MŁODZIEŻ NA WSI. Raport z badania

Transkrypt

1 MŁODZIEŻ NA WSI Raport z badania

2

3 MŁODZIEŻ NA WSI Raport z badania

4 Raport przygotowały: Agnieszka Strzemińska (koordynatorka projektu) Maria Wiśnicka Konsultacje: Anna Giza Wojciech Rustecki W realizacji projektu badawczego uczestniczyli: Michał Bargielski, Piotr Bekas, Hubert Borowski, Michał Danielewicz, Aleksandra Gołdys, Paweł Hess, Paulina Jędrzejewska, Agata Nowotny, Łukasz Ostrowski, Tomasz Ratter, Monika Stec, Bartosz Stodulski, Ewa Stokłuska, Agnieszka Strzemińska, Agata Tomaszuk, Maria Wierzbicka, Maria Wiśnicka. Zespół Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności zajmujący się projektem: Radosław Jasiński, Mirosław Czyżewski Warszawa 2011 Projekt badawczy Młodzież na Wsi został zrealizowany przez Pracownię Badań i Innowacji Stocznia na zlecenie Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności

5 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 9 BADANIE MŁODZIEŻY, CZYLI KOGO? WIEJSKIEJ, CZYLI JAKIEJ? JAK CZYTAĆ RAPORT? METODOLOGIA CZY I JAK MŁODZIEŻ WIEJSKA RÓŻNI SIĘ OD MIEJSKIEJ W ŚWIETLE DANYCH ILOŚCIOWYCH? CO JEST WAŻNE DLA MŁODYCH? O JAKIEJ PRACY MARZĄ? CZY SĄ I CZUJĄ SIĘ ZDROWI? CZY SĄ SZCZĘŚLIWI? JAK SPĘDZAJĄ WOLNY CZAS? CZY SĄ AKTYWNI SPOŁECZNIE? JAK SIĘ UCZĄ? PODSUMOWANIE MŁODZIEŻ Z OBSZARÓW WIEJSKICH RAPORT Z BADANIA TERENOWEGO JAK SIĘ ŻYJE NA WSI? KONTEKST MŁODZIEŻ NA WSI, CZYLI KTO? WYRÓŻNIAJĄCE SIĘ GRUPY MOŻLIWE ŚWIATY POCZUCIE (NIE)MOCY PLANY NA PRZYSZŁOŚĆ RELACJE MŁODYCH I INSTYTUCJI PRZESTRZEŃ DZIAŁANIA SPORT NA WSI RODZICE I PLANY NA PRZYSZŁOŚĆ PODSUMOWANIE. DEFICYTY CO OGRANICZA MŁODYCH Z OBSZARÓW WIEJSKICH ANEKS 1. SAMODZIELNA REALIZACJA PROJEKTÓW PRZEZ MŁODZIEŻ ANEKS 2. RAPORT Z INWENTARYZACJI INSTYTUCJI

6

7

8 WPROWADZENIE

9 Niniejszy raport powstał w ramach współpracy Pracowni Badań i Innowacji Społecznych Stocznia z Polsko-Amerykańską Fundacją Wolności. Stanowi on podsumowanie prowadzonego od maja do września 2010 r. projektu badawczego dotyczącego życia codziennego, stylów życia i rozwoju zawodowego młodzieży z obszarów niskozurbanizowanych. W założeniu raport ma cele praktyczne chcemy, żeby był jak najbardziej użyteczny dla instytucji i organizacji wspierających młodych i służył jako zestaw wskazówek, na co warto zwrócić uwagę, rozpoczynając, planując i weryfikując działania dla młodych i z młodymi. To nastawienie na praktyczne wykorzystanie wyznaczało metodologię oraz zakres samego badania, które rzecz jasna nie wyczerpuje całego obszaru zagadnień związanych z życiem młodzieży na wsi czy w małych miasteczkach. Projekt badawczy składał się z kilku elementów: warsztatów z osobami pracującymi z młodzieżą lokalnie oraz z koordynującymi programy wspierające młodych na wsi centralnie, analizy programów skierowanych do młodzieży, badania etnograficznego, wywiadów indywidualnych z pionierami, inwentaryzacji działań skierowanych do młodzieży oraz analizy danych ilościowych. Pytanie badawcze ewoluowało w czasie realizacji projektu. Początkowo ogniskową był sposób planowania swojej przyszłości, źródła inspiracji, pomysłów, które młodzi wykorzystują. W czasie badania, już po pierwszych warsztatach, okazało się, że założenie o racjonalności młodych i planowaniu przez nich swojej przyszłości jest przenoszeniem kalki funkcjonującej w programach wspierających. Podobnie jak założenia co do typowych różnic pomiędzy młodzieżą miejską i wiejską (por. Część II Młodzież wiejska i miejska w świetle danych ilościowych). W badaniu terenowym, głównej części projektu, skupiliśmy się więc na funkcjonowaniu młodych w lokalnym środowisku, wychodząc z założenia, że pozycja, rola i możliwości młodych w lokalnym środowisku są kluczowe dla tego, jak się rozwijają, jak postrzegają swoje możliwości i jak planują swoje życie. Ostatecznie staramy się odpowiedzieć na pytanie: Czym żyją młodzi ludzie z obszarów wiejskich? Co wpływa na ich działania, aspiracje i możliwości? Nie ma wątpliwości, że sytuacja młodzieży z obszarów wiejskich i małych miasteczek jest trudniejsza niż ich rówieśników z miasta pod wieloma względami, jednak uogólnienia, którymi opisuje się obie grupy w wielu aspektach, są daleko idącymi i zniekształcającymi uproszczeniami. Wprowadzenie // 9

10 BADANIE MŁODZIEŻY, CZYLI KOGO? Od samego początku pojawiało się pytanie, jakie kryteria będziemy przyjmować w badaniu co to znaczy młodzież, czyli w praktyce, z kim będziemy rozmawiać. Zakładaliśmy, że w czasie badań terenowych postaramy się dotrzeć do naturalnych kategorii kryteriów, których do opisu młodzieży używają respondenci. Ramy wiekowe przyjmowane w programach wydawały nam się zbyt szerokie w programach finansowanych ze środków Unii Europejskiej górna granica wieku to 30 lat, co wydaje się oderwane od lokalnych realiów 30-latek w małej miejscowości od dawna już młodzieżą nie jest. Stworzyliśmy więc roboczą definicję opartą o możliwości wyboru: młodzież to ci, którzy dokonują jeszcze ważnych wyborów decydujących o ich przyszłym życiu, a zarazem nie odbiegają momentem ich podejmowania od przyjętej normy. Wydawało nam się, że taka szeroka definicja pozwoli nam z jednej strony dotrzeć do naturalnych definicji stosowanych przez młodych i dorosłych, z drugiej umożliwi ich porównywanie. W trakcie badania, okazało się i jest to jeden z głównych wniosków że kategoria młodzież jest dużo bardziej ograniczona. Młodzi to ci, którzy na terenie gminy uczą się. W momencie, gdy wyjeżdżają, np. do szkoły średniej, albo kończą naukę, stają się dorośli. Mają sobie radzić. Definicja przez szkołę ma szeroki kontekst i daleko idące konsekwencje. Przede wszystkim pokazuje, jak bardzo lokalne życie uzależnione jest od autorytetu instytucji to one są kluczowe w określaniu miejsca osoby w lokalnej strukturze. Po drugie, młodzi, którzy skończyli naukę na miejscu (i zgodnie z tą definicją młodzi już nie są) w swoim miejscu zamieszkana nie mają co robić szkoła jest główną instytucją od młodych i to tam są organizowane zajęcia i realizowane projekty. Szkoła to naturalny, logiczny sojusznik programów wspierających młodzież, ale wynikiem tego sojuszu jest całkowity brak oferty dla tych młodych, którzy jedną nogą są już gdzieindziej np. codziennie dojeżdżają do szkoły średniej. W badaniu jako młodzież traktowaliśmy więc tych, którzy: a) nie skończyli 18 lat; b) cały czas uczyli się; c) niedawno podjęli pierwszą stałą pracę. WIEJSKIEJ, CZYLI JAKIEJ? Tereny wiejskie często traktowane są jednorodnie jako nie-miasto. Pomijana jest wewnętrzna różnorodność tych obszarów, nie są brane pod uwagę ani różnice pomiędzy poszczególnymi typami miejscowości, ani pomiędzy różnymi statusami społecznymi mieszkańców wsi. Wielka trudność projektów prowadzonych na obszarach wiejskich polega m.in. na tym, że ujednolica się pojecie wsi ta sama kategoria opisuje zarówno kilkudomowe siedliska, jak 10 // Wprowadzenie

