Stowarzyszenie na Rzecz Postępu Demokracji ERWIN 1

Transkrypt

1 GRAIR MAGAKIAN MONIA MAGAKIAN P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A PORADNIK PARTYCYPACJI OBYWATELSKIEJ DLA SENIORA STOWARZYSZENIE 1

2 Opracowanie: dr Grair Magakian mgr Monika Magakian P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Poradnik Partycypacji Obywatelskiej Dla Seniora Ostrowiec Świętokrzyski

3 Publikacja powstała w ramach projektu Vademecum Aktywnego Seniora. Projekt jest współfinansowany ze środków otrzymanych od Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Żadna z części niniejszego Zestawu Dydaktyczno-Treningowego nie może być wykorzystywana w celach komercyjnych. Wszystkie ilustracje pochodzą z kolekcji amerykańskiej malarki Rini Templeton (ur zm. 1986) za: riniart.org Wydawca 3

4 SPIS TREŚCI 1. Wstęp 5 2. Dostęp do informacji publicznej 8 P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A 3. Edukacja medialna Wolontariat Bierne i czynne prawo wyborcze Marketing wyborczy Mass media Autoprezentacja - budowanie własnego wizerunku Petycje i prawa człowieka Lobbing interesów seniorów Referendum Konsultacje społeczne Praca samodzielna Wzory pism do Urzędów i inne dokumenty Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej 149 W S T Ę P 4

5 W S T Ę P P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Od wielu lat obserwujemy znaczący wzrost liczby osób powyżej 50-, 60-, a nawet 70-tego roku życia i równie dobrze wiemy jakie konsekwencje powoduje to zjawisko. Można śmiało stwierdzić, iż zwiększenie populacji osób starszych oznacza nie tylko zmianę społeczno-kulturową, rozwój obyczajów i szeroko rozumianego stylu życia społeczeństw, ale też niesie za sobą konieczność kształtowania pod tym kątem polityk publicznych 1 na różnych szczeblach państwa. W tym zakresie wyjątkowe znaczenie nabiera kwestia jak najdłuższej partycypacji społecznej i aktywności obywatelskiej społeczeństwa. Palącą staje się potrzeba, by ludzie pozostawali jak najdłużej aktywni i wspierali państwo w procesie ciągłego rozwoju, także w zakresie działań podejmowanych przez instytucje publiczne na ich rzecz 2. W gruncie rzeczy poza statystyką istnieje świat codziennych problemów i potrzeb najstarszej grupy społeczeństwa, który można poznać, zwracając się do ekspertów, którymi są... same osoby starsze 3. Włączanie seniorów w podejmowanie decyzji, które ich dotyczą, wciąż jest raczej osobliwością incydentalną. O samej partycypacji obywatelskiej mówi się coraz więcej, jednak procesy skierowane wprost do osób starszych i dotyczące zagadnień szczególnie dla nich ważnych pozostają rzadkością można wręcz mówić zaledwie o 1 Pojęcie polityki publicznej można wyszczególnić jako podejmowanie przez władzę publiczną, zainicjowanych w imieniu społeczeństwa (np. społeczności lokalnej) oraz powiązanych ze sobą decyzji i działań dla osiągnięcia wyznaczonych celów w sytuacji, gdy mechanizmy rynkowe nie mają zastosowania albo same nie są dostatecznie wydajne. Polityka publiczna jest określana, interpretowana i realizowana przede wszystkim przez podmioty publiczne (szerzej zob.: Polityka publiczna, za: rekrutacja.wfis.umcs.lublin.pl/wp-content/uploads/2013/03/polityka-publiczna.pptx (odczyt ); A. Zybała, Polityki publiczne, wyd. Krajowa Szkoła Administracji Publicznej, Warszawa 2012; G. Kilpatrick, Definitions of Public Policy and the Law, Medical University of South Carolina, za: musc.edu/vawprevention/policy/definition.shtml (odczyt ); F. Fischer, G. J. Miller, M. S. Sidney, Handbook of Public Policy Analysis: Theory, Politics, and Methods, CRC Press, 2006 itd.). 2 Szerzej zob.: Starzenie się społeczeństwa polskiego i jego skutki, wyd. Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2011, za: senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/15/plik/ot-601.pdf (odczyt ); Jak rozwiązać problem starzenia się społeczeństwa, w Rzeczpospolita, , za: ekonomia.rp.pl/artykul/ html (odczyt ); M. Polakowski, Społeczne i ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństw a główne kierunki reform systemów emerytalnych w Europie, w Studia BAS, nr 2/30/2012, s , za: orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/d047cd44c3affd3fc1257a37002aa895/$file/bas_30-9.pdf (odczyt: ); Demograficzne starzenie się społeczeństwa i związane z tym konsekwencje, za: polsenior.iimcb.gov.pl/projekt/demografia (odczyt: ) itd. 3 Por.: Jak usłyszeć głos seniora? Praktyczny przewodnik po partycypacji obywatelskiej osób starszych, wyd. Pracownia badań i innowacji STOCZNIA, Warszawa 2013, s. 5, za: partycypacjaobywatelska.pl/wpcontent/uploads/2013/08/jak_uslyszec_glos_seniora.pdf (odczyt: ). 5

6 pojedynczych przypadkach takich inicjatyw. Dzielenie się procesami decyzyjnymi z seniorami wydaje się być procesem nieuniknionym, bowiem do 2035 roku liczba Polaków zmniejszy się o około 2 miliony, zaś w tym samym czasie gwałtownie (o ponad 3 mln osób) wzrośnie liczba seniorów powyżej 65 roku życia 4. Co gorsza w rankingu ogólnym krajów UE, w obszarze partycypacji społecznej Polska zajmuje ostatnie miejsce 5, a region świętokrzyski (łącznie z powiatem ostrowieckim) zajmuje ostatnie miejsce w Polsce 6. Sytuacja w powiecie ostrowieckim, gdzie powyżej 65 roku życia jest 15% mieszkańców (zaś w przedziale wiekowym 50 lat i +, żyje 40 % z 115 tysięcy mieszkańców) skłania do podjęcia działań nad stworzeniem silnej grupy aktywnych społecznie seniorów 7. Analizy demograficzne mieszkańców powiatu określane na podstawie skali starości demograficznej E. Rosseta również wykazują, że populacja powiatu ostrowieckiego jest populacją starą 8. W tych okolicznościach, występują kolejne czynniki dodatkowo pogłębiające społeczną alienację ostrowieckich i okolicznych seniorów: 4 Szerzej zob.: P. Kubicki, Ubóstwo i wykluczenie społeczne osób starszych (ekspertyza przygotowana w ramach projektu EAPN Polska razem na rzecz Europy Socjalnej ), SGH, za eapn.org.pl/wpcontent/uploads/2013/07/ubostwo-i-wykluczenie-oso%c5%82b-starszych.pdf (odczyt: ); K. Krzak, Ostrowiec Świętokrzyski starzeje się i wyludnia, , za: wiadomosci24.pl/artykul/ostrowiec_swietokrzyski_starzeje_sie_i_wyludnia_ html (odczyt ); Ludność w 2010 roku, za: demografia.stat.gov.pl/bazademografia/customselectdata.aspx?s=lud&y=2010&t=00/26/07/011 (odczyt: ); Starosta ostrowiecki interweniuje w Narodowym Funduszu Zdrowia, , za powiat.ostrowiecki.eu/index.php?option=com_content&task=view&id=1374&itemid=84 (odczyt: ) itd. 5 Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata , s. 6, Załącznik do uchwały nr 237 Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2013 r. (poz. 52), w Monitor Polski, za: mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/1_nowa%20strona/seniorzy/program%20asos% pdf. 6 Por.: Podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie najbardziej narażone na ubóstwo, , Radio Olsztyn, za wiadomosci.onet.pl/olsztyn/podlaskie-swietokrzyskie-i-warminsko-mazurskienajbardziejnarazone-na-ubostwo/4dznt (odczyt: ); S. Czubkowska, K. Klinger, Ubóstwo po polsku. Prowincjonalna bieda od dwudziestu lat utrwalana zasiłkami, , za: praca.gazetaprawna.pl/artykuly/741491,ubostwo-po-polsku-prowincjonalnabieda-od-dwudziestu-latutrwalana-zasilkami.html (odczyt: ); M. Smoręda, Bieda zagląda nam w oczy. W wielu domach spada poziom życia, w Echo Dnia, , za: echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?aid=/ /powiat0114/ (odczyt: ) itd. 7 Szerzej zob.: W. Kocela, Po co gminom rady seniorów?, , za: portalsamorzadowy.pl/politykaispoleczenstwo/po-co-gminom-rady-seniorow,53968.html (odczyt: ); R. Kępa, Konferencja Aktywność Seniorów, za: klomnice.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1310:konferencjana-temat-aktywnociseniorow&catid=73:informacje&itemid=98 (odczyt: ); Aktywny obywatel po 70-tce, , za: portalsamorzadowy.pl/polityka-i-spoleczenstwo/aktywnyobywatel-po-70- tce,55324.html (odczyt: ) itd. 8 Por.: Starosta ostrowiecki interweniuje w op. cit. 6

7 trwa nieustanny exodus dobrze wykształconej i aktywnej młodzieży (co statystycznie zwiększa liczbę osób starszych) 9 ; ubóstwo powoduje ogromne wydatki samorządów na pomoc społeczną, zaś najbiedniejsze rodziny posiłkują się najczęściej rentami i emeryturami seniorów. Powyższe negatywne psychologiczne czynniki skutecznie zniechęcają seniorów do jakiejkolwiek aktywności. Otóż odwołanie się do koncepcji aktywnego starzenia się wydaje się dobrym rozwiązaniem strategicznym, choć nie należy zapominać o potencjalnym ryzyku stygmatyzacji osób o ograniczonej samodzielności, biernych czy redukujących swoje relacje wyłącznie do rodziny a tym samym niewidzialnych z perspektywy społeczności lokalnej. Taka stygmatyzacja mogłaby mieć miejsce, gdyby obwiniać poszczególnych seniorów za ich brak aktywności społecznozawodowej bez uwzględniania kontekstu społecznego, a także istotnej roli państwa w tworzeniu ram instytucjonalnych do takiej aktywności 10. W kwestiach aktywnego starzenia się koniecznie jest też uwzględnienie zdrowia seniorów, bowiem aktywność zawodowa, motywacje do podnoszenia kwalifikacji czy ich zmiany zależą w zasadniczym stopniu właśnie od ich zdrowia, a w wypadku Polaków nie wygląda to najlepiej. Wedle oceny polskich seniorów, w ogólnie pojętym zdrowiu żyją średnio do 59-ego roku życia, podczas gdy np. Brytyjczycy do 65-ego, Grecy do 66-ego, a Szwedzi aż do 71-ego 11. W świetle powyższych faktów, staje się koniecznością zwiększenie partycypacji seniorów w życiu społecznym, publicznym, gospodarczym, kulturalnym i politycznym (sprzyjającym rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego). Niniejsze opracowanie, które powstało celem aktywizacji społecznej i zwiększenia partycypacji publicznej seniorów, stanowi zestaw dydaktycznotreningowy, który pozwala seniorom oraz osobom prowadzącym zajęcia w w/w zakresie na samodzielnie ich wykorzystanie. 9 Szerzej zob.: B. Marczuk, Wielki exodus z Polski trwa, , w Rzeczpospolita, za: rp.pl/artykul/ html. 10 P. Kubicki, Gdy seniorzy rosną w siłę, , za: instytutobywatelski.pl/18613/komentarze/gdyseniorzy-rosna-w-sile/2 (odczyt: ). 11 Por.: Przyszłość polskich seniorów nie tylko na rynku pracy, , za: fzz.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=5745:przyszo-polskich-seniorow-nie-tylkona-rynku-pracy&catid=81:informacje-i-aktualnoci&itemid=146 (odczyt: ). 7

8 D O S T Ę P D O I N F O R M A C J I P U B L I C Z N E J P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A 1 stycznia 2014 r. weszła w życie ustawa z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej 12. Ustawa, jako dokument prawny, uściśla konstytucyjny zapis artykułu 61 o prawie obywateli do informacji o działaniach władz publicznych 13. Co więcej, ustawa nakazuje organom władzy państwowej oraz innym podmiotom udostępniać każdą informację o sprawach publicznych tj. informację publiczną 14. Wyjątek stanowią informacje niejawne 15. Zgodnie z w/w ustawą prawo do informacji publicznej obejmuje prerogatywę do bezzwłocznego uzyskania takiej informacji, zawierającej aktualną wiedzę o sprawach publicznych. Na prawo do informacji publicznej składają się przede wszystkim uprawnienia do: uzyskania informacji publicznej (również i n f o r m a c j i p r z e t w o r z o n e j 16 ), 12 Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1198, z późn. zm. 13 Art. 61 Konstytucji RP: 1. Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. 2. Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. 3. Ograniczenie prawa, o którym mowa w ust. 1 i 2, może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa. 4. Tryb udzielania informacji, o których mowa w ust. 1 i 2, określają ustawy, a w odniesieniu do Sejmu i Senatu ich regulaminy. 14 Art. 1, ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej. 15 Art. 5, ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej. 16 Zaznaczmy na marginesie, iż w ustawie o dostępie do informacji publicznej ustawodawca nie definiuje terminu i n f o r m a c j i p r z e t w o r z o n e j, jednak zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych, informacją przetworzoną jest taka gotowa informacja (dokument), którą na dzień złożenia wniosku, podmiot zobowiązany do udzielenia informacji publicznej nie dysponuje. Do udostępniania informacji publicznej przetworzonej po stronie podmiotu zobowiązanego podjęte muszą być pewne dodatkowe czynności, które w szczególności polegają na sięgnięciu np. do dokumentacji źródłowej (źródło: Informacja publiczna przetworzona, za: bip.ornontowice.pl/index.jsp?bipkod=/035, odczyt: ). Wynika z tego, iż to podmioty zobowiązane do udostępnienia informacji publicznej muszą wykazać, że objęte wnioskiem żądanie dotyczy informacji publicznej o charakterze przetworzonym i mogą odmówić jej udostępnienia tylko wtedy, gdy wnioskodawca nie wykaże istnienia interesu publicznego (źródło: Sz. Osowski, Pojęcie informacji przetworzonej i postepowanie w przypadku żądania informacji przetworzonej, , za: webcache.googleusercontent.com/search?q=cache: FCVRIv3hYJ:informacjapubliczna.org.pl/2,135,pojeci e_informacji_przetworzonej_i_postepowanie_w_przypadku_zadania_informacji_przetworzonej.html+&cd= 8

9 wglądu do dokumentów urzędowych, dostępu do posiedzeń kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów 17. Prawo to przysługuje każdej osobie, zaś od osoby występującej o informację publiczną 18 nie wolno żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego 19. Zasady udostępniania każdej jawnej informacji o sprawach publicznych są sprecyzowane w drugim rozdziale ustawy. Ustawa dosłownie wskazuje jakie informacje podlegają upublicznianiu. W rachubę wchodzą m. in. informacje o: organach władzy publicznej włącznie z informacją o ich statusie prawnym, organizacji, kompetencjach, majątku, osobach sprawujących w nich funkcje, ich kompetencjach, programach w zakresie realizacji zadań publicznych, sposobie ich realizacji, wykonywaniu i skutkach realizacji tychże zadań itd.; zasadach funkcjonowania organów władzy publicznej, w tym o: a) trybie działania władz publicznych i ich jednostek organizacyjnych oraz państwowych osób prawnych i osób prawnych samorządu terytorialnego w zakresie wykonywania 2&hl=pl&ct=clnk&gl=pl, odczyt: ). Więc, w przeciwieństwie do informacji prostej, przy której od osoby chcącej ją uzyskać nie wolno żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego, udostępnienie informacji przetworzonej wymaga wykazania, że jej uzyskanie jest uzależnione od istnienia szczególnie istotnego interesu publicznego. Poprzez użycie zwrotu szczególnie istotne ustawodawca wprowadził kwalifikowaną formę interesu publicznego, bowiem nie wystarczy, aby udzielenie informacji było istotne z punku widzenia interesu publicznego, ale musi być ono szczególnie istotne. Wnioskodawca musi więc wykazać, że informacje, które zamierza uzyskać, nie dotyczą wyłącznie jego interesu, że działa on w interesie publicznym, a sprawa, o której chce zostać poinformowany ma szczególne znaczenie dla funkcjonowania odpowiedniego szczebla organów samorządu terytorialnego (źródło: Informacja publiczna przetworzona op. cit.). 17 Por.: I. Walencik, Informacje jawne i dostępne!, za: tophouse.pl/?id=6&news=60 (odczyt: ); A. Krajewska, Zasady dostępu do protokołów z posiedzeń rady gminy: wyrok WSA, za: decydujmyrazem.pl/prawo/monitoring_prawa/zasady_dostepu_do_protokolow_z_posiedzen_rady_gmin.h tml (odczyt: ) itd. 18 Por.: Art. 2, ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej. 19 Por.: Art. 2, ust. 2 ustawy o dostępie do informacji publicznej. 9

10 zadań publicznych i ich działalności w ramach gospodarki budżetowej i pozabudżetowej, b) sposobach stanowienia aktów publicznoprawnych oraz przyjmowania i załatwiania spraw, c) stanie przyjmowanych spraw, kolejności ich załatwiania lub rozstrzygania, d) prowadzonych rejestrach, ewidencjach i archiwach oraz o sposobach i zasadach udostępniania danych w nich zawartych, e) naborze kandydatów do zatrudnienia na wolne stanowiska, w zakresie określonym w przepisach odrębnych, f) konkursie na wyższe stanowisko w służbie cywilnej, w zakresie określonym w przepisach odrębnych itd. polityce władz, włącznie z zamierzeniami, projektami aktów normatywnych, programami dotyczącymi realizacji zadań publicznych; danych publicznych (czyli dokument urzędowy, stanowiska w sprawach publicznych zajęte przez funkcjonariuszy publicznych 20, 20 Zaznaczmy na marginesie, iż funkcjonariuszem publicznym w brzmieniu art. 115 Kodeksu Karnego jest: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, poseł, senator, radny, poseł do Parlamentu Europejskiego, sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy, osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe (np. sekretarki, telefonistki, pracownicy obsługi technicznej), a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych (np. we władzach samorządu zawodowego, izbach rzemieślniczych, organizacjach kombatanckich), osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego (np. Najwyższej Izby Kontroli, Urzędu Kontroli Skarbowej, regionalnych izb obrachunkowych), chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, osoby zajmujące kierownicze stanowiska w innych niż administracja lub organ władzy instytucjach państwowych (np. w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, Krajowej Agencji Rynku Rolnego, publicznych szkołach różnych szczebli), funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego (np. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Policja.), a także funkcjonariusze Służby Więziennej oraz strażnik gminny (miejski) osoba pełniąca czynną służbę wojskową (żołnierz), lekarz udzielający świadczeń w ramach pomocy doraźnej, zgodnie z nowelizacją ustawy o systemie oświaty i Karty Nauczyciela od maja 2007 roku, tytuł funkcjonariusza publicznego przysługuje nauczycielom placówek publicznych, członek organu samorządowego (np. samorządu gospodarczego, lekarskiego, radcowskiego) funkcjonującego na podstawie ustawy, 10

11 treść wystąpień i ocen dokonywanych przez organy władzy publicznej itd. majątku publicznym, a w szczególności chodzi o: a) majątek Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych, b) inne prawa majątkowe przysługujące państwu i jego długi, c) majątek jednostek samorządu terytorialnego oraz samorządów zawodowych i gospodarczych oraz majątek osób prawnych samorządu terytorialnego, a także NFZ, d) dochody i straty spółek handlowych, w których podmioty administracji publicznej mają pozycję dominującą w rozumieniu przepisów Kodeksu spółek handlowych, oraz dysponowaniu tymi dochodami i sposobie pokrywania strat, e) długi publiczne, f) pomoc publiczną itd 21. Na mocy ustawy są jawne i dostępne posiedzenia kolegialnych organów władzy pochodzących z wyborów. Ustawa nakazuje także sporządzać i udostępniać stenogramy lub protokoły z obrad. Zasadniczym osiągnięciem ustawy w w/w zakresie jest też definicja pojęcia d o k u m e n t u u r z ę d o w e g o, który podlega upublicznianiu. Otóż dokumentem urzędowym w rozumieniu ustawy jest treść oświadczenia woli lub wiedzy, utrwalona i podpisana w dowolnej formie przez funkcjonariusza osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, inne osoby, których uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub umowę międzynarodową. (por.: Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, za: isap.sejm.gov.pl/detailsservlet?id=wdu , Funkcjonariusz publiczny definicja, za: ostrzeszow.org.pl/wp-content/uploads/2011/01/funkcjonariusz_publiczny_definicja1.pdf, odczyt: ). 21 Art. 6, ust. 1 Ustawy o dostępie do informacji publicznej. 11

12 publicznego w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, w ramach jego kompetencji, skierowana do innego podmiotu lub złożona do akt sprawy 22. Ogólna zasada udostępnienia informacji, zgodnie z artykułem 6 ustawy następuje przede wszystkim poprzez: ogłaszanie w internetowym B i u l e t y n i e I n f o r m a c j i P u b l i c z n e j 23 lub c e n t r a l n y m r e p o z y t o r i u m 24, udostępnianie na wniosek zainteresowanego, wyłożenie w powszechnie dostępnym miejscu lub poprzez terminale informacyjne 25, wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu 26 itd. Poza tym, zgodnie z artykułem 10, ust. 1 w/w ustawy, informacja publiczna, która nie została udostępniona w Biuletynie Informacji Publicznej lub centralnym repozytorium, jest udostępniana na wniosek osoby zainteresowanej. Ustęp 2 artykułu 13 zaś precyzuje, iż udostępnianie informacji na wniosek następuje bez zbędnej zwłoki, czyli nie później niż w terminie 14 dni od dnia złożenia wniosku (czy dalej tak jest). Mimo to, trzeba się liczyć z sytuacjami, kiedy jest to niemożliwe (przyczyny techniczne, merytoryczne itd.). Otóż w takich okolicznościach należy powiadomić wnioskodawcę w tym terminie, o powodach opóźnienia w przekazaniu informacji oraz o nowym terminie, nie dłuższym jednak niż 2 miesiące 27. Co więcej, jeśli informacja może być przekazana niezwłocznie, w formie ustnej lub pisemnej, osoba występująca o informację nawet nie składa pisemnego wniosku, natomiast instytucja udostępniająca 22 Art. 6, ust. 2 Ustawy o dostępie do informacji publicznej. 23 Biuletyn Informacji Publicznej (BIP) został stworzony w celu powszechnego udostępniania informacji publicznej w postaci elektronicznej. Biuletyn ten składa się z witryn WWW, na których władze publiczne oraz inne podmioty wykonujące zadania publiczne udostępniają informacje publiczne wymagane przez polskie prawo (źródło: Biuletyn Informacji Publicznej, za: bip.gov.pl, odczyt: ). 24 Centralne repozytorium informacji publicznych to nowy tryb dostępu do informacji publicznej i jej ponownego wykorzystywania. Wyznaczone podmioty publicznoprawne będą przekazywać do repozytorium - określone przez premiera - zasoby informacyjne (źródło: Powstanie centralne repozytorium informacji publicznych, za: msw.gov.pl/pl/aktualnosci/9221,dok.html, odczyt: ) 25 Por.: Dostęp do informacji publicznej, za: administracja.mac.gov.pl/adm/departamentadministra/informacja-publiczna/608,dostep-do-informacji-publicznej.html (odczyt: ). 26 Szerzej zob.: Wstęp mieszkańców na sesje rady gminy - prawo do nagrywania posiedzeń, za: maszglos.pl/wp-content/uploads/2013/05/wst%c4%99p-mieszka%c5%84c%c3%b3w-na-sesje-radygminy-podstawy-prawne.pdf (odczyt: ); M. Lewicki, Opinia prawna w sprawie 104/DOR/2013, za: administracja.mac.gov.pl/download/58/13185/104dor.doc (odczyt: ) itd. 27 Art. 13, ust. 2 ustawy o dostępie do informacji publicznej. 12

