Gen eukariotyczny. Działanie i regulacja etapy posttranskrypcyjne

Transkrypt

1 Gen eukariotyczny Działanie i regulacja etapy posttranskrypcyjne

2 Definicja genu Region DNA, który określa dziedziczoną cechę organizmu; zwykle koduje pojedyncze białko lub RNA. Zawiera całą funkcjonalną podjednostkę wraz z sekwencją kodującą, niekodującymi sekwencjami regulatorowymi DNA oraz z intronami. Definicja niedoskonała, trudno jednoznacznie zdefiniować gen. Współczesne definicje centrum jest transkrypt

3 Geny eukariotyczne Procesy transkrypcji i translacji są rozdzielone w przestrzeni i czasie Każdy gen ma własny promotor, nie występują operony Proces ekspresji genu składa się z wielu etapów Na każdym z etapów możliwe działanie regulacyjne Informacja kierująca syntezą białka może być modyfikowana po transkrypcji (alternatywne składanie, redagowanie) złożoność proteomu przekracza złożoność genomu Genom człowieka: ~ genów kodujących białka Proteom człowieka: co najmniej form

4 Wszystkie transkrypty mrna mają niekodujące fragmenty 5 i 3 końcowe (UTR)

5 Etapy ekspresji/poziomy regulacji struktura chromatyny transkrypcja obróbka i kontrola jakości RNA transport RNA degradacja RNA translacja modyfikacje post-translacyjne degradacja białka

6 Poziom RNA w komórce dojrzewanie synteza degradacja Rys. dr Monika Zakrzewska-Płaczek, IGiB UW

7 Rybonukleazy Egzorybonukleazy - odrywają nukleotydy od końca 3 lub 5 RNA Endorybonukleazy - przecinają cząsteczkę RNA Różne mechanizmy katalityczne hydroliza fosforoliza

8 Obróbka transkryptów poli i poliii Wieloetapowe mechanizmy cięcia rrna jedna jednostka transkrypcyjna, złożona obróbka trna cięcie prekursora na końcu 3 (RNaza Z) i 5 (RNaza P)

9 Obróbka prekursora rrna Zakrzewska-Płaczek et al., Nucleic Acids Res. 2010

10 Obróbka pre-trna Dwie endonukleazy: RNaza P i trnaza Z

11 Obróbka mrna Czapeczka na końcu 5 Poliadenylacja końca 3 Wycinanie intronów składanie (splicing) Transport z jądra do cytoplazmy Degradacja

12 Transkrypcja i obróbka są sprzężone Tradycyjny obraz ekspresji genu Współczesny obraz ekspresji genu DNA Pre-mRNA Transkrypcja Pol RNA II Cap Transkrypcja i obróbka Pol RNA II Obróbka mrna Cap AAAAAAAAAAAA Cap AAAAAAAAAAAA Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

13 Sprzężenie transkrypcji i obróbki RNA Na poszczególnych etapach tworzą się kompleksy różnych białek z polimerazą RNA Inicjacja/synteza czapeczki Elongacja/splicing Terminacja/poliadenylacja Kluczowym obszarem jest C-koniec polimerazy II (CTD) regulacja przez fosforylację

14 Transkrypcja i synteza czapeczki/ splicing Fosforylacja C-końcowej domeny polimerazy (CTD) - reguluje przejście od kompleksu inicjacji/ przyłączania czapeczki do kompleksu elongacji/składania Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

15 Czapeczka 5 Synteza tuż po inicjacji transkrypcji Istotna dla eksportu i translacji mrna Chroni przed degradacją przez egzorybonukleazy Xrn

16 Terminacja i poliadenylacja

17 Terminacja i poliadenylacja

18 Kompleks cięcia i poliadenylacji Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

19 Wydłużanie ogona polia Koniec gdy PAP utraci kontakt z CPSF Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

20 Terminacja mechanizm torpedy Po przecięciu przez CPSF, koniec 5 niechroniony przez czapeczkę jest degradowany przez egzorybonukleazę Xrn2

21 Alternatywne miejsce poliadenylacji AAUAAA..G/U rich polya1 polya2 polya3 3 UTR AUU AUU AUU polya polya Elementy regulatorowe AUU polya Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

22 Alternatywna poliadenylacja IgM forma błonowa (limfocyty B wczesna faza dojrzewania) forma rozpuszczalna (późna faza dojrzewania limfocyty w osoczu) Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

23 Poliadenylacja Kontroluje (zwiększa) stabilność mrna Dotyczy większości mrna, wyjątkiem są mrna kodujące histony Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill mrna histonów stabilne w fazie S, pod koniec szybko degradowane synchroniczna regulacja

24 Składanie (splicing) Introny fragmenty pierwotnego transkryptu, które są wycinane i nie występują w dojrzałym transkrypcie Większość genów wyższych eukariontów zawiera introny, w przeciętnym genie stanowią przeważającą większość sekwencji transkrybowanej Alternatywne składanie różne kombinacje eksonów dają różne ostateczne transkrypty tego samego genu