11 i kilkutysięczne wsie, które od miasteczka różni wyłącznie kategoria administracyjna. Tymczasem różnice w wielkościach miejscowości są niezmiernie ważne, tereny wiejskie to tereny, na których niska gęstość zamieszkania zupełnie zmienia relacje: ludzi jest po prostu mało, trudno więc o sojuszników, wspólników i partnerów osoby, które podzielałyby wspólne zainteresowania i miały podobne interesy. Należy wiec jeszcze raz powtórzyć: wieś nie jest jednolita. Po pierwsze, są gminy bogate i biedne, rozwijające się i popadające w coraz większą stagnację. Po drugie, myślenie w kategorii gmin, jakkolwiek uzasadnione ze względów finansowo-administracyjnych nie w pełni odpowiada lokalnym realiom. W zasadzie każdą gminę wiejską można podzielić na miejscowość centralną, która jest siedzibą urzędu gminy, biblioteki, gimnazjum, zespołu szkół, przychodni, i resztę miejscowości. W pozostałych miejscowościach oferta i możliwości mieszkańców są zdecydowanie mniejsze, a życie szczególnie młodzieży trudniejsze. Zaczyna się od codziennych dojazdów do centralnej miejscowości, w wielu przypadkach najpierw do szkoły podstawowej, potem do gimnazjum, a następnie dalej, do szkoły średniej, często położonej poza granicami gminy. Należy tu zaznaczyć, że część młodych ludzi z obszarów wiejskich żyje w sposób nie odbiegający od ich odpowiedników z miast, z naciskiem na słowo odpowiedników. Dzieci lokalnej elity często są dowożone na zajęcia dodatkowe do większych miast, uczą się angielskiego u native speakerów, jeżdżą do szkół muzycznych i na treningi drugoligowych zespołów piłkarskich. Najczęściej są to dzieci nauczycieli, urzędników bądź lekarzy czyli wyselekcjonowana elita. Inaczej jest w przypadku dzieci z rodzin o niższym kapitale społecznym i kulturowym, dla których na miejscu nie ma oferty, nie ma też nikogo, kto dowoziłby je na zajęcia gdzieś dalej. Trudno więc mówić o jednoznacznej definicji wsi, która byłaby wrażliwa na wszystkie te zmienne. Szczególna jest też sytuacja młodzieży wiejskiej podziały zależne od statusu rodziców są bardzo wyraziste i w większości przypadków kluczowe dla zrozumienia mechanizmów działania i radzenia sobie młodych w życiu (por. Część III, rozdział 2). *** Odpowiedź na pytanie czym i jak żyją młodzi z obszarów wiejskich i co ich ogranicza? może stanowić podstawę do rozważania, jak będzie wyglądała przyszłość młodzieży: zarówno równolatków tych, z którymi rozmawialiśmy w trakcie badania, jak i tych, którzy pojawią się po nich w tym samym miejscu. Mamy nadzieję, że raport ten będzie, z jednej strony inspiracją do rozważania możliwych scenariuszy rozwoju wsi, z drugiej zaś znajdzie praktyczne zastosowanie jako przewodnik po świecie młodych. W raporcie przedstawiamy typy aktorów, procesów i mechanizmów, które zobaczyliśmy w czasie badania. Mamy nadzieję, że rozpoczynając działania w poszczególnych środowiskach, będzie on wykorzystywany jako swego rodzaju check-lista Wprowadzenie // 1 1

12 możliwych problemów i ograniczeń, którym warto zapobiegać. Jednocześnie chcemy jak najmocniej podkreślić, że życie młodych na wsi nie składa się wyłącznie z ograniczeń skupiamy się na nich ze względu na praktyczne możliwości zastosowania tego raportu, zależy nam na wskazaniu obszarów, które były zaniedbane w każdym z analizowanych przez nas przypadków. Szczęśliwie, można znaleźć wiele odstępstw od reguł, które tu przedstawiamy nawet w trakcie badania spotkaliśmy ludzi, którzy na własną rękę przekraczali opisywane ograniczenia. Jednak bardzo często była to kwestia przypadku i osobistej determinacji, często połączona z pozycją społeczną, a nie systemowe rozwiązanie, które umożliwiłoby swobodny rozwój. Raport wskazuje na ograniczenia, ponieważ rolą programów jest ich minimalizowanie i znoszenie. Mamy też pełną świadomość, że nie wszystkie problemy można rozwiązać. Wiele z nich wynika z makrostruktur i zależności, jednak nawet o czynnikach, na które nasz wpływ jest bardzo ograniczony, należy pamiętać. Jak czytać raport? Część II Czy i jak młodzież wiejska różni się od młodzieży miejskiej w świetle danych ilościowych? W tej części przedstawiamy obraz młodzieży z obszarów wiejskich, jaki wyłania się z dostępnych badań o charakterze ilościowym. Pokazujemy w niej wyraźnie, że w wielu przypadkach, także w opracowaniach ilościowych, widać niewielkie różnice pomiędzy młodzieżą z obszarów wiej-skich i miejskich. Część III Młodzież z obszarów wiejskich. Raport z badania terenowego Główna część raportu oparta jest przede wszystkim na badaniu terenowym, zawiera też wyniki inwentaryzacji gmin oraz obserwacje z warsztatów eksploracyjnych. Prezentowane wnioski bogato ilustrujemy cytatami i opisami przypadków, wierząc, że przykład pozwala lepiej uchwycić sens. Zdarza się, że zawarte w raporcie wnioski są zbieżne ze stwierdzeniami samych badanych, niemniej to my autorzy raportu ponosimy za nie pełną odpowiedzialność. Rezultaty badań omawiamy w podziale na następujące obszary: kontekst życia na wsi, wyróżniające się grupy młodych z obszarów wiejskich, możliwe światy czyli horyzont wyobraźni młodych, poczucie sprawczości, plany na przyszłość, relacje z instytucjami, szczególna rola sportu, relacje z rodzicami. Raport podsumowujemy listą deficytów, które są dla młodych z obszarów wiejskich charakterystyczne i które ograniczają ich działania i plany na przyszłość. 12 // Wprowadzenie

