Wiedza a wybrane zachowania żywieniowe pacjentów z otyłością w zależności od poziomu ich wykształcenia

Transkrypt

1 802 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Wiedza a wybrane zachowania żywieniowe pacjentów z otyłością w zależności od poziomu ich wykształcenia Knowledge and selected dietary behaviors of obese patients in relation to their level of education Elżbieta Szczepańska 1/, Anna Brończyk-Puzoń 1/, Michał Skrzypek 2/ 1/ Zakład Żywienia Człowieka, Wydział Zdrowia Publicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Zabrze 2/ Zakład Biostatystyki, Wydział Zdrowia Publicznego, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Bytom Wprowadzenie. Prawidłowe zachowania żywieniowe, często związane z poziomem wiedzy żywieniowej, są ważnym aspektem troski o własne zdrowie, a ta uzależniona jest m. in. od poziomu wykształcenia. Cele. Porównanie wiedzy i zachowań żywieniowych pacjentów z otyłością oraz identyfikacja różnic pomiędzy wiedzą i zachowaniami żywieniowymi osób o różnym poziomie wykształcenia. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono za pomocą autorskiego kwestionariusza ankiety wśród 100 pacjentów z otyłością. Wyniki. Zalecaną liczbę posiłków, które należy spożywać każdego dnia, wskazało 75% pacjentów z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 88% z wykształceniem średnim oraz 95% z wykształceniem wyższym, podczas gdy odpowiednio 39%, 25% i 40% z nich taką ilość posiłków spożywało. Zalecaną częstość spożycia ryb morskich wskazało 71% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 79% osób z wykształceniem średnim oraz 90% osób w wykształceniem wyższym, jednocześnie odpowiednio 75%, 71% i 80% z nich z taką częstotliwością spożywało ryby. Na pytanie o zalecaną ilość porcji warzyw i owoców, jaką należy spożywać każdego dnia prawidłowo odpowiedziało 18% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodo m, 17% osób z wykształceniem średnim oraz 15% z wykształceniem wyższym, podczas gdy odpowiednio 64%, 58% i 80% oraz 54%, 73% i 80% z nich spożywało owoce i warzywa codziennie. Wnioski. Wiedza żywieniowa badanych pacjentów jest zadawalająca, jednak zachowania żywieniowe są niekorzystne i odbiegają od zaleceń żywieniowych. Stwierdzono niewielkie różnice pomiędzy wiedzą i zachowaniami żywieniowymi osób o różnym poziomie wykształcenia, najwyższą częstość udzielania prawidłowych odpowiedzi na pytania badające wiedzę oraz najkorzystniejsze zachowania żywieniowe stwierdzono w grupie osób z wykształceniem wyższym. Słowa kluczowe: wiedza żywieniowa, zachowania żywieniowe, pacjenci z otyłością Introduction. Appropriate eating habits play a crucial role in taking care of one s health and they are often related to the level of knowledge of the subject, which among others depends on the level of education. Aims. Comparison of obese patients knowledge and dietary behaviors as well as the identification of discrepancies between the knowledge and dietary behaviors of persons with different levels of education. Materials & methods. The research was conducted among 100 obese patients with the use of a questionnaire designed by the author of the paper. Results. The recommended number of meals a day was indicated correctly by 75% of the patients with primary or basic vocational education, by 88% of the patients with secondary education and by 95% of the patients with higher education. 