25 Nazwy Intron - od ang. intervening sequence Ekson - od ang. expressed sequence - dlatego nie egzo!

26 Składanie mrna

27 Mechanizm składania u Eukaryota

28 Składanie mrna W składaniu uczestniczą kompleksy białek i snrna: snrnp

29 snrnp Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

30 Spliceosom

31 Nie tylko u Eukaryota Introny prokariotyczne inne mechanizmy składania introny grupy I, II i III mogą być autokatalityczne Introny eukariotyczne prawdopodobnie spokrewnione z intronami grupy II Uwaga: w komórkach eukariotycznych występują również introny prokariotyczne w genomach organellarnych (mitochondria, chloroplasty)

32 Alternatywne składanie Wybór różnych miejsc łączenia (tzw. miejsca kryptyczne) Składanie różnych kombinacji eksonów Jeden gen wiele białek Często tkankowo-specyficzne Może powodować wstawienie przedwczesnego STOP mechanizm regulacji

33 Geny wyższych Eukaryota składają się głównie z intronów Średni transkrypt: nt/ 9 eksonów Eksony średnio stanowią 5% genu Średni ekson 145 nt Średni intron 3500 nt

34 Jak znaleźć ekson? Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

35 Mechanizm definicji eksonu U wyższych eukariontów - rozpoznawany ekson (krótki) U niższych eukariontów (np. grzyby) - rozpoznawany intron (krótki) Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

36 Sekwencje cis wzmacniające/ hamujące splicing Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

37 Czynniki trans Białka SR aktywatory, wiążą ESE wiązanie powoduje, że fragment jest traktowany jako ekson Białka hnrnp represory, wiążą ESS wiązanie powoduje, że fragment jest traktowany jako część intronu Rys. dr Zbigniew Domiński, University of North Carolina at Chapel Hill

38 Alternatywne składanie - przykłady Bardzo wiele genów człowieka może nawet ~94%) 1 gen średnio 3 końcowe transkrypty Rekordy Neurexin 3 (człowiek) 2000 alternatywnych transkryptów DSCAM (Drosophila) form!!!

39 Alternatywne składanie - przykłady Amylaza śliniankowa i wątrobowa Tachykininy: neurotransmitery w narządach zmysłów neuropeptyd P w układzie nerwowym neuropeptyd K w tarczycy i jelicie Determinacja płci Drosophila

40 Redagowanie (editing) Zmiana konkretnego nukleotydu w RNA po transkrypcji Wątroba, białko 4563 aa Częste w organellach roślin i niższych eukariontów Np. apolipoproteina B człowieka Jelito, białko 2153 aa

41 Degradacja RNA Stała (obrót RNA) Głównie w cytoplazmie Regulowana Przez małe RNA (sirna, mirna) Przez białka Cytoplazma i jądro Kontrola jakości W jądrze (RNA niekodujące) W jądrze i cytoplazmie (mrna)

42 Degradacja RNA Czas życia mrna jest krótki (średnio min. drożdże, kilka godzin ssaki) Różne ścieżki degradacji 3 -> 5 (egzosom) pierwszym etapem jest deadenylacja 5 -> 3 (Xrn) pierwszym etapem usunięcie czapeczki, egzonukleaza 5 ->3 Na stabilność wpływają sekwencję nie podlegające translacji (UTR) i polia Może podlegać regulacji przez czynniki trans

43 Degradacja mrna W CYTOPLAZMIE: stały rozkład mrna Rys. dr Monika Zakrzewska-Płaczek, IGiB UW

44 Kontrola jakości RNA Tylko w pełni obrobione (czapeczka, poliadenylacja, składanie) transkrypty są eksportowane z jądra Transkrypty nieprawidłowo obrobione są degradowane Degradacja transkryptów z przedwczesnym kodonem STOP (NMD nonsense mediated decay) wykrywane nieprawidłowe położenie STOP względem miejsc styku intron/ekson

45 Miejsce degradacji RNA Cytoplazma Jądro stały rozkład mrna kontrola jakości pre-mrna/mrna systemy kontroli ekspresji genów degradacja wadliwych trna i rrna degradacja długich niekodujących RNA Degradacja intermediatów szlaku RNAi

46 Mechanizmy kontroli jakości RNA degradacja mrna zawierających przedwczesne kodony stop (NMD- nonsense mediated decay) degradacja mrna z brakującymi kodonami stop (NSD- non-stop decay) degradacja jądrowych mrna i pre-mrna, które: nie uległy prawidłowemu dojrzewaniu (tj. składaniu, dojrzewaniu 3 końca) nie zostały wyeksportowane do cytoplazmy degradacja wadliwych stabilnych RNA (np. rrna) i ich prekursorów

47 Długie niekodujące RNA - lncrna Niedawno odkryte funkcje często nieznane funkcje regulatorowe, poprzez strukturę chromatyny np. gen FLO11 drożdży Cryptic Unstable Transcripts Transkrypcji podlegają długie obszary międzygenowe Często z promotorów genów, tylko w przeciwnym kierunku Szybko degradowane przez egzosom (3 ->5 exo) Rola nieznana, możliwe zaangażowanie w wyciszanie transpozonów, modyfikacje histonów zależne od transkrypcji, regulację (związek z RNAi?) W jądrze są jeszcze inne tajemnicze niestabilne transkrypty (NUT, PAST, XUT itp.)