13 Aneks 1 Analiza największych programów wspierających młodzież na wsi, pod kątem możliwości samodzielnego realizowania projektów przez młodych. Jeden z podstawowych problemów, jakie zaobserwowaliśmy w badaniu, to całkowita zależność od instytucji i ich monopol zarówno na projekty, jak i decyzje, kto co może realizować. Dlatego przyglądamy się, jak sytuacja przedstawia się z perspektywy mechaniki programów wspierających: czy programy przełamują czy wspierają monopol instytucji? Aneks 2 Raport z inwentaryzacji instytucji w 30 gminach. Jej celem było opisanie oferty, jaką dla młodzieży (ale też innych grup mieszkańców) mają instytucje działające lokalnie: szkoły, gminne ośrodki kultury, biblioteki i organizacje społeczne (organizacje pozarządowej, ochotnicze straże pożarne, kluby sportowe). Chcieliśmy zobaczyć, kto i w jaki sposób zagospodarowuje młodych oraz innych mieszkańców wsi i małych miast, co im oferuje, a czego nie. Wprowadzenie // 13

14 Metodologia Główną częścią projektu były pobyty etnograficzne zrealizowane w pięciu gminach wiejskich i jednej wiejsko-miejskiej. Badanie terenowe poprzedziły dwa warsztaty wydobywcze z przedstawicielami działających na rzecz młodzieży organizacji z poziomu lokalnego (warsztat w Marózie) i centralnego (warsztat w Warszawie). Ponadto przeprowadzona została analiza działań realizowanych w 30 gminach. Analiza ta opiera się o dane pozyskiwane ze stron internetowych gmin i instytucji oraz organizacji działających na ich terenie, a także o krótkie wywiady telefoniczne. Wykonana została także analiza wybranych programów wspierających młodzież pod kątem możliwości samodzielnego realizowania projektów. Badanie terenowe W czasie badania terenowego odbyliśmy sześć wyjazdów etnograficznych: do pięciu gmin wiejskich (jedna z nich miała charakter podmiejski) i jednej miejskiej. Gminy dobierane były na podstawie klasyfikacji, w której pod uwagę brane były trzy czynniki: wielkość wydatków na usługi społeczne (kulturę, sport, edukację), saldo migracji oraz oddalenie od dużego miasta. W ramach tej klasyfikacji dobrane zostały gminy możliwie różnorodne: od bogatej, z dodatnim saldem migracji, po biednąa, z której wiele osób wyjeżdża. Badanie terenowe odbyło się w dwóch cyklach. W pierwszym cyklu czteroosobowe zespoły spędziły tydzień w trzech gminach. 13 Ta część badania terenowego realizowana była w trakcie wakacji szkolnych. W drugim cyklu dwuosobowe zespoły składające się z badaczki i badacza wyjeżdżały na tydzień do pozostałych trzech gmin. Te wyjazdy miały miejsce już w czasie roku szkolnego. Dzięki temu mieliśmy możliwość zobaczyć młodych w dwóch, bardzo różniących się częściach roku. We wszystkich sześciu przypadkach badanie realizowane było metodami etnograficznymi. Badacze przez tydzień poznawali życie młodych ludzi, spędzając z nimi czas w sytuacjach bardziej i mniej formalnych. Kluczowe dla badania było nawiązanie tych właśnie nieformalnych relacji z młodymi budowanie relacji opartej na zaufaniu, w której możliwa jest swobodna i szczera rozmowa. W czasie spacerów i nieformalnych spotkań, badacze byli oprowadzani przez młodych po ich świecie. Proces wspomagany był metodami zaczerpniętymi z psychologii środowiskowej i etnografii młodzi przygotowywali własne 1 W tej części badania równolegle realizowana była pilotażowa część badania ICT w społecznościach lokalnych, dlatego zespoły były powiększone. 14 // Wprowadzenie

15 mapy swoich miejscowości, pokazywali badaczom ważne miejsca i ludzi. Wykorzystywali także metody wizualne badaniu towarzyszyła rejestracja fotograficzna i filmowa. Metody etnograficzne, oparte głównie o wspólne spędzanie czasu, uzupełnione były bardziej ustrukturyzowanymi metodami jakościowymi. W czasie pobytów w gminach badacze realizowali wywiady indywidualne z przedstawicielami instytucji i organizacji pracujących z młodzieżą oraz z rodzicami.ponadto realizowane były warsztaty kreatywne z młodzieżą dotyczące postrzegania gminy i swoich możliwości działania, które odbywały się zarówno w szkołach, jak i organizacjach młodzieżowych. W przypadku wywiadów indywidualnych i grupowych oraz warsztatów badacze operowali zestandaryzowanymi wytycznymi. W każdej z sześciu miejscowości badacze przeprowadzili średnio 30 wywiadów indywidualnych, dwa warsztaty kreatywne z młodymi, kilka spacerów badawczych. Materiał zebrany w czasie badania jest bardzo bogaty. Historii poszczególnych osób, miejscowości, organizacji jest bardzo wiele. W raporcie koncentrujemy się jednak na wnioskach, które są istotne z perspektywy planowania i realizowania projektów z młodzieżą. Poszczególne historie znikają za ogólnymi wnioskami, co jakiś czas pojawiając się jako przykład. Nazwy gmin zostały zakodowane, by zagwarantować poufność respondentom biorącym udział w badaniu. W raporcie wiele wniosków ilustrujemy obszernymi cytatami, opisami przypadków i zdjęciami, co mamy nadzieję ułatwia lekturę raportu. Jednak w wielu miejscach przytoczone wypowiedzi pozwalają na zidentyfikowanie ich autora lub bohatera, zwłaszcza gdy dotyczą osób pełniących funkcje publiczne w społeczności: wójta, dyrektora szkoły, prezesa organizacji itp. Część tych wypowiedzi może być kontrowersyjna lub zawierać informacje przekazane badaczom w zaufaniu. Procedura kodowa-nia pozwoliła na pełne wykorzystanie materiału badawczego bez ryzyka naruszenia interesów osób biorących udział w badaniu. Gminy w badaniu terenowym: Sowale gmina wiejska w województwie lubelskim, ok. 5 tys. mieszkańców w 17 miejscowościach, bogata (wydatki na edukację, kulturę i sport wynoszą niemal 2 tys. zł na mieszkańca), z dodatnim saldem migracji Chyżyn gmina wiejska w województwie warmińsko-mazurskim, ok. 4 tys. mieszkańców w 27 miejscowościach,biedna (wydatki na edukację, kulturę i sport wynoszą niespełna 900 zł na mieszkańca), z ujemnym saldem migracji Wprowadzenie // 15

