LEGENDA. tak oznaczone są (na początku skryptu) łatwe teksty preparowane

Transkrypt

1 lingva ATINA Katarzyna Jasinska-Zdun SKRYPT DLA STUDENTÓW HISTORII P ARS RIMA

2 2 LEGENDA NOTA BENE NOTA Dobrze odnotuj; przeczytaj uważnie wyjątki to TRZEBA zapamiętać tak oznaczone są (na początku skryptu) łatwe teksty preparowane tak oznaczone są (na początku skryptu) wybrane zwroty i zdania z tekstów oryginalnych tak oznaczone są teksty o tematyce chrześcijańskiej i fragmenty Biblii wiekopomne tłumaczenia studentów; zupełnie błędne, ale warte odnotowania niepreparowany oryginał MATERIAŁY OBOWIĄZKOWE K. Kumaniecki Słownik łacińsko-polski PWN lub J. Korpanty Mały słownik łacińsko-polski PWN NIEOBOWIĄZKOWE M. Wielewski Krótka gramatyka języka łacińskiego, PWN lub J. Wikarjak Gramatyka opisowa języka łacińskiego, PWN L. Winniczuk Mały słownik polsko-łaciński, PWN J. Sondel Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Uniwersitas

3 3 LECTIO PRIMA HISTORIA JĘZYKA, ALFABET ŁACIŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA, PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O FLEKSJI ŁACIŃSKIEJ 1.Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter. Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II w. p.n.e. składał się z 21 znaków. Pierwotnie pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C służyła do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wyszła z użycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie dodana w I wieku p.n.e. w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W średniowieczu pojawia się litera W powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W - double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza sylabę wu - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróżniona na I oraz J. Analogicznego rozróżnienia dokonuje się dla V, litera ta rozdziela się na U dla samogłoski oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski). {}

4 Wymowa późna / restytuowana (restituta) dyftongi (dwugłoski) ae [e] / [aj] saepe [sepe] / [sajpe] często oe [e] / [oj] poena [pena] / [pojna] kara au [ał] / [au] aurum [ałrum] złoto eu [eł] / [eł] Europa [europa] Europa ale z rozdzielnikiem (trema): aë [ae] aër [aer] powietrze oë [oe] poëta [poeta] poeta litera qu nigdy nie występuje sama, ale zawsze z następującym po sobie u (qu) qu [kw] / [kł] aqua [akwa] / [akła] woda quinque [kwinkwe] / [kłinkłe] pięć litera u jak 1. [w] po q, ng, s z następującą po nich samogłoską należącą do innej zgłoski / [ł] 2. [u] po pozostałych literach niektóre spółgłoski c jak 1. [k] przed a, o, u, spółgłoskami oraz w wygłosie / [k] 2. [c] przed e, i, y, dyftongami / [k] s [s] rosa [rosa] róża t [t] otium [otium] czas wolny v [w] / [ł] vinum [winum]/ [łinum] wino x [ks] lex [leks] prawo y [y] ypsilon [ypsilon] σ z [z] Zephyrus [Zefyrus] Zefir zbitki ph [f] philosophia [filosofia] filozofia rh [r] rhombus [rombus] romb th [t] cathedra [katedra] krzesło z poręczami ch [ch] charakter [charakter] właściwbość geminaty (podwójne spółgłoski) wymawiamy obie spółgłoski ecclesia [ekklesia] kościół, nullus [nullus] żaden W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem przymiotników urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua Latina język łaciński). 3. Podział na sylaby Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska należy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie może zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie:

5 5 te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (każdy). Wyrazy złożone z przyimkami dzieli się według ich części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później). 4. Iloczas (długość). Akcentowanie W łacinie każda z samogłosek może być długa: ā, ē, ō, ū, ī, lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ. Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel); jeśli jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy). SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ JEST ZAWSZE KRÓTKA NOTA BENE

6 6 1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich? a) aqua, b) medicus, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) quinta essentia, h) historia, i) ludus, k) Kalendae, l) flos, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) universus, r) ratio, s) sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) avis, argentum, ) prohibeo, gloria, domĭnus, exemplar, pars, labor, thermae, ruber, Karthago, lingua, manus, nihil, Xerxes, odor, pauper, lignum, sedes, templum, ypsilon, philosophia, noster, psalmus, officium,, aurumא (ב bis, (ג gravis, (ד poena, (ה hostia, (ס nomen, (נ manuscriptum, (מ lucrum, (ל ovum, (כ ira, (י thesaurus, (ט charta, (ח zuppa, (ז vita, (ו sol, ע ) eiacŭlor, (פ persona, (צ crimen, (ק abstineo, (ר rhetor, (ש signum, (ת tabernacŭlum 2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną. a) video (widzę) b) extemporanea (improwizowana) c) viduus (wdowiec) d) versutilŏquus (chytry) e) nominatio (wniosek) f) facio (robię) g) compressio (ściśnięcie) h) coërceo (otaczam) i) coaequalis (rówieśnik) j) quietus (spokój) k) paenitentia (skrucha) l) creatrix (matka) m) puella (dziewczyna) 3. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów łacińskich? a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum g) servire h) clavis i) discus j) demonstrare k) spatio l) partior m) fragmentum n) bonus

7 7 CZĘŚCI MOWY główne części mowy szczegółowe części mowy przykład polski łacina polski łacina polski łacina odmienia się przez rzeczownik substantivum pan dominus przypadki, liczby przymiotnik adiectivum jasny clarus zaimkowy pronominale żaden nullus przypadki, liczby przysłówek adverbium jasno clare główny cardinale dziesięć decem (z wyjątkami) porządkowy ordinale dziesiąty decimus przypadki liczebnik numerale podziałowy distributivum po dziesięć deni (z wyjątkami) przysłówkowy adverbium numerale dziesięć razy decies osobowy personale ja ego przypadki, liczby zwrotny reflexivum się (jego) se przypadki, liczby zaimek pronomen dzierżawczy possessivum mój meus przypadki, liczby wskazujący demonstrativum ten hic przypadki, liczby względny relativum który qui przypadki, liczby nieokreślony indefinitum ktoś aliquis przypadki, liczby czasownik verbum kocham amo osoby, czasy, strony imiesłów participium kochający amans przypadki, liczby FLEKSJA JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO (ZARYS) I. DEKLINACJA (odmiana NOMINA) odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji) 1. rzeczownik (substantivum) 4. zaimek (pronomen) 2. przymiotnik (adiectivum) 5. imiesłów (participium) 3. liczebnik (numerale) W odmianie NOMINA występują 1. PRZYPADKI (CASUS) zaimek pytajny 1 NOMINATIVUS (Nom.) Mianownik Quis? Quid? Kto? Co? 2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz Cuius? Kogo? Czego? 3 DATIVUS (Dat.) Celownik Cui? Komu? Czemu? 4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik Quem? Quid? Kogo? Co? 5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik Quo? Kim? Czym? 6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz 2. LICZBY (NUMERI) singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga 3. RODZAJE (GENERA) masculinum m (męski) femininum f (żeński) neutrum n (nijaki)

8 8 II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony (4 koniugacje) 1. czasownik W odmianie VERBA występują 1. OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os. 2. LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga 3. TRYBY (MODI) a. indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz b. imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie! c. coniunctivus tryb łączący 4. CZASY (TEMPORA) a. praesens teraźniejszy, np. robi b. imperfectum przeszły niedokonany, np. robił c. futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił d. perfectum przeszły dokonany, np. zrobił e. plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był f. futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił 5. STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna passivum (pass.) bierna FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACIŃSKIM NOMINATIVUS PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imiennym) Marcus amat. Marcus est puer. GENETIVUS PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA Mater Marci. DATIVUS DOPEŁNIENIE DALSZE Marco aquam do. ACCUSATIVUS DOPEŁNIENIE BLIŻSZE Marcum amo. ABLATIVUS OKOLICZNIK Marcus hieme habitat in villa. PRAWIDŁO DOTYCZĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników Miesiące, wiatry, rzeki, ludy za mężczyzn uchodziły wprzódy. A drzewa, kraje, wyspy, miasta, te rodzaj miały jak niewiasta.

9 9 SZYK ZDANIA ŁACIŃSKIEGO Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana szyku nie musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uważa się jednak w łacinie szyk następujący: Matka dobra synowi swojemu wodę zimną codziennie daje. Mater bona filio suo aquam frigidam cotidie dat. rzeczownik przymiotnik rzeczownik zaimek rzeczownik przymiotnik czasownik podmiot przydawka dop. dalsze przydawka dop. bliższe przydawka okolicznik orzeczenie grupa podmiotu dopełnienie dalsze dopełnienie bliższe okolicznik orzeczenie grupa podmiotu grupa orzeczenia 1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim) a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niż w języku polskim) 2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niż w języku polskim) GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES 1. Podaj odpowiednie formy. Nominativus pluralis od wojsko -... Genetivus singularis od żołnierz -... Dativus pluralis od książka -... Genetivus pluralis od pisarz -... Vocativus singularis od sławny -... Ablativus singularis od wojna -... Nominativus singularis od spodnie -... Accusativus singularis od pies -... Accusativus singularis od słowo -... Ablativus pluralis od pan -... Ablativus singularis od życie -... Accusativus pluralis od okręt -... Dativus singularis od siła -... Accusativus pluralis od lud -... Genetivus pluralis od piękny -... Vocativus pluralis od syn -...

10 10 LECTIO SECVNDA I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS O PRZYNALEŻNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KOŃCÓWKA GENETIWU SINGULARIS DEKLINACJA I Tematy na a Genetivus singularis ae I II III IV V -ae -i -is -us -ei masculinum femininum neutrum Do pierwszej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego, zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na ae. Np.: porta,portae (brama), anima,animae (dusza). WYJĄTKI W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, mężczyzna). Odmieniają się one według deklinacji pierwszej, pamiętać jednak należy, że PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W RODZAJU MĘSKIM. Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi: advena,ae m przybysz agricola,ae m rolnik auriga,ae m woźnica Belga,ae m Belg evangelista,ae m autor ewangelii incola,ae m mieszkaniec nauta,ae m żeglarz Persa,ae m Pers poeta,ae m poeta pirata,ae m pirat scriba,ae m pisarz Scytha,ae m Scyta

11 11 KOŃCÓWKI DEKLINACJI I sg. pl. Nom. -a -ae Gen. -ae -arum at. -ae -is Acc. -am -as Abl. -ā -is Voc. -a -ae ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM epistula longa długi list CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.) NOMINATIVUS Quis? Quid? epistula longa długi list epistulae longae długie listy GENETIVUS Cuius? epistulae longae długiego listu epistularum longarumdługich listów DATIVUS Cui? epistulae longae długiemu listowi epistulis longis długim listom ACCUSATIVUS Quem? Quid? epistulam longam długi list epistulas longas długie listy ABLATIVUS Quo? epistulā longā długim listem epistulis longis długimi listami VOCATIVUS epistula longa! długi liście! epistulae longae! długie listy! ODMIANA IMION GRECKICH Aeneas,ae Eneasz; Anchises,ae Anchizes; Niobe,ae Niobe CASUS (PRZYPADEK) Aeneas m Anchises m Niobe f NOMINATIVUS Quis? Quid? Aeneas Anchises Niobe, Nioba GENETIVUS Cuius? Aeneae Anchisae Niobae DATIVUS Cui? Aeneae Anchisae Niobae ACCUSATIVUS Quem? Quid? Aenean, Aeneam Anchisen, Anchisam Nioben, Niobam ABLATIVUS Quo? Aeneā Anchise, Anchisā Niobā VOCATIVUS Aenea! Anchise, Anchisa! We wszystkich deklinacjach DATIVUS PLURALIS = ABLATIVUS PLURALIS NOTA BENE

12 12 SUM, ESSE JESTEM, BYĆ INDICATIVUS PRAESENTIS IMPERATIVUS PRAESENTIS CZAS TERAŹNIEJSZY TRYB ORZEKAJĄCY TRYB ROZKAZUJĄCY singularis pluralis singularis pluralis 1 sum jestem sumus jesteśmy es jesteś estis jesteście es! bądź! este! bądźcie! 3 est jest sunt są - - infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego): esse być ORZECZENIE IMIENNE składa się z ŁĄCZNIKA (czasownik być, zostać, stać się w dowolnym czasie) i ORZECZNIKA (dowolny rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, imiesłów, liczebnik). ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt. w języku polskim w Narzędniku : Dziewczynki są PRZYJACIÓŁKAMI. D ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania) Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraża stan posiadania. Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem (mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę polskiego czasownika mieć. W ZDANIU ŁACIŃSKIM: 1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE Puellis (dziewczynom) 2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE amica (przyjaciółka) 3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est (jest) SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają liczne przyjaciółki Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę

13 13 PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga) Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę mnogą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. nożyczki, spodnie itp. tenebrae,arum ciemność divitiae,arum bogactwo scalae,arum schody, drabina Athenae,arum Ateny Thebae,arum Teby 1. Odmień przez przypadki. a) aula regia b) filia prima c) amica nova d) domina mala e) gloria aeterna f) femina pulchra g) serva pigra h) regina nostra 2. Przetłumacz na język polski. Wskaż orzeczenie. De Europa antiqua In Europa antiqua multae diversae terrae sunt. Magnae et clarae terrae Europae antiquae sunt Graecia et Italia. Aliae terrae Europae antiquae sunt Bohemia, Britannia, Germania, Hispania. In Graecia Athenae, in Italia Roma, in Bohemia Praga est. Graeciae et Italiae multae magnae parvaeque insulae sunt, ut Sicilia, Sardinia, Salamina. Salamina insula pugnā cum Persis clara est. Sicilia insula Aetnā clara est. Quo autem Sardinia clara est? Sardiniae multae et pulchrae actae harenosae sunt. Incolae insularum saepe nautae aut piratae sunt, incolae terrarum internarum saepe agricolae sunt. In Graecia et in Italia permultae statuae dearum antiquarum sunt, ut statua Minervae, sapientiae deae, cum noctua et hasta, statua Dianae, silvarum deae, cum cerva. Noctua enim Minervae, cerva Dianae dicata est. Linguae in singulis terris nunc diversae sunt, sed lingua Latina multarum linguarum contemporanearum quasi avia est. 3. Przetłumacz. Z jakim przypadkiem łączą się pogrubione przyimki? a. Lingua Latina b. Historia magistra vitae est (Cicero) c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius) d. Ad vitam aeternam e. Ad operam f. Aqua fons vitae est g. In memoriam h. Ex gratia i. Ex undis divitiae (napis na ratuszu w Gdańsku) k. Pro patria l. Gloria patriae m. Contra naturam n. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero) o. Domina nostra

