Komputer maszyna czy człowiek? O antropomorfizacji w tomie Komputer w edukacji (Kraków 2007)

Transkrypt

1 Krystyna Gąsiorek Instytut Pedagogiki Przedszkolnej i Szkolnej Akademia Pedagogiczna im. KEN Kraków Komputer maszyna czy człowiek? O antropomorfizacji w tomie Komputer w edukacji (Kraków 2007) Rozważając użycie wyrazów technologia i komputer oraz doceniając dbałość autorów analizowanych wypowiedzi o urozmaicenie języka, zaznaczyłam, że ważne jest, aby słowa w tekście znaczyły to, co mają oznaczać. Przywołałam wówczas [Gąsiorek, 2007, s ] połączenia wyrazowe typu technologiczne udogodnienie; technologiczne odurzenie; komputerowe nawyki; komputer stymuluje; komputer symuluje; komputer jest nieskończenie cierpliwy, pozwala, by każdy uczył się we własnym tempie; komputer z programem w pamięci, czyli takie przykłady, w których zobrazowany jest związek znaczeniowy z osobą. Dodatkowo, po lekturze fragmentów książki Byrona Reevesa i Clifforda Nassa Media i ludzie [PIW, 2000], np. media są postrzegane jak rzeczywiste osoby i realne miejsca ( ) ludzkie reakcje na nie [na media dop. K.G.] są określone przez zasady rządzące relacjami społecznymi i reguły poruszania się w świecie rzeczywistym ( ) ludzie, traktując środki przekazu i przetwarzania danych jak istoty ludzkie, popełniają grzech antropomorfizmu, fałszywej wiary, iż przedmioty nieożywione są ludźmi [s. 23], uznałam, że warto rozwinąć ten temat. Jeżeli jeszcze przypomnimy sobie wyraz bliskoznaczny do słowa komputer mózg elektronowy i informację (która ćwierć wieku temu obiegła świat) o tym, że amerykański tygodnik Time przyznał tytuł Człowieka Roku 1982 komputerowi osobistemu, a więc nieczłowiekowi, to wszystko staje się jasne. Materiałem badawczym uczyniłam teksty opublikowane w tomie Komputer w edukacji 17. [Kraków, 2007]. Interesuje mnie, w jaki sposób uczestnicy konferencji Komputer w edukacji traktują komputer, czy jest dla nich maszyną, narzędziem do pracy, zgodnie ze znaczeniem słownikowym elektronicznym urządzeniem służącym do automatycznego gromadzenia i przetwarzania danych według zadanych algorytmów zawartych w programach komputerowych [Zgółkowa, 1998, tom 17], czy przypisują mu cechy człowieka, czyli przedstawiają komputer jak mistrza sprawującego zwierzchnictwo w stosunku do użytkownika ( ) kreatora, czynnik autonomiczny lub przewodnika [Reeves, Nass, 2000, s. 190], a więc antropomorfizują przedmiot. Ponieważ to drugie ujęcie można uznać za oryginalne i rzadko spotykane w tekście naukowym, ono właśnie stanie się przedmiotem rozważań. Wyraz antropomorfizacja (z greckiego ánthropōs = człowiek + morphé = wygląd, kształt) w jedenastotomowym Słowniku języka polskiego wydawanym w latach pod redakcją Witolda Doroszewskiego kwalifikowany był jako termin filozoficzny, używany bez liczby mnogiej, inaczej antropomorfizm, i wyjaśniany jako przypisywanie właściwych człowiekowi cech siłom i zjawiskom przyrody, zwierzętom itp., a przy haśle 1

