GLOSY. Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 30 października 2008 r., sygn. I KZP 20/08 1. Ryszard A. Stefański.

Transkrypt

1 GLOSY Ryszard A. Stefański Glosa do uchwały składu 7 sędziów SN z dnia 30 października 2008 r., sygn. I KZP 20/08 1 Streszczenie Przedmiotem glosy jest stanowisko Sądu NajwyŜszego, Ŝe nie jest moŝliwe orzeczenie tytułem przepadku pojazdu mechanicznego, który sprawca prowadził w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a 1 k.k.). Autor glosy uznaje je za słuszne, a jedynie kwestionuje przytoczoną argumentację na jego poparcie, dowodząc, Ŝe pojazd mechaniczny nie jest jak to przyjął ten organ przedmiotem czynności wykonawczej. Pojazd mechaniczny stanowi przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa określonego w art. 178a 1 k.k., a więc nie naleŝy do kategorii przedmiotów, które słuŝą lub są przeznaczone, w rozumieniu art k.k., do popełnienia tego przestępstwa. 1. Pogląd wyraŝony przez Sąd NajwyŜszy w glosowanej uchwale jest słuszny, lecz zastrzeŝenia budzi przytoczona na jego poparcie argumentacja. Pojazd mechaniczny w art. 178a 1 k.k., podobnie jak inny pojazd w art. 178a 2 k.k., nie podlega przepadkowi nie dlatego, Ŝe jak to przyjął ten organ jest przedmiotem czynności wykonawczej, a z tego powodu, Ŝe nie moŝe być zaliczony do Ŝadnego z przedmiotów, które mogą być objęte przepadkiem. Przedmiot czynności wykonawczej wbrew stanowisku Sądu 1 OSNKW 2008, nr 11, poz. 88. i Prawo 3,

2 R. A. Stefański NajwyŜszego moŝe być przedmiotem przepadku, np. program komputerowy (art k.k.) 2. Pojazd mechaniczny, o którym mowa w art. 178a 1 k.k., nie mieści się w Ŝadnym z rodzajów przepadku określonych w art. 44 k.k. Przepis ten bowiem przewiduje przepadek: przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa (producta sceleris 1), przedmiotów, które słuŝyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa (instrumenta sceleris 2), przedmiotów objętych zakazem wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu (obiecta sceleris 6). 2. Z oczywistych względów pojazd mechaniczny w omawianej sytuacji nie moŝe być uznany za pochodzący bezpośrednio z przestępstwa. Chodzi bowiem o przedmioty uzyskane wprost z przestępstwa, za pomocą przestępstwa 3, wytworzone w drodze przestępstwa 4 lub stanowiące korzyść uzyskaną z przestępstwa 5. Ogólnie przyjmuje się, Ŝe są to przedmioty stanowiące korzyści, jakie sprawca uzyskuje w wyniku popełnionego przestępstwa 6. Jak słusznie zauwaŝył Sąd NajwyŜszy: Przedmiotem pochodzącym bezpośrednio z przestępstwa (producta sceleris) jest wyłącznie taki przedmiot, którego warunkiem uzyskania jest realizacja znamion określonego przestępstwa. Orzeczenie tej postaci przepadku poprzedzone zatem być musi ustaleniem związku o charakterze bezpośrednim pomiędzy określonym przedmiotem, który ma być nim objęty, a popełnionym przestępstwem rozpoznawanym w danej sprawie Trafnie Sąd NajwyŜszy wywiódł w glosowanej uchwale, Ŝe pojazd mechaniczny w art. 178a 1 k.k. nie moŝe być uznany za przedmiot słuŝący do popełnienia przestępstwa. Nie jest bowiem przedmiotem wytworzonym specjalnie do popełnienia przestępstwa (narzędzia przestępstwa sensu stricto), ani przedmiotem wprawdzie nie słuŝącym celom przestępnym, ale wykorzystanym do popełnienia przestępstwa (narzędzia przestępstwa sensu largo). Trafnie Sąd NajwyŜszy wskazał 8, Ŝe Przedmiotem słuŝącym do popełnienia przestępstwa ( ) jest kaŝda rzecz, niekoniecznie wytworzona w celu prze- 2 K. P o s t