14 14 4. Przetłumacz na język łaciński. 1. Oto (Ecce) (są) białe (alba,ae) róże Córka ma dobre przyjaciółki Słuszna przyczyna gniewu nauczycielki Ateny mają długie ulice Bądź dobrą kobietą Kraków ma dwór królewski Jesteście córkami naszej nauczycielki Królowa ma piękne córki Jestem mieszkańcem Polski Jesteśmy rolnikami Dusza ludzka jest wieczna Dziewczynka jest córką mieszkańca Polski Kto jest pisarzem, kto poetą? Przetłumacz zdania. a. Dianae cerva est.. b. Discipulis magistra nova est c. Deis multae arae sunt d. Romae viae longae sunt... e. Europae terrae multae sunt... f. Amicae nostrae forma pulchra est... g. Varsaviae historia longa est... h. Graeciae permultae insulae sunt... Jak można napisać po łacinie np. przyjaciółka i córka? Słówko i w łacinie. 1. ET: amica ET filia (i) 2. QUE: amica filiaque (i) NOTA BENE 3. AC: amica AC filia (i, i jeszcze) 4. ATQUE: amica ATQUE filia (i, a także) 5. NECNON: amica NECNON filia (i, także, a ponadto)

15 15 acta,ae,ae f wybrzeże, plaża ad (acc.) ku, do Aetna,ae f Etna agricola,ae m rolnik alia,ae inna amica,ae f przyjaciółka ante (acc.) przed antiqua,ae starożytna aqua,ae f woda ara,ae f ołtarz Athenae,arum,ae f Ateny aula,ae f dwór autem zaś avia,ae f - babka Bohemia,ae f Czechy Britannia,ae f Brytania cerva,ae f łania clara,ae sławna, jasna contemporanea,ae współczesna contra (acc.) przeciw, wbrew cum (abl.) z de (abl.) o, z dea,ae f bogini Diana,ae,ae f Diana (Artemida) dicata,ae poświęcona discipula,ae f uczennica diversa,ae różna divitiae,arum f bogactwo domina,ae f pani enim bowiem epistula,ae f list et i Europa,ae f Europa femina,ae f kobieta filia,ae f córka fons źródło forma,ae f kształt, figura Germania,ae f Germania, Niemcy Graeca,ae grecka Graecia,ae f Grecja gratia,ae f łaska, wdzięczność Hannibal Hanibal harenosa,ae piaszczysta hasta,ae f włócznia Hispania,ae f Hiszpania historia,ae f dzieje, historia in (abl.) w in (acc.) ku, do incola,ae m mieszkaniec insula,ae f wyspa interna,ae wewnętrzna Italia,ae f Italia Kalendae,arum Kalendy lingua,ae f język longa,ae f długa magistra,ae f nauczycielka, mistrzyni magna,ae duża, wielka memoria,ae f pamięć, pamiątka Minerva,ae f Minerwa (Atena) multa,ae liczna nauta,ae m żeglarz noctua,ae f sowa nostra,ae nasza nova,ae nowa nunc teraz opera,ae f dzieło parva,ae mała patria,ae f ojczyzna permulta,ae bardzo liczna Persa,ae m Pers pirata,ae m pirat porta,ae f brama, drzwi Praga,ae f Praga prima,ae pierwsza pro (abl.) za, w obronie puga,ae f bitwa pulchra,ae piękna quasi jakby quo kim? czym?; dokąd regia,ae królewska Roma,ae f Rzym saepe często Salamina,ae f Salamina Sardinia,ae f Sardynia scalae,arum f schody, drabina sed lecz, ale Sicilia,ae f Sycylia silva,ae f las singula,ae poszczególna statua,ae f posąg sum,esse jestem tenebrae,arum f ciemność terra,ae f ziemia, kraj Thebae,arum f Teby ut jak, kiedy, aby Varsavia,ae f Warszawa via,ae f droga, ulica vita,ae f życie Ad Kalendas Graecas Aby do pierwszego

16 16 LECTIO TERTIA II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II DEKLINACJA II Tematy na o Genetivus singularis i I II III IV V -ae -i -is -us -ei masculinum femininum neutrum Do drugiej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego (zakończone w Nominatiwie singularis na us lub er) oraz nijakiego (zakończone w Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji w Genetiwie singularis kończą się na -i. KOŃCÓWKI DEKLINACJI II sg. pl. m n m n Nom. -us -er -um -i -a Gen. -i -orum Dat. -o -is Acc. -um =Nom. -os =Nom. Abl. -o -is Voc. -e =Nom. =Nom =Nom. =Nom. REGUŁA DOTYCZĄCA SŁÓWEK RODZAJU NIJAKIEGO (NEUTRA) NOTA BENE Wszystkie NEUTRA 1. mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w obrębie danej liczby). 2. mają NOMINATIVUS, ACCUSATIVUS, VOCATIVUS PLURALIS zakończony na -a

17 17 WYJĄTKI 1. feminina: humus (ziemia), alvus (brzuch) oraz nazwy drzew, miast, krajów, wysp zakończonych na -us 2. neutra: vulgus (tłum) i virus (jad), pelagus (morze) mimo zakończenia na us ODMIENIAJĄ SIĘ ONE JAK HORTUS Z PRZYMIOTNIKIEM ŻEŃSKIM LUB NIJAKIM 3. rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius mają vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus voc. mi!; Publius,i voc. Publi! 4. od rzeczownika deus (bóg) vocativus jest deus, podobnie rzeczownik agnus (baranek) w łacinie kościelnej ma vocativus agnus. ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI singularis masculinum neutrum -us -er -um N. dominus pan puer chłopiec magister nauczyciel templum świątynia G. domini pueri magistri templi D. domino puero magistro templo Acc. dominum puerum magistrum templum = nom. sg. Ab. domino puero magistro templo V. domine puer = nom. sg. magister = nom. sg. templum = nom. sg. pluralis N. domini panowie pueri chłopcy magistri nauczyciele templa świątynie G. dominorum puerorum magistrorum templorum D. dominis pueris magistris templis Acc. dominos pueros magistros templa = nom.pl. Ab. dominis pueris magistris templis V. domini = nom. pl. pueri = nom. pl. magistri = nom. pl. templa = nom.pl. Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener, generi (zięć) Pozostałe rzeczowniki na er odmieniają się jak magister.

18 18 vir,viri mąż, mężczyzna, człowiek, wojownik CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.) NOMINATIVUS Quis? Quid? vir mąż viri mężowie GENETIVUS Cuius? viri męża virorum mężów DATIVUS Cui? viro mężowi viris mężom ACCUSATIVUS Quem? Quid? virum męża viros mężów ABLATIVUS Quo? viro mężem / o mężu viris mężami / o mężach VOCATIVUS vir! mężu! viri! mężowie! PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju: 1. męskiego na us (bonus), żeńskiego na a (bona), nijakiego na um (bonum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i templum), rodzaj żeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (- us, -a, -um) lub w postaci bonus, a, um. 2. męskiego na er (miser, pulcher), żeńskiego na era/-ra (misera, pulchra), nijakiego na rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj żeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci miser, era, erum (pulcher, chra, chrum). masculinum femininum neutrum II I II singularis Nom. -us, -a, -um -er, -a, -um bonus, bona, bonum miser, misera, miserum Gen. -i, -ae, -i -i, -ae, -i boni, bonae, boni miseri, miserae, miseri

19 19 altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny singularis pluralis II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n) N altus alta altum alti altae alta G alti altae alti altorum altarum altorum D alto altae alto altis altis altis Acc altum altam altum altos altas alta Abl alto alta alto altis altis altis V alte alta altum alti altae alta N miser misera miserum miseri miserae misera G miseri miserae miseri miserorum miserarum miserorum D misero miserae misero miseris miseris miseris Acc miserum miseram miserum miseros miseras misera Abl misero misera misero miseris miseris miseris V miser misera miserum miseri miserae misera pueri Romani dzieci Romana 1. Odmień przez przypadki. a. deus bonus b. verbum longum c. hortus noster d. auriga clarus e.pinus montana 2. Do podanych rzeczowników dobierz po jednym (najlepiej je określającym) przymiotniku z listy poniżej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. Każdego przymiotnika użyj tylko raz. adversarius elephantum poetarum amicitiam exemplo portis amicos feminae puellas anno horā Roma aurum iudicii rosam bella liberis scalae capillorum liberorum silvam consiliis lignum sociorum coronae lucri templa corvi medicos veto discipule mendicum via Domina oculis patriā dona oppida pecuniae

20 20 aeternus 3 wieczny laetus 3 wesoły novus 3 nowy albus 3 biały latus 3 szeroki nullus 3 żaden altus 3 wysoki, głęboki liber,era,erum wolny opulentus 3 bogaty arduus 3 stromy longus 3 długi parvus 3 mały aureus 3 złoty maestus 3 smutny peritus 3 (+ gen.) doświadczony bonus 3 dobry magnus 3 duży pulcher, chra,chrum piękny carus 3 drogi malus 3 zły purus 3 czysty clarus 3 jasny, sławny meus 3 mój Romanus 3 rzymski clausus 3 zamknięty miser, era, erum biedny sanctus 3 święty dignus 3 godny multi,ae,a liczni serus 3 późny durus 3 twardy mutuus 3 wzajemny stultus 3 głupi futurus 3 przyszły niger, gra, grum czarny tener,era,erum młody iustus 3 sprawiedliwy noster, tra, trum nasz verus 3 prawdziwy 3. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz. a. domine e. viris i. fili b. agnus f. vesperi j. dei c. magistri g. agrorum k. amicum d. fumo h. filios l. officia 4. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan pani). a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magister f. amicusg. Romanus h. Polonusi. agnus j. puer 5. Przetłumacz na język polski. Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in silvis autem bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt. Feminae pulchrae et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida Germanis antiquis non sunt - domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma virorum liberorum sunt. Membra virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et asperi sunt. In Graecia multi nautae sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et Scythae viri bellicosi sunt. Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et Romanis multae deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in numero dearum Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni donum equi sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius nuntius deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae sagittae sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum statua Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.

21 21 6. Przetłumacz. a. ab ovo usque ad mala b. per aspera ad astra c. horrida bella d. bellum mortiferum e. A.D. = Anno Domini f. anno ante Christum natum g. digitus Dei h. Agnus Dei k. Dei gratiā i. Deo gratias j. Cena Domini k. Annum novum faustum opto (życzę). l. Curriculum vitae (CV) m. In principio creavit (stworzył) Deus caelum et terram. n. Arma virumque cano (opiewam). o. Oculus domini saginat (tuczy) equum. p. Amicus verus rara avis (ptak). q. Tenebrae Aegypti. r. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas. s. Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias, sicut malum inter ligna silvarum sic dilectus meus inter filios. 7. Napisz po łacinie posługując się datiwem possesiwem. a. Wiele kobiet ma dzieci. e. Mąż rzymski ma długi miecz i okrągłą tarczę. b. Dobrzy uczniowie mają książki. f. Bogata rodzina rzymska ma piękne konie. c. Piękna dziewczyna ma przyjaciela. g. Kościół chrześcijański ma biskupów. d. Biedny rolnik ma małe pole i osła. h. Nasz nauczyciel ma wiele obowiązków. 8. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku. Przetłumacz. a. dominus (bonus ) h. h. portas (magnus 3) b. femina (pulcher,chra,chrum) c. incola (clarus 3) d. insula (parvus 3) e. vir (Romanus 3) f. amici (verus 3) g. amicae (malus 3) i. scribam (peritus 3) j. ex oppido (vester,tra,trum) k. in oppidum (tuus 3) l. verbum (longus 3) m. liberorum (noster,tra,trum)

22 22 PRZYIMKI PRZYIMKI łączą się tylko z dwoma przypadkami na A: accusatiwem i ablatiwem NOTA BENE ACCUSATIVUS ad (acc.) = do, na, ku, dla ante (acc.) = przed apud (acc.) = u, pod contra (acc.) = przeciw in (acc.) = do, ku inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród per (acc.) = przez (o przestrzeni, czasie) post (acc.) = po secundum (acc.)= według, zgodnie z ABLATIVUS a (ab) (abl.) = od, przez (o wykonawcy czynności) cum (abl.) = z (kimś, czymś) de (abl.) = o ex (e) (abl.) = z (skądś) in (abl.) = w prae (abl.) = przed, nad pro (abl.) = dla, w obronie, za sine (abl.) = bez Przydatne SŁÓWKA NIEODMIENNE (spójniki, przysłówki) aut albo etiam także sicut tak jak autem zaś, jednak nam bowiem tamen jednak cum kiedy quia ponieważ tantum tylko cur dlaczego quoque także tot quot tyle ile ecce oto saepe często unā razem enim bowiem sed lecz, ale vero jednak ergo więc sic tak 9. Napisz po łacinie: a. z przyjacielem: b. na wyspy: c. w ojczyźnie: d. w życiu: e. na wojnie: f. o świątyni: g. między mężami: h. u Rzyminan: i. przed wojną: j. spośród uczniów: k. z mądrością: l. przeciw bogu: m. ku niebu:

23 23 n. od początku: o. o książce: p. przez chłopca: q. według Marka: r. z ziem: t. na sąd: u. w liczbie: v. przed bramami: x. do lasu: y. w miejscu: s. z dziewczętami: Hannibal ante portas Hannibal bez spodni

24 24 LECTIO QVARTA NAUKA O ZDANIU, CZĘŚCI ZDANIA, ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI BUDOWA ZDANIA I. Grupa podmiotu 1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co? Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a jako tzw. podmiot logiczny może występować w dopełniaczu np. kilku chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole. W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku) Rolnik pracuje. Agricola laborat. mianownik nominativus Marka nie ma. Marcus abest. dopełniacz nominativus 2. PRZYDAWKA to określenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy, zaimek dzierżawczy, imiesłów. a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porządkowy, zaimek, dzierżawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim przemianom, którym podlega podmiot. b. Przydawka RZECZOWNA (DOPEŁNIACZOWA) (rzeczownik) występuje w dopełniaczu (genetivus). Nie podlega żadnym przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris) II. Grupa orzeczenia 1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby, strony, osoby, liczby. Może mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę czynną lub bierną.

