Spo eczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 716 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Ma gorzata Makówka Katedra Badaƒ Konsumpcji Spo eczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego 1. Uwagi wst pne Jedną z najbardziej charakterystycznych cech nowoczesnych społeczeństw jest wzrost znaczenia czasu wolnego oraz dążenie do powiększenia jego rozmiarów. W dobie postępu naukowo-technicznego czas ten stał się przedmiotem masowej konsumpcji 1. Od kilku dekad czas wolny jest również obiektem rosnącego zainteresowania wielu dziedzin nauki: filozofii, antropologii, socjologii, psychologii, pedagogiki oraz ekonomii. To zainteresowanie wynika z przekonania, że odgrywa on ważną rolę w procesach społecznych i ekonomicznych. Służąc realizacji indywidualnych celów, życiowych aspiracji jednostek, przyczynia się do wzrostu konsumpcji, a tym samym pobudza rozwój gospodarki. Rozmiary czasu wolnego oraz formy jego zagospodarowania stanowią, obok dochodów pieniężnych, wskaźnik poziomu i jakości życia ludności oraz istotny czynnik strukturalizujący współczesne społeczeństwa. Badania nad sposobem spędzania wolnego czasu pozwalają lepiej zrozumieć zachowania jednostek, poznać ich rzeczywiste dążenia, postawy i systemy wartości. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie roli, jaką czas wolny pełni w procesach rozwoju społecznego i ekonomicznego. Zanim jednak zostaną opisane wybrane jego funkcje, należy wyjaśnić, co kryje się pod pojęciem czas wolny i jakimi specyficznymi cechami ten czas się charakteryzuje. 1 E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1972, s. 18.

2 42 Małgorzata Makówka 2. Istota czasu wolnego Czas wolny stanowi pewien ograniczony okres, jakim człowiek dysponuje. W budżecie czasu dorosłej osoby, obok czasu wolnego, można wyróżnić: czas przeznaczony na zaspokojenie biologicznych potrzeb ludzkiego organizmu (na sen, posiłki, higienę osobistą), czas związany z pracą zawodową, służący zdobyciu środków finansowych na zaspokojenie różnorodnych potrzeb, czas obowiązków pozazawodowych, wydatkowany głównie na zajęcia domowe 2. Czas wolny oznacza zatem czas pozostający do osobistej dyspozycji człowieka po spełnieniu przez niego obowiązków zawodowych, rodzinnych, szkolnych oraz po zaspokojeniu potrzeb biologicznych organizmu 3. Tak pojęty czas wolny posiada kilka specyficznych cech: 1) jest czasem, za który nie otrzymuje się wynagrodzenia, który nie jest sprzedawany i nie jest poświęcany na czynności związane ze sferą życia zawodowego. Oznacza to, że za czynności wykonywane w czasie wolnym nie pobiera się opłaty i ich wytworów się nie sprzedaje 4. Zdarza się jednak, że czas wolny zamieniany jest na dodatkową pracę zarobkową. Uzyskane w ten sposób środki pozwalają na zwiększenie konsumpcji w przyszłości, czyli na dowartościowanie czasu wolnego w terminie późniejszym 5 ; 2) czas wolny służy realizacji potrzeb autotelicznych, a więc takich, których zaspokojenie jest celem samym w sobie, a nie środkiem do osiągania innych wartości 6. Wypełniają go zatem czynności, których wykonanie sprawia jednostce dużo satysfakcji. Należą do nich m.in. uprawianie sportu i turystyki, uczestnictwo w kulturze, spotkania towarzyskie, zabawa, różnego rodzaju hobby; 3) czas wolny należy do sfery spraw prywatnych, którą charakteryzuje swoboda podejmowania decyzji. O sposobach spędzenia wolnego czasu rozstrzyga jednostka zgodnie z własną hierarchią potrzeb i wartości, własnymi preferencjami, obyczajami itp. Istnieją jednak pewne ograniczenia tej swobody. Wybór określonych zajęć uzależniony jest przede wszystkim od długości czasu wolnego, którym człowiek dysponuje. Inne zatem czynności będą wypełniać: 2 E. Wnuk-Lipiński, Budżet czasu struktura społeczna polityka społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1981, s E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek, s B. Jung, O czasie wolnym. Kultura i rekreacja w procesach rozwoju społeczno-ekonomicznego, SGPiS, Warszawa 1987, s E. Wnuk-Lipiński, Budżet czasu, s Ibidem, s. 104.