13 informację ma ustawowy obowiązek umożliwić jej skopiowanie, wydrukowanie, przesłanie lub przeniesienie na powszechnie używany nośnik informacji. Zaznaczmy jeszcze jedną ważną kwestię. Zgodnie z artykułem 14 w/w ustawy, udostępnianie informacji publicznej na wniosek następuje w sposób i w formie zgodnej z wnioskiem osoby zainteresowanej, chyba że środki techniczne, którymi dysponuje podmiot obowiązany do udostępnienia, nie umożliwiają udostępnienia informacji w sposób i w formie określonych we wniosku. Jeżeli jednak informacja publiczna nie może być udostępniona w sposób lub w formie określonej we wniosku, podmiot obowiązany do udostępnienia powiadamia pisemnie wnioskodawcę o przyczynach braku możliwości udostępnienia informacji zgodnie z wnioskiem i wskazuje, w jaki sposób lub w jakiej formie informacja może być udostępniona niezwłocznie. W takim przypadku, jeżeli w terminie 14 dni od powiadomienia wnioskodawca nie złoży wniosku o udostępnienie informacji w sposób lub w formie wskazanych w powiadomieniu, postępowanie o udostępnienie informacji umarza się. Odmowa udzielenia informacji może nastąpić jedynie ze względu na jej niejawność (ochrona danych osobowych, prawo do prywatności, tajemnica państwowa, służbowa, skarbowa, statystyczna). Odmowa następuje w formie decyzji administracyjnej. Odwołanie od decyzji rozpoznaje się w terminie 14 dni (art. 16, ust.2, pkt 1) 28. Powyższa odmowa następuje w drodze decyzji, do której stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, które przywidują również uzasadnienie decyzji i wskazują imiona, nazwiska i funkcje osób, które zajęły stanowisko w toku postępowania o udostępnienie informacji, oraz oznaczenie podmiotów, ze względu na których dobra wydano decyzję o odmowną. Podkreślmy ważną rzecz udostępnienie informacji publicznej nie jest kwestią łaskawości urzędniczej, lecz stanowi ciążący na urzędniku obowiązek. Otóż kto, wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi, nie udostępnia informacji 28 Por.: Dostęp do informacji publicznej, za: administracja.mac.gov.pl/adm/departamentadministra/informacja-publiczna/608,dostep-do-informacji-publicznej.html (odczyt: ). 13

14 publicznej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku 29. Aby ułatwić dostęp do informacji publicznej, ustawodawca nie wprowadził nawet specjalnego formularzu wniosku o udostępnienie informacji publicznej. W gruncie rzeczy wystarczy odręcznie napisany wniosek, który zawiera poniżej przedstawione dane. WNIOSEK O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI PUBLICZNEJ Nazwisko i imię / Jednostka: Nr PESEL / REGON Adres / numery telefonów Na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy o dostępie do informacji publicznej z dnia 6 września 2001 r. (Dz. U. nr 112, poz. 1198) zwracam się z prośbą o udostępnienie informacji w następującym zakresie: SPOSÓB UDOSTĘPNIENIA INFORMACJI:* dostęp do przeglądania informacji w urzędzie kserokopia pliki komputerowe (CD-ROM/dyskietka) FORMA PRZEKAZANIA INFORMACJI: przesłanie informacji pocztą elektroniczną pod adres 29 Art. 23, ustawy o dostępie do informacji publicznej. 14

15 odbiór osobiście przez wnioskodawcę przesłanie informacji pocztą pod adres** P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych z dnia r. (Dz.U..Nr 133 poz. 883.z późn. zm.) miejscowość data, podpis wnioskodawcy Uwagi: * proszę zakreślić właściwe pole krzyżykiem ** wypełnić jeśli adres jest inny niż podany wcześniej Urząd zastrzega prawo pobrania opłaty od informacji udostępnionych zgodnie z art. 15 ustawy o dostępie do informacji publicznej. Warto zapamiętać, iż powyższy formularz (choć może uprościć przygotowanie wniosku i udostępnienie informacji publicznej) nie jest dokumentem oraz nie ma charakteru obowiązkowego. I w ogóle, cały tok postępowania w zakresie uzyskania informacji publicznej jest prawdopodobnie najbardziej nieformalną procedurą w polskim prawie. Przecież we wniosku nie musimy tłumaczyć kim jesteśmy, dlaczego potrzebujemy dostępu do danej informacji itd. Nikt nie neguje, iż urząd może utrudniać żądać wyjaśnień typu dla kogo jest informacja?, w jakim celu będzie wykorzystywana? itd. Jednak warto pamiętać, iż będą to tylko wymówki (i, co gorsza, niezgodne z prawem). W gruncie rzeczy wniosek może mieć każdą formę i obejmować tylko niezbędne informacje. W kwestii niezbędnej informacji wzorowe można uznać rozwiązanie Świętokrzyskiego Urzędu Wojewódzkiego, który gwiazdką zaznacza (w wersji 15

16 elektronicznej), które informacje są rzeczywiście niezbędne. Oto jak ten wniosek wygląda 30 : Wypełnienie pól oznaczonych gwiazdką * jest obowiązkowe. W zależności od wybranej formy udostępnienia informacji proszę o podanie: adresu pocztowego, adresu lub telefonu. Imię Nazwisko Nazwa instytucji / firmy Adres Adres Telefon Opis informacji do udostępnienia* Sposób udostępnienia informacji* Warto jednak skupić się nad pewnym podstawowym problemem. Czy my zadajemy pytanie (w formie pisemnej) w wystarczająco klarowny, zrozumiały i konkretny sposób? Jeśli nasze pytanie nie jest sformułowane wystarczająco wyraźnie i zwięźle, odpowiadająca osoba może mieć kłopoty nie tylko ze zrozumieniem, lecz też, w konsekwencji, z udzieleniem rzetelnej i właściwej odpowiedzi. Podsumowując materię dostępu do informacji publicznej, można zaproponować następujący uproszczony obieg działań skierowanych do jej uzyskania: 30 Wniosek o udostępnienie informacji publicznej, za: kielce.uw.gov.pl/pl/form/dodaj16,wniosek-oudostepnienie-informacji-publicznej.html (odczyt: ). 16

17 Opracowanie własne, na podstawie: Jak możesz zapoznać się z informacją publiczną, , za informacjapubliczna.org.pl/5,790,jak_mozesz_zapoznac_sie_z_informacja_publiczna.html (odczyt: ) M O J E N O T A T K I 17

18 18

19 E D U K A C J A M E D I A L N A P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Rozpowszechnianie koncepcyjnych treści cyfrowych i zwiększenie liczby platform dystrybucji online oraz mobilnych platform dystrybucji, stawia nowe wyzwania w zakresie umiejętności korzystania ze wszystkich form mediów. We współczesnym świecie człowiek musi wykształcić takie umiejętności analityczne, które koniecznie pozwolą na lepsze umysłowe i emocjonalne zrozumienie mediów cyfrowych 31. W literaturze przedmiotu 32 edukacja medialna jest zdefiniowana jako kształtowanie umiejętności celowego, analitycznego, krytycznego i selektywnego korzystania ze środków masowego przekazu oraz proces tworzenia i nadawania przekazów medialnych. Jednak definicja edukacji medialnej, zgodnie z propozycją Komisji Europejskiej 33 jest znacznie szersza i obejmuje kilka dodatkowych, bardzo ważnych zagadnień. Dokument ten słusznie uważa, iż zdolność obywateli europejskich do podejmowania świadomych i zróżnicowanych wyborów w roli 31 Por.: Zalecenie 2009/625/WE Komisji z dn. 20 sierpnia 2009 roku w sprawie umiejętności korzystania z mediów w środowisku cyfrowym w celu stworzenia bardziej konkurencyjnego sektora audiowizualnego i treści cyfrowych oraz stworzenia integracyjnego społeczeństwa opartego na wiedzy, 2009/625/WE, Dziennik Urzędowy UE, za: eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:l:2009:227:0009:0012:pl:pdf. 32 Szerzej zob.: D. Muszyński, G. D. Stunża, Co to jest edukacja medialna, , za: nina.gov.pl/edukacja/artykul/2011/09/06/co-to-jest-edukacja-medialna- (odczyt: ); G. D. Stunża, Edukacja medialna w podstawie programowej, za: nowoczesnapolska.org.pl/wpcontent/uploads/2012/01/cyfrowa-przysz%c5%82o%c5%9b%c4%87-aneks-14.pdf (odczyt: ); Edukacja kulturalna i medialna. Nowe trendy i wyzwania, praca zb.pod red. G. D. Stunża, wyd. Serwis Edukator Medialny, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańska 2014, za: edukatormedialny.pl/wpcontent/uploads/2014/03/edukacjakulturalna.pdf (odczyt: ); Edukacja medialna, za: pl.wikipedia.org/wiki/edukacja_medialna (odczyt: ); P. Drzewiecki, Media aktywni. Dlaczego i jak uczyć edukacji medialnej?, Otwock Warszawa 2010, za: presscafe.eu/images/mediaaktywni.pdf (odczyt: ); A Iwanicka, Cyberprzestrzeń jako miejsce nowej edukacji medialnej, w: Media - Edukacja - Kultura: w stronę edukacji medialnej, praca zb. pod red. nauk. W. Skrzydlewskiego, S. Dylaka, wyd. PTTiME, Poznań - Rzeszów 2012, s ; G. Łęcicki, Edukacja medialna jako istotna cecha nowoczesnego społeczeństwa, w Kultura - Media - Teologia, nr 3/2010, s ; T. Goban-Klas, Nowa edukacja medialna w społeczeństwie ryzyka i katastrof, za: ktime.up.krakow.pl/ref2010/goban.pdf (odczyt: ); Deklaracja Brukselska w sprawie edukacji medialnej przez całe życie, , Wysoka Rada ds. Edukacji Medialnej Wspólnoty Francuskiej w Belgii, za: nina.gov.pl/docs/edukacjaplikido- pobrania/deklaracja-brukselska-w-sprawie-edukacji-medialnej-przez-ca%c5%82e-%c5%bcycie- (pdf)..pdf (odczyt: ) itd. 33 Por.: Zalecenie 2009/625/WE Komisji z dn. 20 sierpnia 2009 op. cit. 19

20 konsumentów mediów przyczyniłaby się do zwiększenia konkurencyjności europejskiego sektora audiowizualnego i treści cyfrowych 34, zaś umiejętność korzystania z mediów odnosi się do zdolności do korzystania z mediów, rozumienia i krytycznej oceny różnych aspektów mediów i ich treści oraz porozumiewania się w różnych kontekstach 35. Wszak umiejętność korzystania z mediów obejmuje wszystkie media. Celem umiejętności korzystania z mediów jest zwiększenie świadomości ludzi w zakresie wielu form wiadomości medialnych, które napotykają w codziennym życiu. Wiadomościami medialnymi są programy, filmy, obrazy, teksty, dźwięki i strony internetowe przekazywane za pośrednictwem różnych form komunikacji 36. W świetle powyższych determinantów specyfiki edukacji medialnej, trzeba też brać pod uwagę kwestię kompetencji medialnych. Można je zdefiniować jako zbiór kompetencji informacyjnych, technicznych, społecznych i psychospołecznych użytkownika mediów, podczas ich konsumowania, produkowania, zgłębiania i organizowania 37. W zależności od światopoglądowych inspiracji, edukacja medialna może być wdrażana z uwypukleniem treści kształceniowych czy też wychowawczych. Otóż wybór ten może przekładać się na opracowanie całkiem odrębnych celów kształcenia, np. nauczanie właściwego korzystania z dostępnych źródeł albo wyrównanie szans edukacyjnych mniejszych środowisk, poprzez dostęp do globalnej informacji różnego typu itd. 38 Niestety, mimo faktu, iż kompetencje medialne to uświadomione umiejętności odbioru komunikatów, ich tworzenia oraz wykorzystania urządzeń medialnych do realizacji różnych zadań poznawczych, jakie podejmuje człowiek 39, edukacja medialna skupia się przeważnie na młodzieży, choć same 34 Zalecenie 2009/625/WE Komisji z dn. 20 sierpnia 2009 roku w op. cit., s Zalecenie 2009/625/WE Komisji z dn. 20 sierpnia 2009 roku w op. cit., s Zalecenie 2009/625/WE Komisji z dn. 20 sierpnia 2009 roku w op. cit., s Deklaracja Brukselska w sprawie op. cit.; szerzej zob.: Cyfrowa Przyszłość. Katalog kompetencji medialnych i informacyjnych, praca zb. pod red. D. Góreckiej, wyd. Fundacja Nowoczesna Polska, Warszawa, za: nowoczesnapolska.org.pl/wp-content/uploads/2012/05/cyfrowa-przyszlosc-katalog- Kompetencji-Medialnych-i-Informacyjnych1.pdf. 38 Edukacja medialna, za: gostgim.az.pl/rada/ed_med.pdf (odczyt: ); Edukacja medialna, za: pl.wikipedia.org/wiki/edukacja_medialna (odczyt: ); Deklaracja Brukselska w sprawie edukacji medialnej op. cit. itd. 39 J. Miąsa, Kompetencje medialne jako strategiczne i kluczowe kompetencje każdego człowieka w społeczeństwie informacyjnym, medialnym, sieciowym, w: Edukácia človeka - problémy a výzvy pre 21. Storočie. Zborník príspevkov z medzinárodnej vedeckej konferencie konanej dňa v Prešove, pod red. M. Lukáč a (ed.) s. 212, za: google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ccqqfjaa&url=http%3a%2f%2fwww. 20

21 kompetencje mają raczej charakter strategiczny i są potrzebne każdemu z nas. Co więcej, do tej pory zwykło się mówić o szkolnym wychowywaniu do mediów mając na myśli przede wszystkim dzieci i młodzież. Równie często dyskutowano o rodzinie jako naturalnym miejscu, w którym dokonuje się odbiór przekazów medialnych czy o rodzicach, którzy powinni pełnić rolę pierwszych pedagogów w tym zakresie. Co jednak z innymi grupami wiekowymi? Czy edukacja medialna nie powinna także obejmować ludzi w podeszłym wieku? [ ] Oczywiście, że tak, a nawet koniecznie tak 40. Z w/w perspektywy wciąż aktualne są pytania sformułowane przez Brytyjski Instytut Filmu jeszcze w 1989 r. 41 : Kto komunikuje się i dlaczego? Jakie istnieją typy, rodzaje i kategorie mediów? Jak media są projektowane i wykonywane? Skąd wiadomo, co znaczy dany przekaz medialny? Kto odbiera media i z jakim skutkiem? Jakie treści przedstawiają media? Z perspektywy drugiej dekady XXI wieku zaś, powyższe pytania (o charakterze determinantów koncepcyjnych) obejmują działania, które dotyczą takich sfer codziennego życia, jak: nowe możliwości i zagrożenia technologii interaktywnych; bezpieczne działania w ramach: e-handlu, e-zakupów, e-transakcji, e- administracji, e-podpisu, wirtualnego stanowiska pracy, digitalizacji itp. oraz wielu innych aktywności społeczno-zawodowych w sieci mogących wywoływać niebezpieczeństwa; szanse i niebezpieczeństwa cyfryzacji, telepracy i e-usług [ ]; digitalizację tradycyjnej wiedzy i informacji, przestrzeni internetowej, aplikacji multimedialnych przydatnych w doskonaleniu kompetencji społeczno-wychowawczych, komunikacyjno-medialnych i informacyjno-informatycznych 42. pulib.sk%2fweb%2fkniznica%2felpub%2fdokument%2flukac1%2fsubor%2fhlavicka.pdf&ei=kfanu6 KUGYfhywPn7oBg&usg=AFQjCNErxIjemMRn_heEUSRLvtiTO_IghA (odczyt: ). 40 Szerzej zob.: P. Drzewiecki, Edukacja medialna dla seniorów, , za: presscafe.eu/archives/367 (odczyt: ). 41 Por.: Edukacja medialna, za: pl.wikipedia.org/wiki/edukacja_medialna (odczyt: ). 42 J. Bednarek, Nowe kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, w: Media - Edukacja - Kultura: w stronę op. cit., s

22 POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P Nie ulega wątpliwości, iż powyższe obszary funkcjonowania współczesnego człowieka determinują takie kluczowe kompetencje, jak: polityczne i społeczne (czyli kompetencje odnoszące się do życia w społeczeństwie wielokulturowym), biegłość w komunikowaniu się (innymi słowy, umiejętność uczenia się przez całe życie), związane z narodzinami społeczeństwa informacji (sprawność w posługiwaniu się techniką informacyjną, rozumienie jej zastosowań, silnych i słabych stron, a także zdolność krytycznego sądu wobec informacji rozpowszechnianej przez mass media i agencje reklamowe)43. Można zatem stwierdzić, iż powyższy stan rzeczy warunkuje co najmniej następujące44, konieczne w codziennym funkcjonowaniu, kompetencje w zakresie: Człowiek kompetentny: a) zna i wyróżnia elementy języka mediów oraz potrafi wyjaśnić znaczenie i celowość użycia określonych środków - kolor, kształt, znak, proporcje itd., b) potrafi wyróżniać, porównywać i języka i charakteryzować cechy dowolnych przekazów komunikowania medialnych, rozumiejąc i uzasadniając dobór medialnego formy do treści przekazu, ponadto dostrzega i potrafi interpretować oraz objaśnić dość trudne zjawisko wirtualizacji tworzonej za pomocą technik specjalnych; c) zna podstawowe modele i techniki komunikowania medialnego oraz potrafi Por.: J. Bednarek, Nowe kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, w: Media - Edukacja - Kultura: w stronę op. cit., s J. Miąsa, Kompetencje medialne op. cit., s

23 o d b i o r u k o m u n i k a t ó w m e d i a l n y c h interpretować przekazy werbalne i niewerbalne, analizując wielowymiarowe dobra kultury z punktu widzenia procesu komunikowania, d) dostrzegając tak istotne zjawisko, jak kontekst przekazu i potrafi stosować w praktyce wybrane modele i techniki komunikowania medialnego. a) co najmniej ma świadomość istnienia skomplikowanych zagadnień psychologicznego oddziaływania mediów na odbiorcę i potrafi je dostrzec; b) zna i potrafi odróżniać oraz objaśniać metody oddziaływania stosowane w mediach (zwłaszcza perswazji i manipulacji); c) potrafi wskazać płynące z mediów zagrożenia dla psychicznego i wychowawczego rozwoju człowieka niezależnie od wieku i edukacji (przemoc, agresja itd.), d) potrafi kontrolować swój kontakt z mediami, aby nie ulegać nadmiernej fascynacji i uzależnieniom medialnym; e) dostrzega i ma świadomość roli mediów w rozwijaniu osobowości, kształtowaniu postaw oraz kreowaniu autorytetów i wzorców zarówno racjonalnych jak i wirtualnych; f) dostrzega i potrafi scharakteryzować role oraz funkcje reklamy, objaśnić jej oddziaływanie; g) potrafi dokonywać analizy i porównania informacji oraz stanowisk przedstawionych w programach informacyjnych, publicystycznych, dokumentalnych; h) odróżnia obrazy przedstawiające fikcję od obrazów rzeczywistości w różnych rodzajach komunikatów medialnych, potrafi je objaśniać; i) potrafi dostrzec, analizować i opisywać 23

24 k o r z y s t a n i a z m e d i ó w t w o r z e n i a k o m u n i k a t ó w m e d i a l n y c h wielowarstwowość oraz wieloznaczność przekazów medialnych, rozpoznając też odpowiednie elementy języka danego rodzaju mediów. a) dostrzega i potrafi scharakteryzować rolę mediów; drukowanych, radia, telewizji, filmu, internetu jako źródła wiedzy i kształtowania postaw; b) zna metody i narzędzia wyszukiwania informacji w mediach, przy wykorzystaniu różnych urządzeń i materiałów medialnych; c) potrafi kategoryzować i wartościować informacje, a także radzić sobie z ich nadmiarem oraz rozpoznać rodzaj i charakter, a także adresata dowolnego komunikatu medialnego, wskazując też jego wartości użytkowe; d) potrafi formułować własne opinie na określony temat, wykorzystując przekazy medialne jako źródło wiadomości i cudzych opinii; e) potrafi wykorzystywać do różnych zadań urządzenia medialne służące do rejestrowania, przetwarzania i udostępniania dowolnych komunikatów medialnych; f) korzysta z różnorodnych źródeł informacji wydawniczych, orientuje się w możliwościach aktualnych ofert wydawnictw medialnych. a) potrafi poprawnie wypowiadać się w języku literackim, docenia znaczenie języka dla rozumienia przekazów werbalnych i mowy ciała do właściwej autoprezentacji; b) posiada podstawową wiedzę o warsztacie oraz procesach tworzenia różnych rodzajów i form medialnych, występujących w prasie, radiu, telewizji, filmie, internecie; c) potrafi analizować i wyciągać wnioski z recenzji 24