16 Niepomyśl gmina wiejska w województwie wielkopolskim (de facto przedmieścia Poznania), ok. 6 tys. mieszkańców w 29 miejsco-wościach, biedna (wydatki na edukację, kulturę i sport wynoszą 900 zł na mieszkańca), z dodatnim saldem migracji (osadnicy z miasta) Kołysy gmina wiejska w woj. śląskim, ok. 9,5 tys. mieszkańców w pięciu miejscowościach, średniozamożna (wydatki na edukację, kulturę i sport wynoszą ponad 1 tys. zł na mieszkańca), z dodatnim saldem migracji Wieprze Polskie gmina wiejska w województwie podkarpackim, ok. 7,5 tys. mieszkańców w 13 miejscowościach, średniozamożna (wydatki na edukację, kulturę i sport wynoszą niemal 1 tys. zł na mieszkańca), z zerowym saldem migracji Zrycin 18-tysięczne miasto w woj. kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu, średniozamożne (wydatki na edukację, kulturę i sport wynoszą ponad 1 tys. zł na mieszkańca), z ujemnym saldem migracji Wybierając gminy do badania terenowego, staraliśmy się, by były one możliwie zróżnicowane, przynajmniej ze względu na kilka weryfikowalnych kryteriów. Niektóre są typowymi reprezentantkami polskich gmin, inne mają szczególny zestaw cech. Gmin średniozamożnych z zerowym saldem migracji, takich jak Wieprze Polskie, jest najwięcej wśród wszystkich gmin wiejskich w kraju stanowią ponad 23%. Drugą pod względem częstości występowania kategorię tworzą gminy podobne do Kołys średniozamożne z dodatnim saldem migracji (ponad 13% gmin wiejskich). Jednak zgodnie z zasadą badania przypadków skrajnych, do próby trafiły również gminy o rzadziej występujących charakterystykach. Zrycin to przedstawiciel nielicznych w Polsce małych (do 20 tys. mieszkańców) gmin miejskich jest ich ok Jako średniozamożne miasto z ujemnym saldem migracji jest rzadkim zjawiskiem wśród gmin w ogóle, ale typowym dla małych miasteczek. Sowale reprezentują gminy sukcesu z relatywnie wysokimi nakładami na usługi społeczne i dodatnim saldem migracji. Takich gmin wśród gmin wiejskich jest 8%. Ich przeciwieństwo gminy biedne z ujemnym saldem migracji, takie jak Chyżyn, stanowi 5,5% gmin wiejskich w Polsce. Szczególny przypadek, którego reprezentatywność trudno określić, stanowi Niepomyśl, gmina wiejska, biedna, ale z potencjałem związanym z napływem nowych mieszkańców z pobliskiego dużego miasta. 16 // Wprowadzenie

17 W a r s z tat y e ks p lo r a c yj n e ( M a r ó z, W a r s z aw a ) Celem warsztatów było zebranie doświadczeń osób działających na rzecz młodzieży na wsi: przedstawicieli instytucji samorządowych (domów kultury, bibliotek, OPS-ów) oraz organizacji pozarządowych. Wiedza w ten sposób zdobyta pozwoliła nam z jednej strony wyznaczyć ramy badania, z drugiej zaś opinie i doświadczenia organizacji w pracy z młodzieżą posłużyły nam jako materiał badawczy. Ważnym elementem warsztatu było odtworzenie podstawowych założeń na temat młodzieży wiejskiej i jej potrzeb oraz koncepcji dobrego życia leżących u podstaw działań skierowanych do tej grupy. Odbyły się dwa warsztaty eksploracyjne: jeden z osobami działającymi lokalnie, na poziomie gmin i małych miejscowości, drugi z osobami, które planują duże programy wspierające młodzież na pozio-mie centralnym. Pierwszy warsztat odbył się w czasie IX Ogólnopolskiego Spotkania Organizacji Działających na Obszarach Wiejskich w Marózie w maju 2010, drugi odbył się w Warszawie w siedzibie Stoczni w lipcu Rekrutacja na warsztat w Marózie odbywała się już na miejscu spośród zgromadzonych uczestników rekrutowałyśmy tych, którzy z młodzieżą mają stały kontakt. W Warszawie wysyłane były zaproszenia do największych organizacji realizujących projekty wspierające dla młodzieży. Każdy z warsztatów trwał ok. dwóch godzin. Uczestnicy, wspierani przez moderatorki zastanawiali się nad tym, do kogo adresowane są projekt młodzieżowe, jakie grupy młodych z obszarów wiejskich są istotne, co to znaczy sukces w pracy z młodymi i jak do niego doprowadzić. W y w i a d y z p i o n i e r a m i Wywiady miały na celu prześledzenie biografii i dotarcie do doświadczeń osób, które zmieniły środowisko, w związku z tym ich spojrzenie na realia wiejskie jest zmienione mają punkt widzenia wędrowców, którzy zauważają więcej. W czasie projektu zrealizowano osiem wywiadów z pionierami, część w trakcie badań terenowych. Pionierami nazywamy tych, którzy jako pierwsi czegoś się podjęli, przetarli szlak w lokalnej aktywności, edukacji, stylu życia, zmianie miejsca zamieszkania. Pionierzy to więc tzw. superinformatorzy. Rekrutacja odbywała się metodą kuli śniegowej, a więc doboru kolejnych respondentów na podstawie wiedzy uzyskanej przez badaczy w trakcie pracy terenowej. Uczestników wcześniejszych etapów badania pytano o to, czy znają osoby spełniające określone kryteria, i to dzięki tym rekomendacjom udawało się dotrzeć do pionierów. Wprowadzenie // 17

18

19 Odpowiedź na pytanie zadane w tytule nie jest wcale oczywista. Koncentrując projekt badawczy na młodzieży wiejskiej, założyliśmy implicite, że charakteryzują ją pewne specyficzne cechy (niekoniecznie definiowane w kategoriach negatywnych braków i deficytów), które pozwalają wyodrębnić tę grupę spośród całej młodzieży. W dalszych częściach raportu staramy się pokazać, jakie są te cechy i czego (kogo) dotyczą. Jednak na początek pouczające i odkrywcze było dla nas spojrzenie na młodzież wiejską i wtedy gdy jest to możliwe małomiasteczkową przez pryzmat twardych danych ilościowych. Młodzież wiejską pokazujemy tu na tle młodzieży miejskiej i młodzieży w ogóle. Korzystamy przy tym z własnych analiz danych Diagnozy Społecznej oraz publikowanych raportów opracowanych na podstawie rozmaitych badań: GUS, WHO (HBSC Health Behaviour in School-aged Children), Ministerstwa Zdrowia, Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. Zróżnicowanie źródeł sprawia, że wyniki, z konieczności, są prezentowane dla różnych grup wiekowych oraz różnie zdefiniowanych kategorii miejsca zamieszkania. 19

20 1. CO JEST WAŻNE DLA MŁODYCH? Na podstawie danych z Diagnozy Społecznej można określić, co stanowi największą wartość w życiu 16-, 24-latków. Co istotne, różnice pomiędzy mieszkańcami dużych, średnich, małych miast oraz wsi są znaczące tylko w przypadku kilku wartości. Młodzież wiejska częściej niż pozostali za warunek udanego życia uważa pieniądze i pracę, mniej ceni posiadanie przyjaciół, wolność oraz pogodę ducha. Tab. 2.1 Warunki udanego życia (%) Źródło: Rada Monitoringu Społecznego (2009), Diagnoza społeczna: zintegrowana baza danych [ Obliczenia własne, podstawa: osoby w wieku lata (N=5524). Zgodnie z klasycznymi teoriami socjologicznymi opisującymi przejście współczesnych społeczeństw zachodnich od wartości materialistycznych (bezpieczeństwo ekonomiczne, porządek) ku post-materialnym (samorealizacja, wolność osobista, sprawczość), młodzież ze wsi i małych miast mocniej stawiająca na pieniądze i pracę zostałaby określona jako mniej nowoczesna. 13 Warto jednak pamiętać, że wykształcenie wartość niekojarzona z tradycyjnymi czy przedindustrialnymi społeczeństwami jest równie ważne dla wszystkich ludzi młodych niezależnie od miejsca zamieszkania. Podobnie, zaliczane do tradycyjnych: udane małżeństwo, dzieci, bóg, uczciwość, życzliwość i szacunek otoczenia, silny charakter (nieujęte w tabeli, ze względu na ogólnie mniejsze znaczenie dla respondentów) nie różnicują grupy 16-, 24-latków. 2 Por. Inglehart Ronald (1971), The Silent Revolution in Europe: Intergenerational Change in Postindustrials Societies, American Political Science Review nr 65; Ronald Inglehart (1990), Culture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton University Press, Princeton 20 // Młodzież w świetle danych ilościowych