3 Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego 43 krótki czas wolny, pojawiający się w ciągu dnia roboczego, średni czas wolny, występujący w końcu tygodnia, długi czas wolny, utożsamiany z urlopem wypoczynkowym. Czynnikiem silnie determinującym sposób gospodarowania czasem jest poziom zamożności jednostki. Wiele zajęć wykonywanych w czasie wolnym wymaga znacznych nakładów finansowych, toteż niski poziom dochodu zawęża możliwość wyboru, ograniczając różnorodność realizowanych form aktywności. Reasumując, należy podkreślić, że człowiek może swobodnie oddawać się preferowanym przez siebie zajęciom, gdy ma do dyspozycji wystarczającą ilość czasu, a także dysponuje dostatecznym zasobem środków pieniężnych. Czas wolny stanowi produkt cywilizacji przemysłowej. Wraz z przekształceniem społeczeństwa preindustrialnego w industrialne nastąpiło wyraźne rozdzielenie czasu pracy i czasu po pracy oraz umasowienie czasu wolnego, który odtąd stał się udziałem wszystkich grup społecznych 7. Obserwowany w ostatnich dekadach wzrost jego zasobów jest wynikiem dwóch procesów. Po pierwsze, zmniejszenie wymiaru dziennego czasu pracy, ograniczenie liczby dni pracy w tygodniu, wydłużenie urlopu wypoczynkowego oraz obniżenie wieku emerytalnego doprowadziło do znacznego skrócenia czasu pracy zarobkowej 8. Po drugie, rozwój rynku dóbr czasooszczędnych, będący pochodną postępu technicznego, pozwala na redukcję czasu obowiązków pozazawodowych. Korzystanie z wyspecjalizowanych usług (np. usługi pralnicze, gastronomiczne) przejmujących od gospodarstw domowych wiele obciążających je funkcji oraz używanie produktów pozwalających zaoszczędzić czas, takich jak m.in. samochody, kuchnie mikrofalowe, zmywarki do naczyń czy mrożona żywność, jest możliwe, gdy konsument dysponuje odpowiednio wysokim dochodem. Proces narastania czasu wolnego ma bardzo złożone i wielorakie konsekwencje, tak w wymiarze społecznym, jak i ekonomicznym, dlatego też wydaje się celowe określenie funkcji spełnianych przez ten czas we współczesnej cywilizacji. 7 D.J. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka. Podejścia behawioralne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s G. Cieloch, J. Kuczyński, K. Rogoziński, Czas wolny czasem konsumpcji? PWE, Warszawa 1992, s. 68.

4 44 Małgorzata Makówka 3. Funkcje czasu wolnego 3.1. Uwagi wst pne Przez funkcje czasu wolnego należy rozumieć rolę, jaką czas wolny pełni w życiu społecznym i gospodarczym 9. Chodzi tu o bezpośrednie i pośrednie następstwa zaspokojenia w czasie wolnym różnorodnych potrzeb ludzkich. Bezpośrednim skutkiem zajęć czasu wolnego jest zaspokojenie konkretnej potrzeby, np. likwidacja zmęczenia. Efekty te ujawniają się w trakcie wykonywania danej czynności bądź zaraz po jej zakończeniu. Z kolei dalsze następstwa działań podejmowanych w czasie wolnym, znajdujące wyraz w rozwoju fizycznym i psychicznym człowieka, w jego systemie wartości, poglądach, zachowaniach, stanowią pośrednie funkcje czasu wolnego. Te pośrednie efekty, ujawniające się z reguły później, są odczuwane przez dłuższy czas. Funkcje czasu wolnego można podzielić na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowią funkcje o charakterze społeczno-humanistycznym, natomiast drugą funkcje o charakterze gospodarczym Funkcje społeczno-humanistyczne Społeczno-humanistyczne funkcje czasu wolnego utożsamiamy z rolą, jaką ten czas pełni wobec jednostki, grupy społecznej i społeczeństwa jako całości. W tym wypadku czas wolny ujmowany bywa wielofunkcyjnie, gdyż niezwykle zróżnicowane są sposoby jego wykorzystania i towarzyszące im motywy. Trudno zatem wyliczyć wszystkie funkcje czasu wolnego. Można jednak wskazać kilka funkcji uznawanych za podstawowe. Zalicza się do nich funkcje edukacyjne, wychowawcze, kulturalne, kompensacyjne, rekreacyjne