u l s k i, M. S i w e k, Przepadek w polskim prawie karnym, Kraków 2004, s L. P e i p e r; Kodeks karny z komentarzem, Kraków 1936, s K. M i o d u s k i, (w:) J. B a f i a, K. M i o d u s k i, S. S i e w i e r s k i, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1987, s W. Ś w i d a, Prawo karne, Warszawa 1989, s ; J. Ś l i w o w s k i, Prawo karne, Warszawa 1975, s K. P o s t u l s k i, M. S i w e k, Przepadek w polskim prawie karnym, Kraków 2004, s Wyrok SN z dnia 15 kwietnia 2008 r., sygn. II KK 29/08, Prok. i Pr. 2008, dodatek Orzecznictwo, nr 10, poz Wyrok SN z dnia 11 kwietnia 1984 r., sygn. RNw 4/84, OSNKW 1984, nr 11 12, poz. 113 z krytyczną glosą M. S z e w c z y k, PiP 1987, nr 7, s i Prawo 3, 2009

3 stępczym, której uŝycie umoŝliwia lub co najmniej ułatwia sprawcy realizację zamierzonego czynu przestępnego albo jego poszczególnych stadiów. Prima vista mogłoby się wydawać, Ŝe pojazd mechaniczny moŝe być zaliczony do tej drugiej kategorii, skoro sprawca, prowadząc go, dopuszcza się przestępstwa. Problem jednak w tym, Ŝe wprawdzie przedmiotami słuŝącymi do popełnienia przestępstwa są te, które zostały uŝyte do jego popełnienia, były środkiem do jego dokonania, lecz nie moŝna nadać takiego charakteru pojazdowi mechanicznemu, gdyŝ stanowi on znamię przestępstwa, bez którego niekompletne są znamiona składające się na to przestępstwo. Mógłby być uznany za przedmiot słuŝący do popełnienia przestępstwa tylko wówczas, gdy mogło dojść do realizacji znamion tego przestępstwa bez jego uŝywania, co ze względu na konstrukcje znamion w art. 178a 1 k.k. jest niemoŝliwe. Warunkiem sine gua non przestępności czynu jest prowadzenie takiego pojazdu. Wprawdzie niektóre przedmioty słuŝącego do popełnienia przestępstwa naleŝą do jego znamion, np. w art k.k., lecz z konstrukcji normy prawnej jednoznacznie wynika, Ŝe pełnią one taką rolę; znamieniem jest posłuŝenie się lub uŝycie określonego przedmiotu; charakteryzują one sposób działania sprawcy 4. Jest oczywiste, Ŝe pojazd mechaniczny, o którym mowa w art. 178a 1 k.k., nie jest przedmiotem, którym obrót jest zakazany. Zatem art k.k. równieŝ nie moŝe stanowić podstawy do orzeczenia jego przepadku. 5. Wykluczenie poszczególnych podstaw orzeczenia jego przepadku wystarczało do wyraŝenia poglądu, Ŝe takie orzeczenie jest prawnie niedopuszczalne. 6. Odnosząc się do zaliczenia przez Sąd NajwyŜszy pojazdu mechanicznego, o którym mowa w art. 178a 1 k.k., do przedmiotu czynności wykonawczej, w pierwszej kolejności niezbędne jest zdefiniowanie tego pojęcia. W doktrynie przyjmuje się, Ŝe przedmiotem czynności wykonawczej jest: twór materialny, tj. osoba lub przedmiot materialny, na które sprawca oddziaływa swą czynnością wykonawczą lub który wytwarza sposobem przestępnym 9, przedmiot, na którym lub w którym mogłaby dokonać się zmiana w wyniku działania przestępnego, osoby lub rzeczy, na które oddziałuje podmiot przestępstwa albo które w inny sposób związane są z popełnieniem przestępstwa, chociaŝby tylko obecnością w zdarzeniu przestępnym 10, przedmiot ucieleśniający dobro prawne, na którym zostaje wykonany zamach naruszający lub naraŝający dane dobro prawne 11, 9 S. Ś l i w iń s k i, Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946, s I. A n d r e j e w, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1989, s. 132; t e nŝe, Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Warszawa 1978, s K. B u c h a ł a, Prawo karne materialne, Warszawa 1989, s. 200; K. B u c h a ł a, A. Z o l l, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s i Prawo 3,