21 2. O J A K I E J P R A C Y M A R Z Ą? Skoro praca jest jednym z wyżej cenionych warunków udanego życia, warto zapytać, jaka według młodych powinna ona być. Okazuje się, że niezależnie od pochodzenia, dobra praca to taka, która daje odpowiednie zarobki, stabilność zatrudnienia i nie jest zbyt stresująca. Tym, co wyraźnie różni młodzież wiejską od wielkomiejskiej, jest znaczenie rozwoju osobistego w pracy oraz pracy zgodnej z umiejętnościami. Kategoria rozwój osobisty wydaje się być mniej znana mieszkańcom wsi, a tym samym mniej doceniana. Z kolei nacisk na pracę zgodną z umiejętnościami może oznaczać większą potrzebę poczucia bycia na właściwym miejscu, inny sposób rozumienia umiejętności nie jako dyspozycji i kompetencji, a konkretnych kwalifikacji, fachu. Może też oznaczać gorsze (mentalne) przygotowanie do wymogów pewnych segmentów rynku pracy. Tab. 2.2 Cechy dobrej pracy (%) Źródło: Rada Monitoringu Społecznego (2009), Diagnoza społeczna: zintegrowana baza danych [ Obliczenia własne, podstawa: osoby w wieku lata (N=5524). Niezwykle istotne jest to, że młodzieży z małych, a nawet średnich miast, pod względem tych dwóch zmiennych dużo bliżej do młodzieży wiejskiej niż wielkomiejskiej. Niżej cenione przez respondentów cechy pracy, takie jak: dogodne godziny pracy, duża samodzielność, możliwość szybkiego awansowania, możliwość wykonywania pracy w domu, długi urlop, robienie czegoś poważanego przez ludzi, uzyskiwały podobne wartości we wszystkich kategoriach pochodzenia. 3. CZY SĄ I CZUJĄ SIĘ ZDROWI? Według zaprezentowanych danych zdrowie jest najważniejszym warunkiem udanego życia niezależnie od ich miejsca zamieszkania respondentów. Z tego względu warto sprawdzić, czy stan zdrowia w jakiś sposób różnicuje poszczególne kategorie młodzieży. W badaniach GUS poproszono respondentów o ocenę własnego stanu zdrowia. Rezultaty dla dwóch grup wiekowych 15-, 19-latków oraz 20-, 29-latków prezentuje tabela 2.3. Wynika z niej, że mieszkańcy wsi nieco lepiej niż mieszkańcy miast oceniają swój stan zdrowia. M łodzież w świetle danych ilościowych // 2 1

22 Tab. 2.3 Ocena stanu zdrowia (%) Źródło: Janusz Szymborski, Krzysztof Jakóbik (red.) (2008), Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce, Biuletyn RPO nr 62, Warszawa. Te wyniki można by interpretować jako wskaźnik innych standardów jakości zdrowia na wsi i w mieście. Jednak kolejne pytanie o rzeczywiste problemy zdrowotne pozwala odrzucić, a w każdym razie podać w wątpliwość, tę interpretację. Młodzież oraz młodzi dorośli ze wsi rzadziej skarżą się na przewlekłe choroby. O ile w przypadku ogólnej oceny stanu zdrowia subiektywne spojrzenie i własne standardy grają olbrzymią rolę, o tyle w kontekście długotrwałych problemów zdrowotnych dowolność wydaje się mniejsza. Tab. 2.4 Odsetek osób z długotrwałymi problemami zdrowotnymi Źródło: Janusz Szymborski, Krzysztof Jakóbik (red.) (2008), Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce, Biuletyn RPO nr 62, Warszawa. Różnice te można interpretować w jeszcze inny sposób, odwołując się do jakości profilaktyki zdrowotnej na wsi. W myśl tej interpretacji młodzi na wsi są gorzej diagnozowani, rzadziej leczeni, więc nieświadomi własnych schorzeń. Dobrymi danymi na ten temat dysponuje Ministerstwo Zdrowia. Tabela 2.5 pokazuje, że testy przesiewowe wykonuje się nieco rzadziej u uczniów na wsi niż w mieście. W zależności od poziomu edukacji różnice wahają się od 1 punktu procentowego w szkołach zawodowych do 5 punktów procentowych w gimnazjach. Natomiast profilaktyczne badania lekarskie częściej z wyjątkiem techników wykonuje się w szkołach wiejskich. W tym przypadku różnice także są niewielkie i wynoszą od 2 do 6 punktów procentowych. 22 // Młodzież w świetle danych ilościowych

23 Tab. 2.4 Odsetek osób z długotrwałymi problemami zdrowotnymi Źródło: Instytut Matki i Dziecka (2007), Nierówności w dostępie uczniów do profilaktycznej opieki zdrowotnej w Polsce w ostatnim roku wdrażania rządowego programu Profilaktyczna opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania, Warszawa. Dane z formularzy sprawozdawczych Roczne sprawozdanie o realizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami w szkołach (MZ-06) za rok szkolny 2006/2007 Zasadnicza różnica między opieką zdrowotną nad młodzieżą wiejską i miejską polega nie na dostarczaniu podstawowych usług, ale na infrastrukturze szkoły, czyli funkcjonowaniu na jej terenie gabinetów profilaktycznych. Jak wynika z danych Ministerstwa Zdrowia, różnice w tym zakresie pomiędzy szkołami wiejskimi i miejskimi są uderzające. Rys. 2.6 Odsetek szkół posiadających gabinety profilaktyczne Źródło: Instytut Matki i Dziecka (2007), Nierówności w dostępie uczniów do profilaktycznej opieki zdrowotnej w Polsce w ostatnim roku wdrażania rządowego programu Profilaktyczna opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania, Warszawa. Dane z formularzy sprawozdawczych Roczne sprawozdanie o realizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami w szkołach (MZ-06) za rok szkolny 2006/2007 M łodzież w świetle danych ilościowych // 23

24 Największe nierówności pod względem infrastruktury zdrowotnej charakteryzują podstawówki i gimnazja w co drugim wiejskim gimnazjum nie ma gabinetu profilaktycznego. W wiejskich szkołach ponadgimnazjalnych sytuacja jest nieznacznie tylko lepsza. 4. CZY SĄ SZCZĘŚLIWI? Szukając cech szczególnych młodzieży wiejskiej sprawdziliśmy, czy wyróżnia ją tak podstawowa rzecz jak poczucie szczęścia. Okazuje się, że nie młodzi niezależnie od tego, gdzie mieszkają są równie szczęśliwi. Możliwe, że na tak abstrakcyjnym poziomie trudno doszukiwać się jakichkolwiek różnic pomiędzy różnymi grupami demograficznymi czy społecznymi. Tab. 2.7 Poczucie szczęścia (%) Źródło: Rada Monitoringu Społecznego (2009), Diagnoza społeczna: zintegrowana baza danych [ Obliczenia własne, podstawa: osoby w wieku lata (N=5524). 5. JAK SPĘDZAJĄ WOLNY CZAS? Skoro wartości i postawy mierzone w badaniach ilościowych tylko nieznacznie wyróżniają młodzież wiejską, interesowało nas, czy można doszukać się specyfiki w tym, jak spędzają wolny czas. (Dla uproszczenia analiz tabela 2.8 pokazuje, jak często badani nie robią poszczególnych rzeczy.) 24 // Młodzież w świetle danych ilościowych