oraz integracyjne 10. Funkcje edukacyjne czasu wolnego pojmuje się jako bezinteresowne i dobrowolne poszerzanie własnego horyzontu intelektualnego, zaznajamianie się z osiągnięciami nauki, podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Spełniają je czynności zaspokajające potrzeby poznawcze, potrzeby wiedzy i nowych doświadczeń. Czas wolny staje się obecnie coraz ważniejszym okresem kształcenia nieformalnego, gdyż życie w cywilizacji naukowo-technicznej zmusza człowieka do ciągłego aktualizowania i pogłębiania wiadomości zdobytych w trakcie edukacji szkolnej. Funkcje wychowawcze należy odnieść do zajęć polegających na przyswajaniu sobie bądź wpajaniu komuś (zazwyczaj własnym dzieciom) określonych norm postępowania, światopoglądu, idei, stylu bycia itp. Pewne formy aktywności 9 Pojęcie funkcji czasu wolnego oparto na definicji funkcji konsumpcji zaproponowanej przez C. Bywalca. Zob. C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002, s E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek, s

5 Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego 45 podejmowanej w czasie wolnym służyć mogą zatem kształtowaniu systemu wartości i postaw moralnych jednostki. Funkcje kulturalne realizowane są podczas zajęć służących tworzeniu bądź też przyswojeniu wartości kulturowych. W pierwszym wypadku mówimy o kulturotwórczym, zaś w drugim o kulturoodbiorczym walorze czasu wolnego. Badania potwierdziły ścisłą zależność pomiędzy ilością, jakością i zasięgiem czasu wolnego a poziomem kulturalnym społeczeństwa 11. Stwierdzony związek jest zrozumiały, gdyż czas wolny stanowi tę sferę ludzkiego życia, w której najpełniej zaspokoić można potrzebę ekspresji zdolności twórczych, zgodnych z osobistymi zainteresowaniami i aspiracjami. Zajęcia czasu wolnego można także traktować jako swoistą rekompensatę w stosunku do czynności wykonywanych w czasie pracy. Gdy praca sama w sobie nie może zaspokoić aspiracji pracownika, wówczas ich realizacja następuje w ramach czasu wolnego. Udział w amatorskich zespołach muzycznych czy teatralnych, gra w szachy, uprawianie turystyki to formy aktywności służące rozwojowi pozazawodowych zdolności i zainteresowań człowieka, wzbogacające istotnie jego osobowość, burzące rutynę codzienności, kompensujące niedostatki współczesnej cywilizacji. Funkcje rekreacyjne zajęć czasu wolnego sprowadzają się do usuwania zmęczenia fizycznego i psychicznego jednostki spowodowanego pracą zawodową oraz innymi sytuacjami stresowymi. Racjonalny wypoczynek i rekreacja wpływają korzystnie na stan zdrowia i długość życia człowieka. Funkcja integracyjna wyraża się w tworzeniu więzi między jednostką a jej społecznym otoczeniem i bywa najczęściej sprowadzana do integracji rodziny. Wzmożone tempo życia, wzrost aktywności zawodowej kobiet oraz deficyt czasu odczuwany przez pracujących zawodowo członków rodziny prowadzą do osłabienia więzi rodzinnych, które wzmocnić może wspólne spędzanie wolnego czasu. Czas wolny sprzyja także powstawaniu niesformalizowanych, swobodnych kontaktów nie ograniczających się tylko do kręgu zawodowego i rodzinnego. Kontakty takie wzbogacają społeczne doświadczenia jednostki. Czas wolny jest istotnym elementem strukturalizującym współczesne społeczeństwo. Ważnym potwierdzeniem członkostwa jednostki w danej zbiorowości jest zgodność zajęć wykonywanych przez tę jednostkę w czasie wolnym z poglądami i oczekiwaniami grupy, do której należy. Pewne grupy spełniają rolę wzorotwórczą, a realizowane przez nie formy aktywności są chętnie naśladowane przez przedstawicieli innych zbiorowości. Wiele dóbr konsumowanych w czasie wolnym ma charakter prestiżowy, jest synonimem sukcesu, a tym samym przedmiotem dążeń szerokich mas społecznych. Poprzez wybór określonych sposobów spędzania 11 Ibidem, s. 19.

