żej ni ż siêę spodziewali. Szybko konsumuj¹ą otrzymane pieni¹ądze, nie zastanawiaj¹ąc siêę nad tym, że tak naprawdêę zaci¹ągnêęli wiêększe zobowi¹ązanie. Nikt o zdrowych zmys³łach nie bierze wiêęcej kredytu ni ż minimum które potrzebuje, bo kredyt jest drog¹ą us³ług¹ą! Ka żdy kto potrafi liczyæć wie, że na du ży kredyt mo że nie byæć go staæć! Branie wiêększego kredytu ni ż trzeba wi¹ą że siêę mocno z wy żej opisanym ³łatwym wydawaniem niezarobionych pieniêędzy. Skoro pan Kowalski dosta³ł kredyt na dom, wiêęcej ni ż siêę spodziewa³ł, zbuduje wiêększy dom (niekoniecznie potrzebny) i wyposa ży go pod klucz (luksus na który go nie staæć, ale przecie ż to inwestycja życia wiêęc nie mo żna oszczêędzaæć) wszystko kosztem np. d³łu ższego o 10 lat okresu kredytowania, co mo że ³łatwo oznaczaæć, i ż sumaryczna sp³łata bêędzie 2 razy wiêększa ni ż gdyby trzymaæć swoje ambicje w ryzach. Za dwadzieœścia lat pan Nowak kupuj¹ący dom razem z panem Kowalskim bêędzie mia³ł ju ż sp³łacony kredyt, wyposa żony (choæć nie od razu!) dom i mo żliwoœśæć realizowania nowych inwestycji (np. kupienia wiêększego domu po sprzeda ży posiadanego). Pan Kowalski tym czasem ma du ży dom (którego nie potrzebuje) w którym wiêększoœśæć wyposa żenia nadaje siêę ju ż do wymiany (po 20 latach), w miêędzyczasie wyda³ł znacznie wiêęcej na jego otrzymanie 3/6

4 a w dodatku ma jeszcze przed sob¹ą 10 lat sp³łaty kredytu nim dom stanie siêę faktycznie jego w³łasnoœści¹ą. Po tych kolejnych 10 latach Nowak bêędzie ju ż mieszka³ł w swoim nowym, wiêększym, w³łasnym domu, Kowalski natomiast w koñńcu przejmie na w³łasnoœśæć 30 letni dom nadaj¹ący siêę do kapitalnego remontu... I to jest i tak wariant optymistyczny, bo jeœśli w ci¹ągu 30 lat Kowalski ulegnie wypadkowi, straci pracêę lub stanie siêę coœś innego co nadwyrêę ży jego domowy bud żet, to mo że ³łatwo skoñńczyæć swoj¹ą przygodêę z niczym. Powy ższa historyjka obrazuje efekt przeinwestowania wynikaj¹ącego z braku racjonalnoœści wydatków. Im wiêęcej pieniêędzy pochodzi z kredytu tym paradoksalnie o t¹ą racjonalnoœśæć trudniej. Lewarowanie Kredyt inwestycyjny te ż nie musi byæć ca³łkowicie wolny od zagro żeñń, szczególnie gdy kredytobiorca sam prosi siêę o guza. WyobraŸźmy sobie, i ż w jakiœś sposób dowiadujesz siêę, że pewien towar bêędzie dro ża³ł. Sam posiadasz pieniêędzy wystarczaj¹ąco du żo by kupiæć tonêę i zarobiæć na tym 100 z³łotych. Aby zarobiæć wiêęcej mo żesz wykorzystaæć lewar, wzi¹ąæć kredyt na powiedzmy sumêę za któr¹ą kupisz 100 ton. Wtedy twoje zyski wynios¹ą minus koszty kredytu. Powy ższa strategia jest kur¹ą znosz¹ąc¹ą z³łote jaja pod warunkiem, i ż informacja o kierunku inwestycji jest wiarygodna. W innym wypadku (gdy inwestycja okazuje siêę b³łêędem) oznacza natychmiastowe pojawienie siêę sporego d³ługu. Problem z lewarowaniem jest podobny do problemów z hazardem - gdy kilka razy wygrywasz partiêę zaczynasz graæć o wiêększ¹ą stawkêę (zwiêększasz sumêę lewarowania). Podobnie jak w przypadku hazardu inni gracze na rynku