39%, 25% and 40% respectively actually consumed that number of meals. The recommended frequency of sea fish consumption was indicated correctly by 71% the patients with primary or basic vocational education, by 79% of the patients with secondary education and by 90% of the patients with higher education and 75%, 71% and 80% respectively actually consumed sea fish that often. The question concerning the recommended daily amounts of fruit and vegetables was answered correctly by 18% of the patients with primary or basic vocational education, by 17% of the patients with secondary education and by 15% of the patients with higher education, while 64%, 58%, 80% and 54%, 73%, 80% respectively consumed fruit and vegetables every day. Conclusions. The patients dietary knowledge is sufficient, however, their dietary behaviors are unsatisfactory and deviate from the recommendations. Small discrepancies between the knowledge and dietary behaviors of persons with different levels of education were observed. The highest frequency of correct answers to the questions testing the knowledge of the subject as well as the most beneficial dietary behaviors occurred in the group of patients with higher education. Key words: dietary knowledge, dietary behaviors, obese patients Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Elżbieta Szczepańska Zakład Żywienia Człowieka, Wydział Zdrowia Publicznego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, ul. Jordana 19, Zabrze tel , eszczepańska@sum.edu.pl Wprowadzenie Światowa Organizacja Zdrowia (ŚOZ) uznała otyłość za najczęściej występującą chorobę metaboliczną, osiągającą rozmiary epidemii, która swoim zasięgiem przekroczyła granice państw, kontynentów, systemów społeczno-politycznych i ekonomicznych. Dotyka ona nie tylko krajów rozwiniętych, ale również rozwijających się, w których niejednokrotnie istnieje problem głodu i niedostatku pożywienia [1, 2]. Od 1980 do

2 Szczepańska E i wsp. Wiedza a wybrane zachowania żywieniowe pacjentów z otyłością w zależności od poziomu roku ilość osób otyłych na świecie wzrosła dwukrotnie. W 1980 r. stwierdzono występowanie otyłości u 5% mężczyzn i 8% kobiet, a w 2008 r. problem ten dotyczył już 10% mężczyzn i 14% kobiet. W 2008 r. osoby z nadwagą stanowiły 1,5 mld mieszkańców świata. Szacuje się, że w 2015 r. nadmierną masę ciała będzie miało 2,3 mld osób dorosłych, w tym 700 mln będzie otyłych [3, 4]. Otyłość stanowi również poważny problem zdrowotny w Polsce. Wyniki badań przeprowadzonych w latach , w ramach programu WOBASZ wykazały, że otyłość występowała u 21,2% mężczyzn i 22,4% kobiet [5]. Natomiast dane ŚOZ z 2010 r. dotyczące ludności Polski informują, że 65,4% mężczyzn i 62,6% kobiet miało nadmierną masę ciała, w tym 18,8% mężczyzn i 26,9% kobiet chorowało na otyłość [6]. Styl życia, w tym także zachowania żywieniowe, zarówno ludzi zdrowych, jak i chorych, związane są m.in. z zasobem wiedzy, zdobytymi doświadczeniami oraz środowiskiem społeczno-kulturowym. Prawidłowe zachowania żywieniowe są ważnym aspektem troski o własne zdrowie, a ta uzależniona jest m. in. od poziomu wykształcenia i stopnia świadomości zdrowotnej [7]. Cele pracy 1. Porównanie wiedzy i zachowań żywieniowych badanej grupy pacjentów z otyłością. 