25 25 2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo czasownik i odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyj? komu? kogo? itd.) a. DOPEŁNIENIE BLIŻSZE występuje po czasowniku przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliższe może stać w bierniku np. czytam książkę, w dopełniaczu - nie czytam książki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie bliższe odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję kogo? co? itp. W łacinie DOPEŁNIENIE BLIŻSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku). Chłopiec czyta książkę. (biern.) Julia nie czyta książki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.) Puer librum legit. (acc.) Iulia librum non legit. (acc.) Mater domum administrat (acc.). W łacinie dołożenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi dopełnienie bliższe. Julia czyta książkę. (biernik) Julia nie czyta książki. (dopełniacz) Iulia librum legit. (accusativus) Iulia librum non legit. (accusativus) ` b. DOPEŁNIENIE DALSZE stoi zwykle w celowniku (dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, pożyczam kogo? co? komu? czemu? itp. 3. OKOLICZNIK a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu

26 26 CZĘŚĆ ZDANIA PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE PRZYDAWKA OKOLICZNIK CZĘŚCI ZDANIA A CZĘŚCI MOWY CZĘŚĆ MOWY rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik czasownik, wyrażenie czasownikowe rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów przysłówek, wyrażenie przyimkowe ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU 1. ZWIĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca, aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli zmienia się forma jednego, zmienia się również forma drugiego. i. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała, oni stali j. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów, zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie 2. ZWIĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezależnie od formy drugiego. Jeśli zmienia się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany. a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali matkę b. rzeczownik i wyrażenie przyimkowe, np. książka z obrazkami, książki z obrazkami c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca 3. ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami: członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny). Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy drugiego. a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór, umarł na darmo

27 27 I. Wykonaj następujące zadania na poniższych zdaniach. 1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi. a. wypisz orzeczenie i określ jego typ... b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami. c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami 2. O świcie Rzymianie wręczyli przerażonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy. a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami... b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane. c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom. d. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie/wyraz 1 e. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie 1. przerażonym nieprzyjaciołom 2. sfałszowane listy o świcie Po bitwie zmęczeni żołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia. a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami II. Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliższe, dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca, czasu. Jakimi częściami mowy są wyrażone te elementy? a) Wódz nierzyjaciół wydaje Rzymianom wojnę na lądzie i morzu. b)brutus i inni spiskowcy zamordowali Juliusza Cezara przed kurią w Idydy marcowe dźgnąwszy go wielokrotnie sztyletem.

28 28 c)liczne okręty wrogów wczoraj pod Salaminą zostały zniszczone ogniem przez flotę Greków. PRZYKŁAD okol. czasu okol. miejsca podmiot okol. sposobu orzeczenie dopełnienie dalsze Po skończonej bitwie, w obozie wódz chętnie rozdaje żołnierzom dopełnienie bliższe nagrody.

29 29 LECTIO QVINTA PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIERŻAWCZE, GENETIVUS PARITTIVUS Przynależność do KONIUGACJI FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak będzie się odmieniał czasownik FORMY TEMAT TEMAT PRAESENTIS TEMAT SUPINI PODSTAWOWE: PERFECTI forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus praesentis act. 1 sg. perfecti act. supinum słownik Korpantego słownik Kumanieckiego forma gramatyczna dico (dic)ere dixi dictum amo (am)are (am)avi (am)atum dico dixi dictum 3 (ere) amo amavi amatum 1 (are) 1 sg. praesentis 1 sg. perfecti act. supinum infinitivus act. praesentis act. Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, ere, ixi, ictum. Cyfra oznacza numer koniugacji. Przynależność do danej koniugacji rozpoznajemy po formie infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej), któremu odpowiada numer koniugacji. Często zamiast numeru koniugacji pojawia się właśnie zakończenie tego infinitiwu, np.: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie 3 = ĕre. Łatwo rozpoznać po nim przynależność do koniugacji, bo każda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie infinitiwu praesentis activi. Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji: koniugacja I: -are temat -a laudare, laudakoniugacja II: -ēre temat -e monēre, monekoniugacja III: -ěre temat -spółgłoska lub -u vincěre, vinckoniugacja IV: -ire temat -i audire, audi-

30 30 ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS -o -mus -s -tis -t -nt Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej) koniugacja I II III IV infinitivus amare monēre legěre audire temat praes. ama- mone- leg- audiznaczenie kochać upominać czytać słuchać 1. am-o kocham mone-o upominam leg-o czytam audi-o słucham sg. 2. ama-s kochasz mone-s upominasz leg-i-s czytasz audi-s słuchasz 3. ama-t kocha mone-t upomina leg-i-t czyta audi-t słucha 1. ama-mus kochamy mone-mus upominamy leg-i-mus czytamy audi-mus słuchamy pl. 2. ama-tis kochacie mone-tis upominacie leg-i-tis czytacie audi-tis słuchacie 3. ama-nt kochają mone-nt upominają leg-u-nt czytają audi-u-nt słuchają Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej) I II III IV infinitivus amare monere legere audire sing. 2. ama! kochaj! plur. 2. amate! kochajcie! mone! upominaj! monete! upominajcie! lege! czytaj! legite! czytajcie! audi! słuchaj! audite! słuchajcie! Nieregularne imperatiwy od dwóch czasowników na D i dwóch czasowników na F dico, 3 mówić duco, 3 prowadzić facio, 3 robić fero, ferre nieść 2sg dic! mów! duc! prowadź! fac! rób! fer! nieś/znoś! 2pl dic-i-te! mówcie! duc-i-te! prowadźcie! fac-i-te! róbcie! fer-te! nieście/znoście!

31 31 KONIUGACJA III na io (III miękka) NOTA BENE Czasowniki zakończone w 1sg. na io, ale należące do koniugacji III, odmieniają się jak czasowniki koniugacji IV. Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III. Przykładowe czasowniki koniugacji III na io (III miękkiej): capio 3 (capere) chwytam facio 3 (facere) - robię iacio 3 (iacere) cupio 3 (cupere) - pragnę fugio 3 (fugere) - uciekam pario 3 (parere) - rodzę 1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników: orno 1 ozdabiam doceo 2 uczę kogoś duco 3 prowadzę rideo 2 śmieję się sentio 4 czuję, myślę punio 4 karzę video 2 widzę timeo 2 boję się quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam capio 3 łapię sacro 1 poświęcam sum jestem maturo 1 dojrzewam habeo 2 mam tango 3 dotykam sedeo 2 siedzę facio 3 robię, czynię sto 1 stoję traho 3 ciągnę 2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi: cogitare myśleć aperire otworzyć discere uczyć się invidēre zazdrościć servire służyć mittere posyłać finire kończyć spirare oddychać laudare chwalić valēre być zdrowym iubēre rozkazywać curare troszczyć się ponere kłaść dicere mówić

32 32 fugere uciekać durare trwać figere przymocować pellere wyrzucać putare sądzić pugnare walczyć gaudēre cieszę się adorare uwielbiać JAK ŁATWO ROZPOZNAĆ PRZYNALEŻNOŚĆ DO KONIUGACJI 1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na eo, np. habeo, gaudeo, video itp. 2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na io, np. audio, venio, sentio 3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę tematyczną a (z wyjątkiem 1 os. sg., gdzie a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s 4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę tematyczną e, np. habe-t, gaude-nt, vide-s 5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę u przed końcówką osobową (-nt), np. dicu-nt, mittu-nt, legu-nt 6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III miękkiej koniugacji mają w 3 os. pl. zbitkę iu przed końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciu-nt 7. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają: a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo, facĭo, audĭo b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre 8. NIE MOGĄ zaistnieć: NOTA BENE a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na ao. ZBITKA taka nie występuje w zakończeniach czasowników. Nie amao tylko AMO. b. Infinitivus praesentis zakończony na iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje. Nie capiere tylko CAPERE. 3. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ formę z tabeli. sentiunt relinquunt firmas inaudire floret flatis estis sali impleo lucetis declaramus terrete iace despondent fluunt sunt indigete promove

33 33 zaimki OSOBOWE ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy osoba 1 osoba 2 Nom. ego ja nos my tu ty vos wy Gen. mei nostri/nostrum tui vestri/vestrum Dat. mihi nobis tibi vobis Acc. me nos te vos Abl. me nobis te vobis zaimki DZIERŻAWCZE meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum mój;twój; jej/jego/ich/swój; nasz; wasz Zaimki meus 3; tuus 3; suus 3 odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na us, np. jak bonus 3 Zaimki noster,tra,trum; vester,tra,trum odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na er (tracące e w odmianie), np. jak pulcher,chra,chrum zaimek SUUS, SUA, SUUM znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE do 3 os. sg. i pl. suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego, ich świątynia sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amicae = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich świątynie NOTA BENE FORMY FEMININI SINGULARIS A NEUTRI PLURALIS Formy przymiotników, zaimków, liczebników porządkowych wyglądają tak samo w mianowniku l.p. rodzaju żeńskiego i w mianowniku i bierniku l. m. rodzaju nijakiego. Np. femina pulchra (piękna kobieta) i templa pulchra (piękne świątynie). Jak je odróżnić? W takiej sytuacji patrz na orzeczenie: jeśli jest w singularis, masz do czynienia z femininum, jeśli w pluralis z neutrum w pluralis. NEUTRA w NOMINATIWIE, ACCUSATIWIE i WOKATIWIE PLURALIS mają końcówkę A. Zatem: Femina pulchra est, a templa pulchra sunt. Tłumacząc na polski przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe, imiesłowy itp. w formie neutri w pluralis, dodajemy im słówko rzeczy. Tłumaczenie będzie wtedy brzmiało o wiele lepiej! Np. bona dobre rzeczy; mala złe rzeczy; pulchra piękne rzeczy; nostra nasze rzeczy, sua jego/jej/ich/swoje rzeczy. Tłumaczenie bez słowa rzeczy sugeruje, że chodzi o istoty żeńskie i zniekształca przekład.

34 34 meus, mea, meum mój, moja, moje / tuus, tua, tuum twój, twoja, twoje singularis pluralis II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n) N meus / tuus mea / tua meum / tuum mei /tui meae / tuae mea / tua G mei /tui meae / tuae mei / tui meorum/tuorum mearum/tuarum meorum/tuorum D meo / tuo meae / tuae meo / tuo meis /tuis Acc meum / tuum meam / uam = nom. sg. meos / tuos meas /tuas = nom. pl. Abl meo /tuo meā / tuā meo / tuo meis /tuis noster,tra,trum nasz, nasza, nasze / vester,tra,trum nasz, nasza, nasze singularis N noster / vester nostra / vestra nostrum / vestrum G nostri / vestri nostrae/vestrae nostri / vestri pluralis nostri / vestri nostrae /vestrae nostra / vestra nostrorum /vestrorum nostrarum / vestrarum D nostro /vestro nostrae/vestrae nostro / vestro nostris /vestris nostrorum / vestrorum Acc nostrum / vestrum nostram / vestram = nom. sg. nostros /vestros nostras / vestras = nom. pl. Abl nostro /vestro nostra /vestra nostro / vestro nostris /vestris II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n) N suus sua suum sui suae sua G sui suae sui suorum suarum suorum D suo suae suo suis Acc suum suam = acc. sg. suos suas = acc. pl. Abl suo suā suo suis

35 35 Jak połaczyć zaimek osobowy z przyimkiem cum (z). NOTA BENE Cum wymaga Ablatiwu. Mówimy: cum puero, cum puella, cum pueris, cum puellis Ale kiedy spójnik cum dotyczy zaimka osobowego, łączy się z nim, doczepiając się do ablatiwu zaimka na końcu, bez spacji, np. Nie cum me ale mecum (ze mną), nie cum te ale tecum (z tobą), nie cum nobis ale nobiscum (z nami), nie cum vobis ale vobiscum (z wami), nie cum se ale secum (z nim, z nia / z nimi) G ENETIVUS PARTITIVUS (CZĄSTKOWY) to użycie przypadka genetivus pozwalające powiedzieć, że wyciągamy z całości jakąś część, bez użycia przyimka ex. W genetiwie (bez żadnego przyimka) staje wówczas całość, z której wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest identyczne, jak wyrażenia z ex. Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus ex pueris Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una ex puellis Primus VIRORUM = pierwszy spośród mężów = primus ex viris Multi ROMANORUM = liczni/wielu z Rzymian = multi ex Romanis Unus NOSTRUM = jeden Z NAS; Unus VESTRUM = jeden Z WAS = unus ex nobis / Vobis suus 3 = swój, jego, jej, ich sus,suis = świnia suis świni (gen.sg.) lub swoimi, swoim (dat.,abl. pl.) Manibus suis fecit Zrobił rękami świni Ego multos iam annos agrum colo. Ego cały już rok pole uprawia. 3. Przetłumacz wyrażenia. a. Annuntio vobis gaudium magnum: f. Dum spiro, spero. Habemus papam. b. Aquilam volare doces. c. Aquila non captat muscas. d. Verba volant, scripta manent. e. Quo vadis? g. Mortui non mordent. h. Unde venis et quo tendis? i. Quid agis? j. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe puellae.

36 36 k. Bis dat, qui cito dat. l. Dare est docere reddere. m. Hic iacet. n. Nec sine te, nec tecum vivere possum. o. Valde tuas litteras nunc exspecto. (Cic.) p. Ad rivum lupus et agnus veniunt. q. Bis peccare in bello non licet. r. Navigare necesse est, vivere non necesse. s. Qui dormit, non peccat. t. Panem [chleba] nostrum cotidianum da nobis hodie! 4. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus, noster, vester. Przetłumacz. a. (My)... (wam). libros.. (nasze) monstramus. b. Pecuniam (wasze)... (mi)... date! c. (Ja) (wam).. dona opulenta fero. d. (Wy)... oppidum (nasze).. spectatis. e. Liberos (wasze)... (do nas)... invitamus. 5. Wstaw odpowiednią formę zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus, noster, vester. Przetłumacz. a.... sum et pocalypsis) b. Et..., Brute, contra...? (Caesar) c.... fili, ama...! d. Vade...cum! e. Aliena...,... aliis placent. f. Pax...cum! Et cum spiritu... g. Omnia......cum porto. (Bias) h. Diabolus, exorcizo...! 6. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub dzierżawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz zdania. Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est. Puellae nos amant. a. librum legis. b. libros. legimus. c. libros. legitis. d. Pueri libros. legunt.