4 R. A. Stefański to, na co bezpośrednio skierowane jest zachowanie sprawcy, co niejako ucieleśnia przedmiot ochrony lub moŝe być uwaŝane za pomost do niego 12, przedmiot materialny, uchwytny z zewnątrz 13, przedmiot, który w postaci zindywidualizowanej wyraŝa dobro prawne, na którym zostaje wykonany bezpośredni zamach przez czyn zabroniony 14, pewna postać materialna czegoś, przeciwko czemu skierowany jest zamach sprawcy 15, przedmiot, na który sprawca oddziałuje konkretny twór, substrat przedmiotu zamachu 16. Słusznie zauwaŝa się w doktrynie, Ŝe nie kaŝde przestępstwo wykazuje przedmiot czynności wykonawczej, a występuje jedynie przy takich, w których działanie przestępne jednostki oddziałuje w jakiś sposób na konkretny twór materialny 17. Wspólną cechą wszystkich tych celowo zaprezentowanych definicji jest przedmiot (rzecz lub osoba), na który oddziałuje sprawca. Istota przedmiotu czynności wykonawczej polega na tym, Ŝe przeciwko niemu jest skierowane zachowanie sprawcy. W tym kontekście nie sposób uznać, Ŝe pojazd mechaniczny, który sprawca prowadzi w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, jest właśnie przedmiotem, na który oddziałuje sprawca. W tym stanie rzeczy nietrafny jest wypowiadany w judykaturze pogląd, Ŝe Skoro czynność wykonawcza przestępstwa z art. 178a 1 k.k. polega na prowadzeniu pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, a zatem nie moŝna popełnić tego przestępstwa, nie prowadząc pojazdu mechanicznego, to pojazd mechaniczny stanowi przedmiot słuŝący do popełnienia przestępstwa. Orzeczenie do sprawcy tego przestępstwa na mocy art k.k. przepadku pojazdu mechanicznego jest w pełni dopuszczalne 18. Tak samo nieporozumieniem jest twierdzenie, Ŝe Samochód stanowi zazwyczaj narzędzie naruszenia zakazu 12 W. Ś w i d a, Prawo karne, s. 372; E. P ł y w a c z e w s k i, (w:) Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, pod red. A. M a r k a, Warszawa 1986, s. 66; J. W a r y l e w s k i, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2004, s. 201; P. K o z ł o w s k a - K a l i s z, (w:) M. B u d y n - K u l i k, P. K o z ł o w s k a - K a l i s z, M. K u l i k, M. M o z g a w a, Prawo karne materialne. Część ogólna, pod red. M. M o z g a w y, Warszawa 2006, s J. Ś l i w o w s k i, Prawo karne, s J. B a f i a, Polskie prawo karne, Warszawa 1989, s T. B o j a r s k i, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2002, s A. M a r e k, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 112; R. A. S t e f ański, Prawo karne materialne, Część ogólna, Warszawa 2008, s K. B u c h a ł a, Prawo karne, s. 372; J. Ś l i w o w s k i, Praw karne, s Wyrok SO w Tarnowie z dnia 21 grudnia 2006 r., sygn. II Ka 415/06, KZS 2007, nr 6, poz i Prawo 3, 2009

5 prowadzenia pojazdów mechanicznych (art. 244 k.k.) 19. Pełni on w tym przepisie taką samą rolę, jak i w art. 178a 1 k.k. 7. Na marginesie Sąd NajwyŜszy podniósł, Ŝe jeŝeli względy polityki kryminalnej przemawiałyby, w przekonaniu ustawodawcy, za celowością orzekania przez sądy przepadku pojazdu mechanicznego wobec sprawców przestępstw określonych w art. 178a 1 k.k., to podstawa prawna ku temu powinna zostać wprowadzona do obowiązującego kodeksu karnego. Stwierdzenie to nie moŝe być niezauwaŝone, zwłaszcza, Ŝe moŝe być odczytane jako zachęta do tego rodzaju zmian legislacyjnych. Takie propozycje juŝ były zgłaszane. Poselski projekt