48 Regulowana degradacja RNA O stabilności transkryptu decydują sekwencje 3 UTR Wiązanie białek z 3 UTR reguluje stabilność/degradację Np. IRE-BP - wiąże się z 3 UTR genu receptora transferryny gdy w komórce jest mało jonów żelaza Hartwell, Hood, Goldberg, Reynolds, Silver, Veres. Genetics. From Genes to Genomes. Copyright The McGraw-Hill Companies, Inc.

49 Ciałka P (P-bodies) Struktury w cytoplazmie, w których zachodzi degradacja mrna decapping przechowywanie nieaktywnych translacyjnie mrna miejsce działania mirna Marx J (2005), Science 310: 764-5

50 Po zakończeniu obróbki mrna jest transportowany do cytoplazmy tam ulega translacji kluczowe są białka wiążące polia

51 Model pętli Aktywne translacyjnie mrna tworzą pętlę Kluczowe jest białko eif-4g Kluczowe dla odróżniania prawidłowych mrna i kontroli jakości

52 Translacja Regulowany może być każdy etap translacji Wybór kodonu AUG (nie ma sekwencji S-D, decydują oddziaływania z białkami wiążącymi 5 UTR) Inicjacja Elongacja Terminacja Np. zahamowanie translacji i indukcja GCN4 w odpowiedzi na głodzenie u drożdży

53 Białka też podlegają złożonym modyfikacjom Fałdowanie wspomagane przez białka opiekuńcze Modyfikacje chemiczne (fosforylacja, glikozylacja itp.) Ubikwitynacja i degradacja Naturalna Degradacja źle sfałdowanych białek

54 Nowe role RNA Nagroda Nobla w dziedzinie medycyny 2006, za odkrycie mechanizmu interferencji RNA A. Fire i C. Mello

55 Interferencja RNA Wyciszanie ekspresji genów przez krótkie dwuniciowe RNA homologiczne do sekwencji genu Może działać na różnych etapach PTGS posttranskrypcyjne wyciszanie genów hamowanie translacji degradacja RNA TGS transkrypcyjne wyciszanie genów wpływ na strukturę chromatyny zmiana aktywności czynników transkrypcyjnych

56 sirna, mirna, strna... sirna (short interfering RNA) pochodzą z dwuniciowych cząsteczek, głównie egzogenne (np. wirusy RNA) mirna (micro RNA) pochodzą z cząsteczek o strukturze szpilki do włosów, kodowane w genomie strna (small temporally regulated RNA) mirna regulujące rozwój (odkryte u nicieni) smrna (small modulatory RNA) reguluje działanie genów w neuronach przez zmianę funkcji białka regulującego transkrypcję (represor aktywator)

57 sirna a mirna sirna egzogenny dsrna (np. wirusa) mirna endogenny dsrna

58 sirna - jak to działa? dsrna jest egzogenny Efekt degradacja mrna Hannon G.J.: RNA interference, Nature 418, July 11, 2002

59 mirna jak to działa? dsrna kodowany w genomie Efekt: degradacja mrna (pełna komplementarność) lub hamowanie translacji (częściowa kompl.) rozbicie struktury pętli

60 Ciałka P (P-bodies) przechowywanie nieaktywnych translacyjnie mrna po mirna degradacja niekiedy możliwe odzyskanie nieaktywnych mrna Marx J (2005), Science 310: 764-5

61 mirna Powszechny mechanizm regulacyjny Co najmniej 1000 mirna kodowanych w genomie człowieka Co najmniej docelowych transkryptów 1/3 transkryptomu Nie jest wymagana pełna komplementarność Ogólna regulacja: dany mirna działa na wiele docelowych transkryptów np. procesy rozwojowe przerzuty nowotworów

62 Degradacja po cięciu przez RISC Rys. dr Monika Zakrzewska-Płaczek, IGiB UW

63 Regulacyjne RNA działają też na transkrypcję Efekt zmiana struktury chromatyny

64 RNA też może modyfikować ekspresję chromosomu Wyciszanie jednej kopii chromosomu X u kobiet przez RNA XIST

65 Zastosowania Badanie funkcji genów ( odwrotna genetyka ) - szczególnie skuteczne u nicienia Caenorhabditis, ale działa też w komórkach owadów, ssaków i roślin Hamowanie wybranych genów jako metoda leczenia (np. zwalczania wirusów czy nowotworów)

66 RNA a terapia genowa sirna skierowane przeciwko: wirusom (HIV, HCV) zmutowanym genom (np. choroba Huntingtona) onkogenom obniżenie poziomu cholesterolu LDL u myszy przez sirna przeciwko apolipoproteinie B