2 antropomorfizm widniał tylko odsyłacz: inaczej antropomorfizacja. W pięćdziesięciotomowym Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny z lat , pod redakcją Haliny Zgółkowej [Wydawnictwo Kurpisz, Poznań, tom 2, 1994, s. 112], są już dwa znaczenia wyrazu antropomorfizacja: 1. bez l. mn.; przypisywanie cech ludzkich siłom i zjawiskom przyrody, zwierzętom, przedmiotom, pojęciom abstrakcyjnym itp. ; 2. literaturoznawczy rodzaj przenośni polegającej na przypisaniu zwierzętom, roślinom, przedmiotom, zjawiskom i pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich. Dla obu znaczeń podano wyrazy bliskoznaczne: personifikacja, uosobienie, upostaciowienie, antropomorfizm. Ten ostatni wyraz zdefiniowany został jako termin 1. biologiczny przypisywanie zwierzętom wrażeń zmysłowych, cech psychicznych właściwych człowiekowi, np. «miłość», «przebiegłość» zwierząt, spotykane najczęściej w literaturze popularnonaukowej, a dawniej w zoopsychologii ; 2. religioznawczy przypisywanie cech i właściwości ludzkich przyrodzie żywej i martwej oraz wyobrażanie sobie bogów na podobieństwo człowieka ; 3. plastyczny przedstawianie pod postacią ludzką bóstw, różnego rodzaju przedmiotów, a także pewnych pojęć oderwanych, występujące zwłaszcza w twórczości folklorystycznej i baśniowej. W pięciotomowym Uniwersalnym słowniku języka polskiego pod redakcją prof. Stanisława Dubisza [Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003] przy haśle antropomorfizacja widnieje tylko jedno wyjaśnienie: termin z literaturoznawstwa «przenośnia polegająca na przypisywaniu cech ludzkich zjawiskom przyrody, zwierzętom, przedmiotom, pojęciom abstrakcyjnym itp.», znaczenie wyrazu antropomorfizm zakwalifikowano zaś do dwu starannych odmian polszczyzny: 1. książkowe «przypisywanie cech ludzkich zjawiskom przyrody, zwierzętom i przedmiotom» 2. związane z religią «wyobrażenie bóstwa na podobieństwo człowieka i przypisywanie mu cech właściwych człowiekowi». Antropomorfizację można uznać za szczególny rodzaj przenośni animizację, spokrewnioną z personifikacją. Jest to metafora polegająca na przypisywaniu, między innymi przedmiotom, cech i zachowań właściwych człowiekowi [por. Kida 1998: 151]. Ujęcie antropomorfizujące wiąże się z pierwotnymi skłonnościami poznawczymi człowieka, który na swoje podobieństwo kształtował obraz świata i istot nim rządzących, polega na psychizacji świata. Antropomorfizacja w odróżnieniu od personifikacji jest mniej skonwencjonalizowana literacko, zgodnie z nią uczłowiecza się tylko wybrane rysy przedstawionych przedmiotów i zjawisk, nie likwidując ich naturalnej bytowej przynależności i nie narzucając im ludzkiej postaci [por. Głowiński i inni, 1976, s. 351]. Wśród 409 użyć rzeczownika komputer w analizowanym tomie Komputer w edukacji 17. znajduje się 49 przykładów antropomorfizacji. Autorzy poważnych prac naukowych (bo za takie należy uznać analizowane artykuły) przenoszą na komputer (przedmiot, narzędzie) zarówno nazwy osób, jak i czynności wykonywane przez ludzi i cechy dla nich charakterystyczne. Z tekstów wynika, że komputer to ktoś niezwykle ważny (pełni funkcję prymarną; coraz ważniejsze funkcje pełni pracujący w sieci komputer), to nauczyciel obdarzony wymaganymi cechami (Komputer jest nie tylko rozrywką i wypełnieniem czasu, ale także doskonałym i cierpliwym nauczycielem. Nie jest groźny nie krzyczy, nie złości się na dziecko, nie wyśmiewa mimo ponownego, błędnego wykonania ćwiczenia), to medium 2

3 (Medium to serwuje uczącemu się informacje zwrotne, tj. nagradza, chwali lub wskazuje na potrzebę natychmiastowej poprawy). Komputer jest, może być obecny (Zdecydowałam się podzielić swoimi doświadczeniami z pracy dydaktycznej ze studentami pedagogiki w nadziei, że pozwolą one skierować uwagę w stronę zmiany sposobu myślenia o uczniu i roli nauczyciela na zajęciach, na których jest lub może być obecny komputer). Dzięki komputerowi możliwe jest wspólne oddziaływanie na siebie nauczyciela i urządzenia (Interakcja z nauczycielem wzbudza większe zainteresowanie niż interakcja z komputerem udającym nauczyciela). Komputer wyróżniony jest przez autorów artykułów jeszcze innymi nazwami cech abstrakcyjnych (możliwość, zdolność, działalność, wpływ), właściwych dla człowieka. Por. fragmenty wypowiedzeń: Mimo wszystko komputer stwarza jednak możliwości rozwoju kulturalnego, poszerza horyzonty; Aspekt dydaktyczny płynący z możliwości komputera, nie może być przesłonięty przez jego rozrywkowe zastosowania; zdolność komputera do prowadzenia dialogu z uczniem; komputery ( ) zwiększają swoje możliwości obliczeniowe i usprawniają prace użytkowników; działalność i możliwości komputera; możliwości, jakie daje komputer w dziedzinie rozrywki; rozwój komputerów i ich możliwości; obszary wpływu komputerów na twórczy rozwój człowieka (...) na jednostkę; rozum człowieka coraz wyraźniej ujawnia się w komputerze; istotne jest, aby uczeń mógł zorientować się, na czym polega sterowanie komputerem oraz czy komunikacja z komputerem za pomocą języka programowania jest tym, co chce i będzie potrafił robić w przyszłości. Cytowane przykłady trzeba uznać za zakłócenia komunikacyjne. Zapewne nie taka treść miała być przekazana odbiorcy tych zdań. Należy tu zgodzić się z poglądem, że Najwięcej nieporozumień komunikacyjnych wiąże się z odczytywaniem znaczeń intencjonalnych nadawcy wyrażanych za pomocą środków niekonwencjonalnych [Puzynina, 1997, s. 33]. Również zestawienie czynności, które zdaniem nadawców, autorów artykułów komputer-osoba wykonuje, mogą wpłynąć na ocenę treści publikacji. Niektóre użycia wyraźnie wskazują na charakter metaforyczny całej wypowiedzi, inne dowodzą, że staje się ona niekomunikatywna w zestawieniu z tytułem zboru artykułów. Komputer w analizowanych tekstach ukazany został jako osoba niezwykle aktywna: chwali; ma (swój udział); nagradza; nie krzyczy; nie może dać (tej pewności z wielu względów); nie służy (do kształcenia sprawności komunikacyjnych i interpretacyjnych potrzebnych do codziennego życia w społeczeństwie informacyjnym); nie wyśmiewa się; nie złości się (na dziecko); nie znudzi się; oddaje (nieocenione usługi w samokontroli); posługuje się (techniką wzmocnień pozytywnych); powinien (bawiąc) uczyć; pozwala (uwierzyć dziecku w siebie; na powtarzanie materiału); przejmie (całkowitą kontrolę nad przebiegiem nauki); nie znudzi się, serwuje, sprawia, sprzyja, stanowi (nieocenioną pomoc); umożliwia; wskazuje; wspomaga (nauczanie problemowe); wpływa (na zmianę świata wartości, ale również na sposoby uczenia się); wykona; wywiera (coraz większy wpływ na dzieci i młodzież); wyzwala (potrzeby); zachowuje się. Komputery uczestniczą (aktywnie w uprawianiu nauki, np. obserwują, mierzą i nadzorują przedmiot badań, pomagają przy obliczeniach i tworzeniu modeli ( ) oraz w różnych fazach negocjacji społecznych). W zestawieniu zebranych czasowników [por. Laskowski, 1998, s ] znajdują się takie, które wyrażają ocenę (np. chwali, nagradza, nie krzyczy, nie wyśmiewa się; 3