2. Identyfikacja różnic pomiędzy wiedzą żywieniową i zachowaniami żywieniowymi osób o różnym poziomie wykształcenia. Materiał i metody Badanie zostało przeprowadzone wśród 100 pacjentów (średni wiek±43 lata), w tym 64 kobiet i 36 mężczyzn, przebywających w Katedrze Chirurgii Ogólnej, Bariatrycznej i Medycyny Ratunkowej Szpitala Specjalistycznego w Zabrzu. U 85% spośród wszystkich badanych zdiagnozowano występowanie otyłości III stopnia, ich średnia masa ciała wynosiła 138 kg i mieściła się w przedziale kg. Przed podjęciem decyzji o zabiegu 91% spośród badanych, w tym 94% kobiet i 86% mężczyzn, kilkukrotnie stosowało kuracje odchudzające. Osoby aktywne zawodowo stanowiły 59% wszystkich pacjentów. 52% osób legitymowało się wykształceniem średnim, 28% wykształceniem podstawowym i zawodowym, a 20% wykształceniem wyższym. W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, składający się z dwóch części. Część pierwsza dotyczyła statusu socjologicznego badanych pacjentów, stanu ich zdrowia, uwzględniała także pomiary antropometryczne. Część druga składała się z pytań dotyczących wiedzy i nawyków żywieniowych badanej grupy pacjentów. Otrzymane wyniki opracowano w programie MS Excel i poddano analizie statystycznej w programie STATISTICA 10. W wyborze techniki analitycznej kierowano się poziomem pomiaru danej zmiennej. Za pomocą testu Shapiro-Wilka zbadano zgodność rozkładów analizowanych zmiennych z rozkładem normalnym. Do oceny różnic między zmiennymi wiedza żywieniowa i poziom wykształcenia oraz nawyki żywieniowe i poziom wykształcenia zastosowano test c 2 i dokładny test Fishera. W ocenie statystycznej zależności i znamienności różnic przyjęto poziom istotności p=0,05. Wyniki Zalecaną liczbę posiłków, które należy spożywać każdego dnia wskazało 75% pacjentów z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 88% z wykształceniem średnim oraz 95% z wykształceniem wyższym, podczas gdy odpowiednio 39%, 25% i 40% z nich taką ilość posiłków spożywało. Na pytanie o zalecaną częstość spożycia pełnoziarnistego pieczywa lub grubych kasz prawidłowo odpowiedziało 43% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym oraz po 75% z wykształceniem średnim i wyższym, podczas gdy odpowiednio 39%, 39% i 50% z nich z taką częstotliwością te produkty spożywało. Na pytanie o zalecaną częstość spożycia mleka lub napojów mlecznych prawidłowo odpowiedziało 32% pacjentów z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 54% z wykształceniem średnim oraz 55% z wykształceniem wyższym, a jedynie odpowiednio 29%, 37% i 40% z nich piło mleko codziennie. Zalecaną częstość spożycia ryb morskich wskazało 71% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 79% osób z wykształceniem średnim oraz 90% osób w wykształceniem wyższym, jednocześnie odpowiednio 75%, 71% i 80% z nich z taką częstotliwością te produkty spożywało. Rodzaje tłuszczu zalecanego do smarowania pieczywa oraz smażenia i duszenia wskazało 82% osób legitymujących się wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 79% wykształceniem średnim oraz 90% wykształceniem wyższym, podczas gdy odpowiednio 86%, 87% i 95% do smażenia potraw wykorzystywało oleje i odpowiednio 64%, 35% i 50% do smarowania pieczywa używało margaryny w kubku. Na pytanie o zalecaną ilość porcji warzyw i owoców, jaką należy spożywać każdego dnia prawidłowo odpowiedziało 18% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 17% osób z wykształceniem średnim oraz 15% z wykształceniem wyższym, podczas gdy odpowiednio 64%, 58% i 80% oraz 54%, 73% i 80% z nich spożywało owoce i warzywa codziennie. 36% osób z wykształceniem podstawowym i zawodowym, 37% z wykształceniem średnim oraz 45% z wykształceniem wyższym odpowiedziało, że w ciągu dnia nie