25 komunikatów medialnych oraz opracować własne recenzje; d) potrafi przygotowywać prezentacje multimedialne itd. P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Konieczność posiadania w/w kompetencji co najmniej w stopniu podstawowym staje się skrajną koniecznością, gdy bierzemy pod uwagę: bardzo łatwy dostęp do informacji i do wiedzy z różnych dziedzin, uproszczoną elektroniczną komunikację interpersonalną, ewentualność cyberprzemocy, pozorną anonimowość, prostą i łatwą dostępność szeregu towarów, produktów i usług. W szczególności dla seniorów, wedle literatury przedmiotu, wyjątkowe znaczenie mają poniższe kwestie: zapobieganie wyklucze-niu cyfrowemu (takie wykluczenie dla nich oznacza brak możliwości elektronicznej, czyli taniej i łatwej komunikacji, dialogu ze znajomymi, prowadzenia e-bankowości, e-zakupów itd.); gwarancja możliwości lektury on-line (jako taniej i wygodnej formy czytania), perspektywa gier towarzyskich on-line (szachy, warcaby, karty itd.), ewentualność poszukiwania źródeł dodatkowych zarobków, szansa utrzymanie relacji z osobami bliskimi (rodzina, przyjaciele, krąg zawodowy, portale społecznościowe itd.), dostęp do różnorodnych źródeł informacji itd. W powyższej materii trzeba zaznaczyć, iż osoby, które teraz przeżywają swój złoty wiek wychowały się w zupełnie innym świecie niż współczesna młodzież. W świecie, w którym środki masowego przekazu dopiero, co zaczynały święcić triumfy, kiedy ciągle to książka, czasopismo, kino, radio [ ] pełniły rolę informatora i opiniotwórcy, którą dziś przejęły w znacznej mierze Internet i telewizja. Minione pokolenie nie miało również do dyspozycji tak bogatego 25

26 świata mediów, takiego dostępu do informacji 45. PRL owskie agitacyjnopropagandowe media przekształciły się w wolnorynkowe media III RP (również niedoskonale, acz wolne) - nie sposób nie zauważyć postępu technologicznego, społecznego i politycznego, więc tym bardziej konieczna wydaje się edukacja medialna pokoleń, które określamy mianem senioratu 46. Niestety, jak już zaznaczyliśmy, w Europie takie koncepty pojawiły się dopiero pod koniec XX wieku, zaś w Polsce jeszcze później. Z drugiej strony zaś, przywilejem złotego wieku jest mądrość. Gdy się ma naście lat świat wydaje się otwartą krainą pełną niezapomnianych przygód i nowości. Seniorzy którzy również mogą pozostać otwartymi, gdyż młodość nie jest kwestią liczby lat dodają nową jakość do swojej ciągle aktywnej ciekawości poznawczej. Posiedli zdolność syntezy i patrzenia na rzeczywistość z większym dystansem i zrozumieniem 47. Wedle ekspertów Fundacji Nowoczesna Polska 48, w zakresie kształcenia ustawicznego (co w naszym przypadku można utożsamić również z seniorami) w kwestii szeroko pojętego korzystania z informacji na poziomie podstawowym można się spodziewać ukształtowania co najmniej następujących umiejętności: ZAGADNIENIA Źródła informacji POZIOM KOMPETENCJI wiedza jakie są najważniejsze źródła informacji we współczesnym świecie, wiedza, że źródła informacji należy wybierać świadomie, mając na uwadze potrzeby informacyjne oraz cel wykorzystania informacji, umiejętność wykorzystania głównych źródeł informacji w procesie zaspokajania swoich potrzeb informacyjnych, umiejętność ocenić w sposób intuicyjny wiarygodności źródeł informacji oraz dokonania wyboru źródeł informacji, biorąc pod uwagę takie kryteria jak wiarygodność, relewancja, łatwość i efektywność korzystania, zrozumienie, jakie jest wyjątkowe znaczenie informacji w 45 P. Drzewiecki, Edukacja medialna dla seniorów op. cit. 46 Szerzej zob.: P. Drzewiecki, Edukacja medialna dla seniorów op. cit.; por. też: Ł. Tomczyk, Seniorzy w świecie nowych mediów, w: E-mentor Dwumiesięcznik SGH w Warszawie, nr 4/36/2010, za: e- mentor.edu.pl/artykul/index/numer/36/id/776 (odczyt: ); Serfowanie po Internecie lekarstwem dla seniora, w: Edukator medialny, , za: edukatormedialny.pl/2010/12/27/serfowanie-po-internecie-lekarstwem-dla-seniora (odczyt: ); Dojrzałość w sieci programy dla e-seniora, za: edukacjamedialna.pl/news.php?extend.151 (odczyt: ); Seniorzy, do klawiatury! w Echo Dnia z 3 kwietnia 2013, za: echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?aid=/ /powiat0104/ itd. 47 P. Drzewiecki, Edukacja medialna dla seniorów op. cit. 48 Cyfrowa Przyszłość. Katalog kompetencji op. cit., s

27 Wyszukiwanie informacji Podejście krytyczne do informacji Wykorzystanie informacji społeczeństwie XXI wieku, zrozumienie, że informacje różnią się w zależności od źródła, z którego pochodzą oraz intencji nadawcy. wiedza, że wyszukiwanie informacji wymaga odpowiednich umiejętności, wiedza, że trzeba dokładnie formułować zapytania informacyjno-wyszukiwawcze, umiejętność skorzystania z podstawowych technik wyszukiwania w źródłach tradycyjnych oraz elektronicznych (m. in. internet) i zastosowania prostych haseł osobowych, przedmiotowych, wpisywania zapytań informacyjno-wyszukiwawczych w wyszukiwarkach, encyklopediach, zrozumienie, że wynik wyszukiwania zależy od tego, jak będzie sformułowane zapytanie informacyjnowyszukiwawcze, zrozumienie konsekwencji, jakie może mieć opieranie swoich decyzji na niepełnych lub nieaktualnych informacjach. wiedza, że nadawcy informacji mogą chcieć wywrzeć na odbiorcy wpływ i skłonić do określonych zachowań, wiedza, że intencje nadawcy oraz specyfika danego medium ma decydujący wpływ na treść i formę informacji oraz jakie są podstawowe kryteria oceny źródeł informacji. umiejętność dostrzegani różnicy pomiędzy informacją prawdziwą i nieprawdziwą, kierując się swoją intuicją oraz umiejętność sprawdzenia wiarygodności informacji, umiejętność weryfikowania informacji poprzez porównywanie ich w różnych źródłach, dostrzeganie i określanie różnice pomiędzy informacją a innym przekazem, w tym opinią, oceną, krytyką. zrozumienie, czym jest manipulacja informacją. wiedza, że w razie potrzeby prezentując wyniki swojej pracy, powinno się brać pod uwagę potrzeby odbiorców oraz umieć wprowadzać, zachowywać i odzyskiwać je o ile zaistnieje taka potrzeba, umiejętność wykorzystywania technik informatycznych podczas tworzenia, ulepszania i zapisywania w/w wyników, a także selekcjonowanie potrzebnych informacji, sprawdzając ich dokładność. 27

28 M O J E N O T A T K I P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A 28

29 W O L O N T A R I A T P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A W działalności społecznej wyjątkowe miejsce zajmuje wolontariat, czyli dobrowolna, bezpłatna, świadoma praca na rzecz innych lub całego społeczeństwa, wykraczająca poza związki rodzinno-koleżeńskoprzyjacielskie 49. W wielu kręgach istnieje przekonanie, iż wolontariat i zaangażowanie w działalność społeczną dają ludziom możliwość zrozumienia świata od podstaw 50, zaś sam wolontariat przynosi korzyści całemu społeczeństwu i buduje więzi między jego członkami 51. Wolontariat występuje w różnych formach. Możemy podzielić pracę wolontariuszy według kilku kryteriów. Biorąc pod uwagę przedział czasu wykonywania pracy przez wolontariusza będziemy mówić o wolontariacie długotrwałym lub akcyjnym. Wewnątrz tego ostatniego istnieją dwie formy działań: jednorazowy udział w akcji lub jej cykliczne wspieranie. Ze względu na miejsce dzielimy wolontariat na krajowy i zagraniczny. Biorąc pod uwagę osobę samego wolontariusza, wyróżniamy np. wolontariat studencki czy pracowniczy (nie zapominajmy jednak, że również bezrobotni czy renciści mogą pracować w charakterze wolontariuszy). Praca w s ferze z a d a ń p u b l i c z n y c h, jaką może m. in. wykonywać wolontariusz, jest najczęściej związana z indywidualnymi umiejętnościami i upodobaniami 52. Gwoli precyzji warto na marginesie podkreślić, iż powyższa sfera obejmuje działania w szczególności w zakresie: pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób; działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; działalności charytatywnej; podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej; 49 Szerzej zob.: Wolontariat, za: pl.wikipedia.org/wiki/wolontariat (odczyt: ); Młodzi Światu, za: swm.pl/wolontariat/abc-wolontariatu (odczyt: ) itd. 50 Por.: World Volunteer Web, za: worldvolunteerweb.org (odczyt: ). 51 Por.: Rok 2011 Europejskim Rokiem Wolontariatu, , za: ec.europa.eu/news/employment/110106_pl.htm (odczyt: ). 52 ABC wolontariatu, za: swm.pl/wolontariat/abc-wolontariatu (odczyt: ). 29

30 działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego; ochrony i promocji zdrowia; działalności na rzecz osób niepełnosprawnych; promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy; działalności na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn; działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym; działalności wspomagającej rozwój gospodarczy; działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych; nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania; wypoczynku dzieci i młodzieży; kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego; ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego; turystyki i krajoznawstwa; porządku i bezpieczeństwa publicznego; upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji; ratownictwa i ochrony ludności; pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą; upowszechniania i ochrony praw konsumentów; działalności na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami; 30

31 promocji i organizacji wolontariatu; pomocy Polonii i Polakom za granicą; działalności na rzecz kombatantów i osób represjonowanych; promocji Rzeczypospolitej Polskiej za granicą; działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka; przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym itd. 53 Powyższy bardzo szeroki wachlarz przedsięwzięć obejmuje praktycznie wszystkie sfery życia społecznego, politycznego i gospodarczego, więc ewidentnym jest fakt, iż trudno wyobrażać sobie aktywizację lub partycypację społeczną bez wolontariatu. Z drugiej strony zaś, wolontariat umożliwia: zdobywanie nowych doświadczeń, zawieranie interesujących znajomości, pracę w ciekawym zespole, satysfakcję z własnej pracy, poczucie bycia częścią ważnego dzieła, bezpośredni kontakt z potrzebującymi, wykorzystanie swoich umiejętności w praktyce, przeżycie przygody życia itd. 54 Można zatem zgodzić się ze stwierdzenie, iż wolontariat jest zarówno dobrym pomysłem na spędzenie wolnego czasu, jak i ciekawą formą zdobycia doświadczenia (w tym zawodowego). Z tej perspektywy każdy moment jest właściwy na podjęcie działalności woluntarystycznej, w trakcie której chętni poświęcą wolny czas, wiedzę i umiejętności wybranym osobom, grupom społecznym, organizacjom czy wszelkim innym instytucjom 55. Z formalnego punktu widzenia jednak, art. 42 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie podkreśla, iż wolontariusze 56 (z wyłączeniem prowadzonej przez poniższe organizacje działalności gospodarczej,) mogą wykonywać świadczenia na rzecz: 53 Szerzej zob.: Art. 4., Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz. U nr 96 poz. 873 z późn. zm. 54 ABC op. cit. 55 Szerzej zob.: Wolontariat. O czym każdy wolontariusz wiedzieć powinien?, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Pożytku Publicznego, za: wolontariat.ngo.pl/files/1wolontariat.ngo.pl/public/dokumenty/erw_o_czym_kazdy_wolontariusz.pdf (odczyt: ). 56 Wolontariusz, to osoba dobrowolnie pracująca bez wynagrodzenia w celu niesienia pomocy innym (źródło: Wolontariusz, Słownik Języka Polskiego, za: sjp.pl/wolontariusz, odczyt: ). 31

32 organizacji pozarządowych, stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego, spółdzielni socjalnych oraz innych instytucji, które (a) nie działają w celu osiągnięcia zysku, (b) przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz (c) nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników. organów administracji publicznej, jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub nadzorowanych przez te organy, podmiotów leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej itd. Powyższy katalog jednak nie ogranicza innych możliwości działalności woluntarystycznej, wszak każdym razem powinnyśmy zapamiętać o zachowaniu nieodpłatnego charakteru pracy wolontariuszy. Co więcej, przepisy ustawy stosuje się odpowiednio do wolontariuszy wykonujących na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej świadczenia na rzecz organizacji międzynarodowych, jeżeli postanowienia umów międzynarodowych nie stanowią inaczej 57. Wydaje się, iż wolontariat jest wymarzoną aktywnością dla seniora ze względu na d y s p o z y c y j n o ś ć (zawsze może lepiej zagospodarować czasem), ogromne d o ś w i a d c z e n i e (życiowe i zawodowe) i rozlegle z n a j o m o ś c i 58. Nie jest jednak tak, iż wolontariusz się poświęca, a strona korzystająca z jego pomocy (dobrodziejstwa) tylko konsumuje jego pracę. W/w ustawa wyszczególnia 59, iż na żądanie wolontariusza korzystający jest obowiązany potwierdzić na piśmie treść porozumienia, a także wydać pisemne zaświadczenie o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, w tym o zakresie wykonywanych świadczeń. Co więcej, na prośbę wolontariusza korzystający może przedłożyć pisemną opinię o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, zaś jeśli świadczenie wykonywane jest przez okres dłuższy niż 30 dni, porozumienie powinno być sporządzone na piśmie. Ważną kwestią jest też kwestia u b e z p i e c z e ń w o l o n t a r i u s z y. Ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na korzystających ze świadczeń wolontariuszy nałożony został obowiązek zapewnienia 57 Szerzej zob.: Art. 42. Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 58 Por.: Art. 43. Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 59 Por.: Art. 44. Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 32

33 wolontariuszom [ ] ubezpieczenia. Ustawa wskazuje na obowiązek zapewnienia ochotnikowi polisy ubezpieczeniowej od następstw nieszczęśliwych wypadków oraz określa zasady, wg. których można (uwaga:, ale nie ma obowiązku!) opłacać składki na ubezpieczenie zdrowotne 60. Wedle obowiązującego prawa, wolontariuszowi, który wykonuje świadczenia przez okres nie dłuższy niż 30 dni, korzystający zobowiązany jest zapewnić mu ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków 61, zaś w przypadku w/w okresu wolontariuszowi przysługuje zaopatrzenie z tytułu wypadku przy wykonywaniu świadczeń (nie podlega ubezpieczeniu wypadkowemu, ale przysługują mu świadczenie określone w ustawie, które są finansowane ze środków budżetu Państwa) 62. Ponadto, korzystający może zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej, w zakresie wykonywanych świadczeń 63. Powyższe zagadnienia mają wyjątkowe znaczenie z powodu rosnącej liczby wolontariuszy. Mimo faktu, iż w okresie odsetek wolontariuszy spadł prawie o połowę, znowu można obserwować ewidentny wzrost ich liczby. Można zatem mieć nadzieję, iż w najbliższym czasie sytuacja poprawi się jeszcze bardziej. Zobaczmy jak to wygląda na poniższym wykresie (w stosunku do ludności) 64 : 60 Ubezpieczenie wolontariuszy (wypadkowe, zdrowotne, NNW, OC), za: kip.kalisz.pl/ts/pliki/ubezpieczenie_wolontariuszy.pdf, odczyt: Por.: Art. 46, ust. 3, Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 62 Ubezpieczenie wolontariuszy (wypadkowe, zdrowotne, NNW, OC) op. cit. 63 Por.: Art. 46, ust. 6, Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 64 Szerzej zob.: M. Gumkowska, Szklany sufit wolontariatu, z dnia , za: civicpedia.ngo.pl/ngo/ html# (odczyt: ); P. Adamiak, Zaangażowanie polek i polaków w wolontariat. Raport z badania 2013, wyd. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2014, za: 33

34 25% 23% 22% P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A 20% 15% 10% 5% 0% 18% 18% 18% 16% 13% 13% 15% 14% 10% 11% 11% M O J E N O T A T K I wiadomosci.ngo.pl/files/wiadomosci.ngo.pl/public/civicpedia/publikacje_okladki_last/ _rap ORT_final.pdf (odczyt: ). 34

35 35

36 B I E R N E I C Z Y N N E P R A W O W Y B O R C Z E P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Najprostszą definicją b i e r n e go p r a w a w y b o r c z e go, czyli prawa wybieralności, jest po prostu prawo do kandydowania. Bierne prawo wyborcze [ ] to prawo do kandydowania w wyborach określone przez wskazanie warunków, jakim musi odpowiadać osoba fizyczna (obywatel), aby mógł być wybranym do organu przedstawicielskiego (prawo wybieralności) i uzyskać mandat w wyniku wyborów. Obejmuje ono też prawo ( ) do sprawowania mandatu uzyskanego w wyniku niewadliwie przeprowadzonych wyborów 65. Na marginesie warto dodać, że nawet wybór danej osoby nie sanuje 66 braku biernego prawa wyborczego, jeżeli brak ten stwierdzony zostanie już po dokonaniu tego wyboru. Bez znaczenia, z punktu widzenia biernego prawa wyborczego, jest także kwestia zaufania, jakim obdarzyli radnego ( ) wyborcy w akcie głosowania, gdyż nawet największe zaufanie, jakim można obdarzyć osobę bez biernego prawa wyborczego, nie legitymizuje takiego wyboru 67. W Polsce bierne prawo wyborcze na przykład do Sejmu (innymi słowy, prawo bycia wybranym na posła RP), ma każdy obywatel polski, który: najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat, ma czynne prawo wyborcze (czyli prawo wybierania). 65 Wyrok TK z r., OTK-A Nr 3/2007, poz. 26 (przyp. autora). 66 Sanować, czyli uzdrawiać, poprawiać coś, zwłaszcza stosunki w jakiejś dziedzinie życia społecznego, w Słownik języka polskiego, za sjp.pwn.pl/slownik/ /sanowa%c4%87 (przyp. G. Magakian, M. Magakian). 67 Wyrok NSA z r., II OSK 479/13, Nowe Zeszyty Samorządowe Nr 4/2013, Legalis (przyp. autora); por też: B. Banaszak, Czynne i bierne prawo wyborcze w Polsce, w Monitor Prawniczy, nr 23/2013, wyd. C.H. Beck, za: czasopisma.beck.pl/monitor-prawniczy/artykul/czynne-ibierne-prawo-wyborczewpolsce (odczyt: ). 36

37 W przypadku senatorów ten próg wiekowy jest o 9 lat wyższy i wynosi 30 lat. Wynika to z założenia, że Senat ma być tzw. izbą rozsądku, czyli senator powinien być osobą mającą określone doświadczenie i wiedzę oraz obycie polityczne. Kwestia wieku wyborczego (zarówno biernego, jak i czynnego) jest bardzo istotna. Otóż wymagania w w/w zakresie w Polsce tabelarycznie można przedstawić w następujący sposób: Wybory do organów stanowiących samorządu terytorialnego czynne prawo wyborcze bierne prawo wyborcze do Sejmu i Parlamentu Europejskiego wójta (burmistrza, prezydenta miasta) do Senatu Prezydenta RP Opracowanie: M. Jagielski, Prawo wyborcza - wersja β, za wpia.us.edu.pl/sites/wpia.us.edu.pl/files/addressbook/9212/prawo_wyborcze_wersja_beta.doc (odczyt: ). Warto podkreślić ponownie, iż osoba wybierana do Sejmu lub do Senatu nie może być skazana prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego 68. W przypadku kandydata na radnego (w wyborach samorządowych) obowiązuje ponadto wymóg stałego zamieszkiwania na obszarze działania danej rady, bowiem w gruncie rzeczy wpisanie do rejestru wyborców jest formą urzędowego potwierdzenia posiadania praw wyborczych z uwzględnieniem faktu stałego zamieszkiwania na obszarze gminy. Przesłanką decydującą o posiadaniu biernego lub czynnego prawa wyborczego w wyborach samorządowych jest fakt stałego zamieszkiwania - w rozumieniu Kodeksu cywilnego (art. 9 Ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw; Dz. U. z 2003 r. Nr 159, poz tekst jednolity ze zmianami) 69. Co więcej, czyniąc zadość wymogom prawa europejskiego w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach samorządowych prawa wyborcze posiadają także obywatele państw UE. Osoby te muszą się jednak wykazać 68 Por.: Bierne prawo wyborcze, za: pl.wikipedia.org/wiki/bierne_prawo_wyborcze, art. 99, Konstytucja RP z 1997 r. 69 Czynne i bierne prawo wyborcze, za: glosujteraz.pl/zasady-wyborow/czynne-i-bierne-prawo-wyborcze (odczyt: ). 37

38 odpowiednim domicylem 70, a zakres ich uprawnień wyborczych [ ] jest zróżnicowany w zależności od wyborów. Zależności te prezentuje poniższa tabela. Wybory Czynne prawo wyborcze Bierne prawo wyborcze do Sejmu, Senatu i Prezydenta RP do Parlamentu Europejskiego do organów stanowiących samorządu terytorialnego wójta (burmistrza, prezydenta miasta) tylko obywatel polski również obywatel innego państwa Unii o ile stale zamieszkuje na terenie Polski również obywatel innego państwa Unii o ile stale zamieszkuje na terenie działania rady również obywatel innego państwa Unii o ile stale zamieszkuje na terenie gminy tylko obywatel RP również obywatel innego państwa Unii o ile stałe zamieszkuje na terenie Polski lub innego państwa Unii od 5 lat również obywatel innego państwa Unii o ile stale zamieszkuje na terenie działania rady tylko obywatel RP Podkreślmy, że szczególny status obywatel innego państwa Unii posiada jedynie, gdy nie jest jednocześnie obywatelem Polski. Posiadanie drugiego obywatelstwa w niczym nie umniejsza praw (ale też obowiązków) obywatela polskiego 71. Jak widać sytuacja jest nieco inna w przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego. Prawo wybieralności do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej ma osoba, która: ma prawo wybierania posłów do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, najpóźniej w dniu głosowania ukończyła 21 lat, nie była karana za przestępstwo popełnione umyślnie, ścigane z oskarżenia publicznego, od co najmniej 5 lat zamieszkuje w Polsce lub innym państwie członkowskim Unii Europejskiej Miejsce stałego zamieszkania, stała siedziba (przyp. G. Magakian, M. Magakian). 71 M. Jagielski, Prawo wyborcza - wersja β op. cit. 72 Szerzej zob.: Informacja o czynnym i biernym prawie wyborczym w wyborach do Parlamentu Europejskiego przeprowadzanych w Rzeczypospolitej Polskiej oraz o warunkach udziału w głosowaniu w 38