zaczynaj¹ą widzieæć twoj¹ą strategiêę i graæć przeciwko tobie. Co wiêęcej w pewnym momencie lewar mo że okazaæć siêę tak wielki, i ż staje siêę samospe³łniaj¹ąc¹ą przepowiedni¹ą - gdy kupujesz (razem z innymi graczami) olbrzymi zapas towaru, jego ceny szybuj¹ą w górêę. Jednak poniewa ż kupiliœście istotny zapas towaru który jest konsumowany w pewnym sta³łym tempie, to gdy próbujesz go sprzedaæć, ceny nagle lec¹ą na ³łeb na szyjêę (bo rynek z niedoboru bardzo szybko przechodzi w nadmiar). Jedyny kto mo że odkupi od ciebie twój towar w tym momencie to inny spekulant który gra na twoj¹ą stratêę... I tak pojawiaj¹ą siêę bañńki na rozmaitych rynkach, szczególnie że dzisiejsze gie³łdy oferuj¹ą (jak dobre kasyno) bardzo wiele rozmaitych rozrywek tego rodzaju. Nie trzeba fizycznie kupowaæć towaru, mo żna kupiæć kontrakt terminowy, instrumenty pochodne, udzia³ły w funduszach hedgingowych (które próbuj¹ą redukowaæć ryzyko inwestycji kupuj¹ąc papiery o anty-skorelowanym zachowaniu) itp. Nie trzeba byæć równie ż grub¹ą ryb¹ą finansów aby siêę sparzyæć na tej grze - pamiêętam zwyk³łych szarych ludzi którzy brali kredyty po to by kupiæć fundusze inwestycyjne w czasie gdy wszystko ros³ło (tu ż przed pêękniêęciem bañńki w 2008 roku). Prawdopodobnie ci którzy wiedzieli kiedy powiedzieæć sobie doœśæć, zarobili na tym nieÿźle. Inni mogli ³łatwo zaci¹ągn¹ąæć sobie na szyjêę kredytow¹ą pêętlêę. Kredytowa heroina dla polityków Prawdziwe zagro żenie stanowi jednak kredyt dla pañństw i instytucji, gdy ż dla polityków jest jak niesamowicie uzale żniaj¹ący narkotyk. Politycy bowiem maj¹ą zdolnoœśæć zad³łu żania instytucji której przewodz¹ą bez brania odpowiedzialnoœści za sp³łatêę tych zobowi¹ązañń. Oczywiœście teoretycznie bud żety pañństwowe czy samorz¹ądowe s¹ą znacznie dok³ładniej rozliczanie ni ż bud żet jakiegoœś tam Kowalskiego, jednak przypadek Grecji i kilku innych 4/6

5 pañństw Unii Europejskiej a tak że USA pokazuje, że mechanizmy bezpieczeñństwa nie gwarantuj¹ą skutecznoœści gdy politycy faktycznie nie wykazuj¹ą woli by braæć odpowiedzialnoœśæć za finanse pañństwa. A pokusa jest powa żna - szczególnie przed wyborami mo żna pobraæć kredytów, zrobiæć pokazowych inwestycji (czêęsto przeinwestowanych i przep³łaconych jak wy żej) albo wrêęcz rozdaæć wyborcom (skonsumowaæć). Sprawêę pogarsza fakt, że znaczna czêęœśæć polityków wybieranych w wyborach demokratycznych to ludzie nie najwy ższych lotów, którzy maj¹ą niewielkie pojêęcie o funkcjonowaniu nowoczesnej ekonomii oraz mizerne fundamenty etyczne. Ze wzglêędu na ten fakt, dzia³ła na nich doskonale mechanizm w którym nagroda jest od razu, a sp³łata kiedyœś tam i pewnie nawet ju ż nie bêędzie w ogóle dotyczyæć tych którzy kredytów nabrali. I warto tutaj podkreœśliæć, że niewa żne jest kto udziela kredytu. Wa żne jest kto go bierze. Czasem ten kredyt brany jest u swoich w³łasnych obywateli... Odwyk bêędzie bola³ł Pierwsze t¹ąpniêęcie rynku kredytów nast¹ąpi³ło wraz z kryzysem na rynku nieruchomoœści w USA w 2008 roku. To co