3 804 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): powinno się spożywać więcej niż 5-6 g soli na dzień, przy czym odpowiednio 50%, 71% i 45% pacjentów wymieniło sól jako przyprawę najczęściej stosowaną do przyprawiania potraw, a jedynie odpowiednio 62%, 50% i 60% pacjentów najczęściej stosowało do przyprawiania potraw przyprawy naturalne. Porównanie częstości udzielania prawidłowych odpowiedzi z uwzględnieniem wykształcenia badanych osób przedstawia tabela I. Stwierdzono niewielkie różnice w częstości występowania prawidłowych odpowiedzi osób o różnym poziomie wykształcenia. Jedynie osoby z wykształceniem wyższym oraz średnim istotnie statystycznie częściej, niż osoby z wykształceniem podstawowym i zawodowym wybierały prawidłowe odpowiedzi dotyczące częstości spożycia pełnoziarnistego pieczywa lub grubych kasz. Porównanie częstości występowania prawidłowych zachowań żywieniowych z uwzględnieniem wykształcenia badanych osób przedstawia tabela II. Stwierdzono niewielkie różnice w częstości występowania prawidłowych zachowań osób o różnym poziomie wykształcenia. Osoby z wykształceniem podstawowym i zawodowym oraz wyższym istotnie statystycznie częściej, niż osoby z wykształceniem średnim używały do smarowania pieczywa margaryny w kubku. Tabela I. Częstość udzielania prawidłowych odpowiedzi na pytania badające wiedzę wg wykształcenia badanych osób Table I. Frequency of correct answers to questions checking dietary knowledge in relation to the subjects levels of education Pytania badające wiedzę podstawowe lub zawodowe n=28 Liczba prawidłowych odpowiedzi średnie n=52 wyższe n=20 n % n % n % Ile posiłków dziennie powinno się spożywać? (4-5 posiłków) ,15 + Jak często powinno się spożywać pełnoziarniste pieczywo lub grube kasze? (codziennie) ,01 Jak często powinno się spożywać mleko lub napoje mleczne? (codziennie) ,14 Jak często powinno się spożywać ryby morskie? (1-2 razy w tygodniu) ,3 Jakiego tłuszczu powinno się używać do smarowania pieczywa oraz smażenia i duszenia? ,54 (margaryny w kubku i olejów roślinnych) Ile porcji warzyw i owoców, powinno się spożywać każdego dnia? ,0 + (4 porcje warzyw i 3 porcje owoców) Jakiej ilości dodawanej soli nie powinno się przekraczać w ciągu dnia? (5-6 g/dzień) ,77 Średnia liczba prawidłowych odpowiedzi [%] *c 2 + Dokładny test Fishera p* Tabela II. Częstość występowania prawidłowych zachowań żywieniowych wg wykształcenia badanych osób Table II. Frequency of correct dietary behaviours in relation to the subjects levels of education Prawidłowe zachowania podstawowe lub zawodowe n=28 Liczba prawidłowych zachowań średnie n=52 wyższe n=20 n % n % n % Liczba spożywanych posiłków (4-5 posiłków) ,29 Częstość spożycia pieczywa razowego lub grubych kasz (codziennie) ,72 Częstość spożycia mleka lub napojów mlecznych (codziennie) ,68 Częstość spożycia ryb (1-2 razy w tygodniu) ,74 Rodzaj tłuszczu używanego do smażenia potraw (oleje roślinne) ,66 + Rodzaj tłuszczu używanego do smarowania pieczywa (margaryna w kubku) ,04 Częstość spożycia owoców (codziennie) ,21 Częstość spożycia warzyw (codziennie) ,17 Przyprawy stosowane do przyprawiania potraw (przyprawy naturalne) ,58 Średnia liczba prawidłowych zachowań [%] *c 2 + Dokładny test Fishera p*