39 C z y n n e p r a w o w y b o r c z e (prawo wybierania) można scharakteryzować jako prawo przysługujące obywatelom, które zapewnia im możliwość udziału w głosowaniu i oddania głosu na swojego kandydata do organów przedstawicielskich państwa, do organów samorządu terytorialnego bądź w referendum 73. Prawo wybierania, czyli czynne prawo wyborcze rozumiane jest jako możliwość udziału w głosowaniu poprzez oddanie głosu na swobodnie wybranego kandydata. Możliwość czynnego udziału w głosowaniu uzależniona jest od łącznego spełnienia trzech warunków: obywatelstwa, wieku oraz miejsca zamieszkania 74. Dla przykładu przeanalizujmy przypadek wyborów samorządowych. W powyższym zakresie sytuacja jest dość zbliżona do biernego prawa wyborczego, bowiem do głosowania w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego uprawnieni są obywatele polscy oraz obywatele Unii Europejskiej niebędący obywatelami polskimi (czyli obywatele jednego z państw członkowskich) 75. Wiemy też, iż w/w prawo przysługuje osobom, które najpóźniej w dniu głosowania ukończyły 18 rok życia. Istotne jest też, iż muszą one także zamieszkiwać na obszarze danej, konkretnej gminy / powiatu / województwa. Warto podkreślić, że ustawodawca posługuje się pojęciem zamieszkania, nie zaś zameldowania. Zgodnie z treścią art. 25 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U nr 16 poz. tych wyborach, Państwowa Komisja Wyborcza, Warszawa 2004, za: bukowno.pl/wybory2004/ pdf (odczyt: ). 73 Por.: Czynne prawo wyborcze (prawo wybierania), za: pl.wikipedia.org/wiki/czynne_prawo_wyborcze (odczyt: ); Gwarancje korzystania z czynnego prawa wyborczego przez osoby starsze i osoby z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia, praca zb. pod red. J. Zbieraneka, wyd. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2012; B. Banaszak, Czynne i bierne prawo wyborcze op. cit.; M. Jagielski, Prawo wyborcza - wersja β op. cit.; Prawo wyborcze obywateli, praca zb. pod red. A. Derynga, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2010, za: Users/R950/Downloads/Prawo%20wyborcze%20obywateli.pdf (odczyt: ) itd. 74 Szerzej zob.: Czynne prawo wyborcze - prawo wybierania, za: INFOR.PL/prawo/wybory/wyborysamorzadowe-2014/326012,Czynne-prawo-wyborcze-prawo-wybierania.html (odczyt: ). 75 Szerzej zob.: Czynne prawo wyborcze - prawo wybierania op. cit. 39

40 93), miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Stąd o miejscu zamieszania decyduje nie kryterium administracyjne, jakim jest zameldowanie, ale obiektywny fakt przebywania w danej miejscowości z zamiarem stałego pobytu. Pogląd taki wyprowadzić należy z orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego. W wyroku z dnia 22 sierpnia 1996 r. (SA/Gd 1956/95) NSA stwierdził, że Udział w głosowaniu osób, niezameldowanych na terenie gminy/ powiatu/ województwa, ale stale tam zamieszkujących jest zgodny z prawem. Decydujące znaczenie ma fakt stałego zamieszkania, a nie zameldowanie na pobyt stały. Stąd nie trzeba być zameldowanym na terenie danej gminy by brać udział w wyborach do jej władz 76. Upraszczając powyższą analizę, możemy stwierdzić, iż w Polsce czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy ukończyli 18 lat (najpóźniej w dniu głosowania), a którym prawo to nie zostało odebrane prawomocnym wyrokiem sądowym (w szczególności chodzi o pozbawienie praw publicznych) i nie są ubezwłasnowolnieni 77. Prawo to przysługuje także pełnoletnim obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej w wyborach do Parlamentu Europejskiego (pod warunkiem stałego zamieszkiwania w Polsce) oraz w wyborach do rad gmin (ponownie pod warunkiem stałego zamieszkiwania na obszarze gminy) o ile nie zostali pozbawieni praw wyborczych w kraju pochodzenia Szerzej zob.: Czynne prawo wyborcze - prawo wybierania op. cit. 77 Eksperci słusznie podkreślają, iż co do zasady wybory mają charakter powszechny, co oznacza, że możliwie największa liczba osób powinna mieć zapewnioną szansę udziału w nich. Stąd sytuacje pozbawienia prawa do głosowania są enumeratywnie wyliczone ustawie Kodek Wyborcy (por.: Czynne prawo wyborcze - prawo wybierania op. cit.). 78 Art. 10, Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks Wyborczy, w Dz. U. z 2011 r. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.; Czynne prawo wyborcze (prawo wybierania), za: pl.wikipedia.org/wiki/czynne_prawo_wyborcze (odczyt: ); R. Zych, T. Kowalczyk, Pozbawienie praw publicznych jako środek karny w aspekcie realizacji praw wyborczych, w Przegląd Prawa Konstytucyjnego, nr 2/2012 za: marszalek.com.pl/przegladprawakonstytucyjnego/ppk10/06.pdf (odczyt: ); A. Gumowska, Ograniczenia praw wyborczych w prawie polskim, za: 40

41 M O J E N O T A T K I P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A elsa.warszawa.pl/dokumenty/konkursy/przedmiotowe-konstytucyjne-gumowska.pdf (odczyt: ); Pozbawienie prawa wyborczego, , za: biznes.interia.pl/news/pozbawienie-prawawyborczego, (odczyt: ); K. Wilimborek, Pozbawienie praw wyborczych, , za: INFOR.pl/prawo/wybory/inne-wybory/203782,Pozbawienie-praw-wyborczych.html (odczyt: ) itd. Jako ciekawostkę, można przypomnieć, iż pierwsze prawo do głosowania wywalczyły kobiety w amerykańskim stanie Wyoming w 1869 roku. W całych Stanach Zjednoczonych kobiety uzyskały możliwość głosowania w 1920 roku. W ślad za mieszkańcami Wyoming poszli obywatele Nowej Zelandii, którzy przyznali Nowozelandkom możliwość głosowania w roku W 1903 roku do tego grona dołączyły także kobiety z Australii. Na starym kontynencie jako pierwsze przy urnach znalazły się mieszkanki Finlandii (1906 rok). W ślad za nimi poszły: Norwegia (1913 rok), Islandia i Dania (1915 rok), Rosja, Holandia, Kanada (1917 rok). Polska dołączyła do tego grona w roku Francja, uchodząca za kraj liberalny, obdarzyła swoje kobiety prawami wyborczymi w 1944 roku. W całej Szwajcarii kobiety uzyskały czynne prawa wyborcze dopiero w 1990 roku, choć w części kantonów mogły wybierać swoich przedstawicieli już od 1971 roku. W Arabii Saudyjskiej czy Brunei kobiety wciąż nie mają praw wyborczych (źródło: Czynne prawo wyborcze, za: pl.wikipedia.org/wiki/czynne_prawo_wyborcze, odczyt: ). 41

42 M A R K E T I N G W Y B O R C Z Y P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Teorii w zakresie marketingu wyborczego jest dużo. Kontrowersji też nie brakuje, bowiem pojawiają się pytania czym on jest? Jak go definiować? Jakby było tego mało niektórzy publicyści używają go w dowolny dla siebie sposób. Dodatkowo mowa jest także o tzw. czarnym marketingu politycznym. W takim razie czy istnieje biały marketing polityczny? Jak odnieść sam marketing polityczny do public relations, public affairs czy lobbingu? Czy uzasadnione jest także używanie takich terminów jak: marketing wyborczy oraz marketing powyborczy? 79. Nie jest naszym celem udzielenie jednoznacznych odpowiedzi na powyższe pytania, jednak pewne mechanizmy działające w sferze marketingu wyborczego rzeczywiście działają skutecznie i mogą służyć jako środki osiągnięcia celów aktywizacyjnych dla seniorów. W ujęciu klasycznym, marketing wyborczy traktowany jest jako cześć dyscypliny zwanej marketingiem politycznym. W pewnym sensie odpowiada on za dynamikę zmian obserwowanych współcześnie w kontekście rozwoju strategii wyborczych podmiotów rywalizacji na wciąż ewoluującym rynku wyborczym 80. W swojej istocie marketing wyborczy składa się z działań prowadzonych podczas kampanii wyborczej, celem popularyzacji danego kandydata, partii politycznej czy też konkretnego programu politycznego, z którym jest związany. Łatwo też się domyśleć, iż jest on prowadzony poprzez prasę, telewizję oraz inne popularne środki masowego przekazu. W obecnych czasach ma on bardzo ważne znaczenie w kampanii wyborczej i to on przede wszystkim decyduje o wykreowaniu kandydata i jego późniejszych wynikach w wyborach 81. Sam marketing polityczny również jest różnie definiowany w literaturze przedmiotu. Najczęściej określa się go jako zespół teorii, metod i praktyk społecznych mających na celu przekonanie obywateli, by udzielili poparcia politykowi, partii lub programowi politycznemu 82. Innymi słowy, trudno zauważyć nawet zasadniczą różnicę między marketingiem politycznym 79 P. Gołębiowski, Marketing polityczny jest tylko jeden, , za: marketingpolityczny.org/marketing-polityczny-jest-tylko-jeden/#.u1ao-vl_vh4 (odczyt: ). 80 Por.: Marketing wyborczy, za: ekonom.info/1734-marketing_wyborczy (odczyt: ). 81 Marketing wyborczy, za: pl.wikipedia.org/wiki/marketing_wyborczy (odczyt: ). 82 K. Przybylska, Marketing polityczny jako narzędzie zdobycia i utrzymania władzy w Zeszyty naukowe nr 1 / 2003 Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, s. 65 za: wse.bochnia.pl/zn/1-4.pdf (odczyt: ). 42

43 POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P wyborczym, tym bardziej, iż marketing polityczny jest raczej tylko jedną z wielu form komunikacji politycznej. Może zatem być on rozumiany jako zespół teorii, metod, technik i praktyk społecznych mających za zadanie realizację już wymienionych celów - przekonanie obywateli, by udzielili poparcia politykowi, partii lub projektowi politycznemu83. Mówiąc wprost, mamy do czynienia z kampanią wyborczą. I skoro teoretyczne rozważania nie są naszym celem, przejdźmy do omówienia niektórych jej form. Kampania wyborcza bezpośrednia Niestety kampania bezpośrednia nie jest w Polsce popularną metodą pozyskiwania zwolenników, mimo iż jest bardzo skuteczna. Wielu kandydatów obawia się spotkań twarzą w twarz z wyborcami, wolą raczej wydrukować ulotki bądź udzielić wywiadu dla lokalnej gazety. Kampania bezpośrednia jest metodą tanią, choć wymaga od kandydata, aby poświęcił on dużo czasu i energii 84. Wydaje się, iż właśnie taka forma dotarcia do wyborców, może być jedną z najskuteczniejszych i logicznych kampanii dla seniorów co najmniej z kilku powodów: seniorzy raczej nie boją się spotkań twarzą w twarz, najczęściej nie stać ich na drukowanie plakatów i ulotek oraz ich kolportaż, nie brakuje im czasu oraz energii itd. Istnieje wiele sposobów prowadzenia kampanii bezpośredniej, zaś my się skupimy tylko na kilku z nich. Szerzej zob.: M. Ratajczak, Marketing w polityce. Czyli jak wygrać wybory, za: marketingwpolityce.zgora.pl/marketing.htm (odczyt: ). 84 Por.: Kampania wyborcza bezpośrednia, , za: marketing-polityczny.blogspot.com (odczyt: )

44 Pierwszy, to po prostu zbieranie podpisów w celu rejestracji komitetu wyborczego 85. Można to zorganizować na ulicy, ustawiając stoliki i krzesła, a najlepiej pod parasolem (z logo swojego komitetu, o ile takowy istnieje). Można też w tym celu odwiedzać wyborców w ich domach. Przez lata funkcjonowania w danym środowisku, praktycznie u każdego seniora znajdzie się szeroki krąg znajomych i przyjaciół. Jednak należy pamiętać, iż podpisy trzeba zbierać tylko na specjalnie do tego przygotowanych formularzach z rubrykami na nazwisko, imię, adres zamieszkania, PESEL i podpis 86. Kolejnym sposobem może być kolportaż materiałów wyborczych, plakatów, listów czy też ulotek. Specjaliści często radzą zwracać dużą uwagę na ubrania. Chodzi o wyeksponowanie logo ugrupowania i nazwiska swojego kandydata może to być bluza, płaszcz przeciwdeszczowy, parasol (jeśli jest to możliwe) itd. 87 Kampania na zasadzie od- d r z w i - do- d r z w i służy m. in. nie tylko przekonywaniu wyborców, lecz też stanowi cenne źródło informacji o wyborcach. [ ] Spotkanie, które czasem ogranicza się do uścisku dłoni, zostaje w pamięci wyborcy i w przypadku wątpliwości w czasie głosowania może mieć 85 Szerzej zob.: Rozdział 11, Komitety wyborcze art , Ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks Wyborczy op. cit. 86 Przykładowy formularz rejestracji komitetu wyborczego: 87 Por.: Kampania wyborcza bezpośrednia op. cit. 44

45 istotne znaczenie 88. Te działania mogą realizować wolontariusze lub specjalnie do tego wynajęci pracownicy. Powodzenie tak prowadzonej kampanii zależy od [ ] jakości nadzoru realizacji planu, poziomu doświadczenia i motywacji pracownika, jego zdolności komunikacyjnych, skuteczności apelu kandydata skierowanego do publiczności, terytorium na którym prowadzona jest kampania [ ] 89. Z drugiej strony warto dla każdego przygotować również identyfikator z imieniem i nazwiskiem kandydata. Jeśli materiały wyborcze mają być rozpowszechnione szybko i efektywnie należy to dobrze zaplanować, każdemu wyznaczyć sektor, w którym ma roznosić ulotki bądź listy, rozdać mapę terenu. Najlepiej, gdy [ ] ochotnicy, pracują [ ] w grupach 2-3-osobowych 90. Nie wolno ignorować także poczty. W kampanii wyborczej partie wysyłają materiały, które promują program wyborczy, różnego rodzaju ulotki, listy od kandydatów. Celem tych działań jest promocja programów i kandydatów, mobilizacja opinii publicznej, by wywarła wpływ na politycznych liderów, zbieranie pieniędzy na kampanię oraz rekrutacja nowych członków dla grup i stowarzyszeń [ ]. Technika poczty bezpośredniej realizowana jest poprzez pocztę tradycyjną (listy i ulotki znajdujące się w skrzynce listowej) oraz pocztę elektroniczną tzw. e-marketing [ ]. Zaletą poczty bezpośredniej jest to, iż pozwala na selektywność rynku. Adresowana jest do konkretnych grup wyborców. Umożliwia indywidualizację przekazu. To w zależności od głosującego tworzona jest oferta polityczna oraz właściwy komunikat. Jednakże w przypadku zbyt dużej ilości tak otrzymywanych informacji zmęczony wyborca wyrzuca je bez przeczytania do kosza bądź natychmiast usuwa ze skrzynki mailowej 91. Następnym sposobem jest bardzo ważna metoda ankietowania, która odgrywa podstawową rolę wszędzie tam, gdzie zależy nam na wypowiedziach wyborców i na ich interpretacji w celach naszej kampanii wyborczej. Ankietowanie, dzięki któremu kandydat może się dowiedzieć, jakie sprawy są naprawdę ważne dla jego wyborców, czy zamierzają wziąć udział w wyborach i 88 M. Narloch, Instrumentalizm działań marketingowych w kampaniach wyborczych, w Colloquium wydziału nauk humanistycznych i społecznych, Kwartalnik 1/5/2012, s , za: publikacjeonline.wnhis.iq.pl/numery/v/mn.pdf (odczyt: ). 89 M. Narloch, Instrumentalizm działań marketingowych op. cit.; szerzej zob.: O niestandardowych kanałach dotarcia do wyborców, za: redlink.pl/pl/blog_redlink/o_niestandardowych_kanalach_dotarcia_do_wyborcow.html (odczyt: ); M. Nieć, Kampania wyborcza uwagi politologa o genezie idei, w Rocznik Nauk Społecznych, tom 4/40, nr 3/2012, s itd. 90 Kampania wyborcza bezpośrednia op. cit.; por. też: O niestandardowych kanałach op. cit.; M. Nieć, Kampania wyborcza uwagi op. cit. 91 M. Narloch, Instrumentalizm działań marketingowych op. cit., s

46 na niego głosować 92. Z całą pewnością ankietowanie należy przeprowadzić na początku kampanii wyborczej, bowiem pomaga ono dobrać temat tej kampanii i hasła wyborcze. Ankieta powinna być krótka, a pytania sformułowane w sposób jasny i oczywisty 93. Poniżej, w przypisie, są przedstawiane przykładowe pytania na poziomie samorządowym, które mają charakter raczej badawczy 94. Następny sposób to po prostu odwiedziny kandydata u wyborcy. Są one okazją do wręczenia materiałów wyborczych oraz krótkiej rozmowy w celu przekonania wyborcy do wzięcia udziału w wyborach i poparcia danego kandydata. Najlepsza pora na takie wizyty to godziny Odwiedziny powinny być krótkie. [ ] Warto zachowywać się grzecznie i z szacunkiem, nawet jeśli druga strona nie przestrzega tych zasad. W czasie odwiedzin kandydat spotka zarówno swoich zwolenników, przeciwników, jaki osoby niezdecydowane. Spotkania z tymi ostatnimi stanowią największą szansę na pozyskanie 92 Por.: Kampania wyborcza op. cit.; por. też: S. Trzeciak, Kampania wyborcza. Strategia sukcesu. Przewodnik dla kandydatów i sztabów wyborczych, wyd. Zysk i S-ka, Poznań Por.: Kampania wyborcza bezpośrednia, , za: marketing-polityczny.blogspot.com (odczyt: ). 94 A oto pytania: 1. Czy któryś z radnych (bądź kandydatów na radnego) kiedykolwiek zwrócił się do Państwa z podobną prośbą o wskazanie konkretnych zadań do wykonania? Proszę wstawić znak X przy właściwej odpowiedzi. Tak Nie Nie pamietam 2. Jakie problemy uważa Pani / Pan za najistotniejsze dla naszego osiedla / miasta / powiatu / województwa? Proszę wpisać je poniżej. 3. Czy od czasu kadencji samorządu gminnego / powiatowego / wojewódzkiego wydarzyło się coś istotnego w naszym mieście? Proszę wstawić znak X przy właściwej odpowiedzi. Tak Nie Nie wiem 4. Jakimi w pierwszej kolejności 10 sprawami powinni zajmować się radni gminy / miasta / powiatu / sejmiku wojewódzkiego? 46

47 zwolennika, warto te osoby zachęcać do udziału w wyborach i głosowania na danego kandydata 95. Sęk w tym, jak twierdzą eksperci, iż najważniejszą grupą wyborców są właśnie niezdecydowani. Własnych zwolenników przekonywać nie trzeba, zagorzałych przeciwników raczej nie da się przekonać, więc zasadnicza walka toczy się o głosy niezdecydowanych. Korelację między tymi trzema grupami wyraźnie wydać na poniższym schemacie: Opracowanie: S. Trzeciak, Kampania wyborcza. Strategia sukcesu op. cit., s. 30. Skuteczność podobnych spotkań jest bardzo wysoka w wyborach samorządowych również ze względu na mniejszą ilość wyborców, kiedy w rachubę wchodzi kilkaset a nie kilka tysięcy osób. Ostatnim sposobem jest spotkanie wyborcze. Frekwencja nie zawiedzie organizatorów, jeśli temat spotkania będzie ważny dla mieszkańców i będzie ich bezpośrednio dotyczył, warto zatem mówić o remoncie szkoły, a nie o ograniczaniu zadłużenia gminy. W spotkaniu może uczestniczyć jeden kandydat lub kilku, w tym ostatnim przypadku będziemy mieli do czynienia z debatą Por.: Kampania wyborcza bezpośrednia op. cit.; por. też: S. Trzeciak, Przygotowanie strategii kampanii wyborczej, , za: wspolnota.org.pl/index.php?id=9&tx_news_pi1%5bcontroller%5d=news&tx_news_pi1%5baction%5d=d etail&tx_news_pi1%5bnews%5d=22759&chash=6b2a6e22eac027a68a8dd6a7fe1e5736 (odczyt: ). 96 Por.: Kampania wyborcza bezpośrednia op. cit.; szerzej zob.: S. Trzeciak, Przygotowanie strategii kampanii op. cit.; A. Frączek, Komunikacja polityczna podczas kampanii wyborczych, w Studia Gdańskie, t. VII, s , za: studiagdanskie.gwsh.gda.pl/tom7/studia%20vii%20s pdf (odczyt: ) itd. 47

48 Internetowa kampania wyborcza Trudno dzisiejsze kampanie wyborcze wyobrażać sobie bez Internetu. I nie ma znaczenia o jaką grupę wiekową chodzi. Cała tajemnica w tym, iż Internet posiada szczególne cechy: Internet jest multimedialny. Obok siebie może istnieć słowo pisane, mówione, zdjęcia, rysunki, wykresy, nagrania video; Stwarza wiele form i możliwości komunikacji z odbiorcą. Dzięki niemu możliwa jest rozmowa na żywo z użytkownikami Internetu, przeprowadzanie ankiet, ing zamiast tradycyjnych ulotek czy listów wysyłanych do obywateli; Oferuje różne metody promocji od bannerów reklamowych poprzez poinformowanie katalogów zasobów internetowych, ogłoszenie jej w grupach dyskusyjnych, podawanie adresu internetowego w ogłoszeniach prasowych i na drukach reklamowych, aż do wysyłania listów do potencjalnych wyborców; Internet dysponuje dużym zasobem miejsca dzięki czemu można publikować zarówno aktualne materiały jak i archiwalne; W Internecie można dowolnie żonglować informacjami o działalności partii i polityków w dowolnym czasie 97. Oczywistą zaletą prowadzenia marketingu wyborczego przy pomocy Internetu jest jego prężny rozwój. W gruncie rzeczy codziennie liczba internautów zwiększa się, co powoduje, że informacja trafia wciąż do nowych osób 98. Jednak nadmiar euforii tutaj może być szkodliwy, bowiem zarówno internauci, jak i różnorodni dostawcy usług internetowych doceniają dobrodziejstwa Internetu, zwiększając ilość i intensywność ofert nie do odrzucenia. Skutkiem tego jest coraz szybciej malejące zainteresowanie internautów tymi ofertami po prostu mają dość. Nie możemy więc się dziwić, że ogromna część naszych materiałów wyborczych trafi do kosza ów, zanim zostanie nawet zauważona przez odbiorców. Należy z całą stanowczością stwierdzić, że bardzo ciężko jest dziś prowadzić tylko kampanię on-line i odnieść 97 A. Kafara, Internet w marketingu politycznym, za: ibap.pl/raporty-i-analizy/analizy/internet-wmarketingu-politycznym.html (odczyt: ). 98 Szerzej zob.: M. Schroeder-Polak, Marketing polityczny na przykładzie witryn internetowych kół poselskich i klubów parlamentarnych w Sejmie RP VI kadencji, w Refleksje. Pismo naukowe studentów i doktorantów WNPiD UAM, nr 4, jesień-zima 2011, s , za: refleksje.edu.pl/wpcontent/uploads/2013/07/refleksje-nr pdf (odczyt: ). 48