37 37 e. Puellae libros.. legunt. f. (1 os. sg.) liber est. g. (2 os. sg.) liber est. h. (1 os. pl.) libri sunt. i. (2 os. pl.) libri sunt. j.. libros. (2 os. pl.) do. k. Pueri. (2 os. sg.) vident et salutant. l. Pueri. (2 os. pl.) libros dant. 7. Napisz po łacinie posługując się zaimkami dzierżawczymi lub osobowymi. a. mój przyjaciel h. kto z was. b. jego nieprzyjaciele i. ich nieprzyjaciele. c. twoim dzieciom. j. z naszymi panami. d. ich córkom k. o mojej służącej... e. Ty mówisz o swoich przyjaciołach... f. Dziewczyna mówi o swoich dzieciach g. My mówimy o swoich nauczycielach... l. Nauczyciel chwali swoich uczniów.... m. Dajcie nam wasze (rzeczy)... n. Daj mi swoje (rzeczy).. o. Dajemy wam swoje (rzeczy) p. Wasze (rzeczy) są naszymi (rzeczami) q. Jeden z naszych niewolników jest moim przyjacielem 8. Przetłumacz zdania a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum antiquorum. g. Malum est aliud dicere, aliud sentire. h. Quid est amicus? Alter ego. i. Filius amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit.

38 38 9. Przetłumacz tekst Rarus fortunā suā contentus. Numquam fortunā nostrā contenti sumus. Agricola fortunā suā contentus non est, nautae fortunae invidet. Beatus es, nauta, inquit multas terras visitas, divitias magnas habes. Ego miser sum, semper laboro, fatigatus iam sum, numquam otium habeo. Tum nauta: Tu, agricola, beatus es: in casa tua habitas, pericula non times, vitam securam agis. Ego autem ventos et procellas semper timeo. Numquam securus sum. Tum deus apparet et: En, ego inquit fortunam vestram muto. Tu, nauta, agrum ara, agricola es! Tu autem, agricola, navigium conscende et divitias para! Nauta agricolam, agricola nautam spectat, et nauta et agricola vitam suam laudare student. Agricola in casa manet, nauta navigium conscendit. Saepe aliena nobis placent. Notum est dictum Polonorum: Aliena laudatis, vestra ignoratis. 10. Przetłumacz tekst. Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborant. Servus, nisi domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis verberat. Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci saepe viri docti sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum medici curant sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam aliasque litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de Homero et Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis narrant. Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis student. 11.Przetłumacz tekst. Angeli Dei servi sunt. Angelorum chori ante Dei thronum stant et hymnum cantant: Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus, Deus Sabaoth. Angelis alae sunt. Alis oculos suos velant, cum Deum adorant. Sancti et sanctae Dei, adorate Deum cum Angelis, Archangelis, Thronis, et orate pro nobis, pro vivis et mortuis! Deus caelum terramque gubernat in saecula saeculorum. Christus perpetuae dat nobis gaudia vitae. Domini est caelum et terra. Pleni sunt caeli et terra gloriā tuā, Domine. Hymnis et canticis caeli reginam laudate, iusti! Caelum angelis et sanctorum animis plenum est. Magister noster Christus est. Vir iustus

39 39 timet Deum. O vir iuste, serva semper Dei praecepta! Pulcher episcopi thronus in presbyterio ecclesiae nostrae est. Episcopus iuxta aram orat: Da nobis, Domine noster, auxilium contra inimicum, quia vanum est subsidium virorum! 12. Posługując się datiwem possesiwem przekształć poniższe zdania tak, by otrzymać tę samą treść. Przetłumacz zdania. a. Opulentus vir Romanus multos servos habet. b. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas. c. Verba tua multum veri sapientiaeque habent. d. In vico nostro multae familiae agros magnos equosque pulchros habent. 13. Posługując się genetiwem partitiwem przekształć poniższe zdania tak, by otrzymać tę samą treść. Przetłumacz zdania. a. Multi ex archiepiscopis papam eligunt. b. Quis ex nobis dignus et iustus est? c. Inimici unam ex oppidi nostri portis oppugnant. d. Primus ex viris Romanis imperator est.

40 40 SENTENCJE 1. A bonis bona disce. 2. Clavum clavo pellere. 3. Delphinum natare, aquilam volare doces. 4. Divitiae non semper optimis contingunt. 5. E paucis verbis magnum malum aut bonum. 6. Felicitas multos habet amicos. 7. Flamma fumo est proxima. 8. Gratia gratiam parit. 9. Invidus vicini oculus. 10. Ligna in silvam portare. 11. Mali principii malus finis. 12. Midae divitiae. 13. Mens caeli terraeque regina. 14. Mortui non dolent. 15. Mortuos rursus occidere. 16. Multa docet fames. 17. Piscis primum a capite foetet. 18. Quae semel ancilla, numquam hera. 19. Qualis vir, talis oratio. 20. Qui semel scurra, numquam pater familias. 21. Signum bonum aut malum. 22. Umbram suam metuere. 23. Virtus gloriam parit.

41 41 LECTIO SEXTA PRAESENS PASSIVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSE ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVUM PASSIVUM I am-are kochać I am-ari być kochanym II mon-ēre upominać II mon-eri być upominanym III leg-ĕre czytać III leg-i być czytanym IV aud-ire słuchać IV aud-iri być słuchanym CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS Praesens indicativi passivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej) koniugacja I II III IV infinitivus amari monēri legi audiri temat ama- mone- leg- audi- znaczenie być kochanym być upominanym być czytanym być słuchanym sg. pl. 1. am-or mone-or leg-or audi-or jestem kochany jestem upominany jestem czytany jestem słuchany 2. ama-ris mone-ris leg-e-ris audi-ris 3. ama-tur mone-tur leg-i-tur audi-tur 1. ama-mur mone-mur leg-i-mur audi-mur 2. ama-mini mone-mini leg-i-mini audi-mini 3. ama-ntur mone-ntur leg-u-ntur audi-u-ntur Praesens imperativi passivi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony biernej) I II III IV infinitivus amari moneri legi audiri sing. plur. 2. ama-re! bądź kochany! 2. ama-mini! bądźcie kochani! mone-re! bądź upominany! mone-mini! bądźcie upominani! lege-re! bądź czytany! legi-mini! bądźcie czytani! audi-re! bądź słuchany! audi-mini! bądźcie słuchani! ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS PASSIVI -or -mur -ris -mini INDICATIVUS PRAESENTIS -tur -ntur POSSUM, POSSE MOGĘ

42 42 TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO singularis pluralis 1 pos-sum mogę pos-sumus 2 pot-es pot-estis 3 pot-est pos-sunt INFINITIVUS praesentis: posse - móc SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza) Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej. pecunia,ae - pieniądze NOTA BENE ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ strona czynna Dominus bonus filiae parvae pupas dat. Pan dobry córce małej lalki daje. podmiot dopełnienie dalsze dopełnienie bliższe orzeczenie przydawka przym. przydawka strona bierna Pupae filiae parvae a domino bono dantur. Lalki córce małej przez pana dobrego są dawane. podmiot dopełnienie dalsze ablativus auctoris orzeczenie przydawka przydawka przym. Tertium non datur. Trzeci raz nie dawaj.

43 43 Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną: NOTA BENE 1. Dopełnienie bliższe i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają się podmiotem (mianownik); 2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z przyimkiem a (ab) (dla żywotnych) lub bez przyimka (dla nieżywotnych); 3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT. 4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyrażenia przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.

44 44 1. Utwórz pełny infinitivus praesentis passivi czasowników: orno 1 ozdabiam vendo 3 sprzedaję duco 3 prowadzę emo 3 kupuję audio 4 słyszę punio 4 karzę video 2 widzę castigo 1 karcę quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam capio 3 łapię sacro 1 poświęcam sum jestem veho 3 poruszam habeo 2 mam tango 3 dotykam mulceo 2 gładzę lenio 4 łagodzę tego 3 pokrywam traho 3 ciągnę 2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb, czas. Przetłumacz. activum tłumaczeniepassivumtłumaczenie activum tłumaczenie passivumtłumaczenie ducit legere spectatis traho ornamus audiunt videre mittis regere moneo 3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz. a. Vir gladium acuit. b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. c. Palatinus noster consilium convocat. d. Roma antiqua bella gerit. e. Romani terram populi finitimi invadunt. f. Oppidum aedificia alta ornant. g. Inimici incolas oppidi interficiunt.

45 45 h. Romani multos captivos asportant. i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. k. Patriae divitias innumeras paratis. l. Patriam liberosque caros amas. m. Numquam verba falsa dico. n. Bella et pericula semper diligitis. 4. Przetłumacz wyrażenia. a. Equi donati dentes [zęby] non inspiciuntur. b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.) c. Tertium non datur. e. Imperium terrae finitur, ubi finitur armorum potestas (moc, potęga). f. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri clari. d. Stultum est timere, quod [tego, co] vitari non potest. 5. Przetłumacz tekst o rzymskimobozie wojskowym. A Romanis castra ponuntur. Primum a tribuno locus capitur, ubi aqua et cibus inveniri potest. Deinde quadratum spatium signatur et munitur. Circum castra fossa foditur et vallum struitur. In mediis castris multa tabernacula ponuntur. Impedimenta et spolia in spatio inter vallum et tabernacula cumulantur. In castris munitis custodiae per vallum disponuntur. Si Poeni appropinquant, statim a custodiis cernuntur. Signum tubā extemplo datur. 6. Przetłumacz tekst. De Graecia antiqua Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt. Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.

46 46 7. Przetłumacz zdania. a. Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli bene student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.instrumenta et arma e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine periculo vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli debent. j. Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac necessarium est. l. Clavus clavo pellitur. 8. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami czasownika sum,esse lub possum,posse. Przetłumacz. a. Ego non b. Romani inimicos vincere c. Viri nostri gladiis, hastis et sagittis armati d. Castra Romana ab inimicis nullo modo capi e. Bellum mortiferum a nobis finiri f. Patriae nostrae multae divitiae g. Solus oppidum nostrum defendere non h. Quis vestrum meus amicus? i. Multi libri vobis, unum nobis dare SENTENCJE 1. Annosa vulpes haud capitur laqueo. 2. Antiquis debetur veneratio. 3. Audi, quae ex animo dicuntur. 4. Aureo piscari hamo. 5. Gallus in suo sterquilinio plurimum potest. 6. Legatus non caeditur neque violatur. 7. Monstrari digito. 8. Nihil potest et addi et eximi.

47 47 LECTIO SEPTIMA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W PRAESENS A CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające się od spójnika ŻE (żeby). Ponieważ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie może pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zależy cała konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące). Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika, przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis activi lub praesentis passivi). Przy tłumaczeniu ACI na język polski 1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu verbum regens dodajemy słówko ŻE (ŻEBY) 2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego się od że 3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego się od że W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, że wojsko rusza do ataku. Wódz rozkazał, żeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, że nic nie pozostaje zawsze na swoim miejscu., itp. Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowożytnych, występowały również w dawniejszej polszczyźnie: Uznali go Mesyjaszem być prawym. Ich sehe die Kinder spielen. I want children to play. Je voi les enfants jouer. verbum regens accusativus infinitivus NOTA BENE

48 48 PAMIĘTAJ, ŻE W ACI VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny). W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z określeniami. INFINITIVUS może występować w dowolnym czasie i stronie (6 możliwości). Od czasu i strony infinitiwu zależy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się w tłumaczeniu ACI SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI activum passivum praesens am-are kochać / że kocha am-ari być kochanym / że jest kochany vid-ere widzieć / że widzi vid-eri być widzianym / że jest widziany leg-ĕre czytać / że czyta leg-i być czytanym / że jest czytany aud-ire słuchać /że słyszy aud-iri być słuchanym / że jest słyszany verbum reg. SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens acc. dop. bl. infinitivus verbum reg. praesens activi acc. dop. bl. infinitivus Puer epistulam scribit. Pueri epistulas scribunt. Video puerum epistulam scribere. Video pueros epistulas scribere. Widzę że, chłopiec list pisze. Widzę, że praesens passivi chłopcy listy piszą. Epistula a puero scribitur. Epistulae a pueris scribuntur. Video epistulam a puero scribi. Video epistulas a pueris scribi. Widzę, że list przez chłopca jest pisany. Widzę, że listy przez chłopców są pisane.

49 49 Analiza sposobu tworzenia ACI NOTA BENE I. Strona czynna: 1. Zdanie niezależne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy) 2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezależnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum) 4. Dopełnienie bliższe (accusativus) zdania niezależnego (epistulas) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezależnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i strony (scribere) II. Strona bierna 1. Zdanie niezależne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca) 2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezależnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam) 4. Wyrażenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezależnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu i strony (scribi) NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA Nie każdy czasownik może być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym może nastąpić zdanie podmiotowe lub dopełnieniowe. verba sentiendi ~myśleć, verba dicendi ~mówić, pisać verba voluntatis ~chcieć, kazać spostrzegać animadverto 3 spostrzegam, że narro 1 opowiadam, że cupio 3 pragnę audio 4 słyszę, że affirmo 1 twierdzę, że nolo, nolle nie chcę ignoro 1 nie wiem, że fero, ferre mówię, że sino 3 pozwalam non ignoro 1 dobrze wiem, że nuntio 1 donoszę, że iubeo 2 rozkazuję, żeby puto 1 sądzę, że promitto 3 obiecuję, że veto 1 zakazuję scio 4 wiem, że respondeo 2 odpowiadam, że malo, malle wolę sentio 4 czuję, że nego 1 mówię, że nie moneo 2 upominam, żeby spero 1 spodziewam się, że scribo 3 piszę, że volo, velle chcę video 2 widzę, że dico 3 mówię, że trado 3 przekazuje, że lego 3 czytam, że verba affectus wyrażenie wzruszenia wyrażenia/ formy nieosobowe doleo 2 boleję, że constat wiadomo, że gaudeo 2 cieszę się, że placet podoba się, że oportet trzeba, żeby certiorem facio powiadamiam, że

50 50 1. Uzależnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum lub w passivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) f. Equus bonus magno pretio emi potest. (certiorem te facio) Przepisz poniższe fragmenty tekstów uzależniając zdania od odpowiednich czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI. a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt). Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborare debent (Romani opulenti putant). Servus dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis verberat (in libris legimus)

51 51 b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur (animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant (gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi affirmant) Przetłumacz tekst. De bello Troiano Vergilii libros de bello Troiano et de Aenea, Romanorum proavo legimus. Ex quibus eiusmodi esse primordia Romae cognoscimus: Graecos Troiam invadere constat. Troianos diu se defendere Homerus narrat. Graecos tamen Ilium expugnare atque incendio delere poetae ferunt. Troiam a Graecis capi scimus. Inter Troianos Aeneam, virum pium, esse Vergilius nobis tradit. Aeneam fugā vitam servare atque novam patriam quaerere statuere legimus. 4. Przetłumacz tekst. De equo Troiano Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit equum denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis impleri scimus. Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in patriam navigare putant. Itaque Troiani ex oppido evadunt et de equo disputant. Tum exitium Troiae a Cassandra praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri desiderant, reliqui equum in urbem trahi volunt. Denique cuncti incolae in contrarias sententias distrahuntur. Multi enim equum in oppidum trahi iubent. Denique equus perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.