25 Tab. 2.8 Czas wolny (%) Źródło: Rada Monitoringu Społecznego (2009), Diagnoza społeczna: zintegrowana baza danych [ Obliczenia własne, podstawa: osoby w wieku lata (N=5524). Młodzi na wsi oraz w małych miastach trochę częściej oglądają telewizję niż ich rówieśnicy z dużych miast. Natomiast zdecydowanie rzadziej chodzą do kina, teatru, na koncerty. Nie są też bywalcami restauracji, kawiarni i pubów młodzi mieszkańcy wsi odwiedzają je dwa razy rzadziej niż młodzi z miast. Wytłumaczenie tak dużej różnicy jest bardzo proste młodzi nie chodzą do tych wszystkich miejsc, gdyż nie ma ich w najbliższej okolicy. Brak tego typu miejsc w gminach wiejskich stwierdziliśmy zarówno w czasie badań terenowych (więcej w kolejnej części), jak i przeprowadzając inwentaryzację instytucji (szczegółowe opracowanie inwentaryzacji w Aneksie 2). Na wsi rzadziej niż w mieście chodzi się na spotkania towarzyskie. Niewątpliwie wynika to z mniejszej dostępności miejsc do spotkań (infrastruktura!) odwiedzenie koleżanki w jej domu czy spotkanie ze znajomymi na przystanku i wspólne nudzenie się trudno nazwać spotkaniem towarzyskim. Jednocześnie, mieszkańcy wsi chodzą na przyjęcia równie często co młodzi z małych, średnich i dużych miast. Mają też średnio nieco większą liczbę przyjaciół (odpowiednio 8,82, 8,04, 6,90, 6,98). Różnica nie leży zatem w postawach czy potrzebach młodych, ale w warunkach w jakich żyją nie są mniej towarzyscy, po prostu nie mają gdzie wspólnie czegoś robić. W kontekście czasu wolnego interesowało nas to, na ile młodzi korzystają z używek: tytoniu, alkoholu i miękkich narkotyków. Dostępne dane dotyczą 15-latków. W tej grupie wiekowej nie ma większych różnic jeśli chodzi o palenie papierosów i picie piwa przez osoby mieszkające na wsi i w mieście. Inaczej jest z marihuaną dużo rzadziej palą ją nastolatki M łodzież w świetle danych ilościowych // 25

26 na wsi. Może być to spowodowane mniejszą dostępnością narkotyków w małych ośrodkach, większą kontrolą społeczną i większymi oporami, by przyznać się do używania narkotyków. Tab. 2.9 Korzystanie z używek przez 15-latków Źródło: Anna Mazur (red) (2007), Status materialny rodziny i otoczenia a samopoczucie i styl życia młodzieży 15-letniej. Wyniki badań HBSC w ujęciu środowiskowym, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 6. CZY SĄ AKTYWNI SPOŁECZNIE? W całym projekcie badawczym bardzo ważna była dla nas kategoria działania. Dlatego porównaliśmy poziom aktywności społecznej młodych z różnych miejsc zamieszkania. Po raz kolejny dane wskazały w większym stopniu na różnice infrastrukturalne niż związane z postawami czy wartościami ludzi. 16% badanej młodzieży wiejskiej zaangażowało się w działanie/a na rzecz społeczności lokalnej w ciągu ostatnich dwóch lat. To niewiele więcej 3 punkty procentowe niż w przypadku młodych z dużych miast. Z drugiej strony, młodzież miejska częściej należy do organizacji, stowarzyszeń, rad czy związków różnica pomiędzy wsiami i miastami powyżej 200 tys. mieszkańców wynosi 7 punktów procentowych. Wyjaśnienie tej różnicy jest proste: im mniejsza miejscowość, tym mniej szans na znalezienie organizacji (stowarzyszenia, koła, grupy), do które chciałoby się należeć. Niska aktywność nie musi zatem wynikać jedynie z niechęci wobec angażowania się, ale z braku możliwości osadzenia tego zaangażowania w instytucji. Na podstawie dostępnych danych trudno stwierdzić, czy młodzież wiejska rzeczywiście jest mniej skłonna do aktywności niż młodzież miejska, oraz czy bierność jest specyficzną, czy uniwersalną cechą. 26 // Młodzież w świetle danych ilościowych

27 Tab Zaangażowanie społeczne Źródło: Rada Monitoringu Społecznego (2009), Diagnoza społeczna: zintegrowana baza danych [ Obliczenia własne, podstawa: osoby w wieku lata (N=5524). 7. J A K S I Ę U C Z Ą? W kontekście zróżnicowania miasto wieś wiele mówi się o jakości i efektach edukacji. Rzetelne i pełne dane dotyczą niestety wyłącznie edukacji szkolnej i tylko do tego odnosić się mogą nasze wnioski. Prostym wskaźnikiem poziomu wiedzy młodych ludzi są wyniki otrzymywane przez nich na egzaminach końcowych: sprawdzianie gimnazjalnego i maturze. Obydwa egzaminy są standaryzowane oraz zewnętrznie oceniane. Niestety, Centralna Komisja Egzaminacyjna udostępnia na swojej stronie wyniki z uwzględnieniem lokalizacji szkoły wyłącznie dla egzaminów gimnazjalnych. Takich danych brak w sprawozdaniu z egzaminu maturalnego. Tabela 2.11 prezentuje wyniki dwóch części ostatniego sprawdzianu gimnazjalnego oraz egzaminu z dwóch wybranych języków. 13 Różnica w wynikach ze sprawdzianu uczniów ze wsi i dużych miast nie jest duża w części humanistycznej wynosi 2,44 punktu, w części matematyczno-przyrodniczej nieco więcej bo 2,84 punktu na korzyść dużych miast. Co istotne, wyniki uczniów ze wsi i małych miast są takie same lub minimalnie różne. Z socjologicznego punktu widzenia ciekawsze wydają się wyniki egzaminów językowych. Język angielski znacznie gorzej zdają uczniowie ze wsi, są o ponad 6 punktów za gimnazjalistami z dużych miast. Podobnie jest z innymi nieumieszczonymi w tabeli językami zachodnimi. Odwrotny trend obserwujemy w przypadku egzaminu z rosyjskiego dużo lepiej zdają go uczniowie szkół wiejskich. Dużo to znaczy średnio 11 punktów. W interpretacji tej różnicy możemy bazować jedynie na domysłach, gdyż brak systematycznych danych. Możliwe, że w związku z zasobami kadrowymi języka rosyjskiego dużo 3 Wielkości miejsca zamieszkania zostały określone inaczej niż w poprzednich zestawieniach prezentujących dane z Diagnozy Społecznej. M łodzież w świetle danych ilościowych // 27