49 wyborczy sukces. [ ] Internet to wciąż jedynie dodatek, ważny, ale tylko dodatek do tradycyjnie prowadzonej kampanii wyborczej. Narzędzi do prowadzenia kampanii on-line nie jest tak naprawdę dużo. Oczywiście są portale społecznościowe, komunikatory, serwisy do publikacji zdjęć, fora, można tworzyć i publikować filmiki, prowadzić bloga, a także własną stronę internetową. Ale nie w ilości narzędzi drzemie tajemnica skuteczności, a w pomysłach na ich wykorzystanie. To jest najważniejsze. Nawet najlepszy skalpel w rękach słabego chirurga nie uratuje pacjenta. Zawsze należy o tym pamiętać 99. Mimo to, nie trzeba unikać internetowej reklamy politycznej szczególnie w postaci klasycznych bannerów reklamowych wąskich pasków grafiki, często animowanych. Bannery zamieszczane są w często odwiedzanych miejscach, takich jak portale czy internetowe edycje gazet. Można też poprosić swoich sympatyków o nieodpłatne umieszczenie takiego bannera na ich prywatnych stronach 100. M O J E N O T A T K I 99 P. Gołębiowski, Internetowe kampanie wyborcze (rozmowa z Michałem Lange), , za: marketingpolityczny.org/internetowe-kampanie-wyborcze/#.u1egqvl_vh4 (odczyt: ). 100 Szerzej zob.: J. Zieliński, Marketing polityczny a Internet, za: poszukiwania.files.wordpress.com/2008/07/marketing.pdf (odczyt: ). 49

50 50

51 M A S S M E D I A P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Zważywszy na omawianą materię, wydaje się być zasadną również prezentacja f u n k c j i ś r o d k ó w m a s o w e g o p r z e k a z u (mass mediów 101 ). Media mają wiele funkcji, z których zostały przytoczone najistotniejsze: audiowizualne środki techniczne, które przekazują informacje w skali świata, kraju czy regionu (prasa, radio, telewizja, książka, film, płyty CD/DVD, plakaty, Internet itd.) instytucje rozpowszechniające przekaz dla odbiorcy masowego (wydawnictwa prasowe i książkowe itd.) stacje radiowe i telewizyjne, firmy będące dystrybutorami filmów czy muzyki itd. wszystkie miejsca i obiekty kultu oraz pamięci narodowej i dzieła sztuki, które niosą za sobą informację oddziałującą na masowego odbiorcę Zaznaczmy na marginesie, iż zasadnicze funkcje, które spełniają media, literatura przedmiotu kategoryzuje następująco: - f u n k c j a i n f o r m a c y j n a : zadaniem mediów jest przede wszystkim przekazywanie informacji o tym, co się dzieje (począwszy od najbliższej naszej okolicy aż do całego świata). Proces ten jest osiągany dzięki zaawansowanej technice, więc można szybko i skutecznie dotrzeć do interesujących nas wiadomości; - f u n k c j a k o n t r o l n a : współczesne media (szczególnie w krajach demokratycznych) poza przekazywaniem informacji zajmują się również oceną postępowania jednostek, grup społecznych czy też instytucji lub nawet całego państwa; - f u n k c j a o p i n i o t w ó r c z a : oczywiście podczas przekazywania zasadniczą istotną rolę odgrywa to, czy informacja została wyeksponowana, czy też nie, bowiem w ten sposób albo podwyższa się, albo się obniża wartość i wpływ informacji; - f u n k c j a r e k r e a c y j n a i e d u k a c y j n a : funkcja ta warunkuje gwarancję takiej oferty jej użytkownikom, aby spełnić ich potrzeby oraz zapewnić program odpowiadający różnym gustom; - m e d i a j a k o c z w a r t a w ł a d z a : w krajach demokratycznych dzięki funkcjonowaniu wolnych i niezależnych mediów często dochodzi do zapobiegania malwersacji w różnych warstwach społecznych; - f u n k c j a k u l t u r o t w ó r c z a : media bez wątpienia odpowiedzialne są za popularyzacją kultury, jej rozpowszechnianie i, co więcej, mogą wprowadzać do języka całkiem nowe formy słownikowe oraz przedstawiać najprzeróżniejsze formy przekazu (szerzej zob.: Podział i funkcje mass mediów, za: webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:wuujg- SBVh8J: &ct=clnk&gl=pl (odczyt: ); Funkcje mediów, za: edukacja.mazowsze.pl/material.php?tekst=23&tytul=funkcje_medi%f3w (odczyt: ); G. Łęcicki, Integracyjna oraz dezintegrująca funkcja mediów w społeczeństwie informacyjnym, w: Kultura Media Teologia, nr 4/2011, s ; Podstawowe funkcje mediów, za: fundacjagenerator.pl/podstawowe-funkcje-mediow (odczyt: ) itd.). 102 Por.: Mass media - pojęcie, definicja, charakterystyka, za: wypracowania24.pl/wypracowanie/massmedia-pojecie-definicja-charakterystyka/drukuj (odczyt: ); A. Kruszewska, Mass media i edukacja, za: google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0cceqfjaa&url=https%3a%2f%2fwww 51

52 Media, z pomocy których korzystamy w trakcie kampanii wyborczej, możemy podzielić na: m e d i a t r a d y c y j n e : czyli komunikacja odbywa się jednokierunkowo film, książka, gazeta itd. m e d i a i n t e r a k t y w n e : przepływ informacji jest w dwie strony Internet, telekomunikacja podczas programów TV / radio itd. Szczególnie z perspektywy kampanii wyborczej, nie wolno zlekceważyć znaczenia i siły mediów interaktywnych. Obejmują one takie środki przekazu, jak fora dyskusyjne, gry internetowe, telewizję interaktywną, telefonię mobilną itd. 103 Tradycyjnie przyjęło się też, ze względu na tempo dostarczania odbiory informacji, mówić o mediach: wolnego kroku (które charakteryzują się silnym oddziaływaniem, bowiem w ich przypadku odbiór danej informacji odbywa się w sprzyjających warunkach, w atmosferze spokoju, a do tej informacji odbiorca może parokrotnie powracać); szybkiego kroku (które przekazują informację na gorąco, w pośpiechu i tylko część z niej zostaje akceptowana przez nas, powodując słabą percepcję istoty informacji). Niemiej ważna jest też kwestia interpretacji przekazu przez odbiorcę. Z tej perspektywy wyróżniamy:.pulib.sk%2fweb%2fkniznica%2felpub%2fdokument%2fkancir1%2fsubor%2fkruszewska.pdf&ei=h_ mnu4upnqojzapi5olqca&usg=afqjcnep7i6adtfylpwm9wihprpo_ofy1g (odczyt: ) itd. 103 Szerzej zob.: Rola mediów interaktywnych we współczesnej kulturze, , za: roch.info/blog/2006/07/rizami-calosc (odczyt: ); Interaktywna ewolucja mediów, za: web.archive.org/web/ / sfera.net.pl/scripts/detail.php?id=160 (odczyt: ). 52

53 m e d i a g o r ą c e (np. prasa, radio, TV itd. ich przekaz jest jednoznaczny, wręcz despotyczny, bowiem narzuca własną interpretację i nie ma możliwości polemizowania; m e d i a z i m n e (np. TV, Internet itd., bowiem przekaz jest wielokanałowy i wielowymiarowy, można dyskutować, polemizować, zinterpretować w sposób odmienny, niż przewiduje nadawca) 104. Warto podkreślić, iż wpływ mass mediów może się przejawiać dwojako: transmisja przekazu społecznego, stymulacja poszczególnych jednostek do indywidualnego i czynnego udziału w życiu społecznym. Innymi słowy, w rachubę wchodzi nie tylko tzw. propagowanie wytwarzanych informacji, lecz też ich rozpowszechnienie 105. M O J E N O T A T K I 104 Por.: J. Sapeta, Rodzaje i funkcje środków masowego przekazu, za: wosna5.pl/rodzaje_i_funkcje_srodkow_masowego_przekazu (odczyt: ); A. Kozłowska, Oddziaływanie mass mediów, wyd. SGH, Warszawa Szerzej zob.: Mass media - pojęcie, definicja, charakterystyka, za: wypracowania24.pl/wos/1759/massmedia-pojecie-definicja (odczyt: ); Z. Melosik, Mass media, tożsamość i rekonstrukcje kultury współczesnej, w: Media - Edukacja op. cit., s itd. 53

54 54

55 A U T O P R E Z E N T A C J A - B U D O W A N I E W Ł A S N E G O W I Z E R U N K U P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A W zakresie autoprezentacji i budowania własnego wizerunku literatura przedmiotu jest bardzo bogata praktycznie na każdym poziomie 106. Wszak, kreowanie pozytywnego wizerunku polityka, czy kandydata w kampanii wyborczej wymaga ogromnej wiedzy i zaangażowania wielu specjalistów z różnych dziedzin, między innymi takich jak: public relations, marketing, psychologia, wizaż, stylizacja, fotografia, poligrafia, media itd. 107 Poza tym, nie jest naszym celem samo kreowanie wizerunku polityka, bowiem: wizerunek rozumiany jako wyobrażenie o polityku powstające w świadomości wyborców jest pochodną procesu kształtowania systemu jego tożsamości. Im bardziej świadomie jest on kształtowany, tym większa szansa, że luka między tożsamością a wizerunkiem będzie mniejsza. Kształtowanie tożsamości polityka jest procesem. Ciekawą różnicą pomiędzy procesem kształtowania tożsamości polityka a marki produktu jest wspólny dla wszystkich nabywców moment, w którym dokonują wyboru (zakupu) 108. Będziemy więc rozmawiać o pewnych podstawowych zagadnieniach, które mogą być przydatne seniorom, w szczególności w procesach lobbowania czy konsultowania zagadnień, których pomyślny rozwój jest w interesach samych seniorów. Więc czy wizerunek 109 jest tylko kwestią wyglądu? Tak, ale Rzecz polega na tym, iż sam wygląd, mimo arcyważnego znaczenia, jest tylko częścią całokształtu, bowiem aby naprawdę zrobić dobre wrażenie potrzebne są także wiedza, określone umiejętności doboru ubioru, sposobu 106 Por.: Jak zmienić zwykłego człowieka w polityka marketing polityczny, , za: insourcepr.com/blog/jak-zmienic-zwyklego-czlowieka-w-polityka-marketing-polityczny (odczyt: ); E. Słobodianiuk, Wizerunek osobisty. Tworzenie wizerunku narzędziami PR, w Zierkało riekłamy, nr 5/2005 (propr.com.ua), za: proto.pl/pr/pdf/wizerunek_osobisty.pdf (odczyt: ); A. Bobrowska, M. Garska, Elementy kreacji wizerunku podmiotu politycznego w rzeczywistości wyborczej, w: Colloquium wydziału nauk humanistycznych i społecznych, Kwartalnik nr II/2012, s , za: publikacjeonline.wnhis.iq.pl/numery/vi/abmg.pdf (odczyt: ); O. Mrozowska, Psychologia w polityce - kreowanie wizerunku polityków, , za: cpp-metanoia.com/ogladaj-artykul-32 (odczyt: ) itd. 107 Kreacja wizerunku osoby, praca zb., pod kier. J. Fazlagića, Akademia Ekonomiczna, Poznań 2007, s. 12, za: headmaster.pl/wp-content/uploads/kreacja-wizerunku-osoby.pdf (odczyt: ) 108 A. Gnat, Tożsamość a wizerunek polityka, za: marketingwpolityce.zgora.pl/artykuly/a&y2.htm (odczyt: ). 109 Jedno z popularniejszych słów ostatniego dziesięciolecia, to słowo image (z angielskiego imidż lub z francuskiego imaż ), odpowiednikiem którego po polsku jest po prostu wizerunek. 55

56 zachowania, mówienia, gestykulacji itd. Jeśli chcemy budować pozytywny wizerunek swojej osoby, musimy mieć świadomość tego, że nie wystarczy dobrze się ubrać, zachowywać i umiejętnie rozmawiać - także trzeba mieć co mówić i być specjalistą w swojej dziedzinie. [ ] Kreując pozytywny wizerunek, należy dbać o to, aby nasza wiedza, nasze umiejętności merytoryczne były na jak najwyższym poziomie, a także o to, aby nasze kompetencje były dopełnieniem dobrego wrażenia, jakie robimy na innych 110. Słynne stwierdzenie Amerykanów, iż w ciągu pierwszych 10 sekund, od chwili poznania i zobaczenia kogoś, w naszej świadomości rysuje się obraz tej osoby, rzeczywiście ma rację bytu, bowiem chodzi o pierwsze wrażenie Jakże omylne, ale decydujące i potężnie wpływające na późniejsze kontakty z daną osobą. Ktoś od pierwszego spojrzenia wzbudza sympatię, inny niechęć. Często jest jak w szkole: uczeń zrobi dobre wrażenie i już nie jedno ujdzie mu na sucho. Ale kto by nie chciał wzbudzać sympatii, być lubianym przez innych? Chyba każdy, dlatego pytanie brzmi jak to robić? Prawie hamletowska kwestia, która dręczy niejednego z nas. Bez obaw można stwierdzić, iż mowa jest jednym z najważniejszych czynników, wpływających na nasz wizerunek. I jeśli w dzieciństwie czy we wcześniejszej młodości nie ukształtowała się określona kultura (bądź sposób) mowy, to później niezmiernie trudno to naprawić. Jak w słynnej piosence, tylko nie śpiewać a mówić, bowiem każdy mówić może lepiej lub gorzej, tylko nie o to chodzi Gdzie tam mówić, można nawet krzyczeć, wyć Ale jak dochodzi do bardzo konkretnego wysławiania się, często i gęsto zaczynamy się jąkać, mówić cichym głosem, bez odpowiedniej składni, śmiałości, konkretów itd. Ale najgorsze następuje, gdy boimy się własnej mowy 110 BNN: Kreowanie wizerunku w biznesie i polityce, , za: granty-na-badania.com/2014/02/bnnkreowanie-wizerunku-w-biznesie-i.html#.u1la5fl_vh4 (odczyt: ). 56

57 (trema, strach, przerażenie itd.). A ile talentów się zmarnowało z powodu nieśmiałości i braku umiejętności wypowiadania się Cóż, jest na to tylko jedna rada nie poddawać się i walczyć z tremą i nieśmiałością oraz ćwiczyć umiejętności wysławiania się! Jak? Oto kilka prostych, podstawowych i praktycznych rad! Ćwiczyć w samotności - bez świadków. Znajdźmy jakiś spokojny i cichy kącik i postarajmy się udawać, że przemawiamy do grupy ludzi. Trzeba mówić głośno, jasno i wyraźnie, patrząc (oczyma wyobraźni) w oczy słuchaczy. Już nie ma tremy? Jest to najprostsze ćwiczenie, które z czasem skutkuje, ale na razie nie oszukujmy się, jesteśmy sami, bez świadków. Określona pewność przychodzi, gdy wykorzystujemy każdą okazję i przemawiając do ludzi przypominamy sobie nasze ćwiczenie Warto zapamiętać, iż często trzeba patrzeć w oczy rozmówcy / rozmówców / słuchacza / słuchaczy, bowiem, jeśli ktoś mówi do drugiej osoby i nie patrzy na nią, tylko gdzieś w przestrzeń, staje się od razu podejrzany (może coś ukrywa?) oraz mało przekonujący i wiarygodny (może kłamie?). Nie wolno w tym czasie bawić się np. papierem, długopisem, huśtać się na nogach itd., bo mimo woli damy do zrozumienia, że jesteśmy zdenerwowani albo znudzeni 111. Już w porządku? Aaaa Ręce! Tutaj długopis jest naszym sprzymierzeńcem, ale trzymajmy go spokojnie i nie patrzmy na niego (niby go nie ma). To nie wszystko. Lustro jest również naszym przyjacielem, a nawet powiernikiem. Pamiętacie bajkę? Powiedz zwierciadełko?. Właśnie, ono powie jaką mamy minę i mimikę. Mimika to broń, mimika to przyjaciel ale i wróg oraz zdrajca. Dużo pomoże, ale i dużo zaszkodzi. Krzywienie się, nieuzasadnione głupawe uśmiechanie się albo niekontrolowane ruchy ust i oczu mogą spowodować katastroficzne skutki (niechęć, a nawet wstręt do nas). Również negatywnie wpływa za wolna mowa (słynne yyyyyyyy, aaaaaaaaaa, iiiiiiiiiii, eeeeeeeee po prostu irytują i denerwują) jak i za szybka (wtedy usłyszycie Proszę? Co Pan powiedział? Czy mogłaby Pani powtórzyć? itd.). Starajcie się mówić nie za wolno, ale i nie za szybko! Chyba, że w ogóle nie wiemy o co chodzi, wtedy po prostu lepiej zamilknąć. I co zrobić, jeśli jednak rzeczywiście trzeba zastanowić się nad zadanym pytaniem? Rozwiązanie jest bardzo proste: spokojnym i pewnym głosem 111 Ponad 40% czasu trwania komunikacji, nasza uwaga koncentruje się na oczach rozmówcy i aż 12,5% - na ustach. Patrzenie na drugą osobę oznacza oczekiwanie na odpowiedź bądź reakcję. Ale uwaga! Natarczywe wpatrywanie się w rozmówcę może oznaczać chęć dominacji lub nawet prowokację. 57

58 mówimy: Przepraszam, muszę się zastanawiać, lub Chwileczkę, muszę pomyśleć. A przy okazji, inaczej mówimy w domu, inaczej na ulicy, inaczej w pracy Wszystko jest inaczej, kiedy zastanawiamy się nad sytuacją w jakiej jesteśmy, jednak tak, czy inaczej gwarantem bycia zrozumiałym jest jasna mowa z krótkimi, poprawnymi, logicznymi i pełnymi zdaniami. Zadbajmy o naszą postawę. Rzecz polega na tym, iż nasza postawa mocno wpływa na nasz wizerunek i pozycję. Nie jest nowością, iż lepsza pozycja to większe możliwości realizowania naszych pomysłów i większe szanse zaangażowania w to innych. Otóż w dużej mierze zależy od tego, jak inni nas postrzegają: jako osobę pewną siebie, czy jako bidulkę i smutkę, która umie się tylko mazgaić. Liderem być nie musimy, ale może zasługujemy na więcej, niż na miano szaraka? Kolejny element, to postawa, która jest podstawowym znakiem nadawania informacji innym o sobie, o stanie własnego ducha. Należy zapamiętać, iż postawa wyprostowana oznacza, że jesteśmy śmiali i odważni, gdyż garbienie się stanowi zazwyczaj skutek złej postawy. Jeśli to jest wieloletni nawyk, to już nie jest to takie łatwe do zmiany. Ale opłaca się, i to z wielu względów. Faktem jest, iż prosta sylwetka dodaje siły, energii, czujemy się lepiej, odważniej itd. Sposobów na wyprostowanie (dosłownie i w przenośni) postawy jest dużo. Oto nasza kolejna porcja mini-wskazówek. Specjaliści polecają, na przykład: wszędzie, czy się siedzi czy się stoi, można wyobrazić sobie, że do czubka głowy jest przyczepiona nitka, której drugi koniec zaczepiono gdzieś wysoko, wysoko, a kręgosłup maksymalnie rozciąga się. Unieś lekko brodę, przyciągnij łopatki do siebie, rozluźnij kark, zatocz kilka kółek głową, poruszaj ramionami i barkami, wyobraź sobie, że cały czas masz na głowie jajko i szkoda go stłuc, 58

59 staraj się zawsze zajmować miejsca centralne: daj innym szansę, żeby Cię dostrzegli, siadaj swobodnie, zawsze dbając o wygodę: oprzyj plecy, ułóż ręce na podłokietnikach, nogi lekko do przodu. Jeżeli nie jest ci wygodnie, to wstań natychmiast i poszukaj innego krzesła. Wygodniejszego, jeżeli trudno ci zapanować nad spojrzeniem, prowadząc rozmowę np. z ważnym rozmówcą, ćwicz, powtarzając w myślach imię rozmówcy (jak było przed lustrem). Twoje spojrzenie zrobi wrażenie życzliwego zainteresowania i masz partnerskie relacje, najłatwiej rozluźnić mięśnie twarzy poprzez uśmiech 112, przypominamy, iż dobry głos, to często podstawa sukcesu, panuj nad intonacją; wznosząca się na końcu jakiegokolwiek zdania brzmi jak pytanie, a opadająca jak rozkaz, strój musi pasować do właściciela i do jego stylu życia. Ma być noszony ze swobodą i sprawiać wrażenie w pełni świadomego wyboru, a nie przebrania, elegancja robi wrażenie, ale też bardzo często wymaga inwestycji, niekiedy nawet całkiem poważnych. W tym szaleństwie jest określony schemat, który przedstawiamy poniżej: Stan aktywny mózgu wywołuje mobilizację do czynów, śmiałości i chęci bycia widocznym. Stan pasywny mózgu wywołuje marnotrawstwo czasu, energii oraz nieśmiałość i chęć ukrycia. W sumie wizerunek stanowi indywidualne wyobrażenie, czyli obraz danej osoby, przedsiębiorstwa bądź produktu. Wizerunek nie musi być (i chyba rzadko jest) tożsamy z rzeczywistym przedmiotem czy osobą. Jakie mogą być konsekwencje zaniedbania wizerunku? Można łatwo się domyśleć analizując poniższe ryciny: 112 Pamiętajmy o tym, że nasza twarz odzwierciedla wszystkie przeżywane emocje. Wściekłość i zdenerwowanie są szczególnie wyraźne, otoczenie zaś odbiera je wyjątkowo negatywnie. 59

60 POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P Źródło: opracowanie własne Obraz jest na tyle przejrzysty, iż zbędne są jakiekolwiek komentarze lub analizy, zaś czynnikami, które tworzą całokształt wizerunku człowieka w świadomości innych (poza tym, co już zostało wymienione) są również następujące elementy: cechy zewnętrzne, Wygląd strój, zewnętrzny makijaż, fryzura. sposób komunikowania (słownictwo, logika wypowiedzi, tembr głosu, intonacja), Zachowanie mimika i gestykulacja, postawy i sposób poruszania się, inne elementy niewerbalne. charakter, Indywidualne kompetencje, cechy wiedza, poglądy i wartości113. Przed stworzeniem i wypromowaniem siebie poprzez wizerunek, należy zdecydować, komu chcę się spodobać i odpowiednio do potrzeb tej osoby (czy też grupy osób) należy wyeksponować pewne cechy promowanej postaci114. Koniecznie trzeba też pamiętać, iż wizerunek jest wartością i, jak przykro by nie było, podlega w dużej mierze zasadom ekonomii. O wizerunku raz jeszcze, , za: wizerunek.blox.pl/tagi_b/21832/wizerunek.html (odczyt: ). 114 Np.: jeśli odbiorcą usług mają być renciści i emeryci, to należy postarać się aby postrzegano Cię jako kogoś o stałych poglądach, budzącego poczucie pewności i bezpieczeństwa. Natomiast młodym należy pokazać wesołego, radosnego, pełnego humoru luzaka" a nawet ryzykanta itd