52 52 LECTIO OCTAVA LEKSYKA I IDIOMY i WYRAŻENIA 1. Przestrzeń i ruch. a. terras peragrare zwiedzać kraje 2. Życie, śmierć; szczęście, nieszczęście. a. periculum depellere odpierać niebezpieczeństwo b. periculum effugere unikać niebezpieczeństwa c. detrimentum capere ex aliqua re ponieść przez coś stratę d. morbo corripi/consumi być opanowanym/strawionym chorobą e. animam efflare wyzionąć ducha 3. Stosunki z ludźmi. a. auxilium petere ab aliquo prosić o pomoc kogoś b. gratiam habere być wdzięcznym komuś c. gratias agere dziękować d. amicitiam iungere cum aliquo - zawrzeć z kimś przyjaźń 4. Stosunki rodzinne. a. in matrimonium ducere aliquam pojąć kogoś za żonę b. in matrimonium dare aliquam alicui wydać kogoś za mąż za kogoś c. nubere alicui wyjść za kogoś za mąż / być poślubionym komuś 5. Usposobienie; afekty a. animus aequus równowaga umysłu b. iram alicuius movere wzbudzić czyjś gniew c. memoriā tenere aliquid zachować coś w pamięci d. in animo habere mieć na myśli e. operam dare alicui rei zająć się czymś, starać się o coś, oddać się czemuś 6. Religia i kult. a. deos colere czcić bogów 7. Wojna. a. belli peritus doświadczony w wojnie

53 53 b. bellum parare przygotowywać wojnę c. bellum indicere wypowiadać wojnę d. bellum movere wszcząć wojnę e. bellum gerere prowadzić wojnę f. castra ponere założyć obóz g. castra movere zwinąć obóz h. castra munire obwarować obóz i. proelium committere wydać bitwę j. arma capere chwytać za broń 8. Marynarka. a. ancoras solvere podnieść kotwicę b. exire in terram wyjść na ląd OZNACZENIA SŁOWNIKOWE WSKAZUJĄCE NA RZĄD CZASOWNIKA słówko skrót oznacza użycie przypadka tłumaczy przykład się aliquid alqd accusativus neutri coś memoriā tenere aliquid zachować coś w pamięci alicuius alcis genetivus dla żywotnych kogoś, iram alicuius movere wzbudzić czyjś gniew czyjś alicuius rei alcis rei genetivus dla nieżywotnych czegoś peritus stellarum doświadczony w gwiazdach alicui dativus dla żywotnych komuś nubere alicui być poślubionym komuś alicui rei dativus dla nieżywotnych czemuś operam dare alicui rei oddać się czemuś aliquem alqm accusativus dla żywotnych m kogoś amo puellam kocham dziewczynę aliquam accusativus dla żywotnych f jakąś matrimonium ducere aliquam pojąć jakąś za żonę aliquo alqo ablativus m kimś, czymś amicitiam iungere cum aliquo zawrzeć z kimś przyjaźń aliqua alqa ablativus dla żywotnych f jakąś puellā delecto zachwycam się dziewczyną aliqua re alqa re ablativus dla nieżywotnych czymś libro utor posługuję się książką aliquos alqos accusativus pl. m jakichś pueros amo kocham chłopców

54 54 1. Napisz po łacinie posługując się powyższymi idiomami i wyrażeniami. a. Wiemy, że możemy zwiedzać obce kraje i unikać niebezpieczeństwa. b. Wiadomo, że dziś podnosimy kotwicę. Możemy wyjść na ląd i założyć obóz. c. Zachowajcie w pamięci wskazówki doświadczonych w wojnie mężów. d. Widzimy, że mieszkańcy miasteczka prowadzą wojnę z nieprzyjaciółmi. e. Zbrojni mężowie (viri armati) starają się odeprzeć niebezpieczeństwo od ojczyzny. f. Wiedzcie, że nasza ojczyzna nie może ponieść straty! g. Obwarujcie obóz, chwyćcie za broń i wypowiedzcie nieprzyjaciołom wojnę! mówią mężowie. h. Sądzimy, że możemy przygotowywać wojnę, zawrzeć przyjaźń i prosić o pomoc bogów. i. Starajcie się zachować równowagę umysłu i zawsze mieć na myśli dobro waszej ojczyzny! Castra ponere obóz pionierów

55 55 LECTIO NONA GERUNDIUM, PARICIPIUM FUTURI PASSIVI (GERUNDIVUM, PFP) NA TEMACIE PRAESENTIS GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od czasownika). W tłumaczeniu oddajemy je przez polskie rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie, pisanie itp. Gerundium odmienia się wg II deklinacji, nie ma liczby mnogiej, ani vocatiwu. Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi. Pozostałe przypadki tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę nd i końcówki odmiany II deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę nd wchodzi spójka e. I II III IV sg. ama- + nd- mone- + nd- leg- + e + nd- audi- + e + nd- Nom. amare słuchanie monere upominanie legere czytanie audire słuchanie Gen. ama-nd-i mone-nd-i leg-e-nd-i audi-e-nd-i Dat. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o Acc. (ad) ama-nd-um (ad) mone-nd-um (ad) leg-e-nd-um (ad) audi-e-nd-um Abl. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o 1. Gerundium ma tylko liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego. 2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad. 3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie NOTA BENE cechę nd, szukaj pod czasownikiem! 3. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZĄDZI CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle accusatiwem). ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH Nom. Discere utile est. Uczenie się jest pożyteczne. Gen. Discendi ars difficilis est Umiejętność uczenia się jest trudna. Dat. Discendo multum temporis impendimus. Uczeniu się poświęcamy wiele czasu. Acc. Ad discendum haec aetas apta est. Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się. Abl. Discendo mens hominis alitur. Z uczenia się czerpie pożytek umysł człowieka.

56 56 RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium pochodzi) polski łacina czytanie książki dopełniacz lego 3 (acc.) legere librum accusativus stawianie mostu dopełniacz facio 3 (acc.) facere pontem accusativus przyglądanie się córce celownik specto 1 (acc.) spectare filiam accusativus posługiwanie się nożem narzędnik utor (abl.) uti cultro ablativus Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na wypowiedzenie słowa NOTA BENE UWAGA!!! Ogromna większość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem. Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich: czasownik znaczenie przypadek czasownik znaczenie przypadek caveo czuwać nad kimś dativus parco oszczędzam dativus consulo starać się o coś dativus pareo jestem posłuszny dativus foveo sprzyjam dativus persuadeo przekonuję dativus fruor korzystam ablativus placeo podobam się dativus insidior zasadzam się dativus praesum jestem na czele dativus intersum biorę udział dativus prospicere dbać o kogoś dativus irascor gniewam się dativus prosum pomagam dativus metuere bać się o kogoś dativus provideo dbać o kogoś dativus noceo szkodzę dativus studeo starać się dativus nubo wychodzić za mąż dativus suadeo doradzać dativus oboedio jestem posłuszny dativus supplico prosić dativus obsum szkodzę dativus timeo bać się o kogoś dativus obtempero jestem posłuszny dativus utor używać, ablativus posługiwać się locus est jest miejsce dativus NA TEMACIE PRAESENTIS GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI) jest imiesłowem (przymiotnikiem odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU PRAESENTIS cechę nd i koncówki us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum odmienia się jak przymiotnik na us, -a, - um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między temat, a cechę nd wchodzi spójka e.

57 57 SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI PASSIVI) kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg. I amare ama- nd us, a, um amandus, amanda, amandum II videre vide- nd us, a, um videndus, videnda, videndum III legere leg- e nd us, a, um legendus, legenda, legendum IV audire audi- e nd us, a, um audiendus, audienda, audiendum Możliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski. liber legendus książka mająca być czytaną książka godna/warta czytania książka, którą należy (prze-)czytać książka, która powinna być czytana gerundium RÓŻNICE między GERUNDIUM i GERUNDIVUM gerundivum consilium condendi oppida consilium oppidorum condendorum cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba zamiar założenia miast zamiar miast mających być założonymi zamiar miast założenia spes liberandi patriam spes patriae liberandae cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba nadzieja oswobodzenia ojczyzny nadzieja ojczyzny mającej być oswobodzoną nadzieja ojczyzny oswobodzenia Wyrażenie z gerundium i wyrażenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO NOTA BENE Jak odróżnić gerundium od gerundivum w tekście? 1. GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis może pojawić się wyraz, którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu. 2. GERUNDIVUM może stać również w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis. Zachodzi tu związek zgody. Jeśli widzisz formę z cechą nd w pluralis lub/i rodzju żeńskim, MUSI to być GERUNDIVUM

58 58 ZAMIANA GERUNDIUM NA GERUNDIVUM I GERUNDIVUM NA GERUNDIUM I. Zamieniamy gerundium na gerundivum. (spes) liberandi patriam (spes) patriae liberandae 1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundium (tu: w gen. sg. liberandi). 2. Patrzymy w jakim rodzaju stoi słówko, którym gerundium rządzi (tu: żeński patriam) 3. Na ten sam przypadek (tu: gen.) i rodzaj (tu: żeński) zamieniamy gerundivum (liberandae) 4. W tym samym przypadku, liczbie i rodzaju (związek zgody) musi stanąć towarzyszący rzeczownik (patriae) Znaczenie obu wyrażeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny II. Zamieniamy gerundivum na gerundium. (spes) patriae liberandae (spes) liberandi patriam 1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundivum (tu: gen. sg. liberandae). Rodzaj gerundivum nie jest istotny. 2. W tym samym przypadku stawiamy gerundium (liberandi) 3. Sprawdzamy, jakim przypadkiem rządzi nasze gerundium (tym samym, którym rządzi czasownik libero 1). Prawie zawsze jest to accusativus. (Większość wyjątków w tabeli powyżej.) 4. Sprawdzamy, w jakiej liczbie stał rzeczownik przy gerundivum (tu: w sg. patriae). 5. Zatem stawiamy przy gerundium w genetivie (liberandi) rzeczownik w accusativie (bo libero rządzi accusativem) singularis (bo powtarzamy liczbę z gerundivum) (patriam) Znaczenie obu wyrażeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny I. Zamień z gerundium na gerundivum z gerundivum na gerundium tak, by sens pozostał niezmieniony. Przetłumacz occasio (okazja) capiendi pilam facultas (sposobność) librorum legendorum spes (nadzieja) reddendi pecuniam meam utilitas (pożytek z) Latinae discendae potestas (moc) liberandi patriam caram necessitudo (konieczność) dicendae sententiae venia parcendi vitae cupido (żądza) magni imperii possidendi 9. ars (sztuka) ponendorum movendorumque castrorum 10. ad epistulas scribendas 11. de comparando bonam vitam 12. consilium mittendi legatos ad inimicos

59 ad arma capienda 14. voluntas historiae discendae 15. tempus litterarum studendarum 16. de delendo oppidum 17. pro silvis excidendis 18. ad verbum dicendum 19. necessitas liberorum educandorum 20. de alendo equos albos 21. potestas belli inferendi 22. ad expugnandum portas 23. de hostiis immolandis 24. occasio capiendi piratas 25. iussum ad ancoras solvendas 26. de filia viro in matrimonium danda 27. contra tradendum nobis pecuniam 28. ad templa pulchra struenda 29. aqua ad pocula implenda II. Przetłumacz wyrażenia na łacinę posługując się i GERUNDIUM i GERUNDIVUM 1. Nadzieja na zniszczenie okrętów nieprzyjaciół 2. Użytek z posiadania licznych niewolników 3. Możliwość prowadzenia wojny 4. Okazja studiowania filozofii 5. Żądza dotknięcia zgrabnej dziewczyny 6. Umiejętność pisania książek 7. Wola czynienia dobra 8. Zwyczaj zakładania białej togi spes,ei f nadzieja deleo 2 niszczę navigium,i n okręt inimicus,i m wróg utilitas,atis f użytek possideo 2 posiadam multus 3 liczny servus,i m niewolnik possibilitas,atis f możliwość bellum,i n wojna gero 3 prowadzę bellum gero 3 prowadzę wojnę occasio,onis f okazja studeo 2 (dat.) tu: studiuję philosophia,ae f filozofia cupido,inis f żądza studium,i n (dat.) żądza tango 3 dotykam formosus 3 zgrabny scientia,ae f umiejętność scribo 3 piszę liber,bri m książka voluntas,atis f wola facio 3 czynię bonum,i n dobro consuetudo,inis f zwyczaj induo 3 zakładam candidus 3 biały toga,ae f toga

60 60 III. Przetłumacz zdania. Zamień, tam, gdzie to możliwe, gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b. Non nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria defendenda viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis. e. Romani ad castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos corrigendo. g. Philosophi de vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum veniunt. i. Graeci ad Troiam expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus suis signum ad navigia delendum dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l. Equi albi a Germanis ad currum sacrum trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit nobis multa de bello cum inimicis gerendo patriamque defendendo. IV. Od poniższych czasowników utwórz gerundium lub gerundivum w odpowiednich formach. Przetłumacz utworzone formy. OD UTWÓRZ WYNIK TŁUMACZENIE a. mitto 3 Acc. sg. f gerundivi b. punio 4 Dat. gerundii c. timeo 2 Gen. pl. m gerundivi d. canto 1 Nom. sg. gerundii e. duco 3 Acc. pl. n gerundivi f. facio 3 Acc. sg. gerundii g. sentio 4 Abl. pl. gerundivi h. peto 3 Gen. sg. n gerundivi i. capio 3 Gen. pl. f gerundivi