28 częściej naucza się w szkołach wiejskich (faktycznie, uczniowie ze szkół wiejskich zdają go na egzaminach częściej niż inni), przez co jego status jest wyższy. Może w dużych miastach rosyjskiego uczy się przede wszystkim w gorszych gimnazjach? Tab Wyniki egzaminu gimnazjalnego z roku 2010 (średnie punktów) Źródło: Centralna Komisja Egzaminacyjna (2010), Wstępne informacje o wynikach egzaminu gimnazjalnego 2010 Warto tu wspomnieć o analizach Dolaty, który pokazuje, że szkoły najbardziej różnią się między sobą właśnie w dużych miastach, w pozostałych kategoriach (wieś, miasto do 20 tys., miasto tys.) zróżnicowanie międzyszkolne jest znacznie mniejsze. Dla wsi i mniejszych miast zróżnicowanie międzyszkolne jest stosunkowo podobne. Widoczny jest natomiast silny trend wskazujący na dynamiczne różnicowanie się szkół na terenach dużych miast. Np. w latach zróżnicowanie między szkołami w dużych miastach wzrosło prawie dwukrotnie. 14 PODSUMOWANIE Uogólniając wnioski z przeglądu samych danych ilościowych, można powiedzieć, że młodzież wiejską i miejską mniej różnią postawy i działania, a dużo bardziej możliwości tworzone przez otaczającą młodych infrastrukturę. Obydwie grupy są równie szczęśliwe, podobnie cenią zdrowie, udane małżeństwo i wykształcenie, są równie skłonne do aktywności społecznej. Różnią się ich oczekiwania co do pracy i swojej sytuacji materialnej, choć w tym przypadku podział na wieś i miasto okazuję się być zbyt zgrubny młodym z małych i średnich miast bliżej pod tym względem do rówieśników ze wsi niż 200-tysięcznych aglomeracji. Zasadnicze różnice dotyczą dostępu do rozmaitych miejsc: szkolnych gabinetów profilaktyki zdrowotnej, kin i teatrów oraz organizacji młodzieżowych. 4 Dolata Roman (2008), Szkoła segregacja nierówności, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 28 // Młodzież w świetle danych ilościowych

29 29

30

31

32 MŁODZIEŻ Z OBSZ ARÓW WIEJSKICH RAPORT Z BADANIA TERENOWEGO

33 W tej części przedstawiamy tezy opisujące młodych z terenów wiejskich. Tezy te wynikają przede wszystkim z badań terenowych, a także inwentaryzacji gmin i warsztatów prowadzonych w Marózie i Warszawie. Nie ma w Polsce jednej gminy, w której wszystkie te tezy byłyby w stu procentach prawdziwe to analityczne podsumowanie wszystkiego, co zespół badaczy zaobserwował w czasie trwania projektu. Projekt badawczy obejmował sześć gmin, trudno więc mówić o ilościowej reprezentatywności tych spostrzeżeń. Brak ilościowej weryfikacji nie odejmuje im jednak analitycznej ważności. Specyfiką badań jakościowych jest bowiem docieranie do istoty zjawiska i mechanizmów, które je kształtują. Tezy opisują istotę zjawisk, mechanizmów i aktorów ważnych w środowiskach lokalnych. W każdym z obserwowanych środowisk i każdej nowej gminie poddanej obserwacji poszczególne mechanizmy, procesy i aktorzy występują i występować będą w innej konfiguracji i innym natężeniu, jednak podstawowe cechy tych fragmentów rzeczywistości, opisywane w raporcie, są zachowane. Należy też pamiętać, że zawsze zdarzają się wyjątki od przedstawianych przez nas reguł, podobnie jak konfiguracje czynników podważające nasze spostrzeżenia i tezy. Tezy te są jednak na tyle istotne z perspektywy młodzieży, że warto sprawdzić, które z nich i w jakim natężeniu dane środowisko opisują. Zależy nam także na tym, żeby przedstawione tu tezy stały się punktem wyjścia do myślenia o działaniach skierowanych do młodych z obszarów wiejskich. Na końcu raportu podsumowujemy wszystkie spostrzeżenia w postaci listy deficytów, które młodych dotyczą, często ich ograniczając. Tę listę chcemy traktować jako wskazanie, które obszary wymagają pracy czy zmiany, decyzję o konkretnych wyborach i sposobach, jak to zrobić, pozostawiając specjalistom zajmującym się planowaniem i realizowaniem programów wspierających młodych. 33

34 1. Jak się żyje na wsi? Kontekst W tym rozdziale opisujemy ogólny kontekst życia na obszarach wiejskich. Czynniki, które kształtują całość życia na wsi, jako takie nie są specyficzne wyłącznie dla młodych, ale bez wątpienia wpływają na ich możliwości działania. Skupiamy się na tych elementach lokalnej specyfiki, które są naszym zdaniem kluczowe dla kształtowania wizji świata i określania swojego miejsca w świecie. Są to także czynniki, na które zarówno młodzi, jak i organizacje czy instytucje wspierające, mają ograniczony wpływ, jako takie powinny być więc brane pod szczególną uwagę przy planowaniu i realizowaniu działań na obszarach wiejskich. 1.1 S t r u k t u r a l n e r o z p r o s z e n i e Strukturę większości gmin można opisać jako konstelację rozproszonych osad wokół nieco większej centralnej miejscowości. Dominują miejscowości małe: zdecydowaną większość stanowią osady do 1 tys. mieszkańców (94%); miejscowości powyżej 1 tys. mieszkańców to wyjątek (6%). Tab. 2.4 Odsetek osób z długotrwałymi problemami zdrowotnymi Źródło: Narodowy Spis Powszechny // Raport z badania terenowego

35 Mieszkanie w niewielkich, oddalonych od siebie o kilka czy kilkanaście kilometrów miejscowościach to jedno z podstawowych wyzwań codziennego życia na wsi. Mieszkańcy zmuszeni są od ciągłych dojazdów i uzależnieni od transportu, którego brakuje. Ponadto zorganizowanie grupy, która podzielałaby te same zaintereso-wania czy cele często stanowi problem. Dla mieszkańców oznacza to uzależnienie od dojazdów, dla gmin niemożność rozwinięcia mikrousług. Niski potencjał rozwojowy jest kwestią makrosystemową, a rzadko pojawiające się oddolne inicjatywy mieszkańców nie wystarczą, żeby tę sytuację zmienić. Główne funkcje usługowe dostępne są w małych miasteczkach do sklepu, szewca, fryzjera trzeba dojechać, podobnie jak do lekarza, szkoły, na zajęcia dodatkowe, do domu kultury czy banku. Jednak w tych małych, lokal-nych centrach oferta jest ograniczona, a im mniejsza miejscowość rodzinna, tym bardziej skomplikowany dojazd. W małych miejscowościach szanse na utworzenie lokalnego rynku pracy i usług są znikome nie ma wystarczającej liczby potencjalnych użytkowników. Młodzi z miejscowości wiejskich, w których nie ma szkół średnich, są całkowicie uzależnieni od rozkładu jazdy autobusów. Nie mogą uczestniczyć w działaniach czy projektach, organizowanych przez szkołę czy dom kultury. Pójście do liceum w ograniczonym stopniu ma więc wpływ na ich życie poza szkołą nie łączy się z tym dostęp do instytucji kultury, ani nowych źródeł inspi-racji. Jakość ich edukacji, mimo że w tej samej szkole, jest niższa niż ich kolegów z klasy, którzy nie musząc dojeżdżać i mogą brać udział w projektach realizowanych przez szkołę. 1.2 W ą s k i r y n e k p r a c y Lokalny rynek pracy jest bardzo ograniczony i mało zróżnicowany, a rynek usług pozarolniczych w mniejszych gminach praktycznie nie istnieje. Ze względu na rozproszoną strukturę rynek usług rozwija się bardzo powoli, usługi związane z gospodarką opartą na wiedzy, których coraz więcej w mieście i którym podporządkowane jest wiele kierunków studiów (jak zarządzanie czy psychologia), nie rozwijają się wcale. Przypadek Domu Kultury w Zrycinie W domu kultury w Zrycinie zajęcia są otwarte dla dzieci i młodzieży z całego powiatu. Jednak młodzież spoza miasta pojawia się na warsztatach i zajęciach w zasadzie tylko w czasie ferii, gdy zajęcia są organizowane w ciągu dnia i można na nie dojechać gimbusem. W ciągu roku szkolnego w zajęciach dodatko-wych biorą udział z reguły tylko dzieci z miasta, poza nielicznymi wyjątkami, gdy rodzicom na tyle zależy na tym, żeby ich dzieci chodziły na zajęcia dodatkowe, że są gotowi je na własną rękę kilka razy w tygodniu dowozić. Rodziców z takimi możliwościami nie ma jednak wielu, dla większości to, że córka czy syn chodzi do liceum to już wystarczająca inwestycja w jej/jego rozwój. Rośnie liczba uczniów szkół średnich i wyższych z terenów wiejskich, ale lokalna struktura rynku pracy nie zmienia się. Młodzi już na etapie pójścia do liceum czy technikum wiedzą, że będą musieli wyjechać z rodzinnej miejscowości, ponieważ nie znajdą tam pracy zgodnej z kwalifikacjami. Jedyną drogą zawodową dla ludzi z aspiracjami i wykształceniem, pozwalającą zostać na miejscu, są stanowiska w administracji. Ich liczba jest jednak bardzo Raport z badania terenowego // 35