z 1999 r. o zmianie kodeksu karnego 20, przewidywał obligatoryjny przepadek pojazdu mechanicznego w razie skazania za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 w zw. z art. 178 lub w art (ob. art. 178a) k.k. polegające na prowadzeniu pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, chyba Ŝe podlegał zwrotowi innemu podmiotowi (proj. art k.k.). W uzasadnieniu tego projektu zwrócono uwagę na znaczną ilość przestępstw w komunikacji popełnionych w stanie nietrzeźwości oraz podkreślono, Ŝe nawet najdroŝszy samochód ma znikomą wartość wobec wartości Ŝycia ludzkiego, któremu zagraŝa samochód w rękach nietrzeźwego kierowcy. Propozycja ta spotkała się z druzgocącą krytyką 21. Krakowa Rada Sądownictwa wskazała, Ŝe propozycja ta naruszałaby jedną z podstawowych zasad prawa karnego, jaką jest zasada indywidualizacji kary. Wskazano teŝ, Ŝe przeciwko proponowanej zmianie przemawia ponadto charakter przestępstw drogowych, będących w istocie przestępstwami nieumyślnymi oraz moŝliwość naruszenia przez ten środek karny interesów osób trzecich, a w szczególności współmałŝonka, który w całości lub w części przyczynił się do nabycia pojazdu 22. Słusznie Sejm nie aprobował tej propozycji. Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 23 przewidywał jako nowy środek karny przepadek pojazdu mechanicznego, który miał być orzekany za przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji (proj. art i art. 178a 3 k.k.). Jego wprowadzenie uzasadniano potrzebą zaostrzenia represji karnej za przestępstwa w komunikacji popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. W wypadku, gdy pojazd mechaniczny podlegający przepad- 19 Wyrok SO w Tarnowie z dnia 21 lutego 2003 r., sygn. II Ka 39/03, KZS 2003, nr 4, poz Druk sejmowy nr L. K. P a p r z y c k i, Opinia dotycząca ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny (druk sejmowy nr 1019),maszynopis powielony, s. 2 4; R. A. S t e f ański, Opinia o projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny (druk nr 1019), s Opinia Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 30 września 1999 r. do projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny (druk powielony), s Projekt w redakcji z dnia 18 maja 2007 r. (druk sejmowy nr 1756). i Prawo 3,

6 R. A. Stefański kowi nie jest własnością sprawcy, np. sprawca prowadzi pojazd słuŝbowy bądź nie moŝna orzec jego przepadku z innych przyczyn faktycznych lub prawnych, np. pojazd uległ zniszczeniu. został przez sprawcę sprzedany, sąd miał orzekać przepadek równowartości tego pojazdu (proj. art i art. 178a 3 in fine k.k.). JeŜeli pojazd mechaniczny stanowił współwłasność, miał być orzekany przepadek udziału naleŝącego do sprawcy lub przepadek równowartości tego udziału (proj. art i art. 178a 3 in fine k.k.). W uzasadnieniu noweli wskazano, Ŝe: Z uwagi na brak nie tylko zadowalających rezultatów w zakresie zwalczania przestępstwa prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, lecz wręcz wzrastającą liczbę sprawców prowadzących pojazdy w takim stanie, jak równieŝ sprawców wypadku komunikacyjnego uciekających z jego miejsca świadczącą o nieskuteczności obowiązujących uregulowań prawnych (w 2001 r skazania z art. 178a k.k., z tego za czyn z 1; w 2002 r skazań, w tym za czyn z 1; w 2003 r skazań, w tym za czyn z 1; w 2004 r skazań, w tym za czyn z 1; w 2005 r skazań, w tym za czyn z 1) (dane statystyczne MS), projekt przewiduje wprowadzenie nowego instrumentu prawnego w postaci