61 Powstaje więc określone koło: P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Kreując wizerunek, trzeba zapamiętać również o tzw. gadającym ciele (tzw. mowa ciała), bowiem informację odbieramy przez wszystkie zmysły, ponieważ w najlepszym przypadku słowa to tylko około 35% tego, co przekazujemy rozmówcy 115. Wystarczy po prostu być nawet w miarę dobrym obserwatorem, aby zanim ktoś się uzewnętrznił, rozpoznać jego emocje, myśli, decyzje, intencje itd. Na przykład, czasami nawet nie zdajemy sobie sprawy, jak bardzo obraźliwe sygnały wysyłamy do innych, chociaż sami bezbłędnie wychwytujemy je u innych: ironicznie uniesione brwi, lekceważąco wysunięta dolna warga, spojrzenie donikąd, zajmowanie się czymś innym, itd. Już rozmawialiśmy o kulturze mowy (w bardzo ogólnym zarysie), ale wypadałoby podkreślić fakt mocnego wpływu na nasz wizerunek tzw. retoryki. Teoretyczny zakres retoryki obejmuje ją jako sztukę pięknego wysłowienia, poprawnego myślenia oraz przekonywania, zaś funkcje retoryki to informacja skierowana do intelektu rozmówcy z racjonalną argumentacją i urzekająco piękną formą logicznej mowy, która jest także emocjonalna, opanowująca wolę słuchacza i wzruszająca. Cóż, jest to piękna rzecz, ale dość zaawansowana i na razie nie za bardzo nam się przyda. Konstytuowanie i kontrolę wizerunku (czy też autoprezentacji) można schematyzować następująco: 115 Na przykład wzrok może przekazać aż 83%, słuch 11%, węch 3,5%, dotyk 1,5% a smak 1,0%. 61

62 Opracowanie na podstawie: A. Talik-Orłowska, Rola wizerunku w dążeniu przedsiębiorstwa do sukcesu, marzec 2003, za swiatmarketingu.pl/index.php?rodzaj=01&id_numer= (odczyt: ). Natomiast korelacje między poszczególnymi elementami całokształtu wizerunku można ująć wedle poniższego schematu: Opracowanie: P. Świątek, W kręgu kultu wizerunku i filozofii ja, za, eioba.pl/a/23cy/filozofiawizerunku-filozofia-ja (odczyt: ). 62

63 M O J E N O T A T K I P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A 63

64 POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P PETYCJE I PRAWA CZŁOWIEKA W encyklopedycznym ujęciu, petycja to pismo zawierające jakąś prośbę, kierowane do władz czy osób na wyższym stanowisku na przykład w sprawie likwidacji szkoły przez gminę w danej miejscowości. Petycję składa się bądź przedstawia. Ma ona większą szansę pozytywnego załatwienia sprawy wówczas, gdy zawarte w niej argumenty będą sformułowane jasno i przekonująco. W potocznym rozumieniu petycją nazywa się dokument podpisany przez wiele osób i skierowany do jakiegoś urzędu 116. Zatem każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mieszkająca lub mająca swoją siedzibę statutową w państwie członkowskim ma prawo do składania petycji do wszystkich instytucji, w tym do Parlamentu Europejskiego117. Najczęściej sięgamy po petycję (pisemną lub ustną), gdy nasze prawa są łamane, naruszane itp. I tu powstaje dość poważne pytanie. Czy rzeczywiście tak jest, czy też tylko nam się tak wydaje (szczególnie, gdy nie jesteśmy prawnikami). Zatem, aby lepiej rozumieć znaczenie petycji, warto w ogólnym zarysie przeanalizować prawa i wolności obywatelskie, których zawsze trzeba bronić. Wedle literatury przedmiotu118, prawa i wolności obywatelskie, w szerokim ujęciu tych pojęć, stanowią określony kompleks bądź rodzaj praw Por.: Petycja, za: pl.wikipedia.org/wiki/petycja (odczyt: ). Artykuł 44, Prawo do składania petycji, Karta praw podstawowych UE. 118 M. Gawlik, Rodzaje i formy ochrony praw i wolności w Polsce, za: racjonalista.pl/kk.php/s,5101 (odczyt: ); Prawa i wolności obywatelskie, za: portalwiedzy.onet.pl/88183,,,,prawa_i_wolnosci_obywatelskie,haslo.html (odczyt: ); R. Stawicki, Prawa i wolności obywatelskie w Polsce po 1918 r. w świetle rozwiązań konstytucyjnych zarys historyczno-prawny, Biuro Analiz i Dokumentacji, wyd. Kancelaria Senatu, Warszawa 2011, za: senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/25/plik/ot-607.pdf (odczyt: ); Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167), za: hfhrpol.waw.pl/pliki/miedzynarodowy_pakt_praw_obywatelskich_i_politycznych.pdf (odczyt: )

65 przysługujących osobie, które upoważniają ją do wymagania od danej instytucji czy państwa podjęcia lub powstrzymania się od niektórych działań. Zasadniczo podobne upoważnienie obowiązuje od chwili nabycia obywatelstwa danego państwa. W powstałych okolicznościach łatwo się domyśleć, iż prawa i wolności obywatelskie w zasadniczym stopniu wiążą osobę z konkretnym systemem politycznym 119 i czynią z niej członka wspólnoty politycznej. Pierwszorzędnym standardem współczesnej demokracji jest zagwarantowanie osobie konkretnych możliwości realizacji własnych interesów poprzez stworzenie konstrukcji praw obywatelskich. Wiele jest uzasadnień praw i wolności obywatelskich, zaś tylko dwa z nich mają istotne i szczególne znaczenie: prawa natury, prawa drugiej generacji. Zgodnie z koncepcją praw natury lub tzw. absolutną koncepcją praw człowieka k a ż d e m u człowiekowi przysługują określone prawa, które wynikają wprost z godności człowieka i są: n i e z b y w a l n e nie można się ich zrzec oraz n i e n a r u s z a l n e istnieją poza władzą i nie mogą być w żaden sposób przez nią regulowane Systemy polityczne współczesnych państw demokratycznych można podzielić na następujące główne kategorie: System parlamentarno gabinetowy (np.: Wielka Brytania, Włochy). Klasyczny system prezydencki (np.: USA). System parlamentarno prezydencki (np.: Francja, Finlandia). Specyficzny system kanclerski (np.: RFN). 120 Szerzej zob.: Art Konstytucji RP; P. Kapusta, Konstytucyjna regulacja wolności i praw jednostki w RP, Uniwersytet Wrocławski, za: prawo.uni.wroc.pl/pliki/15718 (odczyt: ); W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej. Komentarz. 7. Wydanie, wyd. Wolters Kluwer Polska SA, 2013; W. Osiatyński, Wprowadzenie do pojęcia praw człowieka. Materiały edukacyjne przygotowane w ramach programu Socrates Grundtvig Action 1, Law through Experience / CP SK-GRUNDTVIG-G11, za: psep.pl/grundtvig/1/wprowadzenie_do_pojecia_praw_czlowieka.pdf (odczyt: ); S. Ruchała, Współczesne filozoficzne spory o ugruntowanie praw człowieka (rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. K. Ślęczki), Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice 2006, za: sbc.org.pl/content/4445/doktorat2680.pdf (odczyt: ); W. Osiatyński, Prawo Kreona, prawo Antygony, w Gazeta Wyborcza, z dnia ; M. Bodych, Europejska Konwencja Praw Człowieka, czy nadal aktualne są problemy prawne?, za:lexplay.pl/artykul/prawo- Europejskie/europejska_konwencja_praw_czlowieka_czy_nadal_aktualne_sa_problemy_prawne; R. Wojtyszyn, Szkoła prawa natury od Hugona Grocjusza do Johna Locke a, w Studia Erasmiana Wratislaviensia, Uniwersytet Wrocławski, pod red. M. Sadowskiego, Wrocław 2007, s , za: /mises.pl/pliki/upload/radoslaw_wojtyszyn_- _Szkola_prawa_natur_od_Hugona_Grocjusza_do_Johna_Lockea.pdf (odczyt: ). 65

66 Rzecz polega na tym, iż państwo, jako instytucja, ma za zadanie bezwzględną ochronę tych praw. Również za podstawę sprawiedliwości i pokoju na świecie uznawana jest zasada poszanowania Praw Człowieka oraz godności ludzkiej. Pierwszym państwem, które urzeczywistniło ten postulat, była Republika Francuska w 1789 roku. Szczególnie D e k l a r a c j a P r a w C z ł o w i e k a i O b y w a t e l a, która została uchwalona 26 sierpnia 1789 roku, jako preambuła Konstytucji Francuskiej i wywodziła się z filozoficznych oraz politycznych nurtów Oświecenia, sprawiła, iż na starym kontynencie koronowane głowy świata poczuły jak się trzęsą fundamenty ich nieograniczonej władzy, bowiem zawierała ona, między innymi, następujące prawa: wolność słowa i wyznania, równość wobec prawa, suwerenność narodu francuskiego, nienaruszalność praw własności. Chociaż minęły lata, zanim świat rzeczywiście zrozumiał wartość i znaczenie Praw Człowieka, zaś Deklaracja stała się potężną inspiracją dla tych, którzy walczyli o wolność i sprawiedliwość W doktrynie praw i wolności obywatelskich wyróżnia się następujący podział praw człowieka 121 : a) w o l n o ś c i o s o b i s t e, c z y l i p r a w o d o : b) p r a w a i w o l n o ś c i p o l i t y c z n e, c z y l i p r a w o do: życia, wolności osobistej, własności, wolności sumienia i wyznania, wolności wypowiedzi, wyboru miejsca pobytu i poruszania się itp. obywatelstwa, możliwości uczestniczenia w życiu publicznym, czynne prawo wyborcze, bierne prawo wyborcze, wolność zrzeszania się, 121 Przynajmniej zgodnie z Międzynarodowym Paktem Praw Człowieka z 1966 roku oraz Powszechną Deklarację Praw Człowieka. 66

67 c) w o l n o ś c i i p r a w a e k o n o m i c z - ne 122, s o c j a l n e i k u l t u r a l n e, c z y l i p r a w o 123 do: prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji, prawo do składania wniosków, petycji, skarg, dostęp do informacji o działaniach władz i osób publicznych, równy dostęp do służby publicznej. ochrony zdrowia, nauki, pracy, odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia, zapewniającego jednostce i jej rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej, pomocy socjalnej (ogólnie), prawo do własności, prawo dziedziczenia, wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania. O b o w i ą z k i o b y w a t e l a RP dzielą się na dwie grupy. Do pierwszej należą: a. obowiązki przestrzegania prawa polskiego, b. płacenia podatków, c. dbałość o stan środowiska naturalnego. Do drugiej grupy zalicza się: 122 W gruncie rzeczy społeczeństwo obywatelskie nie jest w Heglowskim ujęciu jedynie przestrzenią powszechnego konfliktu i konkurencji, lecz także sferą wzajemności dlatego też stanowi ono źródło regulacji życia ekonomicznego (S. Avineri, Paradoks społeczeństwa obywatelskiego w strukturze Heglowskiej koncepcji etyczności, w Przegląd filozoficzno-literacki, nr 1/7/2004, str Przekład na podstawie: S. Avineri, The Paradox of Civil Society in the Structure of Hegel s Views of Sittlichkeit, w Philosophy & Theology. Marquette University Quarterly, vol. I, no. 2, 1986, za pthm.org.pl/downloads/teksty-avineri01.pdf, s. 9). 123 Prawa te nazywają również prawami drugiej generacji, bowiem pojawiły się one dopiero po dłuższym czasie po postulacie zagwarantowania wolności osobistych i praw politycznych. Jakkolwiek warto nadmieniać, iż ostatnio pojawiają się również postulaty o prawach trzeciej generacji (m.in. chodzi o możliwość domagania się nieskażonego środowiska naturalnego). 67

68 a. obowiązek wierności Rzeczypospolitej Polskiej, b. troskę o dobro wspólne oraz c. obowiązek obrony ojczyzny, obejmujący służbę wojskową. Konstytucja RP ujmuje stosunki Państwo Osoba z perspektywy liberalnej teorii praw człowieka 124, bowiem przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych 125. Dlatego, zgodnie z konstytucją zasada ta dotyczy praktycznie każdej sfery naszego życia. Innymi słowy mamy styczność z prawami obywatela i prawami człowieka jako pojęciami, jak mawiają niektórzy naukowcy, pierwotnymi. Otóż w tych okolicznościach naturalnym i logicznym jest następujący podział praw i wolności: wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne, wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne Szerzej zob.: Ł. Machaj, Liberalizm a prawa człowieka, Uniwersytet Wrocławski, za: bibliotekacyfrowa.pl/content/37370/002.pdf (odczyt: ); Ks. M. Morawski T. J., Teoria liberalna a chrześcijańska o państwie, w: Podstawy etyki i prawa, Kraków 1930, s , za: fronda.pl/blogi/czytanki-dawne-i-nie-tylko/teoria-liberalna-a-chrzescijanska-o-panstwie,35704.html oraz fronda.pl/blogi/czytanki-dawne-i-nie-tylko/teoria-liberalna-a-chrzescijanska-o-panstwie- 2,19988.html (odczyt: ); R. Weatherley, Wyzwanie dla ortodoksji państwa: Nowe akademickie myślenie o prawach człowieka, China Rights Forum 1999, za: hfhrpol.waw.pl/tybet/weatherley.html (odczyt: ). 125 Art. 30 Konstytucji RP. 126 Dla uproszczenia zrozumienia różnic między państwem d e m o k r a t y c z n y m, państwem a u t o r y t a r n y m a państwem t o t a l i t a r n y m, proponujemy po prostu porównywać niżej opisane ich cechy (za: sciaga.pl/tekst/ cechy_panstwa_demokratycznego_autorytalnego_i_totalitarnego, odczyt: ): Cechy państwa demokratycznego 1. Pluralizm polityczny, 2. Wolne wybory, 3. Trójpodział władzy, 4. Władza sprawowana przez dużą grupę społeczną, 5. Przestrzeganie praw człowieka, 6. Wolność słowa, 7. Najważniejszą wartością człowiek. jest Cechy państwa autorytarnego 1. Dyktatura (jeden władca), 2. Najważniejszą wartością jest państwo a prawa człowieka nie są przestrzegane, 4. Potępienie zasad demokracji, wolnych wyborów i pluralizmu, 5. Zmuszanie społeczeństwa do bierności w życiu politycznym państwa, 6. Wzmacnianie władzy wykonawczej, 7. Brak wolności słowa, stowarzyszeń i zgromadzeń. Cechy państwa totalitarnego 1. Dyktatura i zmuszanie społeczeństwa do aktywnego udziału w życiu politycznym państwa, 3. Kult wodza i stosowanie terroru, 5. Kontrola władzy nad obywatelami, 6. Działalność tylko partii rządzącej, 7. Brak prywatności i łamane prawa człowieka, 9. Ekspansywność i szukanie wroga publicznego, 11. Rozbudowana policja polityczna i system donosicielstwa, 13. Rozbudowana propaganda, 14. Podporządkowanie środków masowego przekazu oficjalnej ideologii. 68

69 Jakkolwiek istotnym jest również fakt, iż Konstytucja wyraźnie podkreśla, że każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji 127. Ochrona praw człowieka i obywatelskich, zagwarantowana obecną Konstytucją, składa się z wielu elementów prawnych, jakkolwiek warto zwrócić uwagę na to, że najważniejszym z nich jest fakt, iż każdy obywatel ma prawo zwracać się do stosunkowo nowej instytucji (od 1988 roku) Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich praw bądź wolności, które zostały naruszone przez władze publiczne. Rzecznik powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu i nie może wykonywać innych funkcji (poza stanowiskiem profesora szkoły wyższej) zajmować innego stanowiska publicznego, należeć do partii politycznej, związku zawodowego, prowadzić jakiejkolwiek działalności niezgodnej z godnością urzędu. Ponadto, Rzecznik, który odpowiada tylko przed Sejmem RP, w swojej działalności jest niezawisły od innych organów państwowych i może: z a s k a r ż y ć do Trybunału Konstytucyjnego niezgodność aktu ustawodawczego z konstytucją, w y s t ą p i ć do Trybunału Konstytucyjnego o dokonanie powszechnie obowiązującej wykładni prawa, w n i e ś ć rewizję nadzwyczajną do Sądu Najwyższego od każdego prawomocnego orzeczenia, 127 Art. 79 Konstytucja RP. 69

70 w y s t ą p i ć do sadu Najwyższego z wnioskami o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawa budzących wątpliwości, z b a d a ć każdą sprawę na miejscu, ż ą d a ć złożenia wyjaśnień itd. 128 Niemniej ważną instytucją jest Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu 129, który jest europejskim organem sądownictwa międzynarodowego powołany do kontroli i przestrzegania praw człowieka. Orzeka on w sprawach praw człowieka zapisanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i jest wyłącznie organem tejże Konwencji. Trybunał został utworzony na mocy wymienionej Konwencji. Ta sama Konwencja i dołączone do niej protokoły określają jego kompetencje i sposób funkcjonowania. W tym przypadku trzeba zapamiętać, iż przed wniesieniem skargi do Trybunału powinny zostać wyczerpane wszelkie krajowe środki prawne. Jest to wymóg wręcz podstawowy, bowiem postępowanie przed Trybunałem stanowi jedynie uzupełnienie środków prawnych dostępnych w każdym państwie, a nie ich zastąpienie. Z perspektywy kompetencji, Europejski Trybunał Praw Człowieka jest sądem właściwym do orzekania w sprawach dotyczących wszelkich uszczerbków praw człowieka zapisanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i protokołach dodatkowych do niej. Na mocy jej postanowień organ ten powołano, i mimo, iż odbywało się to pod auspicjami Rady Europy, Europejski Trybunał Praw Człowieka jest w pełni niezależny Szerzej zob.: Oficjalna strona Rzecznika Praw Obywatelskich, za: po.gov.pl (odczyt: ). 129 Szerzej zob.: Europejski Trybunał Praw Człowieka: Pytania i odpowiedzi, Kancelarię Trybunału, za: echr.coe.int/nr/rdonlyres/b20035a a5f-af49-2b10124acb5f/0/pol_questions_and_answers.pdf (odczyt: ). 130 Europejski Trybunał Praw Człowieka - historia i kompetencje, za: twojaeuropa.pl/833/europejskitrybunal-praw-czlowieka-historia-i-kompetencje, (odczyt: ). 70

71 W Polsce istnieją również inne instytucje, fundacje, stowarzyszenia itd. zajmujące się przestrzeganiem i ochroną praw człowieka 131. Tylko, jak zawsze gdzieś jest jakieś ale! Czy rzeczywiście wszystkie nasze prawa i wolności są w odpowiedni sposób przestrzegane? Niestety od chwili uznania jurysdykcji Trybunału, czyli od r., z Polski trafia do Trybunału spora liczba spraw wnoszonych przez obywateli naszego kraju, które w zdecydowanej większości dotyczą opieszałości funkcjonowania polskich sądów bądź nieprawidłowości odnośnie ograniczania wolności. Jeśli więc mówimy o petycjach na poziomie organów administracji państwowej, to w jakich okolicznościach tzw. szary obywatel może sięgnąć po taką broń? Otóż obywatel ma prawo składać petycje, wnioski i skargi np. w związku z działalnością urzędu. Może je składać we własnym imieniu, a także w imieniu innych osób, jeżeli uzyska na to ich zgodę. Petycje, skargi i wnioski można kierować w szczególności do organów państwowych (np. do ministra, wojewody) oraz do organów samorządu terytorialnego (np. do burmistrza, prezydenta miasta) 132. Artykuł 63 Konstytucji RP wyraźnie podkreśla, iż każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej. Tryb rozpatrywania petycji, wniosków i skarg określa ustawa 133. Natomiast artykuł 227 Kodeksu Postępowania Administracyjnego (KPA) definiuje, iż przedmiotem skargi może być w szczególności zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie zadań przez właściwe organy albo przez ich pracowników, naruszenie praworządności lub interesów skarżących, a także przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw. Co więcej, organy państwowe, organy samorządu terytorialnego i inne organy samorządowe oraz organy organizacji społecznych rozpatrują i załatwiają skargi czy też wnioski w ramach swojej właściwości, zaś pracownik organu państwowego, pracownik samorządowy oraz organu organizacji społecznej, winny niewłaściwego i nieterminowego załatwiania skarg i wniosków, podlega 131 Komitet Helsiński, Amnesty International itd. 132 Por.: Podstawa Prawna, za: petycje.pl/petycjepodstawaprawna.php (odczyt: ). 133 Por. też: Art. 221 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, Dz. U

72 odpowiedzialności porządkowej lub dyscyplinarnej albo innej odpowiedzialności przewidzianej w przepisach prawa 134. Zdrowy rozsądek podpowiada, iż skargę należy skierować do właściwego organu, bowiem przepisy w gruncie rzeczy określają, który organ powinien być adresatem konkretnej skargi. Jednak nie można wykluczyć, iż mogą zaistnieć sytuacje, kiedy przepisy szczególne nie określają innych organów właściwych do rozpatrywania skarg. W tych okolicznościach, zgodnie z artykułem 229 KPA, organem właściwym do rozpatrzenia skargi dotyczącej zadań lub działalności mogą być: 1) rady gminy, rady powiatu i sejmiku województwa wojewoda, a w zakresie spraw finansowych - regionalna izba obrachunkowa, 2) organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego w sprawach należących do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej wojewoda, 3) wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) i kierowników gminnych jednostek organizacyjnych, z wyjątkiem spraw określonych w pkt 2. rada gminy, 4) zarządu powiatu oraz starosty, a także kierowników powiatowych służb, inspekcji, straży i innych jednostek organizacyjnych, z wyjątkiem spraw określonych w pkt 2. rada powiatu, 5) zarządu i marszałka województwa, z wyjątkiem spraw określonych w pkt 2. sejmik województwa, 6) wojewody w sprawach podlegających rozpatrzeniu według kodeksu właściwy minister, a w innych sprawach Prezes Rady Ministrów, 7) innego organu administracji rządowej, organu przedsiębiorstwa państwowego lub innej państwowej jednostki organizacyjnej organ wyższego stopnia lub sprawujący bezpośredni nadzór, 134 Art. 223, Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego. 72