4 Szczepańska E i wsp. Wiedza a wybrane zachowania żywieniowe pacjentów z otyłością w zależności od poziomu Dyskusja Epidemia otyłości dotyczy coraz większej liczby osób i obecnie stanowi główny problem zdrowotny na świecie. Analizując częstość występowania otyłości oraz identyfikując otyłych pacjentów nie można pominąć kryteriów jakimi są status społeczny i wykształcenie. Analiza wyników badań własnych wykazała, iż najniższy odsetek badanych pacjentów stanowiły osoby legitymujące się wykształceniem wyższym. Podobne wyniki otrzymali Welon i Janikowska, którzy na podstawie badań populacji wielkomiejskiej z Wrocławia wykazali, że najniższy odsetek osób otyłych, zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn także dotyczył grupy osób z wykształceniem wyższym [8]. Także w badaniu Bronkowskiej i wsp. dotyczącym oceny wiedzy żywieniowej i wybranych elementów stylu życia osób otyłych pacjenci z wykształceniem średnim stanowili 51% badanych, zaś z wykształceniem wyższym niespełna 22% [9]. Wiedza żywieniowa i wynikający z niej sposób żywienia są istotnymi czynnikami mającymi wpływ na stan zdrowia człowieka. Wiedzę żywieniową badanych pacjentów zakwalifikowanych do zabiegu bariatrycznego można uznać za zadawalającą, niestety poziom wiedzy nie przekłada się na występowanie prawidłowych zachowań żywieniowych, co najprawdopodobniej przyczyniło się do występowania otyłości. Może to mieć związek z różnymi czynnikami, jednym z nich może być napotykanie trudności przy próbie zmiany wieloletnich nawyków i tradycji żywieniowych. W badaniach Bronkowskiej i wsp., przeprowadzonych wśród otyłych z obturacyjnym bezdechem sennym wykazano, że choć 98% ankietowanych było zdania, że sposób żywienia może wpływać na stan zdrowia człowieka, to jednak poziom wiedzy żywieniowej badanych osób był zróżnicowany [9]. Natomiast w badaniu Orth i wsp., przeprowadzonym w Stanach Zjednoczonych, wśród 98 pacjentów zakwalifikowanych do zabiegu bariatrycznego, którego celem była analiza związku pomiędzy poziomem wiedzy o zabiegu, procesie odchudzania i prawidłowym odżywianiu się a redukcją masy ciała po zabiegu 48% badanych osób odpowiedziało prawidłowo na wszystkie pytania dotyczące odchudzania i wiedzy żywieniowej, nie wykazano jednak związku pomiędzy trafnością udzielonych odpowiedzi i redukcją masy ciała [10]. Podobnych obserwacji dokonali inni autorzy badający wiedzę żywieniową pacjentów lub związek pomiędzy wiedzą pacjentów a ich sposobem odżywiania [11-14]. W badaniu Bogackiej i wsp., której celem była ocena sposobu żywienia oraz znajomości i zastosowania zasad diety śródziemnomorskiej rekomendowanej pacjentom z chorobami układu krążenia przez Polskie Towarzystwo Badań nad Miażdżycą, stwierdzono, że choć 30,3% badanych znało zasady diety, to jedynie 9,7% stosowało omawiany sposób żywienia [11]. Natomiast Włodarek i wsp., w badaniu dotyczącym oceny wiedzy żywieniowej pacjentów z przewlekłą chorobą nerek stwierdzili, że wiedza ta jest niewystarczająca, przy czym szczególnie niskim poziomem wiedzy charakteryzowali się pacjenci z nadmierną masa ciała [12]. Również w badaniu Kostrzewskiej-Zabłockiej i wsp., dotyczącym oceny wiedzy żywieniowej pacjentów z cukrzycą autorzy wykazali, iż poziom wiedzy żywieniowej jest niski. W badaniu tym wykazano ponadto związek pomiędzy masą ciała a poziomem wiedzy żywieniowej. Pacjenci charakteryzujący się wyższym poziomem wiedzy ważyli najmniej, a wartości ich wskaźników BMI i WHR były znaczne niższe, niż w grupie osób z niższym poziomem wiedzy [13]. W ramach badania wieloośrodkowego WOBASZ, oceniającego m.in. wiedzę i zachowania zdrowotne pacjentów z chorobami układu sercowonaczyniowego, wśród których otyłość stwierdzono aż u 70% badanych wykazano, że najniższy poziom wiedzy