6 46 Małgorzata Makówka wolnego czasu człowiek może manifestować przynależność do grupy odniesienia, z którą wiąże się wyższy status. Uprawianie elitarnych czy ekstremalnych sportów, spędzanie urlopu w ekskluzywnych bądź egzotycznych miejscach umożliwia jednostce identyfikację z osobami, które korzystają z takich form wypoczynku, i jednocześnie pozwala wyróżnić się spośród tych, które na podobny luksus nie mogą sobie pozwolić. Tak więc czas wolny i sposób jego zagospodarowania, a nie praca, stanowią obecnie rdzeń, wokół którego konstruowana jest jednostkowa tożsamość i któremu podporządkowane są hierarchie potrzeb i interesów 12. Z tego przeglądu wynika, że czas wolny przestaje być utożsamiany jedynie z wypoczynkiem i rozrywką. Coraz częściej badacze podkreślają, że angażuje on i wzbogaca całą osobowość, stanowiąc istotną sferę samorozwoju, samoekspresji i samorealizacji człowieka. Czas wolny nie tylko służy odnowie sił fizycznych i psychicznych zużywanych podczas pracy, ale przede wszystkim ułatwia korzystanie z efektów tej pracy oraz umożliwia awans kulturalny pracownika. Czas ten, sprzyjając zaspokojeniu najróżnorodniejszych potrzeb ludzkich podnosi poziom i jakość życia jednostki. Czas wolny może być istotnym źródłem satysfakcji człowieka, gdyż jak zauważa D.K. Hawes wypełniające go czynności umożliwiają 13 : przywrócenie więzi między człowiekiem a naturą (rekreacja), rozładowanie nacisków eskapistycznych (kino), zaspokojenie potrzeby sukcesu i ryzyka w sferze pozazawodowej (sport, życie towarzyskie), odnalezienie własnej autonomii i wartości (hobby), przemyślenie własnego stosunku do poszczególnych wartości, odczucie wspólnoty z ludźmi poprzez spotykanie innych ludzi, ich obserwację, wspólne doznawanie i odtwarzanie przeżyć (życie towarzyskie). Jak wyżej wykazano, właściwie zagospodarowany czas wolny pozwala człowiekowi zachować równowagę emocjonalną, umysłową i społeczną. Warto jednak zwrócić uwagę na wyjątkową rolę, jaką czas ten odgrywa w życiu niektórych grup ludności. Chodzi tu o osoby niepełnosprawne, bezrobotne oraz emerytów 14. W każdej z tych grup społecznych czas wolny pełni, poza funkcjami podstawowymi, które wcześniej omówiono, również pewne specyficzne funkcje. W wypadku osób niepełnosprawnych jest to funkcja rehabilitacyjna polegająca na przywracaniu 12 M. Krajewski, Konsumpcja i współczesność. O pewnej perspektywie rozumienia świata społecznego, Kultura i Społeczeństwo 1997, nr 3, s D.K. Hawes, Satisfactions Derived from Leisure Time Pursuits: An Exploratory Nationwide Survey, Journal of Leisure Research 1978, nr 4, s. 234; cyt za: B.H. Jung, Ekonomia czasu wolnego, PWN, Warszawa 1989, s G. Krzyminiewska, Ekonomiczno-społeczny wymiar kategorii czasu wolnego, Zeszyty Naukowe AE Poznań, Studia z etyki i socjologii gospodarczej, nr 270, 1998, s

7 Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego 47 do normy struktury osobowości zaburzonej przez chorobę lub inwalidztwo oraz kształtowaniu zdolności do samodzielnego życia. Czas wolny stwarza również szansę na pokonanie społecznej izolacji inwalidów. Dla bezrobotnych jest okresem wymuszonej bierności, prowadzącej do osłabienia więzi międzyludzkich i spadku społecznego prestiżu. Powinien służyć aktywizacji tych osób, przygotowaniu ich do samodzielnego poszukiwania pracy, rozwijaniu lub zmianie kwalifikacji zawodowych, słowem dostosowaniu się do nowej sytuacji oraz nabyciu umiejętności przeciwdziałania swemu położeniu. Dla emerytów stanowi nagrodę za lata pracy. Ma zapewniać im utrzymanie jak najdłużej pełnej sprawności fizycznej i umysłowej, zapobiegać izolacji społecznej wywołanej przejściem w stan spoczynku oraz umożliwiać realizację celów, na które dotąd nie starczało czasu. Uogólniając dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, że zajęcia czasu wolnego przyczyniają się do 15 : zapewnienia człowiekowi długiego życia w dobrym zdrowiu i samopoczuciu, zwiększenia satysfakcji człowieka ze swego życia, powiększenia zasobów wiedzy, kwalifikacji i możliwości twórczych człowieka, a więc ukształtowania jego osobowości i systemu wartości, poprawy stosunków międzyludzkich, zwiększenia przestrzennej, zawodowej oraz społecznej ruchliwości