61 61 LECTIO DECIMA IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I PASSIVI ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum duc/o ducere dux/i ductum 1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. supinum act. indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus praes. pass. indicativus imperfecti activi indicativus imperfecti passivi indicativus futuri i activi indicativus futuri i passivi CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM -m / -r -mus / -mur -s / -ris -tis / -mini -t / -tur -nt / -ntur INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et PASSIVI TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY CZYNNEJ i BIERNEJ Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest BA. Dodajemy ją we wszystkich koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy spójkę e: 1. lauda ba m : chwaliłem 3. vinc e ba m : zwyciężałem 2. mone ba m : upominałem 4. audi e ba - m : słuchałem Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os. sg. act.: - m

62 62 IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI I II III IV 1 lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem vinc-e-ba-m zwyciężałem audi-e-ba-m słuchałem 2 lauda-ba-s mone-ba-s vinc-e-ba-s audi-e-ba-s 3 lauda-ba-t mone-ba-t vinc-e-ba-t audi-e-ba-t 1 lauda-ba-mus mone-ba-mus vinc-e-ba-mus audi-e-ba-mus 2 lauda-ba-tis mone-ba-tis vinc-e-ba-tis audi-e-ba-tis 3 lauda-ba-nt mone-ba-nt vinc-e-ba-nt audi-e-ba-nt IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI I II III IV 1 lauda-ba-r byłem chwalony mone-ba-r byłem upominany vinc-e-ba-r byłem zwyciężany audi-e-ba-r byłem słuchany 2 lauda-ba-ris mone-ba-ris vinc-e-ba-ris audi-e-ba-ris 3 lauda-ba-tur mone-ba-tur vinc-e-ba-tur audi-e-ba-tur 1 lauda-ba-mur mone-ba-mur vinc-e-ba-mur audi-e-ba-mur 2 lauda-ba-mini mone-ba-mini vinc-e-ba-mini audi-e-ba-mini 3 lauda-ba-ntur mone-ba-ntur vinc-e-ba-ntur audi-e-ba-ntur INDICATIVUS IMPERFECTI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO singularis pluralis 1 eram byłem eramus 2 eras eratis 3 erat erant INDICATIVUS IMPERFECTI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO singularis pluralis 1 pot-eram mogłem pot-eramus 2 pot-eras pot-eratis 3 pot-erat pot-erant

63 63 INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et PASSIVI TRYB ORZEKAJĄCY i ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ FUTURUM PRIMUM tworzy się przez dodanie do tematu praesentis 1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU), 2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. A) 1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił 2. mone-b-o: upomnę, będę upominał ZESTAW KOŃCÓWEK DLA FUTURUM -o lub m / -r -mus / -mur -s / -ris -tis / -mini -t / -tur -nt / -ntur 3. vinc-a-m: zwyciężę, będę zwyciężał 4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI I II III IV 1 lauda-b-o pochwalę mone-b-o upomnę vinc-a-m zwyciężę audi-a-m usłyszę 2 lauda -bi-s mone-bi-s vinc-e-s audi-e-s 3 lauda-bi-t mone-bi-t vinc-e-t audi-e-t 1 lauda-bi-mus mone-bi- mus vinc-e-mus audi-e-mus 2 lauda-bi-tis mone-bi-tis vinc-e-tis audi-e-tis 3 lauda-b-u-nt mone b-u-nt vinc-e-nt audi-e-nt FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI I II III IV 1 lauda-bor mone-bor vinc-a-r audi-a-r zostanę pochwalony zostanę upomniany zostanę zwyciężony zostanę usłyszany 2 lauda-b-e-ris (re) mone-b-e-ris (re) vinc-e-ris (re) audi-e-ris (re) 3 lauda-bi-tur mone-bi-tur vinc-e-tur audi-e-tur 1 lauda-bi-mur mone-bi-mur vinc-e-mur audi-e-mur 2 lauda-bi-mini mone-bi-mini vinc-e-mini audi-e-mini 3 lauda-b-u-ntur mone-b-u-ntur vinc-e-ntur audi-e-ntur

64 64 2 sg. lauda-to pochwal 3 sg. lauda-to niech pochwali 2 pl. lauda-to-te pochwalcie 3 pl. lauda-nto niech pochwalą 2 sg. lauda-tor zostań pochwalony 3 sg. lauda-tor niech zostanie pochwalony 3 pl. lauda-ntor niech zostaną pochwaleni IMPERATIVUS FUTURI ACTIVI I II III IV mone-to upomnij mone-to niech upomni mone-to-te upomnijcie mone-nto niech upomną vinc-i-to zwyciężaj vinc-i-to niech zwycięży vinc-i-to-te zwyciężcie vinc-u-nto niech zwyciężą IMPERATIVUS FUTURI PASSIVI audi-to usłysz audi-to niech usłyszy audi-to-te usłyszcie audi-u-nto niech usłyszą I II III IV mone-tor zostań upomniany mone-tor niech zostanie upomniany mone-ntor niech zostaną upomniani vinc-i-tor zostań zwyciężony vinc-i-tor niech zostanie zwyciężony vinc-u-ntor niech zostaną zwyciężeni INDICATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis 1 ero bedę erimus 2 eris eritis 3 erit erunt audi-tor zostań usłyszany audi-tor niech zostanie usłyszany audi-u-ntor niech zostaną usłyszeni INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis 1 pot-ero bedę mógł pot-erimus 2 pot-eris pot-eritis 3 pot-erit pot-erunt IMPERATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem TRYB ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis 1 es-to bądź es-to-te bądźcie 2 es-to niech będzie sun-to niech bedą

65 65 NOTA BENE CZASOWNIKI ZŁOŻONE Niektóre czasowniki szczególnie chętnie wchodzą w złożenia, czyli występują poprzedzone przedrostkami (np.: nieść, w-nieść, od-nieść, za-nieść, przy-nieść, do-nieść, u-nieść itp.) Przedrostki to najczęściej połączone z czasownikiem przyimki. Warto umieć rozpoznawać złożenia, bo daje to możliwość łatwego znalezienia znaczenia (pozwala bowiem zauważyć, że na pozór niezrozumiałe słowo składa się z dwóch dobrze znanych części, np. popularnego czasownika i znanego przyimka). Złożenia zachowują się zwykle w odmianie jak czasownik podstawowy. UWAGA!!! 1. Niektóre czasowniki wchodząc w złożenia zmianiają samogłoskę w pierwszej sylabie czasownika podstawowego lub przekształcają nieco ten czasownik. Jest to przeważnie zmiana a na i, np.: facio: con-ficio, de-ficio, ef-ficio; specto: de-spicio, con-spicio, in-spicio. 2. Niektóre przyimki łącząc się z pewnymi czasownikami ulegają drobnym przekształceniom, np. ex, ale ef-ficio PRZYIMEK W ZŁOŻENIU PRZYKŁAD a (ab, abs) a-, au- au-fero (*ab-fero) ad af-, as-, ar-, al- af-ficio (*ad-facio); as-sero (*ad-sero); ar-rodo (*ad-rodo); allego (*ad-lego) ex ef- ef-ficio (*ex-facio); cum con-, col-, cor- con-ficio (*cum-facio); col-laudo (*cum-laudo); cor-ripio (cum-rapio) in im-, il-, ir- im-mitto (*in-mitto), il-lino (*in-lino), ir-rideo (*in-rideo) per pel- pel-luceo (per-luceo) sub suc-, suf-, sum- sup-, sur-, sus- succurro (*suc-curro); suf-ficio (*sub-facio); sum-mitto (*sub-mitto); sup-pono (*sub-pono); sur-ripio (*sub-rapio); sus-cipio (*sub-capio) NOTA BENE ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE Wszystkie złożenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym odpowiednim przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM

66 66 PROSUM, PRODESSE - pomagam praesens imperfectum futurum primum 1sg pro-sum pomagam prod-eram pomagałem prod-ero pomogę 2sg prod-es prod-eras prod-eris 3sg prod-est prod-erat prod-erit 1pl pro-sumus prod-eramus prod-erimus 2pl prod-estis prod-eratis prod-eritis 3pl pro-sunt prod-erant prod-erunt POSSUM, POSSE - mogę praesens imperfectum futurum primum 1sg pos-sum mogę pot-eram mogłem pot-ero będę mógł / -ła 2sg pot-es pot-eras pot-eris 3sg pot-est pot-erat pot-erit 1pl pos-sumus pot-eramus pot-erimus 2pl pot-estis pot-eratis pot-eritis 3pl pos-sunt pot-erant pot-erunt ab-sum, ab-esse jestem oddalony POSSUM, POSSE MOGĘ jestem nieobecny ad-sum, ad-esse jestem obecny prae-sum, prae-esse jestem na czele pomagam dowodzę de-sum, de-esse nie ma mnie, ob-sum, ob-esse szkodzę brak mnie in-sum, in-esse jestem w czymś sub-sum, sub-esse jestem pod czymś inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse pozostaję (przy życiu) pro-sum, prodesse pomagam Disce, puer, Latine, ego faciam te mościpanie. (Stefan Batory)

67 67 1. Określ i przetłumacz formę: a) gaudebis - g) spectabamur - n) dicebant - b) amabamus - h) audieris - o) laborabatis - c) veniam - i) relinquere - p) debebit - d) legetur - k) dabimus - q) facies - e) molliebar - l) studebitis - r) ponam - f) movebunt - m) dicam - s) mittitur - 2. Poniższe formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę. Przetłumacz wszystkie formy. a b c d e f g h i j k l PRAESENS IMPERFECTUM FUTURUM amo kocham amabam kochałem amabo pokocham a) invenimus b) amabuntur c) relinquitis d) faciebat e) eramus f) regebamur g) petitur h) curabis i) trahent j) sentio k) monere l) poteris

68 68 3. Przetłumacz zdania. a. Castra Romanorum a castris inimicorum longe aberant. b. Viri nostri multis proeliis intererant et gloriam aeternam sibi parabant. c. Viris probis in vita degenda amicitia bonorum non deerit. d. Pecunia mihi deest. e. In pugna Salaminia magnus numerus navigiorum Persarum non proderat, sed oberat. f. Cur ludis ceterorum discipulorum non interestis? g. In periculo amicis adesse magna gloria est. h. Nuntius erat in oppido et de periculo belli futuri nobis narrabat. i. Inter amicos invidia abest. 4. Przetłumacz zdania. Iusti stabant ante thronum Dei, ubi sedebat Agnus, et cantabant canticum novum. In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum. Humiliabamus animas nostras, invocabamus misericordiam tuam. Animae nostrae erant sicut terra sine aqua. O vir iuste, ambulabas in via Domini, implebas praecepta Dei, eras servus fidus. Intra nunc in regnum caelorum. Ecclesiae fundamentum erant apostoli et evangelistae. Initium Evangeliae secundum Lucam. Lucas medicus Graecus erat. Pulchri sunt libri prophetarum Hebraeorum. Magni prophetae, viri iusti, increpabant populum suum, quod ambulabat in via prava neque praecepta Dei implebat. Lauda, anima mea, Dominum, laudabo Dominum in vita mea. Iustus germinabit sicut lilium et florebit in aeternum ante Dominum. Gratias tuas, Domine, in aeternum cantabo. Exsultabimus, Deus, in tua misericordia et in iustitia tua liberabis servos tuos. In memoria aeterna erit iustus. Ego ero Deus vester et vos eritis populus meus. Multi Christianorum non erunt in caelo. In purgatorio aut in inferno erunt. Sancti tui, Domine, benedicent te, gloriam regni tui dicent. Qui sperant in Domino, assument pennas sicut aquilae, current et non laborabunt, ambulabunt et non deficient. Tu, Domine, servabis nos et custodies nos in aeternum. Ecce ego aperiam tumulos vestros et educam vos de sepulcris vestris et inducam vos in terram Israël dicit Dominus.

69 69 5. Napisz po łacinie posługując się czasownikiem desum,deesse. a. Nie mam przyjaciół. b. Mężczyzna nie miał miecza. c. Dzieci nie będą miały książek. 6. Przetłumacz tekst. De Romae futurae fata ab Aenea cognoscendo Aeneam in Italia ad inferos descendere ibique umbram Anchisae mortui invenire Vergilius narrat. Apud inferos gloriam Romae futurae ab Anchisa Aeneae monstrari legimus: Aenea, mi fili! Anchises dicit mox magna Romae gloria a te videbitur. Praeclari Romae futurae condendae viri tibi monstrabuntur. Oppidum Lavinium a te aedificabitur, ab Ascanio autem, filio tuo, Alba Longa, oppidum novum, struetur. Alba Longa a multis viris claris gubernabitur. Ibi post multos annos Rhea Silvia pueros geminos habebit. Anchisen in inferis fata Romanorum futura Aeneae aperire poetae nobis tradunt. Vade mecum, Aenea inquit mox clari Romanorum viri a te cognoscentur. Primum pueris geminis appropinquare et Anchisen dicere ferunt: Vos, pueri gemini, Romulus et Remus vocabimini et Roma aeterna a vobis condetur. Deinde Anchises ad virum: Tu inquit Caius Iulius Caesar diceris. Multa bella a te gerentur et Gallia subigetur. Tandem Augusto eos accedere legimus: Tu Augustus diceris et aureum saeculum a te in terras reducetur. czasownik appropinquare rządzi datiwem bez przyimka: zbliżać się do czasownik accedere rządzi datiwem bez przyimka: podchodzić do 7. Przetłumacz tekst. De Heleni oraculo Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat: Quamdiu in nova patria quaerenda fata me per terras undasque iactabunt? Cui Helenus: Pauca tibi de errando tuo narrabo. Diu in Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam admovebunt. Ibi videbitis fretum angustum, ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida, inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si circum Siciliam navigabitis.

70 70 Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: Quae pericula praeterea inveniam? Helenus respodet: Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies. Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis. Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum monstrum horrendum videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient. 8. Przetłumacz zdania. a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum liberorum semper insunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri, adeste discipulis suis! vir,viri m = mąż vis f = siła Te słowa nie mają ŻADNEJ wspólnej formy vires = siły Mihi desunt vires. Brak mi męża. {}

71 71 LECTIO VNDECIMA ZAIMEK WSKAZUJĄCY IS,EA,ID I WZGLĘDNY DEKLINACJA IV I V ZAIMEK WSKAZUJĄCY is, ea, id = on, ona, ono (ten, ta, to) singularis pluralis m f n m f n Nom. is ea id ei (ii) eae ea Gen. eius eorum earum eorum ei eis (iis) Acc. eum eam id eos eas ea Abl. eo ea eo eis (iis) ZAIMEK WZGLĘDNY qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co) singularis pluralis m f n m f n Nom. qui quae quod qui quae quae Gen. cuius quorum quarum quorum Dat. cui quibus Acc. quem quam quod quos quas quae Abl. quo qua quo quibus 1. Przetłumacz zdania. a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia habitabant, cum Persis pugnabant. b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant. c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit. d. Ea mihi placent, quae possidere non possum. Eae mihi placent, quas possidere non possum. e. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, supernat, et in campo Marathonio castra sua ponunt. f. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad pugnam incitabant.