36 ograniczona. Stanowiska w administracji są też w zasadzie dziedziczone (por. punkt 2.2). Zmiany zachodzące na wsi nie zmieniają struktury rynku pracy komasacja rolnictwa nie przekłada się na rozwój usług ani pojawianie się nowych możliwości zatrudnienia. Młodzi znikają więc, niemal na zawsze, gdy idą do szkoły wyższej lub gdy zaczynają pierwszą pracę w mieście. Powstaje luka pokoleniowa: brakuje młodych dorosłych, lub inaczej: starszej młodzieży. 1.3 C e n t r a l i z a c j a w s k a l i m i k r o Gminy wiejskie są bardzo silnie scentralizowane w większości przypadków to w miejscowości gminnej skupione są wszystkie instytucje: urząd gminy, gimnazjum, szkoły ponad-gimnazjalne, dom kultury, biblio-teka, od niedawna orliki. Z usług nieobowiązkowych mieszkańcy peryferyjnych miejscowości korzystają zdecydowanie rzadziej. Działania na peryferiach są rzadkością aktywności inicjowane przez instytucje czy urząd gminy przeważnie odbywają się w centralnej miejscowości. Jeżeli coś dzieje się na peryferiach, to z inicjatywy mieszkańców, organizacji Boisko w Kwiatowie, gmina Chyżyn pozarządowych lub w czynie społecznym. Doskonałym przykładem działania na peryferiach jest boisko szóstoligowej drużyny piłkarskiej Sparta Kwiatowo. Lokalni liderzy sołtys, trener drużyny, policjant i kilkoro rodziców piłkarzy własnymi siłami doprowadzili je do porządku. Przywrócili zaniedbanemu boisku dawną świetność ze względu na młodych, którzy nie byli w stanie dojeżdżać do gminnej miejscowości na treningi głównej drużyny. Nowa drużyna nawiązuje do składu z lat 70., w którym grało kilku ojców. Mieszkańcy zamiast czekać na pieniądze z gminy, które najpierw przeznaczone były na remont boiska w głównej miejscowości, własnymi siłami i za własne pieniądze odnowili nawierzchnie. Teraz boisko systematycznie dwa razy w tygodniu koszą (co tydzień ktoś inny), cały czas z nadzieją, że kiedyś uda im się pozyskać środki choćby na pokrycie kosztów benzyny do kosiarki na razie także benzyna jest z czynu społecznego. 36 // Raport z badania terenowego

37 1.4 O g r a n i c z o n y r y n e k i n t e r a kc j i Małe miejscowości zamieszkuje niewielka liczba osób. Mała społeczność ma swoje dobre strony: wszyscy się znają, ludzi łączą silne więzi, łatwiej o pomoc sąsiedzką, łatwiej rodzi się poczucie wspólnoty. Z drugiej jednak strony sieci społeczne na wsi i w małych miastach są mniej rozległe. Mieszkańcy małych miejscowości poznają w swoim życiu mniej osób. Ich znajomości są być może głębsze, ale jest ich znacznie mniej. Tymczasem, rozległa sieć znajomości, nawet jeśli są one powierzchowne, otwiera zwykle różnorodne możliwości. Przynosi propozycje pracy, spędzania czasu wolnego, uczestnictwa w różnego rodzaju wydarzeniach czy przedsięwzięciach. Jest też nośnikiem idei, pomysłów, wiedzy i informacji, choćby przy okazji. W małej miejscowości trudniej poznawać nowe osoby, trudniej znaleźć partnerów do działania, a szczególnie trudno znaleźć takich sojuszników, którzy podzielać będą nasze zainteresowania, pasje i cele działania. Im mniej mieszkańców ma dana miejscowość tym trudniej o masę krytyczną zainteresowanych danym projektem czy tematem. 1.5 W s z e c h o b e c n a p o l i t y k a Polityka na szczeblu lokalnym jest bardzo blisko ludzi wszyscy czują jej oddech na karku. Nie ma w zasadzie miejsca czy obszaru, który nie byłby polityką dotknięty, wszyscy polityków widzą i wiedzą o nich. Lokalne metody działania i perswazji przeważnie są dalekie od demokratycznych, czy w ogóle zostawiających przestrzeń na odmienne zdanie. Władza sprawowana jest silną ręką i często przypadek decyduje, czy konsekwencje takiego systemu są pozytywne czy negatywne. Są bowiem przykłady pozytywnego oddziaływania wójta, który ma precyzyjny plan, co, jak i z kim robić dla rozwoju gminy. Nie zmienia to jednak charakteru sprawowanej władzy i tego jak mocno życie poszczególnych jednostek zależy od pozycji w lokalnej społeczności. Dobrym przykładem są tu stanowiska w administracji i instytucjach podlegających urzędowi gminy. Dla ludzi z aspiracjami i wykształceniem to właściwie jedyna droga zawodowa pozwalająca zostać na miejscu. A o jej dostępności pośrednio, a często bezpośrednio decyduje wójt. Wójt, dyrektorka szkoły, ksiądz nie są dla młodych z terenów wiejskich abstrakcyjnymi instytucjami to realni ludzie rozdający karty. Od decyzji konkretnych osób zależy zdecydowanie więcej niż w większych miastach. Mieszkańcy, w tym także młodzież, zdają się żyć w przekonaniu, że wszystko, co się dzieje, jest całkowicie zależne od lokalnej polityki i władz lokalnych. 1.6 T w a r d e i n w e s t y c j e Myślenie o inwestycjach jest zawsze niemal równoznaczne z myśleniem o inwestycjach twardych, materialnych, związanych z infrastrukturą. Umiejętności i kwalifikacje są na Raport z badania terenowego // 37