człowieka. Mimo że czas wolny stanowi szansę dla społecznego i kulturalnego rozwoju jednostki, wzrost jego ilości wywołuje także efekty społecznie niepożądane. Warto zwrócić uwagę na poruszany już problem bezrobocia. Utrata pracy rodzi frustrację, apatię, poczucie bezsensu życia. Niedobór środków finansowych utrudnia lub wręcz uniemożliwia bezrobotnym zaspokojenie wielu potrzeb. Brak umiejętności korzystania z czasu wolnego (charakterystyczny nie tylko dla osób bezrobotnych) oraz brak w miejscu zamieszkania (np. na wsi) możliwości wykorzystania tego czasu zgodnie z powszechnie aprobowanymi normami społecznymi powodują, że spędza się go w sposób przypadkowy, chaotyczny, bierny. Dążeniu do zabicia czasu, przerwania związanej z nim nudy towarzyszą często zachowania prymitywne, patologiczne, takie jak: alkoholizm, narkomania, chuligaństwo, przestępczość. Te negatywne konsekwencje nie podważają jednak tezy o pozytywnym wpływie czasu wolnego na życie człowieka, natomiast świadczą o tym, że niewłaściwie wykorzystany zamiast wzbogacać życie jednostki o nowe treści, zubaża jej psychikę, prowadząc niejednokrotnie do działań szkodliwych społecznie. 15 C. Bywalec, L. Rudnicki, Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, AE w Krakowie, Kraków 1992, s. 72 oraz C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, s Wymienione tu efekty autorzy zaliczają do funkcji konsumpcji, wydaje się jednak, że można je także z powodzeniem odnieść do czasu wolnego, który uważany jest za jeden z czasów konsumpcji.

8 48 Małgorzata Makówka Równie niepokojąca, jak marnowanie posiadanego czasu wolnego na zajęcia nie służące rozwojowi człowieka, jest rezygnacja z czasu wolnego przez osoby silnie zaangażowane w pracę zawodową, stanowiącą dla nich główny cel życia. Pracoholizm zjawisko typowe dla większości społeczeństw zachodnich dotyczy tych grup ludności, w których istnieje silna presja na sukces i awans społeczny. Nadmierne obciążenie pracą przy braku czasu wolnego i braku umiejętności regenerowania sił fizycznych i psychicznych jest przyczyną wielu zachorowań o podłożu psychosomatycznym, a w skrajnych wypadkach może prowadzić do śmierci z przepracowania, co potwierdzają przypadki przedwczesnych zgonów wśród pracowników japońskich przedsiębiorstw 16. Konkludując, należy zgodzić się z J. Daneckim, że sposób, w jaki jednostka spędza wolny czas, a zatem swój czas prywatny waży istotnie na sposobie życia ogółu, może bowiem wzbogacać bądź zubażać treść życia społecznego, a niekiedy prowadzić nawet do jego istotnych zakłóceń i paraliżować funkcje uznane za nieodzowne we współczesnej cywilizacji Funkcje ekonomiczne Funkcje ekonomiczne czasu wolnego wyrażają się we wpływie, jaki czas ten wywiera na aktywność gospodarczą człowieka i całych społeczeństw, której następstwem w skali mikro jest wzrost zamożności (lub ubóstwa) gospodarstwa domowego, zaś w skali makro rozwój (lub regres) gospodarczy 18. O ile zatem w rozważaniach o funkcjach społeczno-humanistycznych czas wolny występował jako wartość autoteliczna, cel sam w sobie, o tyle w wypadku funkcji ekonomicznych traktowany jest instrumentalnie, jako stymulator procesów produkcji, a więc pośredni czynnik rozwoju gospodarczego. Można wyróżnić trzy aspekty wpływu czasu wolnego na procesy gospodarowania, a mianowicie: aspekt strukturalny, aspekt reprodukcyjny, aspekt motywacyjny 19. Efekt strukturalny wyraża się we wpływie czasu wolnego na strukturę konsumpcji, produkcji oraz zatrudnienia, a więc strukturę gospodarczą kraju. Oddziaływanie to ma charakter pośredni. Czas wolny wpływa na sferę ludzkich 16 G. Krzyminiewska, op. cit., s J. Danecki, Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach uprzemysłowionych, KiW, Warszawa 1974, s Pojęcie ekonomicznych funkcji czasu wolnego oparto na definicji gospodarczych funkcji konsumpcji zaproponowanej przez C. Bywalca. Zob.: C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, s C. Bywalec, Funkcje usług niematerialnych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 304, Kraków 1989, s Wprawdzie w publikacji tej autor omawia ekonomiczne funkcje usług społecznych, ale można je także na zasadzie analogii odnieść do czasu wolnego.