dotyczył zagadnień związanych z dietą [14]. Natomiast Waśkiewicz, w badaniu jakości żywienia i poziomu wiedzy zdrowotnej młodych dorosłych Polaków wykazała, że udział osób z poprawną wiedzą żywieniową na temat konieczności ograniczenia spożycia soli i tłuszczu oraz regularnej konsumpcji warzyw i owoców był niezadowalający [15]. Podobne wyniki otrzymano w badaniach własnych, w których stwierdzono niską częstość udzielania prawidłowych odpowiedzi na pytania dotyczące ilości dodawanej soli jakiej nie powinno się przekraczać w ciągu dnia oraz ilości porcji warzyw i owoców, które powinno się codziennie spożywać. Istotny wpływ na utrzymanie prawidłowej masy ciała, ale także na jej redukcję ma sposób odżywiania się. W badanej grupie pacjentów zalecaną ilość 4-5 posiłków dziennie spożywało zaledwie 39% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 25% osób z wykształceniem średnim oraz 40% osób z wykształceniem wyższym. Inne wyniki uzyskali Ostrowska i wsp., badający zachowania żywieniowe 150 osób z nadmierną masą ciała, którzy stwierdzili, że zalecaną ilość posiłków spożywało 62% badanych [16]. Badania epidemiologiczne wskazują na związek pomiędzy ilością spożytego wapnia w diecie a występowaniem otyłości. Wykazano, że codzienne spożycie tego makroelementu, najlepiej z produktów naturalnych, zmniejsza ryzyko wyższych wartości BMI aż o 85% [17]. W badanej grupie zalecaną ilość mleka spożywało jedynie 29% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 37% osób z wykształceniem średnim oraz 40% osób z wykształceniem wyższym. Analiza badań własnych wykazała, że 75% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 71% osób z wykształceniem średnim oraz 80% osób z wykształceniem wyższym spożywało ryby 1-2 razy w tygodniu, natomiast w badaniu Stefańskiej i wsp., w którym autorzy wykazali, że 1-2 razy w tygodniu ryby spożywało tylko 34% badanych osób

5 806 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): [18]. Oceniając rodzaj tłuszczu używanego do smarowania pieczywa, spostrzeżono, że największy odsetek pacjentów stanowiły osoby, które stosowały margarynę w kubku. Odmienne wyniki otrzymano w badaniu Stefańskiej i wsp., w którym badane osoby do smarowania pieczywa najczęściej wybierały masło (55% kobiet i 70% mężczyzn), natomiast margaryna była używana tylko przez 26% osób [18]. W diecie osób otyłych warto zwrócić uwagę na spożycie warzyw i owoców, które dostarczają niewiele energii przy wysokiej wartości odżywczej [19]. W badaniach własnych każdego dnia owoce spożywało 64% osób z wykształceniem podstawowym lub zawodowym, 55% osób z wykształceniem średnim oraz 80% osób z wykształceniem wyższym, a warzywa odpowiednio 54%, 63% i 80% osób. Godin i wsp. w badaniu przeprowadzonym wśród 103 otyłych osób, wykazał, że 77 z nich w bezpośredniej rozmowie deklarowało, że spożywa powyżej pięć porcji warzyw i owoców codziennie. Jednak w sytuacji, gdy badane osoby miały za zadanie same zapisywać ilości spożywanych porcji warzyw i owoców, wyniki te były inne tylko 52 osoby przyznały, że spożywają powyżej pięć porcji dziennie [20]. Analiza wyników badań własnych oraz badań innych autorów wykazała, że poziom wiedzy żywieniowej badanych pacjentów jest zróżnicowany, od zadawalającego (w badaniach własnych) do niskiego. Jednak niezależnie od poziomu wiedzy zachowania żywieniowe często odbiegają od zaleceń żywieniowych co może sugerować konieczność prowadzenia programów edukacji żywieniowej oraz poradnictwa żywieniowego. Wnioski 1. Wiedza żywieniowa badanej grupy pacjentów z otyłością jest zadawalająca, jednak zachowania żywieniowe są niekorzystne i odbiegają od zaleceń żywieniowych. 