obligatoryjnego orzekania przez sąd przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę przestępstwa z art. 173, art. 174 oraz art. 177, jeŝeli był on nietrzeźwy lub pod wpływem środka odurzającego albo zbiegł z miejsca zdarzenia (art k.k.). Nie ulega wątpliwości, Ŝe wzrost liczby takich przestępstw przesądza o celowości poszukiwania nowych rozwiązań normatywnych, podnoszących efektywność oddziaływań polityczno-kryminalnych w tym zakresie, a w szczególności tworzących nowe mechanizmy prewencyjnego oddziaływania, zniechęcające potencjalnych sprawców do podjęcia tego rodzaju zachowań. Wprowadzenie moŝliwości orzeczenia przepadku równowartości pojazdu mechanicznego lub równowartości udziału sprawcy w jego własności jak podkreślono w uzasadnieniu noweli ma na celu zapewnienie realizacji represyjnego celu projektowanego unormowania, wywierającego równocześnie poŝądany skutek w płaszczyźnie oddziaływania prewencyjnego, poprzez zniechęcanie potencjalnych sprawców takich czynów do podejmowania zachowań skutkujących, w razie ujęcia, orzeczeniem takiego przepadku. Propozycję wprowadzenia tego środka naleŝało ocenić negatywnie. Mechanizm realizacji prewencyjnego oddziaływania kary na potencjalnych sprawców wypadków drogowych, głównie przecieŝ nieumyślnych, jest specyficzny i nie polega na prostym odstraszaniu; strach przed karą nie jest dostatecznym stymulatorem powstrzymania się od przestępstwa. Motywy wprowadzenia tego środka nie były nieprzekonujące nie tylko z tego względu, ale takŝe co projektodawcy nie zauwaŝyli uzasadnienie dotyczyło 146 i Prawo 3, 2009

7 tylko jego orzekania w razie skazania za przestępstwo z art. 178a 1 k.k., a tymczasem obowiązek jego orzeczenia dotyczył takŝe innych przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji popełnionych w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo zbiegnięcia z miejsca zdarzenia. Przepadek pojazdu mechanicznego nie mógł być zaakceptowany takŝe dlatego, Ŝe byłby środkiem niezwykle drastycznym, powodującym niekiedy utratę dorobku kilku lat całej rodziny; jego skutki dotykałyby nie tylko sprawcę, ale w duŝym stopniu i jego rodzinę. Pozostawałby w raŝącej dysproporcji do wagi popełnionego czynu, bowiem miał być orzekany takŝe za przestępstwo wypadku drogowego, którego następstwem są średnie uszkodzenia ciała (art k.k.) oraz za przestępstwo bezskutkowego prowadzenia pojazdu mechanicznego (art. 178a 3 k.k.). Projekt ten nie został uchwalony ze względu na rozwiązanie Sejmu 24. Dotychczasowe próby wprowadzenia takiego środka jak widać były nieudane i mając na względzie wskazane okoliczności naleŝy przeciwstawiać się im. Lepiej naleŝycie wykorzystywać istniejące juŝ środka, jak chociaŝby bardzo dolegliwy zakaz prowadzenia pojazdów. Commentary on the resolution by seven Supreme Court judges of 30 October 2008, file no. I KZP 20/08 Abstract This commentary deals with the Supreme Court s opinion that it is not possible to order forfeiture of a motor vehicle operated by a perpetrator intoxicated, or under the influence of intoxicating beverages (Article 178a 1 of the Penal Code). Although the author hereof deems the opinion correct, he, questions the arguments referred to by the Court in support of their opinion, and proves, contrary to the Court s view, that no motor vehicle is a subject of an executive act. 24 Zob. R. A. S t e f ański, Nowe środki karne zwalczania przestępczości drogowej w noweli do Kodeksu karnego, Paragraf na Drodze 2007, nr 7, s i Prawo 3,