9 Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego 49 potrzeb istotnie je pobudzając i różnicując. Wzrastające potrzeby oddziałują przy odpowiednim poziomie dochodów ludności na popyt, który następnie stymuluje rozwój produkcji i podaży określonych dóbr konsumpcyjnych. Dążenie do wydłużenia czasu wolnego sprzyja wzrostowi zapotrzebowania na dobra czasooszczędne, pozwalające na ograniczenie codziennych, powtarzalnych czynności. Z kolei zwiększenie zasobów czasu wolnego rodzi potrzebę jego atrakcyjnego zagospodarowania, kreuje zatem popyt na dobra czasochłonne, takie jak: telewizory, książki, płyty, sprzęt sportowy, usługi kulturalne, turystyczne. Zaspokojenie potrzeb związanych z czasem wolnym jest możliwe dzięki istnieniu trzech rodzajów rynku, a mianowicie: rynku na czas wolny, rynku czasu wolnego oraz rynku dla czasu wolnego 20. Przez rynek czasu wolnego należy rozumieć taki rynek, na którym celem transakcji jest wygospodarowanie czasu wolnego, a następnie jego sprzedaż. Dążenie do posiadania określonych zasobów czasu wolnego wzmaga u konsumentów tzw. substytucję czasooszczędną przejawiającą się zwiększonym popytem na dobra czasooszczędne. Z kolei rynek czasu wolnego jest rynkiem, na którym nabywcy poszukują towarów służących zagospodarowaniu czasu wolnego, a sprzedawcy takie towary oferują. Rynki dla czasu wolnego to rynki pośrednio związane z czasem wolnym, obsługujące wyodrębnione rynki czasu wolnego (np. rynek pracy dla czasu wolnego w rejonach turystycznych). Wzrost czasu wolnego przy równoczesnym wzroście dochodów ludności umożliwia zwiększenie popytu na dobra o wysokim stopniu przetworzenia, których wytworzenie wymaga najnowocześniejszych rozwiązań technicznych i technologicznych oraz zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, profesjonalistów o wąskich specjalizacjach. Dążenie do zagospodarowania czasu wolnego sprzyja zatem rozwojowi branż charakteryzujących się wysokim poziomem innowacyjności i kreatywności, a także wysokim współczynnikiem zatrudnienia, gdyż w tych działach gospodarki jest wyraźnie ograniczona substytucja pracy przez kapitał. Do takich gałęzi należy niewątpliwie przemysł kultury 21. Sektor ten, obejmujący prywatnych przedsiębiorców i niezależnych wytwórców działających w branżach: księgarskiej, artystycznej, muzycznej, filmowej lub audiowizualnej, w branży turystyki kulturowej oraz w mediach, jest obecnie najszybciej rozwijającym się działem gospodarki światowej. Powiększenie wolumenu czasu wolnego stanowi także jeden ze sposobów walki z bezrobociem 22. Skrócenie czasu pracy zatrudnionych pozwala wygospo- 20 G. Cieloch, J. Kuczyński, K. Rogoziński, Czas wolny, s Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce, red. R. Borowiecki, Oficyna Wydawnicza, Kraków 2004, s J. Kuczyński, Dochodzenie do czasu wolnego, s. 77.