72 72 DEKLINACJA IV Tematy na u Genetivus singularis us I II III IV V -ae -i -is -us -ei masculinum femininum neutrum Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego (zakończone w nom. sg. na us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na u). Ich przynależność do IV deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us. KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV sg. pl. m n m n Nom. -us -u -us -ua Gen. -us -uum Dat. -ui -u -ibus Acc. -um -u -us -ua Abl. -u -ibus Voc. -us -u -us -ua ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI exercitus wojsko cornu róg exercitus wojsko cornu róg sg. męski nijaki pl. męski nijaki N. exercitus cornu N. exercitus corn-ua = nom.pl G. exercit-us corn-us G. exercit-uum corn-uum D. exercit-ui cornu = nom.sg. D. exercit-ibus corn-ibus Ac. exercit-um cornu = nom.sg. Ac. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl. Ab. exercit-u cornu = nom.sg. Ab. exercit-ibus corn-ibus V. exercitus = nom.sg. cornu = nom.sg. V. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.

73 73 NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI acus,us igła gelu,us mróz salus,us skok, wąwóz arcus,us łuk genu,us kolano senatus,us senat casus,us przypadek Idus,uum (f) Idy sensus,us czucie cornu,us róg lacus,us jezioro spiritus,us duch, powiew currus,us wóz lapsus,us upadek, błąd status,us stan, postawa cursus,us bieg manus,us (f) ręka, oddział tribus,us (f) dzielnica domus,us (f) dom metus,us strach usus,us użycie exercitus,us wojsko motus,us ruch versus,us wiersz fletus,us płacz quercus,us (f) dąb vultus,us twarz fructus,us owoc reditus,us powrót WYJĄTKI 1. feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us 2. rzeczownik domus a. odmienia się częściowo wg IV, częściowo wg II b. jest rodzaju żeńskiego c. staje w formach BEZ PRZYIMKA (jeśli nie ma przydawki): - domum = do domu - domo = z domu - domi = w domu sg. pl. Nom. domus domus Gen. domus domorum (II) Dat. domui domibus Acc. domum domos (II) Abl. domo (II) domibus Voc. domus domus DEKLINACJA V

74 74 DEKLINACJA V Tematy na e Genetivus singularis ei I II III IV V -ae -i -is -us -ei masculinum femininum neutrum Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego (zakończone w nom. sg. na es). Ich przynależność do V deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis-ei. ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI res rzecz dies dzień sg. pl. sg. pl. Nom. res res dies dies Gen. r-ei r-erum di-ei di-erum Dat. r-ei r-ebus di-ei di-ebus Acc. r-em res = nom. pl. di-em dies = nom. pl. Abl. r-e r-ebus di-e di-ebus Voc. res = nom. sg. res = nom. pl. dies = nom. sg. dies = nom. pl. WYJĄTKI 1. rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju żeńskiego, jeśli oznacza określony termin, np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus. 2. wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei; fides,ei

75 75 1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz. a) spei - f) in die - k) sine fructu - b) in casu - g) ex usu - l) canitiem - c) fide - h) domo - m) in versibus - d) reditus - i) manuum - n) domum - e) de exercitu - j) cornua - o) genu - 2. Odmień przez przypadki wyrażenia. a. senatus Romanus b. mea manus dextra c. id cornu longum d. prima dies pulchra e. nostra vera fides f. is metus magnus qui

76 75 3. Napisz po łacinie. a. nowy dom - b. Idy Marcowe c. lewa ręka d. mała dzielnica e. w domu f. z domu g. twardy dąb h. ogromny strach i. okrągły owoc j. wojsko rzymskie k. pierwszy dzień l. piękny dzień 4. Przetłumacz zdania. a. Res publica est res populi, ut Cicero in libris suis De republica explicat. b. Spes fidei auxiliique deorum apud antiquos populos magna erat. Romani antiqui quoque deis deabusque fidem habebant et in rebus secundis et in rebus adversis. c. Medium diem Romani meridiem nominabant. d. Romae permulti dies fasti erant. At diebus festis cuncti incolae templa deorum ornabant. e. Exitum rerum humanarum incertum esse philosophi antiqui putabant. f. Senatus et multi magistratus rei publicae Romanae praeerant. g. In signis exercitus Romani eae litterae legi poterant: SPQR (SENATVS POPVLVSQVE ROMANVS), in nummis Romanis: SC (SENATVS CONSVLTO) g. Ariovistus, dux Sueborum, priusquam cum exercitu Romano acie pugnabat, exercitum suum multos dies castris continebat. h. Romani saepe parva manu magnas adversatorium copias superabant. Bello Punico secundo autem adversarii exercitibus Romanis interdum perniciei et interitui erant. k. Post Romae incendium Nero domum auream sibi aedificat.

77 76 l. Romani alas exercitus cornua nominabant. m. In cornibus exercituum Romanorum equitatus vel auxilia pugnare solebant, peditatus mediam aciem habebat. 5. Przetłumacz wyrażenia. a. lapsus linguae b. Nihil semper in suo statu manet. c. Cornua cervum a periculis defendunt. d. Demosthenes multos versus uno spiritu pronuntiabat. e. Domus propria - domus optima. f. manu propria h. Usus est optimus rerum magister. i. Dum vita est, spes est. k. Felix (szczęśliwy), qui potest rerum cognoscere causas. l. Manus manum lavat. m. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna dla dobrej żony) g. parva domus, parva cura 6. Przetłumacz zdania. a. Romulus inimicorum exercitum fugat et multos viros occidit. b. Exercitus territus fugae se mandat. c. Canes domos custodiebant. d. Nunc pro domo mea dicam. e. Caesar in bello, quod in Britannia gerebat, ad varios casus subsidia comparabat. f. Matronarum ornatus non est in vestimento et figurae cultu, sed in casta pudicaque vita et ornamentis animi. g. Taurorum arma sunt cornua. h. Is est amicus, qui te in re dubia iuvat. i. Usus est magister rerum. j. Spero vos liberosque vestros in re publica multa bona videre. k. Imperator aciem pleno gradu contra inimicos induxit. l. Dies diem docet. m. Exercitus unum in locum conglomeratur. n. Is, qui agrum non colit, frustra fructum exspectabit. o. Antiqui putabant sensus nuntios rerum esse. p. Exercitus sine duce est figura sine spiritu. q. Est res publica res populi sic Cicero docet in libro suo De re publica. r. Iustitia est fundamentum rei publicae. s. Pulchrum est bene facere rei publicae. t. Caesar intellegebat Gallos a vicinis ad bellum gerendum excitari. u. Aegroto dum spem esse, animum esse dicunt. v. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. x. Senatus rei publicae praeerat.

78 76 SENTENCJE 1. De fructu arborem cognosco. 2. E cantu dignoscitur avis. 3. Haud impune vindemiam facies. 4. Mortuus per somnium vacabis curis. 5. Nullus dies omnino malus.

79 77 LECTIO DVODECIMA LEKSYKA II 1. Jakie łacińskie rzeczowniki są związane z poniższymi czasownikami? Co one znaczą? a. moveo 2 f. curro 3 b. spiro 1 g. spero 1 c. sto 1 h. fido 3 d. vivo 3 i. fleo 2 e. exerceo 2 j. metuo 3 2. Czy znasz te przysłowia? a. Per risum multum cognoscere potes stultum. b. Quae nocent, docent. c. Qui dormit, non peccat. d. Qui bibit, dormit; qui dormit, non peccat; qui non peccat, sanctus est; ergo: qui bibit, sanctus est. e. Qui scribit, bis legit. f. Ubi tu Caius, ibi ego Caia. g. Errare humanum est. h. Philosophia domina est, adest et iubet. i. Sapere aude! j. Otia post negotia. k. Graeca sunt, non leguntur. l. Barba non facit philosophum. m. Aliud est facere, aliud dicere. n. Primum non nocere. Primum znaczy: 1. po pierwsze 2. najpierw Primum non nocere. Pierwszy raz nie szkodzi.

80 78 3. Podaj antonimy słów. prosum/adsum parvus inimicus diabolus alienus rideo doleo bonus dexter caelum otium absum 4. Kim byli? Przyporządkuj. Temisthocles Iohannes Dantiscus 1 mąż Ksantypy 6 reformator kalendarza Grzegorz Wielki Arystophanes 2 napisał Ptaki 7 filozof Abelard Heliogabal 3 napisał Satyricon 8 poeta rzymski Sokrates Catullus 4 renesansowy polityk 9 tragik grecki Petronius Arbiter Aeschylos 5 cesarz rzymski 10 grecki polityk i wódz 5. W którym wieku żyli? Przyporządkuj. Marcus Cicero Ioannes Longinus 1 IV/III 6 I a.ch.n. Euklides Aischylos 2 VI/V 7 V a.ch.n. Perykles Platon 3 II/I 8 XVI p.ch.n. Iulius Caesar Nicolaus Copernicus 4 XV p.ch.n. 9 XI/XII Gallus Anonimus Wincenty Kadłubek 5 V/IV 10 XII/XIII 6. W poniższych fragmentach oryginalnych tekstów a), c) Cicerona i b) Petroniusza zaznacz wszystkie znane Ci słówka. Ile ich jest? a. Non dubito fore plerosque, Attice, qui hoc genus scripturae leve et non satis dignum summorum virorum personis iudicent, cum relatum legent, quis musicam docet Epaminondam, aut in eius virtutibus commemorari, saltasse eum commode scienterque tibiis cantasse. Sed ii erunt fere, qui expertes litterarum Graecarum nihil rectum, nisi quod ipsorum moribus conveniat, putabunt. Alcibiades, Cliniae filius, Atheniensis. in hoc quid natura efficere possit uidetur experta. constat enim inter omnes, qui de eo memoriae prodiderunt, nihil illo fuisse excellentius uel in uitiis uel in uirtutibus. b. Itaque timidissimo murmure votum feci et "domina" inquam "Venus, si ego hunc puerum basiavero ita ut ille non sentiat, cras illi par columbarum donabo". Deinde ut respexi ad comitem, ille exuit se et omnia vestimenta secundum viam posuit. Mihi anima in naso esse, stabam tamquam mortuus. At ille circumminxit vestimenta sua, et subito lupus factus est. Nolite me iocari putare. Sed, quod coeperam dicere, postquam lupus factus est, ululare coepit et in silvas fugit. c. Res ante Idus acta sic est (nam haec Idibus mane scripsi): Hortensi et mea et Luculli sententia cedit religioni de exercitu; teneri enim res aliter non potest. Sed ex illo senatus consulto quod te referente factum est tibi decernit ut regem reducas, quod commodo rei publicae facere possis, ut exercitum religio tollat, te auctorem senatus retineat.

81 79 IDIOMY I WYRAŻENIA 1. Przestrzeń i ruch. a. se conferre udać się 2. Życie i śmierć; szczęście i nieszczęście a. res secundae szczęście, szczęśliwe położenie b. res adversae nieszczęście, nieszczęśliwe położenie c. damnum sibi contrahere ściągnąć na siebie (ponieść) szkodę d. diem consumere aliqua re spędzić dzień na czymś e. res gerere dokonywać czynów 3. Stosunki z ludźmi a. auxilium ferre alicui nieść komuś pomoc b. fidem fallere złamać słowo c. fidem habere alicui dawać komuś wiarę d. fidem dare alicui dawać komuś słowo e. fidem servare alicui dochować komuś wiary f. in fide remanere pozostać wiernym 4. Stosunki rodzinne. a. res familiaris gospodarstwo, majątek 5. Życie państwowe. a. de principatu contendere cum aliquo walczyć z kimś o przewage w państwie b. senatus consultum uchwała senatu c. magistratum inire objąć urzędowanie d. magistratum gerere sprawować urząd e. rem publicam gerere zarządzać państwem f. rei publicae praeesee stać na czele państwa 6. Wojna. a. res bene/male gerere wygrać/przegrać bitwę b. exercitus hostium wojsko nieprzyjacielskie c. dilectum habere robić zaciągi do wojska d. exercitun conscribere robić zaciągi do wojska e. exercitui praeficere aliquem postawić kogoś na czele wojska f. exercitui praeesse stać na czele wojska g. aciem instruere sformować szyk bojowy h. impetum facere in alqm/alqd atakować kogoś/coś

82 80 1. Napisz po łacinie. a. Senat uda się na rynek i złoży dzięki wojsku. Mąż doświadczony w prowadzeniu wojny stanie na czele wojska z uchwały senatu. b. Wojsko dochowywało wiary ojczyźnie, bowiem dzielny mąż stał na jego czele. c. Dochowamy wierności przyjaciołom i w szczęściu i w nieszczęściu. d. Nieprzyjacielskie wojsko formuje szyk i atakuje naszą piechotę i konnicę. e. Jeśli spędzasz cały dzień na odpoczynku w domu, twój majątek poniesie stratę z powodu twojego zaniedbania. f. Nieś pomoc przyjaciołom, którym dawałeś słowo. Dobrym jest pozostawać wiernym. Kto łamie słowo, ściąga na siebie szkodę.