2. Stwierdzono niewielkie różnice pomiędzy wiedzą żywieniową i zachowaniami żywieniowymi osób o różnym poziomie wykształcenia, przy czym najwyższą częstość udzielania prawidłowych odpowiedzi na pytania badające wiedzę oraz najkorzystniejsze zachowania żywieniowe stwierdzono w grupie osób z wykształceniem wyższym. Piśmiennictwo / References 1. Tsigos C, Vojtech H, Basdevant A i wsp. Postępowanie w otyłości dorosłych: europejskie wytyczne dla praktyki klinicznej. Endokrynol Otyłość 2009, 5(3): Piechota G, Kalinowski P, Karwat I. Otyłość epidemia o zasięgu światowym. Now Lek 2008, 77(2): Jarosz M, Rychlik E. Otyłość wyzwaniem zdrowotnym i cywilizacyjnym. Post Nauk Med 2011, 9: Obesity and overweight. Fact Sheets No 311. World Health Organ Jarosz M, Rychlik E. Otyłość problem coraz bardziej powszechny. Family Med Prim Care Rev 2009, 11(3): World Health Organ. Obesity and overweight. The WHO Global InfoBase Gronowska-Senger A. Zachowania żywieniowe Polaków w świetle zaleceń FAO/WHO z 2003 roku. [w:] Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej. SGGW, Warszawa 2005: Jarosz M (red). Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. IŻŻ, Warszawa 2006: Bronkowska M, Gołecki M, Słomian J i wsp. Wiedza żywieniowa oraz wybrane elementy stylu życia otyłych osób z rozpoznanym obturacyjnym bezdechem w czasie snu. Rocz PZH 2001, 3: Orth W, Madan A, Ternovits C, Tichansky D. Effect of preoperative knowledge on weight loss after laparoscopic gastric bypass. Obes Surg 2008, 18 (768): Bogacka A, Nawrot B, Gryza M i wsp. Ocena znajomości i przestrzegania zasad diety śródziemnomorskiej u pacjentów przychodni kardiologicznych. Żywn Nauk Technol Jakość 2008, 2(57): Włodarek D, Głąbska D, Rojek-Trębicka J. Ocena wiedzy żywieniowej, związanej z praktycznym zastosowaniem diety niskobiałkowej, pacjentów z przewlekłą chorobą nerek w okresie przeddializacyjnym. Nefrol Dial Pol 2012, 16(1): Kostrzewa-Zabłocka E, Sawicka A, Marczewski K. Is obesity caused by the lack of knowledge? Diabetol Dośw Klin 2008, 8(3): Waśkiewicz A, Piotrowski W, Sygnowska E. Quality of nutrition and health knowledge in subjects with diagnosed cardio-vascular diseases in the Polish population National Multicentre Health Survey (WOBASZ). Kardiol Pol 2008, 66: Waśkiewicz A. Jakość żywienia i poziom wiedzy zdrowotnej u młodych dorosłych Polaków badanie WOBASZ. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): Ostrowska L, Czapska D, Karczewski J i wsp. Zachowania żywieniowe osób z nadwagą i otyłością. Bromat Chem Toksykol 2002, 35(2): Kozłowska-Wojciechowska M. Mleko i jego przetwory niezbędne produkty w zachowaniu zdrowia. Najnowsze doniesienia na temat spożycia mleka i napojów mlecznych oraz ich oddziaływanie na zdrowie człowieka. Rada Promocji Zdrowego Żywienia Człowieka, Warszawa Stefańska E, Ostrowska L, Czapska D i wsp. Częstotliwość spożycia wybranych produktów przez osoby otyłe. Bromat Chem Toksykol 2008, 41(3): Bronkowska M, Martynowicz H, Żmich K i wsp. Wybrane elementy stylu życia oraz wiedza żywieniowa otyłych osób z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym. Nadciśnienie Tętnicze 2009, 13(4): Godin G, Belanger-Gravel A, Paradis A-M, at al. A Simple Method to Assess Fruit and Vegetable Intake among Obese and Non-obese Individuals. Can J Public Health 2008, 99(6):