10 50 Małgorzata Makówka darować miejsca pracy dla części bezrobotnych. Z kolei wydłużenie czasu wolnego pracowników powoduje wzrost popytu na dobra czasochłonne, co zachęca do inwestowania w tej sferze i zatrudniania w niej osób pozbawionych pracy. Jak zauważa B.H. Jung, dynamika wydatków związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego jest na ogół większa niż dynamika nakładów przeznaczanych na zaspokojenie jakiejkolwiek innej grupy potrzeb 23. Należy więc oczekiwać, że udział dóbr czasochłonnych w globalnej produkcji będzie wzrastał. Zwiększy się także zatrudnienie w branżach obsługujących potrzeby czasu wolnego. Z kolei reprodukcyjny efekt czasu wolnego oznacza, że w czasie tym następuje reprodukcja głównego składnika sił wytwórczych, jakim jest człowiek ze swoimi zdolnościami twórczymi. Analizując w mikroskali reprodukcyjny aspekt czasu wolnego, należy mieć na uwadze reprodukcję człowieka w podwójnym znaczeniu: jako bieżące, codzienne odtwarzanie oraz jako wzbogacanie jego zdolności wytwórczych w ciągu całego życia. Prostą reprodukcję człowieka w czasie wolnym, polegającą na regeneracji (a więc odtworzeniu na tym samym poziomie) jego sił fizycznych i psychicznych, zapewnia wypoczynek. Z kolei reprodukcja rozszerzona, a więc reprodukcja podnosząca jakość czynnika ludzkiego, dokonuje się m.in. poprzez kształcenie i dokształcanie, uczestnictwo w kulturze, uprawianie sportu i turystyki. Wymienione sposoby spędzania czasu wolnego pozwalają na wzbogacenie osobowości jednostki, zdobycie nowych doświadczeń, umiejętności i wiedzy. Dotyczy to zwłaszcza aktywności kulturalno-oświatowej, która w sposób szczególny służy reprodukcji rozszerzonej pracownika, reprodukcji człowieka w sensie duchowym, intelektualnym. Przytoczone powyżej formy zagospodarowania czasu wolnego należy zatem zaliczyć do tzw. inwestycji w kapitał ludzki, gdyż zwiększając zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej człowieka, istotnie podnoszą jego wartość jako głównego czynnika produkcji. Wzrost zdolności wytwórczych człowieka zwiększa jego przedsiębiorczość, korzystnie zmienia postawy wobec pracy (zwiększa obowiązkowość, sumienność, zaangażowanie), poprawia jej jakość i wydajność. Właściwie wykorzystany czas wolny przedłuża także okres sprawności fizycznej i umysłowej jednostki oraz zmniejsza absencję i wypadkowość w pracy, obniżając tym samym wydatki na leczenie. Reasumując, odpowiednio zagospodarowany czas wolny, poprzez efekt reprodukcyjny, przyczynia się do zmniejszenia strat przedsiębiorstwa i zwiększenia zysków związanych z wysoką wydajnością pracowników. Reprodukcyjny aspekt czasu wolnego należy analizować także w makroskali, a więc w odniesieniu do całych społeczeństw i w długim okresie. Wzrastający (w wyniku zaspokojenia w czasie wolnym potrzeb wyższego rzędu) potencjał intelektualno-wytwórczy społeczeństwa wpływa na tempo rozwoju gospodarczego, przyśpieszając osiąganie wyższych stadiów gospodarki i życia społecznego. 23 B.H. Jung, Ekonomia czasu wolnego. Zarys problematyki, PWN, Warszawa 1989, s

11 Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego 51 Reprodukcyjny efekt czasu wolnego jest wzmacniany przez efekt motywacyjny wyrażający się we wpływie tego czasu na ilość i jakość pracy. Dążenie do zaspokojenia w czasie wolnym różnorodnych potrzeb mobilizuje jednostkę do intensywniejszej pracy. Czas wolny spełnia zatem rolę czynnika pobudzającego aktywność gospodarczą człowieka, który pracuje więcej i wydajniej, by uzyskać dochody pozwalające na zrealizowanie w czasie wolnym własnych aspiracji, podniesienie swego prestiżu i poziomu życia. Z kolei wyższa aktywność ekonomiczna ludności prowadzi w skali makro do szybszego rozwoju gospodarczego kraju. Należy zaznaczyć, że motywacyjne oddziaływanie chęci zaspokojenia w czasie wolnym określonych potrzeb człowieka na jego działalność gospodarczą uzależnione jest co najmniej od trzech czynników, a mianowicie: od relacji między pracą a wynagrodzeniem za nią, a więc płacą, relacji między płacą a możliwością nabycia dóbr służących zagospodarowaniu czasu wolnego, a więc ich podażą oraz proporcji między socjalizacją a komercjalizacją dystrybucji tych dóbr. Efekt motywacyjny ujawnia się i nasila, gdy poziom dochodów jest dodatnio skorelowany z pracą, przedsiębiorczością bądź zaangażowanym kapitałem, gdy dystrybucja dóbr konsumowanych w czasie wolnym jest skomercjalizowana oraz gdy dobra te są dostępne na rynku i można je bez trudu nabyć za uzyskane dochody. Rozwój bezpłatnej lub tylko częściowo odpłatnej konsumpcji zwiększa wprawdzie reprodukcyjny i strukturalny efekt czasu wolnego, wpływa jednak antymotywacyjnie na ekonomiczną aktywność jednostki. Kończąc rozważania na temat gospodarczych funkcji czasu wolnego, należy zaznaczyć, że jego zwiększanie jest procesem zwrotnie sprzężonym ze wzrostem potencjału ekonomicznego. Zwiększenie ilości czasu wolnego, będące następstwem rozwoju gospodarczego, stanowi jednocześnie istotny czynnik wzrostu efektów produkcyjnych. Oddziaływanie czasu wolnego na procesy gospodarcze dokonuje się poprzez skumulowany wpływ omówionych powyżej trzech efektów: strukturalnego, reprodukcyjnego i motywacyjnego. 4. Uwagi koƒcowe Czas wolny, zaliczany przez ekonomistów do ważnych determinant kształtujących rozmiary i strukturę konsumpcji, stanowi nie tylko miernik osiągniętego dobrobytu, ale także istotny czynnik rozwoju społecznego i gospodarczego. Jest on dobrem szczególnie cennym i niepowtarzalnym, nie można go bowiem ani zmagazynować, ani rozmnożyć. Chociaż zwiększenie jego rozmiarów staje się jednym z ważniejszych dążeń współczesnego człowieka, czas ten bywa również skracany na skutek przymusowego lub dobrowolnego przedłużania czasu trwania innych czynności.