73 8) ministra Prezes Rady Ministrów, 9) organu centralnego i jego kierownika organ, któremu podlega. Ponadto, artykuł 231 tegoż kodeksu uzupełnia, iż w przypadku, gdy organ, który otrzymał skargę, nie jest właściwy do jej rozpatrzenia, obowiązany jest niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie siedmiu dni, przekazać ją właściwemu organowi, zawiadamiając równocześnie o tym skarżącego, albo wskazać mu właściwy organ. Ważne jest też zapamiętać, iż urząd właściwy do załatwienia skargi powinien ją rozpatrzyć bez tzw. zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w ciągu jednego miesiąca, a następnie koniecznie zawiadomić skarżącego o sposobie załatwienia jego skargi 135. Trudno zdefiniować treść skarg (petycji), jednak generalnie rzecz biorąc, artykuł 241 KPA zakłada, iż przedmiotem wniosku mogą być w szczególności (ale nie tylko) sprawy ulepszenia organizacji, wzmocnienia praworządności, usprawnienia pracy i zapobiegania nadużyciom, ochrony własności, lepszego zaspokajania potrzeb ludności. Wynika z tego, iż wnioski składa się do organów właściwych ze względu na przedmiot wniosku 136, innymi słowy chodzi o urzędy, których funkcjonowanie może być poprawione przy wykorzystaniu propozycji lub uwag zawartych w tych wnioskach 137. Warto też pamiętać, że artykuł 246 KPA gwarantuję, iż wnioskodawca ma prawo wnieść skargę, jeżeli jest niezadowolony zarówno ze sposobu załatwienia wniosku, jak i z powodu niedotrzymania przez urząd terminów. Przykład petycji 138 Warszawa, Szanowny Pan Jan Kowalski Prezydent miasta i gminy Ostrowiec Świętokrzyski My, wszyscy niżej podpisani, zwracamy się z uprzejmą prośbą o budowę ścieżek rowerowych na osiedlu ABC. Taka dodatkowa droga ułatwi życie nie tylko 135 Art. 237, Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego. 136 Art. 242, 1, Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego. 137 Podstawa Prawna, op. cit. 138 Źródło: jaknapisac.net/petycja.html (odczyt ). 73

74 rowerzystom, którzy w końcu będą mieli specjalnie wyznaczone trasy, ale i kierowcom i pieszym. P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Jak wskazują ostatnie obserwacje na osiedlu ABC ciągle przybywa rowerzystów. Choć mieszkańcy osiedla chwalą taki środek transportu, ponieważ jest ekologiczny i bezpieczny, to jednak szybko rosnąca grupa rowerzystów zaczyna dominować na chodnikach. Staje się to coraz bardziej niebezpieczne dla pieszych, a szczególnie dla matek spacerujących z dziećmi. Dzięki ułożeniu ścieżek rowerowych bezpieczniejsi będą i rowerzyści, i piesi, i kierowcy samochodów, którzy nie będą już musieli omijać rowerzystów na ulicach. Mamy nadzieję, że pozytywnie rozpatrzy Pan naszą prośbę. Podpisano: 1. Jan Kowalski 2. Janina Kowalska 3. Adam Kowalski M O J E N O T A T K I Z poważaniem Janina Kowalska 74

75 75

76 L O B B I N G I N T E R E S Ó W S E N I O R Ó W P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Czy seniorzy naprawdę potrzebują lobbingu? Tym bardziej, iż powszechnie lobbingiem nazywa się wywieranie wpływu przez zawodowych rzeczników interesów (lobbistów / lobbystów) na władze publiczne 139. Mimo wielu kontrowersji w kwestii działalności lobbingowej, dość rozpowszechniony jest pogląd, iż lobbing, z samej definicji, jest działalnością legalną, opartą o procedury ustawowe i akceptowalną, a nawet będącą wyrazem właściwie rozwijającego się społeczeństwa demokratycznego, zainteresowanego i zaangażowanego w kształtowanie systemu prawnego, który go dotyczy 140. Lobbing w pierwszej kolejności ma na celu informowanie konkretnych osób, ugrupowań o informacjach, które są rzetelne i prawdziwe, a co najważniejsze pomagają i determinują podjęcie działań i decyzji. W przypadku narzędzi Public relations pomagają one nawiązać i podtrzymywać prawidłowe relacje z władzą państwową, parlamentem i wpływać na ustawodawstwo wraz z prawem i jego regulacjami 141. I właśnie można odnieść wrażenie, iż lobbing dotyczy tylko najwyższych sfer funkcjonowania państwa, choć to nie jest prawdą. Niestety w podobnych do w/w opracowaniach trudno znaleźć informację, iż lobbing dotyczy również poziomu samorządowego i właściwie działa na tych samych zasadach, co w Sejmie czy Senacie. 139 Lobbing, za: pl.wikipedia.org/wiki/lobbing (odczyt: ). 140 Ł. Kasza, Uczestnictwo w procesie lobbingowym, , za: prawoprosto.pl/inne-dziedzinyprawa/obywatelskie-menu/118-jak-uczestniczyc-w-procesie-lobbingowym (odczyt: ). 141 Por.: Czym jest Lobbing?, za: mrkt.pl/czym-jest-lobbing (odczyt: ). 76

77 Sprawy lokalnej społeczności także wymagają wsparcia lobbystów i z tego powodu nie należy ignorować znaczenia radnych. Pozyskanie takiej osoby jako sprzymierzeńca może mieć niebagatelne znaczenie dla grupy lobbystycznej. Wpływa na to również fakt, że władza lokalna jest bardziej dostępna niż instytucje ogólnokrajowe 142. Przecież większość definicji lobbingu posiada następujące elementy wspólne: wywieranie wpływu na proces decyzyjny mający charakter działania nakierowanego na konkretny, mierzalny efekt, w przekazie komunikacyjnym dokonywanie wyboru jedynie niezbędnych narzędzi i technik PR, oddziaływanie na decyzje określonego adresata, zgodność lobbingu z normami prawnymi i zasadami etycznymi 143. W swojej istocie lobbing należy do najbardziej skomplikowanych gałęzi Public Relations. Tutaj, żeby efekty nie były odwrotne do zamierzonych, sukces jest owocem bardzo ciężkiej pracy, wszak na poziomie samorządowym znacznie łatwiej jest przygotować kampanię lobbingową, na którą składają się następujące etapy: 1. dogłębna analiza problemu, 2. analiza możliwych scenariuszy zdarzeń, 3. wybór ostatecznego celu do realizacji, 4. stworzenie planu kampanii lobbingowej, 5. realizacja kampanii, 6. ocena uzyskanego efektu 144. Wydaje się, iż głęboka (i zbiorowa) wiedza seniorów z zakresu potrzeb regionalnych (oraz własnych) jest wystarczająca, aby wszystkie 6 punktów zostało spełnionych - lobbing na poziomie władz lokalnych oznacza wpływanie 142 Por.: Lobbing metody wykorzystywane w lobbingu, , za: eduteka.pl/doc/lobbing-metodywykorzystywane-w-lobbingu (odczyt: ). 143 P. Maruszak, Lobbing jako narzędzie public relations etyk(iet)a działania, w infotezy, wyd. Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, vol 3, no 1/2013, za: ujk.edu.pl/infotezy/ojs/index.php/infotezy/article/view/61/187 (odczyt: ). 144 P. Maruszak, Lobbing jako narzędzie op. cit.; por. też: D. M. Ostrowski, Teoria lobbingu - skuteczna kampania, , za: epr.pl/teoria-lobbingu-skuteczna-kampania,lobbying,1392,1.html (odczyt: ); I. Kubicz, Lobbing w praktyce. Wygrana kampania, za: decydent.pl/archiwum/wydanie_68/lobbing-w-praktyce_1325.html (odczyt: ) itd. 77

78 Lobbing pośredni Lobbing bezpośredni na różne grupy odbiorców - od władz miasta i samorządu, aż po lokalne media oraz związki zawodowe 145. Szczerze mówiąc, taki sposób wywierania wpływu na władze lokalne lub regionalne może przybierać rozmaite formy. Grupy interesu mogą oddziaływać na decydentów w sposób bezpośredni lub pośredni 146. Literatura przedmiotu proponuje szereg popularnych metod lobbingu 147, z których przedstawimy te, które mogą być najbardziej skuteczne na szczeblu lokalnym (lub regionalnym): Personalny Pisany spotkania, rozmowy, konferencje prasowe, przyjęcia, wystąpienia publiczne, wizyty, udział w pracach rad samorządowych, tworzenie sieci kontaktów towarzyskich. listy, faksy, e, badania, dane statystyczne, artykuły. autorytety środowiskowe, znajomi, przyjaciele, liderzy organizacji społecznych, politycy, hierarchowie wspólnot wyznaniowych, petycje, demonstracje, wywiady w mediach, Gwoli precyzji, warto podkreślić, iż w społeczeństwie percepcja lobbingu wzbudza dwojakie skojarzenia 148, utożsamiając go zarówno z etycznymi, jak i 145 Por.: Lobbing metody wykorzystywane w op. cit. 146 P. Maruszak, Lobbing jako narzędzie op. cit. 147 P. Maruszak, Lobbing jako narzędzie op. cit.; szerzej zob.: D. Guéguen, Lobbing europejski, wyd. KSAP, Warszawa 2011; J. Srokosz, Grupy nacisku i zjawisko lobbingu we współczesnych państwach, w Studia Erasmiana Wratislaviensa, Wrocław 2007, cz. I, s ; M. M. Wiszowaty, Regulacja prawna lobbingu samorządowego na świecie, za: konstytuty.pl/wp-content/uploads/lobbsam-part.pdf (odczyt: ); M. Kalinowski, Przedmiot lobbingu z perspektywy etycznej, w: Annales. Etyka w życiu gospodarczym, wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, vol. 16, 2013, s itd. 78

79 nieetycznymi działaniami lobbistów. Zwolennicy zaznaczają, iż lobbing pozwala na: utrzymywanie stałych kontaktów między społeczeństwem, organizacjami a przedstawicielami elit rządzących, przełamywanie barier wynikających z podziałów partyjnych i wzmacnianie demokracji, wywieranie presji na kompetentne osoby i instytucje celem rozwiązywania na co dzień pomijanych problemów, wzmacnianie zaangażowania społecznego w sprawowanie władzy itd. Krytycy zaś ostrzegają, iż lobbing wpływa na: osłabianie ładu demokratycznego przez grupy interesu, narzucanie przez nieliczne wpływowe grupy polityki sprzecznej z interesem większości, ograniczanie demokracji będącej fasadą dla realizacji interesów grup nacisku, ryzyko uwikłania przedstawicieli władz w bezpośrednie zależności od grup interesu 149. Lobbing, jak i każde inne zjawisko, ma swoje zarówno pozytywne, jak i negatywne strony. I problem polega nie na pozytywnych, czy negatywnych aspektach lobbingu, lecz na umiarze, rozsądku i roztropności. A trzeba przyznać, iż pod względem w/w kategorii seniorom nie brakuje rozwagi. M O J E N O T A T K I 148 Szerzej zob.: M. Kalinowski, Przedmiot lobbingu z perspektywy etycznej op. cit.; A. Adamus- Matuszyńska, Etyka w lobbingu. Podstawa profesjonalizmu, w: DECYDENT & DECISION MAKER, nr 68 / 2006, za: decydent.pl/archiwum/wydanie_15/etyka-w-lobbingu_99.html (odczyt: ); A. Lewicka-Strzałecka, Etyczny wzór lobbingu: analiza kodeksów regulujących działalność lobbingową, w: Annales. Etyka w życiu gospodarczym, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, vol. 15 / 2012, s ; A. Cieleń, Sprawozdanie z konferencji Prawna regulacja lobbingu w Polsce, za: isp.org.pl/files/ pdf (odczyt: ); P. Kubicki, Gdy seniorzy rosną w siłę, , za: instytutobywatelski.pl/18613/komentarze/gdy-seniorzy-rosna-w-sile/2 (odcyzt: ) itd. 149 Por.: P. Maruszak, Lobbing jako narzędzie op. cit. 79

80 80

81 R E F E R E N D U M P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Kolejną, dość silną bronią w działalności społecznej może być referendum. Nazwa pochodzi z łacińskiego refero, co znaczy odpowiadać, referować, relacjonować coś do oceny, opiniować, natomiast référendum z francuskiego jest rzeczownikiem odsłownym. Literatura przedmiotu, a zwłaszcza prawnicza, wymienia szereg określeń oraz definicji tej instytucji. W najogólniejszym znaczeniu referendum, nazywane również głosowaniem ludowym, polega na bezpośrednim wypowiedzeniu się obywateli uprawnionych do głosowania (wyborców) w danej sprawie poddanej pod głosowanie, ze skutkiem wiążącym lub opiniodawczym. W ścisłym znaczeniu referendum oznacza głosowanie powszechne, którego celem jest podjęcie wiążącej decyzji w poddanej pod rozstrzygnięcie sprawie, która zastępuje decyzję organu państwowego lub obligujące organy państwowe do jej implementacji. Referendum w znaczeniu prawnym określane jest jako [ ] forma ustrojowa zapewniająca bezpośrednie decydowanie wyborców w drodze głosowania o różnych sprawach życia państwowego (kraju lub określonego terytorium) będących przedmiotem głosowania [ ] i ze skutecznością wskazaną w akcie głosowania [ ] bądź też jako [ ] sposób bezpośredniego decydowania przez osoby uprawnione w drodze głosowania o ważnych sprawach życia państwowego lub określonego terytorium, będących przedmiotem głosowania [ ]. Instytucja referendum jako forma partycypacji ogółu uprawnionych obywateli w procesie podejmowania decyzji pełni szereg ważnych funkcji [ ] w procesach kształtujących i umacniających demokratyczne sprawowanie rządów 150. Artykuł 170 Konstytucji RP stanowi, iż członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego, zaś ustawy o samorządach terytorialnych R. Stawicki, Zarys instytucji referendum jako formy demokracji bezpośredniej. Referendum ogólnokrajowe w Polsce, wyd. Biuro Analiz i Dokumentacji, Kancelaria Senatu, Warszawa 2013, s Szerzej zob.: Art. 4a, 4c, 8, 11, 28a itd., Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U Nr 16 poz. 95); Art. 4a, 8 itd., Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U ); Art. 14, 17 itd., Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U Nr 91 poz. 576). 81

82 (oraz, m. in., ustawa o referendum lokalnym 152 ) wyraźnie nakładają na władze regionalne i lokalne obowiązek zorganizowania i przeprowadzenia referendów także z inicjatywy społeczności w razie konieczności i, rzecz jasna, po spełnieniu określonych warunków. Nie jest naszym celem analiza prawnicza poszczególnych przypadków organizowania referendów, lecz próba prezentacji możliwości prawidłowego przeprowadzenia takiej inicjatywy. W istocie udział w referendum dla wspólnoty samorządowej jest możliwością wyrażenia swojej woli w ważnych dla mieszkańców kwestiach. Jednak w Polsce referendum lokalne organizuje się najczęściej wtedy, gdy odwoływany jest wójt, burmistrz lub prezydent 153. Wszak możliwości, które daje referendum są wręcz wyjątkowe, bowiem stanowią wyraz prawdziwej demokracji. Inną kwestią jest czy my doceniamy taką możliwość i bierzemy udział w nim. Mimo to, referenda wciąż zyskują na popularności, choć zasadne jednak jest pytanie o ich skuteczność, gdyż niewiele odniosło skutek 154, nie można jednakże nie docenić ich znaczenia, bowiem, np. głosowanie w sprawach odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (dalej: JST) przed upływem kadencji rozstrzyga się wyłącznie w drodze referendum przeprowadzonego na wniosek mieszkańców. [ ] Referendum w sprawie odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta) może się odbyć natomiast zarówno na wniosek mieszkańców, jak i rady gminy Por.: Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U Nr 88 poz. 985). 153 T. Gąsior, Jak prawidłowo przeprowadzić lokalne referendum, , za: samorzad.infor.pl/sektor/organizacja/ustroj_i_jednostki/artykuly/386269,jak_prawidlowo_przeprowadz ic_lokalne_referendum.html (odczyt: ). 154 T. Gąsior, Jak prawidłowo op. cit. 155 T. Gąsior, Jak prawidłowo op. cit.; por. też: Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym; Uchwała PKW z dnia 7 maja 2012 r. w sprawie wytycznych i wyjaśnień w sprawie referendów lokalnych dotyczących odwołania organów jednostek samorządu terytorialnego, za: pkw.gov.pl/g2/oryginal/2012_05/ c0e9fd5313f17b5cd819921f.pdf (odczyt: ) itd. 82

83 Zatem dla uproszczenia problemu, przeanalizujmy zasady skuteczności przeprowadzenia referendum na poziomie samorządu terytorialnego. Z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców JST wystąpić może grupa co najmniej 15 obywateli (na przykład członkowie Rady Seniorów), którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej JST, a w odniesieniu do referendum gminnego także pięciu obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy. Ponadto, takie same uprawnienia ma np. organizacja społeczna posiadająca osobowość prawną, której statutowym terenem działania jest co najmniej obszar danej JST. Referendum przeprowadza się z inicjatywy organu JST albo na wniosek nie mniej, niż: 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy / powiatu, 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa. Uwarunkowania prawne zobowiązują do tego, żeby inicjator referendum powiadomił na piśmie przewodniczącego zarządu danej JST, a w gminie wójta (ewentualnie burmistrza, prezydenta miasta), o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum. Powyższe powiadomienie zawiera: jeżeli inicjatorrem referendum jest grupa obywateli nazwiska, imiona, adresy zamieszkania oraz numery ewidencyjne PESEL wszystkich członków grupy oraz wskazanie osoby będącej jej pełnomocnikiem; jeżeli zaś inicjatorem referendum jest partia polityczna lub organizacja społeczna nazwę inicjatora, adres siedziby oraz nazwisko, imię, adres zamieszkania i numer ewidencyjny PESEL osoby będącej jej pełnomocnikiem, przy czym do powiadomienia dołącza się 83

84 poświadczony odpis z ewidencji partii politycznych lub odpis z rejestru organizacji wraz z jej statutem; określenie sprawy, w której ma zostać przeprowadzone referendum. Zgodnie ze swoim obowiązkiem ustawowym 156, przewodniczący zarządu JST (a w gminie, rzecz jasna, wójt / burmistrz / prezydent miasta), niezwłocznie potwierdza na piśmie otrzymanie powiadomienia. Warto zapamiętać, iż inicjator referendum tylko na swój koszt, podaje do wiadomości mieszkańców danej JST przedmiot zamierzonego referendum, przy czym podanie do wiadomości w gminie następuje w sposób zwyczajowo przyjęty w danej gminie. Sytuacja jednak nieco inaczej wygląda w przypadku powiatu czy też województwa. W tych przypadkach w rachubę wchodzi ogłoszenie w prasie ogólnodostępnej w danej JST. Istotne jest, aby zapamiętać, że informacja o zamierzonym referendum koniecznie powinna zawierać pytanie lub pytania referendum albo warianty zaproponowane do wyboru, zaś w sprawie odwołania organu JST - uzasadnienie odwołania. Inicjatorzy referendum mają 60 dni (od dnia powiadomienia) na zbieranie podpisów mieszkańców uprawnionych do wybierania organu stanowiącego danej JST, którzy chcą poprzeć inicjatywę w tej sprawie. Nie można zbierać podpisów w sposób przypadkowy. Do tego służą karty, z których każda zawiera informacje o przedmiocie za- mierzonego referendum oraz o tym, że poparcia nie można wycofać. Karta zawiera również: nazwiska i imiona członków grupy albo imię, nazwisko i miejsce zamieszkania (nie adres) pełnomocnika, jeżeli inicjatorem referendum jest grupa obywateli; 156 Art. 12, ust. 3 Ustawy o referendum lokalnym. 84

85 nazwę i adres siedziby statutowej struktury terenowej partii politycznej lub organizacji społecznej oraz imię, nazwisko i adres zamieszkania pełnomocnika, jeżeli inicjatorem referendum jest partia polityczna lub organizacja społeczna 157. Podpisy popierające wniosek w sprawie przeprowadzenia referendum z inicjatywy mieszkańców można zbierać w miejscu, czasie i w sposób wykluczający stosowanie jakichkolwiek nacisków zmierzających do wymuszenia podpisów. Uwaga! Nie wolno podpisać się za kogoś nawet z upoważnienia tej osoby, bowiem mieszkaniec JST popierający wniosek o przeprowadzenie referendum, dane dotyczące własnej osoby potwierdza tylko i wyłącznie własnoręcznym podpisem. W przeciwnym razie poparcie jest nieważne. W wielkim skrócie można powiedzieć, iż organ stanowiący JST w ciągu 30 dni podejmuje uchwałę w sprawie przeprowadzenia referendum, jeżeli wniosek mieszkańców spełnia powyższe i jeszcze szereg innych wymogów ustawy o referendum lokalnym oraz nie prowadzi do rozstrzygnięć sprzecznych z prawem. 157 Przykład karty podpisów popierających wniosek w spawie przeprowadzenia referendum z inicjatywy obywateli: Źródło: Już 60 tys. podpisów ws. referendum o odwołania Hanny Gronkiewicz Waltz, , za: serwis21.blogspot.com/2013/06/juz-60-tys-podpisow-ws-referendum-o.html (odczyt: ). 85

86 Jeśli jednak uchwała JST jest negatywna, odrzuca wniosek o referendum albo przekracza terminy ustawowe na rozpatrzenie tegoż wniosku, inicjatorowi referendum służy skarga do sądu administracyjnego w terminie 14 dni od dnia doręczenia uchwały lub upływu terminu do jej podjęcia. Sąd administracyjny rozpatruje skargę w terminie 14 dni od dnia wniesienia skargi. Skargę kasacyjną również wnosi się w terminie 14 dni. Wyrok sądu uwzględniający skargę zastępuje uchwałę organu JST. Referendum przeprowadza się w dzień wolny od pracy, najpóźniej w 50 dniu: od dnia opublikowania uchwały organu stanowiącego JST w tej sprawie w wojewódzkim dzienniku urzędowym; od dnia uprawomocnienia się wyroku sądu administracyjnego. Warto zapamiętać też, iż np. referendum w sprawie odwołania organu JST pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest ważne w przypadku, gdy wzięło w nim udział nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwołanego organu. W odniesieniu do wyborów wójta (burmistrza, prezydenta miasta), obliczając 3/5, uwzględnia się liczbę osób biorących udział w wyborze odwołanego organu, w tym głosowaniu, które było skuteczne. A zatem, jeśli wójt został wybrany w pierwszej turze głosowania, do ustalenia 3/5 liczby uczestniczących w głosowaniu bierze się liczbę uczestników tej tury wyborów. Jeśli zaś rozstrzygnięcie dotyczące wyboru wójta zapadło w ponownym głosowaniu, to do obliczenia 3/5 uczestników głosowania uwzględnia się liczbę biorących udział w tym właśnie głosowaniu. Referenda w sprawie odwołania organów stanowiących JST dość często bywają jednak nieskuteczne. Przyczyną niepowodzenia referendów jest niska frekwencja 158. Przypomnijmy również, iż jednym z warunków udanego referendum jest kampania referendalna. Ustawa o referendum lokalnym skrupulatnie reguluje to przedsięwzięcie, wszak warto szczególną uwagę zwrócić na dość ważną rzecz ograniczenia w zakresie finansowania samej kampanii. Rzecz w tym, iż inicjatorowi referendum oraz innym podmiotom uczestniczącym w kampanii referendalnej n i e m o g ą b y ć p r z e k a z y w a n e środki finansowe, a inicjator referendum n i e m o ż e p r z y j m o w a ć na cele referendalne środków finansowych pochodzących: 158 T. Gąsior, Jak prawidłowo op. cit.; szerzej zob.: Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. 86