wysz³ło na jaw wtedy jest moim zdaniem jedynie wierzcho³łkiem góry lodowej, bo obna ży³ło bankructwo jedynie ludzi i banków w skrajnie z³łej sytuacji kredytowej, którzy nie tyle, że byli w strefie przyci¹ągania bankructwa, ale praktycznie byli 100% bankrutami ju ż w chwili brania kredytu (którego nikt nigdy nie powinien im nawet udzieliæć). Spo³łeczeñństwa ukrywaj¹ą natomiast jeszcze armiêę ludzi którzy formalnie s¹ą nadal wyp³łacalni, ale których przysz³łoœśæć rysuje siêę w bardzo ciemnych barwach. S¹ą to miliony ludzi z³łapani w pu³łapkêę rolowania i refinansowania swoich kredytów. Ich wyp³łacalnoœśæć opiera siêę jedynie na tym, że maj¹ą spore oczekiwania wobec w³łasnej przysz³łoœści, jednak przysz³łoœśæć nie zawsze bywa ró żowa. Bardzo trudno jest oceniæć jaki faktycznie jest rozmiar tego problemu, banki nie zawsze maj¹ą kontrolêę nad wszystkimi zobowi¹ązaniami swoich klientów, wielu z nich roluje swoje d³ługi w instytucjach pozabankowych lub wrêęcz u osób prywatnych. Mog¹ą te ż zmieniaæć strukturêę wydatków np. oszczêędzaæć na jedzeniu, co oczywiœście po pewnym czasie siêę zemœści. W przeci¹ągu najbli ższych lat ludzie ci bêęd¹ą konsekwentnie bankrutowaæć, dopiero wtedy oka że siêę jaka jest skala problemu, podobnie jak dopiero niedawno okaza³ło siêę jak wielu krajom w unii europejskiej grozi niewyp³łacalnoœśæć (gdzie teoretycznie wszystkie liczby by³ły od dawna jawne). Odwyk od kredytowego odurzenia bêędzie bolesny. Dotknie nie tylko samych przekredytowanych nieszczêęœśników ale tak że wiele firm i biznesów, których sukces uzale żniony jest od obecnoœści rzeszy beztroskich klientów gotowych wydaæć znaczne pieni¹ądze na rozmaite g³łupoty. Staniej¹ą zatem (relatywnie, bo trudno przewidzieæć na jakim poziomie bêędzie inflacja) mieszkania, samochody, elektronika. Byæć mo że tak że nieco zwolni rozwój, gdy ż firmy nie bêęd¹ą ju ż dysponowa³ły tak wielkim zapasem gotówki na rozwijanie nowych produktów (oczywiœście sporo tego rozwoju by³ło do tej pory równie ż udawane, bo klient by³ł ³łatwy i kupi³ł nowy produkt, nawet jeœśli faktycznie nie by³ł wiele lepszy od poprzedniego). 5/6

6 Czy kredyt jest potrzebny? W³łaœściwie to jest Ÿźle postawione pytanie, kredyt by³ł, jest i bêędzie. Nie da siêę go zakazaæć bo ka żdy zakaz bêędzie nieskuteczny. W dodatku ka żdy kto prowadzi firmêę wie, że kredyt bywa konieczny do zrealizowania inwestycji. Pytanie powinno brzmieæć, czy przy braniu kredytu potrzebne jest trzeÿźwe i racjonalne spojrzenie na swoje mo żliwoœści i ryzyko jakie niesie ze sob¹ą przysz³łoœśæć? Zdecydowanie tak. Inaczej zawsze bêędziemy jako spo³łeczeñństwo podatni na zbiorow¹ą histeriêę kredytow¹ą i pêękaj¹ące bañńki na rozmaitych rynkach. A tak że, co jest istotnym efektem ubocznym na rosn¹ąc¹ą nierównowagêę w wielkoœści dochodu w spo³łeczeñństwie. Kredyt bowiem wyczarowuje pieni¹ądze z powietrza, ale powoduje że ktoœś (kredytobiorca) staje siêę faktycznie biedny, ale kto inny (sprzedawca, bank) staj¹ą siêę bogaci. Filip Piêękniewski, lipiec /6