12 52 Małgorzata Makówka Deficyt czasu wolnego może utrudniać bądź wręcz uniemożliwiać zaspokojenie wielu potrzeb ludzkich. Jednak wzrost rozmiarów czasu wolnego nie zawsze prowadzi do zwiększenia konsumpcji, często czas ten bywa marnotrawiony z powodu braku umiejętności korzystania z możliwości, jakie stwarza, bądź też braku środków materialnych pozwalających na zaspokojenie odczuwanych potrzeb i aspiracji związanych z tą sferą życia jednostki. Koniecznością staje się zatem przygotowanie człowieka do korzystania z czasu wolnego w taki sposób, by czas ten najpełniej służył rozwojowi jego osobowości, zwiększeniu jego potencjału intelektualno-wytwórczego. Chodzi bowiem o to, aby spośród dostępnych na rynku dóbr nabywca wybierał te, które pozwalają na podniesienie jego wartości i jako członka określonej grupy społecznej, i jako pracownika. Zwiększenie popytu na takie dobra będzie także stymulować rozwój gospodarki. Literatura Bombol M., Dąbrowska A., Czas wolny konsument, rynek, marketing, K.E. Liber, Warszawa Bywalec C., Rudnicki L., Konsumpcja, PWE, Warszawa Bywalec C., Rudnicki L., Podstawy teorii i metodyki badania konsumpcji, AE w Krakowie, Kraków Bywalec C., Funkcje usług niematerialnych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 304, Kraków Bywalec C., Nowa konsumpcja klucz do rozwoju, Nowe Życie Gospodarcze 2003, nr 13. Cieloch G., Kuczyński J., Rogoziński K., Czas wolny czasem konsumpcji? PWE, Warszawa Danecki J., Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach uprzemysłowionych, KiW, Warszawa Grad J., Kaczmarek U., Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań Jung B.H., Ekonomia czasu wolnego, PWN, Warszawa Jung B.H, O czasie wolnym. Kultura i rekreacja w procesach rozwoju społeczno-ekonomicznego, SGPiS, Warszawa Kieżel E., Nakielna-Stańczak G., Modele zachowań konsumpcyjnych w czasie wolnym ludności województwa katowickiego, Prace Naukowe AE w Katowicach, Katowice Krajewski M., Konsumpcja i współczesność. O pewnej perspektywie rozumienia świata społecznego, Kultura i Społeczeństwo 1997, nr 3. Krzyminiewska G., Ekonomiczno-społeczny wymiar kategorii czasu wolnego, Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu, Poznań, Studia z etyki i socjologii gospodarczej 1998, nr 270. Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce, red. R. Borowiecki, Oficyna Wydawnicza, Kraków Walmsley D.J., Lewis G.J., Geografia człowieka. Podejścia behawioralne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

13 Społeczno-ekonomiczne aspekty czasu wolnego 53 Wnuk-Lipiński E., Budżet czasu struktura społeczna, polityka społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław Wnuk-Lipiński E., Czas wolny współczesność i perspektywy, IW CRZZ, Warszawa Wnuk-Lipiński E., Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław Socio-economic Aspects of Leisure Time One of the distinguishing features of modern societies is the increasing importance of leisure time and the efforts to expand it. The amount of leisure time and forms of its use constitute, next to monetary income, an indicator of quality of life as well as a significant factor structuring modern societies. The growth of leisure time has complex and manifold consequences, both social and economical. The article discusses the essence of leisure time and its social, human and economic functions.