87 z budżetu państwa, budżetów JST, związków JST i innych gminnych, powiatowych i wojewódzkich osób prawnych, od państwowych jednostek organizacyjnych, od przedsiębiorstw państwowych, a także od podmiotów z udziałem Skarbu Państwa, JST, w/w związków JST i innych gminnych, powiatowych i wojewódzkich osób prawnych, z wyłączeniem spółek publicznych, od podmiotów korzystających w ciągu ostatniego roku z dotacji budżetu państwa lub z dotacji budżetu JST, z wyłączeniem partii politycznych, od osób fizycznych niemających miejsca zamieszkania na terenie RP, z wyłączeniem obywateli polskich zamieszkałych za granicą, od cudzoziemców mających miejsce zamieszkania na terenie RP, od osób prawnych niemających siedziby na terenie RP, od innych podmiotów niemających siedziby na terenie RP, posiadających zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, od osób prawnych z udziałem podmiotów zagranicznych, z wyłączeniem spółek publicznych, od obcych przedstawicielstw dyplomatycznych, urzędów konsularnych, misji specjalnych i organizacji międzynarodowych oraz innych obcych przedstawicielstw korzystających z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych i konsularnych na mocy umów, ustaw lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych 159. Jak każda inicjatywa, instytucja referendum ma zwolenników, jak i przeciwników (zarówno wśród naukowców, jak i polityków oraz przedstawicieli praktycznie wszystkich warstw społeczeństwa). Zwolennicy referendum przedstawiają następujące argumenty: referendum zapewnia możliwość wypowiedzenia się (wyrażenia swego zdania czy wyrażenia woli) przez członków określonej społeczności (uprawnieni obywatele kraju lub członkowie lokalnej społeczności) poprzez zajęcie konkretnego stanowiska wobec problematyki będącej treścią pytania referendalnego, głosowanie powszechne w referendum wzmacnia demokratyczną legitymację suwerena (lud, Naród) dla podejmowanych decyzji 159 Art. 43 Ustawy o referendum lokalnym. 87

88 państwowych; potwierdza jego rolę jako źródła legitymizacji decyzji politycznych, referendum umożliwia podejmowanie przez suwerena (lud, Naród) rozstrzygnięć w sprawach publicznych, w sposób jawny, bez pośrednictwa elit politycznych, referendum stwarza suwerenowi możliwość osobistego udziału w sprawowaniu władzy, wpływu na funkcjonowanie państwa, a także ograniczenie wszechwładności parlamentu, w szczególności w zakresie realizacji partykularnych interesów określonych ugrupowań politycznych. Przeciwnicy referendum odpowiadają na to: odwoływanie się do referendum prowadzi do powstania niespójności w prawie, osłabia szacunek obywateli do rządów przedstawicielskich, jest swoistym wotum nieufności wobec działań (na forum parlamentu) podejmowanych przez demokratycznie wybranych przedstawicieli, jest czasochłonne, przewleka proces decyzyjny, jego organizacja i przeprowadzenie łączy się w wysokimi kosztami, brak społecznego rozeznania w przedmiocie głosowania, wynikający z braku wiedzy merytorycznej. Wiąże się z tym możliwa podatność na manipulację w ramach kampanii referendalnej, co w efekcie może nie sprzyjać obiektywnemu rozpatrzeniu problemu i podjęciu przemyślanej decyzji, 88

89 każde głosownie referendalne może przerodzić się w swoisty sondaż popularności a nie merytoryczne rozstrzygnięcie istotnej kwestii (o znaczeniu ogólnokrajowym lub lokalnym), podniesionej w referendum, bierność i pasywność obywateli, ich niechęć do udziału w politycznych przedsięwzięciach zazwyczaj skutkująca niską frekwencją 160. Uważna analiza powyższych za i przeciw wskazuje, iż obie strony mają dość mocne argumenty. Rzecz w tym, iż referendum - jako podstawowy instrument demokracji bezpośredniej - stanowi bez wątpienia najpełniejszą formę demokracji, ucieleśniającą ideę udziału obywateli w procesie podejmowania decyzji. Jednak, jak pokazują dotychczasowe polskie doświadczenia, referenda [ ] stanowią jedynie formę uzupełniającą sprawowania władzy przez suwerena, pierwszeństwo pozostawiając jego przedstawicielom reprezentowanym w parlamencie 161. M O J E N O T A T K I 160 R. Stawicki, Zarys instytucji op. cit., s R. Stawicki, Zarys instytucji op. cit., s. 15; por. też: Referenda lokalne. Podstawowe problemy i propozycje zmian przedstawione w projekcie ustawy o współdziałaniu w samorządzie terytorialnym na rzecz rozwoju lokalnego i regionalnego oraz o zmianie niektórych ustaw (stan na 6 września 2013 roku), za: prezydent.pl/gfx/prezydent/userfiles2/files/2013_pliki_rozne/raport_referenda/referenda_lokalne_rapo rt_kprp_ _ pdf (odczyt: ). 89

90 90

91 POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P KONSULTACJE SPOŁECZNE Konsultacje społeczne, jako instytucja demokracji bezpośredniej, stanowią proces, w którym reprezentanci władz każdego szczebla przedstawiają obywatelom swoje plany dotyczące np. aktów prawnych, ich zmiany lub uchwalania nowych, inwestycji czy też innych przedsięwzięć, które będą miały wpływ na życie codzienne i pracę obywateli162. Nie chodzi tutaj tylko o samo zakomunikowanie obywatelom zamiarów władzy, ale także o wysłuchanie opinii obywateli na ten temat, a następnie o uwzględnienie tych opinii w dalszym działaniu. Najważniejszym celem konsultacji, np. na poziomie samorządowym, jest podjęcie decyzji, która nie będzie antagonizować społeczności lokalnej, a jednocześnie pozwoli na rozwiązanie ważnej kwestii. Celem konsultacji społecznych jest nawiązanie dialogu pomiędzy mieszkańcami a władzą samorządową. Zaznaczmy na marginesie, iż w odróżnieniu od referendum skutki konsultacji nie są wiążące dla organów władzy publicznej. Występowanie komunikacji zwrotnej pozwala na uniknięcie wielu konfliktów i przyspiesza proces decyzyjny. Przy poszukiwaniu optymalnego rozwiązania duże znaczenie może mieć w i e d z a m i e s z k a ń c ó w o występujących problemach, a także o wcześniejszych sposobach ich rozwiązania163. Mówiąc o wiedzy społeczności lokalnej, warto brać pod uwagę powstanie i funkcjonowanie Rady Seniorów, która może służyć jako ciało eksperckie w kwestiach związanych bezpośrednio z seniorami. Proces konsulstacji społecznych można przedstawić następująco: Por.: Co to są konsultacje społeczne?, za: administracja.ngo.pl/x/ (odczyt: ). Por.: Przeprowadzanie konsultacji społecznych w samorządzie, praca zb. pod red. Z. Zychowicza, wyd. Instytut Rozwoju Regionalnego, Szczecin 2011, s

92 1. Informowanie o zamierzenia / planach 164 ; 2. Prezentacja poglądów na sposoby rozwiązania problemu; 3. Wymiana opinii; 4. Znajdowanie rozwiązań; 5. Informowanie o ostatecznej decyzji 165. Obowiązek konsultacji wynika z dyspozycji ustawodawcy zawartych w stosownych ustawach 166. Wedle literatury przedmiotu 167 proces konsultacji społecznych determinuje szereg ważnych funkcji społecznych, wśród których można wyodrębnić następujące: Informacyjną Partycypacyjną Identyfikacyjną dostarcza mieszkańcom wiedzy o zamiarach samorządu, zaś samorząd uzyskuje informacje o ocenie tych zamiarów przez mieszkańców, umożliwienie szerokiego udziału mieszkańców w decyzjach władz oraz upowszechnianie mechanizmów oddziaływania na decyzje władz samorządowych, wokół projektu tworzą się wyraźne grupy interesów związane z określonymi rozwiązaniami; mieszkańcy 164 Formy udostępniania informacji: Bierne Aktywne infolinia w urzędzie i / lub kiosk z informacjami w formie wyodrębnionego miejsca lub terminala komputerowego, broszury informacyjne dla obywateli oraz Biuletyn Informacji Publicznej, strona internetowa z możliwością zadawania pytań, wyszukiwania dokumentów, transmisji posiedzeń, subskrypcji informacji w formie biuletynów itd. otwarte spotkania informacyjne, dni otwarte itd., konferencje prasowe, ogłoszenia w prasie, audycje w mediach, wydawanie własnego biuletynu informacyjnego, otwarte prezentacje możliwość uczestniczenia w charakterze obserwatorów w lub wystawy posiedzeniach organów kolegialnych administracji itd. projektów. Źródło: : D. Długosz, J. J. Wygnański, Obywatele współdecydują. Przewodnik po partycypacji społecznej, wyd. FIP, Warszawa 2005, za: tus.org.pl/uploads/dokumenty/22kroki/02_informowanie_komunikacja_i_konsultacje_spoleczne.pdf (odczyt: ). 165 Szerzej zob.: Co to są konsultacje społeczne? op. cit.; Przeprowadzanie konsultacji społecznych op. cit. 166 Np. podstawą do przeprowadzenia konsultacji społecznych w samorządzie są m. in. przepisy ustaw o samorządzie gminnym, samorządzie powiatowym, samorządzie wojewódzkim, działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 roku itd. 167 Szerzej zob.: Przeprowadzanie konsultacji społecznych op. cit., s. 10; por.: M. Pyka, Poradnik Dobrych Praktyk Konsultacji Społecznych, wyd. Sieć Wspierania Organizacji Pozarządowych SPLOT, Warszawa 2011, Podstawy prawne konsultacji społecznych, w Pracownik samorządowy, , za: wartowiedziec.org/index.php/pracownik-samorzadowy/prawo-i-orzecznictwo/9904-podstawy-prawnekonsultacji-spoecznych (odczyt: ); Co to są konsultacje społeczne? op. cit.; D. Długosz, J. J. Wygnański, Obywatele współdecydują op. cit. itd. 92

93 Kreatywną Korygującą Organizacyjną Edukacyjną Prewencyjną utożsamiają się z nimi; identyfikacja pozwala na prowadzenie komunikacji wokół określonych rozwiązań i podnosi skuteczność konsultacji, brak aprobaty dla proponowanego rozwiązania często skutkuje poszukiwaniem innych, alternatywnych rozwiązań; można więc powiedzieć, że konsultacje wywołują rozwiązania innowacyjne, wskazujące na inne ujęcie problemu, dla którego rozwiązania planuje się określone działania, w wyniku konsultacji społecznych możliwe jest opracowanie nowych rozwiązań w realizacji polityki samorządu w zakresie rozwiązywanych spraw; korekta polityki umożliwia sprawniejszą realizację projektów dzięki uzyskaniu społecznej akceptacji dla tego rozwiązania, polegającą na regulacji współdziałania różnych urzędów, instytucji, organizacji pozarządowych, grup nieformalnych w związku z dyskusją i podejmowaniem decyzji w ważnej kwestii społecznej, obie strony konsultacji, tj. władza i obywatele, w toku procesu konsultacji wdrażają i upowszechniają zasady demokracji (zasady te mogą przechodzić na inne sfery życia publicznego), konsultacje społeczne mogą chronić władze samorządowe przed popełnieniem błędu przy podejmowaniu ważnej z punktu widzenia życia społeczności lokalnej decyzji; mogą też zapobiegać konfliktom, które wybuchłyby tak czy inaczej, gdyby nie podjęto wcześniej społecznego dialogu. Można śmiało stwierdzić, iż konsultacje społeczne (z prawdziwego zdarzenia, a nie pro forma) są objawem dojrzałej demokracji. Jednak trudno uwierzyć, iż byłby one skuteczne, lub w ogóle doszłyby do skutku, gdyby nie ich obligatoryjny charakter, nakładany przez ustawodawcę. Z literatury przedmiotu 93

94 wynika, iż w tej kwestii np. dla administracji samorządowych występuje szereg obowiązków konsultacyjnych w następującym wymiarze 168 : Ustawa o samorządzie gminnym o działalności pożytku publicznego i wolontariacie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 169 o pomocy społecznej 170 w zakresie tworzenia, łączenia, dzielenia i znoszenia gmin oraz ustalania ich granic; nadawania gminie lub miejscowości statusu miasta i ustalania jego granic; ustalania i zmiany nazwy gmin oraz siedziby ich władz; tworzenie i znoszenie jednostki pomocniczej (osiedla, sołectwa). obowiązku konsultowania przez władze gminy projektów aktów prawnych w dziedzinach dotyczących organizacji społecznych (pozarządowych). Owocuje to zwykle specjalną uchwałą regulującą treść i zasady współpracy gminy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego; obowiązku konsultowania aktów prawnych ze sfery zadań publicznych z radami działalności pożytku publicznego (w przypadku ich utworzenia przez gminy). konsultowania przez organ samorządu gminnego z mieszkańcami gminy studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. konsultacyjnej formy opracowywania i realizacji gminnej i powiatowych strategii 168 Por.: Przeprowadzanie konsultacji społecznych op. cit., s ; Podstawy prawne konsultacji społecznych op. cit. 169 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 roku, Dz. U. z 2003 r., nr 80, poz. 717 z późn. zmianami. 94

95 POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P rozwiązywania problemów społecznych. promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy171 o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko172 konsultacyjnego trybu opracowywania przez samorząd powiatu planu działań instytucji rynku pracy. Dotyczy to także dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego na rynku pracy. zapewnienia, przez organy administracji właściwe do wydania decyzji lub opracowania projektów dokumentów, możliwości udziału społeczeństwa przed wydaniem tych decyzji lub przed przyjęciem tych dokumentów, w przypadku których przepisy tej ustawy lub innych ustaw wymagają zapewnienia możliwości udziału społeczeństwa. Warto też podkreślić, iż kolejne obligatoryjne konsultacje tym razem z mieszkańcami powiatu, przeprowa dza się w zasadzie (ale nie tylko) przy procedurach: tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia powiatów i ustalania ich granic, ustalania i zmieniania nazw powiatów, a także siedziby ich władz173. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku, Dz. U. z 2004 r. nr 64 poz. 593 z późn. zmianami. 171 Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 roku, Dz. U. nr 99 poz z późn. zmianami. 172 Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3 października 2008 roku, Dz. U z 2008 r. nr 199 poz z późn. zmianami. 173 Konsultacja społeczna, za: pl.wikipedia.org/wiki/konsultacja_spo%c5%82eczna (odczyt : ); por. też: Raport końcowy z badania efektywności mechanizmów konsultacji społecznych, praca zb. pod red. D. Matejczyk, wyd. Pracownia Badań i Innowacji Społecznych Stocznia i SMG/KRC Poland Media S.A.,

96 Ponadto, spektrum konsultacji obowiązkowych obejmuje zaledwie cząstkę spraw ważnych dla społeczności lokalnych. Cała jakże obszerna reszta może mieć tylko charakter fakultatywny 174, np. w zakresie utworzenie młodzieżowej rady gminy oraz sprawy ważne dla gminy, powiatu, województwa 175. P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A M O J E N O T A T K I Warszawa 2011, za: pozytek.gov.pl/files/biblioteka/raport_efekt_konsult.pdf (odczyt: ); Podstawy prawne konsultacji społecznych op. cit. 174 Por.: Przeprowadzanie konsultacji społecznych op. cit., s. 28; por. też: Raport końcowy z badania efektywności op. cit. 175 Konsultacja społeczna, za: pl.wikipedia.org/wiki/konsultacja_spo%c5%82eczna (odczyt: ); por. też: Raport końcowy z badania efektywności op. cit.; Podstawy prawne konsultacji społecznych op. cit. 96

97 PRACA SAMODZIELNA POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P Proszę scharakteryzować poniższe cechy społeczeństwa obywatelskiego176: pluralizm stowarzyszenia społeczeństwa obywatelskiego stowarzyszenia światopoglądowe aktywność społeczno-polityczna wysoka frekwencja na wyborach innowacyjność krytycyzm poczucie współodpowiedzialności za własne państwo i społeczność lokalną niski poziom korupcji Por.: Społeczeństwo obywatelskie, za: gimmaczekjaworze.pl/upload/spo%c5%82ecze%c5%84stwo%20obywatelskie.pdf (odczyt: )

98 POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P Proszę znaleźć co najmniej 10 słów związanych ze społeczeństwem obywatelskim: A W Y B O R Y E W U R F J J M O P S T O W A R Z Y S Z E N I E G D R T A P O I U Y T R E W W L K J P Z R S P E D W E D A S N O O O W O E A D L D F T T F D I A L O G T W D N D U S R A U R E R C N O W A I S S F R I H S I H R B A O K T S E I P R A W O R Z Ą D N O Ś Ć A W D Ę A H L E W F O A E A S Ć X W T Z B R J I D T J R S M S D D C T A I O E K Z G D O C R O Z W Ó J A S A R N L M I G R Z E K F J Y D S D L C T Q W E R C Y I R Ó W N O Ś Ć N Z N W O E S Z J P A I U T E R A O O O B Y W A T E L C N O Ś Ć W F Ś Ś Ś W P E R B L O J A L N O Ś Ć Ć Ć Ć W Z X C V B N A M V B Y A U N A W poniższej tabeli przedstawione są cechy charakterystyczne dla społeczeństw funkcjonujących w różnych systemach ustrojowych współczesnych państw. Proszę zaznaczyć znakiem X opis dotyczący społeczeństwa obywatelskiego177: a) Społeczeństwo, w którym instytucje oraz różnego typu organizacje, do których wstępują obywatele, są tworzone przez władze. b) Społeczeństwo, w którym instytucje oraz dobrowolne, spontaniczne organizacje są podstawą samodzielnej aktywności obywateli. c) Społeczeństwo, którego obywatele mają prawny zakaz tworzenia różnego typu instytucji i organizacji. Źródło: Informator o egzaminie eksternistycznym od 2007 roku. Wiedza o społeczeństwie, Liceum ogólnokształcące. Warszawa 2007, s

99 Do podanych poniżej przykładów proszę dopisać, jaki to rodzaj normy społecznej, czyli norma m o r a l n a, p r a w n a czy o b y c z a j o w a 178: POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P Norma a) Nie zdradzamy swoich przyjaciół. b) Mówimy prawdę. c) Okazujemy szacunek starszym. d) Nie kradniemy. e) Parkujemy w miejscach dozwolonych. f) Nie oszukujemy. Które zdania są prawdziwe, a które fałszywe proszę wpisać w odpowiednim miejsce w tabeli P r a w d a P (zdanie prawdziwe) lub F a ł s z F (zdanie fałszywe)179: P/F a) Jedną z zasad państwa obywatelskiego jest zasada państwa socjalistycznego. b) Jednym z warunków istnienia społeczeństwa demokratycznego w państwie obywatelskim jest wolność zrzeszania się i swoboda wypowiedzi. c) Jedną z zasad państwa demokratycznego jest zasada wolnych wyborów. d) W Polsce Senat ma prawo do kontroli działalności Rady Ministrów Źródło: Egzamin maturalny z wiedzy o społeczeństwie, maj 2008, s. 2. Na podstawie Egzamin maturalny z wiedzy o społeczeństwie, maj 2008, s

100 Proszę uzupełnić następujące stwierdzenie: Dobrym obywatelem jest ten, kto (wymień co najmniej 3 cechy) 1. P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A Proszę zdefiniować następujące wartości ustroju demokratycznego, a następnie wymienić i uzasadnić te, które Pan / Pani uważa za najważniejsze: a) wolność jednostki (wolność osobista, prawo do posiadania własności) b) praworządność c) równość (polityczna, prawna) d) pluralizm (różnorodność) e) jawność życia publicznego f) spokój społeczny g) sprawiedliwość h) prawdomówność 100

101 i) patriotyzm obywatelski j) przedsiębiorczość k) prawo dostępu do informacji publicznej P O R A D NII K P A R T Y C Y P A CJJII O B Y W A T E L S KII EJJ D L A S E NII O R A l) samorządność (prawo do współuczestniczenia w rządzeniu na szczeblu lokalnym i państwowym) Jakie fakty, wydarzenia czy sytuacje znane z prasy, telewizji, radia czy życia codziennego uważa Pan / Pani za przejawy równości obywateli wobec prawa, równości demokratycznej, równości szans i równości materialnej? 101

102 Proszę przeanalizować poniższy diagram i zinterpretować wyniki badań? Jak by się Pan/ Pani zachowywał w zbliżonych okolicznościach. POORRAADDNNIIKK P PAARRTTYYCCYYPPAACCJJII O OBBYYW WA AT TEELLSSK KIIEEJJ D DLLAA SSEENNIIOORRAA P Udział w legalnej demonstracji Noszenie znaczków propagujących kampanię lub akcję 1,40% 6,20% 2,60% 7,70% Kontakt z politykiem lub urzędnikiem 6,10% Działania w innego rodzaju organizacjach 4,50% Bojkotowanie / celowe niekupowanie określonych towarów 4,30% Podpisywanie petycji 13,80% Polska 13,60% Średnia europejska 15,20% 5,50% 25,10% Opracowanie Polacy - obojętni czy wkurzeni?, za: nortus.pinger.pl/m/411018/polacy-obojetni-czywkurzeni- (odczyt: ) Proszę skomentować swoimi słowami znaczenie poniższych instytucji społeczeństwa obywatelskiego oraz wpływ aktywnego obywatela na ich rozwój: Źródło: Pomocnik Olimpijczyka. Aktywność obywatelska, za: edutuba.pl/files/dokument/9740/07_aktywnosc_obywatelska.pdf (odczyt: ), s