4 nie złości się, pozwala), oznaczają zamierzenia i usiłowania (np. może dać, oddaje, powinien uczyć, serwuje, sprawia), opisują stan (umożliwia; wskazuje; wspomaga), wskazują na działanie (wykona; wywiera). Większość form użytych jest w aspekcie niedokonanym, czyli jako czynności niezakończone. Jeżeli jeszcze do analizowanych połączeń wyrazowych dodamy zdanie, w którym komputer oceniony został jako obiektywny, skupiony (Jest obiektywny, a poza tym zawsze skupiony na pracy dziecka, na jego osobie), to uzyskamy w pełni metaforyczny obraz komputera-osoby, nie tylko z cechami antropomorfizmu, lecz także personifikacji. George Lakoff i Mark Johnson [1988, s. 56] figury, w których przedmiot fizyczny określany jest jako osoba, traktują jako metafory ontologiczne. Nie da się zaprzeczyć, że takie użycie języka czyni tekst niezwykłym, bliskim poetyckiemu. Poezja potrafi czynić cuda. Zwłaszcza wtedy, gdy jest to opowieść o małym i słabym, który staje się dużym i mocnym, oraz ilekroć opowiadana jest konsekwentnie, bez zygzaków. W metaforze kluczowe jest to, że działa szybciej niż czysty argument [ Polityka nr 25 z 21 czerwca 2008 r.]. Jeżeli twórcom omówionych środków antropomorfizujących komputer takie założenie towarzyszyło, to cel zrealizowali. Na koniec warto przytoczyć jeszcze jeden fragment z pracy Byrona Reevesa i Clifforda Nassa Media i ludzie [PIW 2000]: Komputery są tylko maszynami i nie powinno się zachęcać ludzi, aby myśleli o nich inaczej. Materiał źródłowy Komputer w edukacji. Red. naukowa J. Morbitzer. Wydawca: Pracownia Technologii Nauczania, Akademia Pedagogiczna, Kraków 2007 Słowniki Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A.: Słownik terminów literackich. Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1976 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. T Red. H. Zgółkowa. Wydawnictwo Kurpisz, Poznań Słownik języka polskiego. Pod red. W. Doroszewskiego (pierwodruk ). Przedruk elektroniczny 2000, Wydawnictwo Naukowe PWN Uniwersalny słownik języka polskiego. T Red. S. Dubisz, Wydaw. PWN Warszawa 2003 Literatura Gąsiorek K.: Słowo o słowach technologia i komputer refleksje językoznawcy. [W:] Komputer w edukacji. Red. naukowa J. Morbitzer. Wydawca: Pracownia Technologii Nauczania Akademia Pedagogiczna, Kraków 2007, s Kida J.: Stylistyka, styl i język w edukacji polonistycznej. Wydaw. FOSZE, Rzeszów 1998 Lakoff G., Johnson M.: Metafory w naszym życiu. PIW, Warszawa

5 Laskowski R.: Kategorie morfologiczne języka polskiego charakterystyka funkcjonalna. [W:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Pod red. R. Grzegorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wróbla. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s Makowski J.: Obamiacy, hillaryści, makkejnowcy. Rozmowa z prof. Tomaszem Tabako o języku i kodach kampanii prezydenckiej. Polityka nr 25, 21 czerwca 2008, s Puzynina J.: Słowo Wartość Kultura. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1997 Reeves B., Nass C.: Media i ludzie. Przełożyła H. Szczerkowska. PIW, Warszawa