83 81 LECTIO TERTIA DECIMA III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI DEKLINACJA III. Tematy różne Genetivus singularis is I II III IV V -ae -i -is -us -ei masculinum femininum neutrum RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów. Odmieniają się według niej także przymiotniki. Cechą charakterystyczną, po której rozpoznajemy przynależność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na is. Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) różnią się między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla wszystkich podgrup. WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI IS DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO KOŃCÓWKI DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW. Nominativus: rex Genetivus: reg-is REG- Nominativus: pars Genetivus: part-is PART- Nominativus: caritas Genetivus: caritat-is CARITAT- Nominativus: navis Genetivus: nav-is NAV- Nominativus: lectio Genetivus: lection-is LECTION- Nominativus: sus Genetivus: su-is SU- NOTA BENE

84 82 KOŃCÓWKI DEKLINACJI III singularis pluralis Nom. różne -es -a -ia (m, f) (n, spł.) (n, sam.) Gen. -is -um -ium (spł.) (sam., miesz.) Dat. -i -ibus Acc. -em = Nom. (m, f) (n) = Nom. Abl. -e -i (spł., miesz.) (samogł.) -ibus Voc. = Nom. = Nom. Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji zakończenie/końcówka przykład charakterystyka -x rex, lux, vox, nix -trix creatrix, matrix feminina, oznaczają działające kobiety -r femur, exemplar, celer -or creator, amor masculina, często oznaczają działających mężczyzn -o ordo, caro -tio/cio lectio, conditio, condicio feminina abstracta -s mus, navis, nubes -as caritas, facultas feminina abstracta -os flos, mos masculina -l mel, fel -t caput -e mare, celere rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim -n lumen, flumen zbitka 2 spółgłosek hiems, pars, mens DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI aes,aeris (n) spiż nox,noctis (f) noc aer,aeris (m) powietrze ops,opis (f) moc, siła ars,artis (f) sztuka os,oris (n) usta arx, arcis (f) zamek os,ossis (n) kość bos,bovis (m i f) wół pax,pacis (f) pokój cor,cordis (n) serce pes,pedis (m) noga, stopa cos,cotis (f) krzemień pix,picis (f) smoła dos,dotis (f) posag, dar pus,puris (n) ropa, jad dux,ducis (m i f) wódz rex,regis (m) król fax,facis (f) pochodnia ros,roris (m) rosa ius,iuris (n) prawo, zupa rus,ruris (n) wieś lac,lactis (m) mleko sal,salis (m i n) sól lex,legis (f) prawo sol,solis (m) słońce lis,litis (f) sprzeczka sus,suis (m i f) świnia lux,lucis (f) światło tus,turis (n) kadzidło mas,maris (m) samiec vas,vadis (m) poręczyciel mel,mellis (n) miód vas,vasis (n) naczynie mos,moris (m) obyczaj ver,veris (n) wiosna mus,muris (m) mysz vis (f) siła nex,necis (f) morderstwo vox,vocis (f) głos nix,nivis (f) śnieg

85 83 GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA abl. sg. na e, gen. pl. na um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na a. masculina i feminina neutra masculina i feminina neutra singularis pluralis Nom. pater ojciec corpus ciało patr-es corpor-a Gen. patr-is corpor-is patr-um corpor-um Dat. patr-i corpor-i patr-ibus corpor-ibus Acc. patr-em corpus patr-es corpor-a Abl. patr-e corpor-e patr-ibus corpor-ibus Voc. pater corpus patr-es corpor-a Do grupy spółgłoskowej należą: a. rzeczowniki należące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc: pater, tris ojciec iuvenis, is młodzieniec mater, tris matka senex, senis starzec parentes, um rodzice vates, vatis wieszcz frater, tris brat canis, is pies soror, oris siostra b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is (origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur-] (mysz) c. przymiotniki w stopniu wyższym d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym

86 84 GRUPA SAMOGŁOSKOWA abl. sg. na i, gen. pl. na ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na ia. neutra singularis Nom. mare morze mar-ia Gen. mar-is mar-ium Dat. mar-i mar-ibus Acc. mare mar-ia Abl. mar-i mar-ibus Voc. mare mar-ia pluralis Do grupy samogłoskowej należą: a. rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze, animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład. b. wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyjątkiem 4) GRUPA MIESZANA abl. sg. na e, gen. pl. na ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na a lub ia masculina, feminina singularis pluralis singularis pluralis Nom. nubes chmura nub-es pars część part -es Gen. nub-is nub-ium part-is part-ium Dat. nub-i nub-ibus part-i part-ibus Acc. nub-em nub-es = Nom. pl. part-em part-es = Nom. pl. Abl. nub-e nub-ibus part-e part-ibus Voc. nubes = Nom. sg. nub-es = Nom. pl. pars = Nom. sg. part-es = Nom. pl. Do grupy mieszanej należą: a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.) na es i is (nubes, nubis; navis, navis) b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niż w nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg. (-is) (pars, part-is; gens, gent-is) c. participia praesentis activi (ppa)

87 85

88 86 PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis: j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m., f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu singularis pluralis masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe felic-es felic-ia Gen. felic-is felic-is felic-ium felic-ium Dat. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus Acc. felic-em felix felic-es felic-ia Abl. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus Voc. felix felix felic-es felic-ia d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i żeńskiego, drugie, oddzielne, dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer facilis; puella facilis; exemplar facile facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach singularis pluralis masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum Nom. facilis łatwy/łatwa facile łatwe facil-es facil-ia Gen. facil-is facil-is facil-ium facil-ium Dat. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus Acc. facil-em facile facil-es facil-ia Abl. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus Voc. facilis facile facil-es facil-ia

89 87 t r z y zakończenia, oddzielne dla każdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki), celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere. celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach singularis pluralis masculinum femininum neutrum masculinum femininum neutrum Nom. celer szybki celeris szybka celere szybkie celer-es celer-es celer-ia Gen. celer-is celer-is celer-is celer-ium celer-ium celer-ium Dat. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus Acc. celer-em celer-em celere celer-es celer-es celer-ia Abl. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus Voc. celer celeris celere celer-es celer-es celer-ia UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają is, tak samo jak rzeczowniki. WYJĄTKI Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis odmieniają się inaczej: według grupy spółgłoskowej. NOTA BENE Jako formy podstawowe w przypadku przymiotników słownik może podawać: a) dla tych o jednym zakończeniu: nom. sg. i zakończenie gen. sg., np.: ingens, ntis (wielki), minax, acis (grożący) b) dla tych o dwóch zakończeniach: nom. sg. masculini i feminini oraz zakończenie nom. sg. neutri, np.: omnis, e (cały) = omnis, omne; brevis, e (krótki) = brevis, breve c) dla tych o trzech zakończeniach: nom. sg. masculini oraz zakończenia nom. sg. feminini i neutri lub pełne formy dla wszystkich rodzajów, np.: acer, acris, acre (ostry); celer, eris, e (szybki) = celer, celeris, celere

90 88 NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI brevis,e krótki acer,cris,e ostry, bystry facilis,e łatwy celer,eris,e szybki fortis,e silny, odważny difficilis,e trudny frequens,entis częsty gravis,e ciężki ingens,ntis ogromny omnis,e cały, każdy iuvenis,e młody pauper,eris,e ubogi, biedny levis,e lekki (dis)similis,e (nie)podobny mendax,acis kłamliwy (in)credibilis,e (nie)wiarygodny nobilis,e szlachetny (in)fidelis,e (nie)wierny sapiens,entis mądry, rozumny (im)mortalis,e (nie)śmietelny tristis,e smutny (im)possibilis,e (nie)możliwy turpis,e brzydki (in)felix,icis (nie)szczęśliwy vetus, eris stary (in)utilis,e (nie)użyteczny vilis,e nędzny, tani, słaby celeber,bris,e uczęszczany, uroczysty, znany TEMAT PRAESENTIS PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA) Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na ący, -ąca, -ące lub przysłówkowy współczesny ąc. PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego. PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika. infinitivus temat spójka cecha cecha forma nom/acc. sg. pozostałe laudare lauda- ns nt laudans, laudantis chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc monere mone- ns nt monens, monentis upominający, upominjąca, upominjące; upominając legere leg- e ns nt legens, legentis czytający, czytająca, czytające; czytając audire audi- e ns nt audiens, audientis słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.

91 89 UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest zbitka ns w nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach NOTA BENE GRUPA MIESZANA odmiana ppa abl. sg. na e, gen. pl. na ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na ia masculina, feminina neutra laudans laudans singularis pluralis singularis pluralis laudant-es chwalący, chwalące laudans chwalące laudant-ia chwalące Nom. laudans chwalący, chwaląca Gen. laudant-is laudant-ium laudant-is laudant-ium Dat. laudant-i laudant-ibus laudant-i laudant-ibus Acc. laudant-em laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl. Abl. laudant-e laudant-ibus laudant-e laudant-ibus Voc. laudans laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl. WYJĄTKI Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)rzeczownik II deklinacji vir mąż (m) femininum masculinum singularis pluralis singularis pluralis Nom. vis siła vir-es vir mąż vir-i Gen. vir-ium vir-i vir-orum Dat. vir-ibus vir-o vir-is Acc. vim vir-es vir-um vir-os Abl. vi vir-ibus vir-o vir-is Voc. vir-es vir vir-os Vis vim vi pellit Siła siłę siłą wypiera

92 90 1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to słówko? a) mater,tris (matka) - n) corpus,oris (ciało) - b) pars,tis (część) - o) exemplar,aris (przykład) - c) grus,uis (żuraw) - p) lectio,onis (lekcja) - d) aetas,atis (wiek) - q) miles,itis (żołnierz) - e) avis,is (ptak) - r) celer,eris,e (szybki) - f) animal,is (zwierzę) - s) dens,entis (ząb) - g) brevis,e (krótki) - t) ordo,inis (porządek) - h) laus,dis (chwała) - u) ingens,entis (ogromny) - i) tempestas,atis (burza) - v) canis,is (pies) j) homo,inis (człowiek) - x) tempus,oris (czas) - k) dives,itis (bogaty) - y) Caesar,aris (Cezar) - l) consuetudo,inis (przyzwyczajenie) - z vectigal,alis (podatek) - m) Cicero,onis (Cyceron) - caput,itis (głowa) 2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany. Przetłumacz. a) urbe - n) calamitates - b) leges - o) nationibus - c) duci p) regem - d) pax - q) vim - e) decoris - r) finibus - f) mortem - s) hostis - g) facili - t) veritas - h) centuriones - u) acre - i) legio - v) mensis - j) rationum - w) maria - k) itinera - x) felicium - l) multitudinis - y) navium - m) audacia - z frigora -

93 91 3.Podaj czasowniki związane z poniższymi rzeczownikami III deklinacji. rzeczownik czasownik rzeczownik czasownik a) amor,ris h) dux, ducis b) laus,dis i) petitio,onis c) finis,is j) sapor,oris d) rex, regis k) miles,itis e) navis,is l) flos,oris f) labor,oris m) flumen,inis g) educatio,onis n) lectio,onis 4. Podaj antonimy wyrazów: a) nox,noctis g) frequens,entis m) vilis,e b) brevis,e h) ingens,entis n) finis,is c) lux,lucis i) pauper,eris,e o) virtus,utis d) veritas,atis j) turpis,e p) pax,pacis e) hostis,is k) mors,mortis q) sapiens,entis f) ignis,is l) amarus 3 r) mollis,e 5. Podaj synonimy wyrazów: a) miles,itis f) totus 3 k) sapiens,entis b) felix,icis g) ingens,entis l) adulescens,ntis c) lux,lucis h) pauper,eris,e m) ius,iuris d) veritas,atis i) iter,itineris n) dives,itis e) hostis,is j) pontus,i o) mulier,eris

94 92 6. Odmień przez przypadki. a) homo nobilis g) gens humana b) virtus incredibilis h) genus masculinum c) iter breve i) dies tristis d) corpus mortale k) miles fortis e) reditus felix l) id animal magnum f) mare nostrum m) ars rara quae n) ea immortalis anima quae o) oppidum celebre quod p) sacerdos maximus qui 7.Przetłumacz. t. Omnis ars naturae imitatio est. a. Scribit carmina, quae legunt cacantes. u. omnis homo mendax b. pro fide, lege et rege v. o nomen dulce libertatis! (Cic.) c. Femina est finis familiae. x. Amor omnia vincit. d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique (Liv.) y. Navis, quae in flumine magna est, in e. flos iuvenum (Liv.) mari parvula est. (Sen.) f. flos et decus urbium Italiae [o Padwie] z. Amore, more, ore, re iunguntur g. Lex non cogit ad impossibilia. amicitiae. h. Lex lege tollitur. qualis rex, talis grex. i. Lex nihil frustra facit.. ars longa, vita brevis k. Urbi et orbi. Homo est animal sociale. l. Urbs aeterna. Audaces fortuna iuvat. m. usque ad finem. omne principium difficile n. novus rex, nova lex. Ignis aurum probat, miseria fortes o. more antiquo viros. p. mors - ianua vitae. forma - dei munus (Ov.) q. mors laborum et miseriarum quies (Cic.). forti et fideli nihil difficile r. mors dolorum omnium solutio est et finis. Labor et patientia omnia vincunt. (Verg.) s. Dulce est nomen pacis. (Cic.). 8. Przetłumacz tekst. Multos cives Romae in senatu de republica disputare audimus. Hostes Romanis imminere et Romae interitum parare senatores sapientes monent. Exercitus fortes patriam defendere et hostes crudeles prohibere debent. Romam in magno periculo esse constat. Cives miseri senatum et magistratus omnes rogant: Date exercitui nostro imperatorem audacem et peritum! In virtute ducis exercitusque salus etiam omnium civium est!

95 93 Exercitus iam Urbem relinquere constat, sonitum tubarum et cornuum signum exercitui ad impetum dare cives sciunt. Fortis et peritus dux spem civium incitat: Omnes reditum exercitus victoris expectate! Milites quoque spe victoriae laudisque ad pugnam incitari notum est. Milites victores ab omnibus salutari cunctosque cives pro eorum felici reditu deis gratias agere constat. Cives enim Romani et in rebus adversis et in rebus secundis deis sacrificabant. Dux victor primum Iovi sacrificabat, tum exercitum fortiter pugnantem laudabat militibusque coronas stipendiaque multa tribuebat, denique dux felix domum properabat. Domi familia atque amici eum exspectabant. 9. Przetłumacz. a. Filius non portabit peccata patris et pater non portabit peccata filii. b. Honora patrem tuum et matrem tuam. c. Qui hominibus studet placere, Deo non placebit. d. Venite, filii, audite me: Timorem Domini docebo vos. e. Eripe me, Domine, ab homine malo, a viro violento custodi me! f. Timebunt universi homines nomen tuum, Salvator noster! g. Viri debent diligere uxores suas ut corpora sua. h. Benedictus es, Domine, Deus patrum nostrorum. Virgo virginum, ora pro nobis peccatoribus. i. Amorem Dei quis narrabit? k. Corporum morbos curamus, animarum languores negligimus. l. Non possum sine lacrimis vulnera tua, Redemptor noster, aspicere. 10. Przetłumacz tekst o zwyczajach Germanów. Germanos agriculturae non studere Caesar tradit. Victum eorum in lacte, caseo, carne consistere in libro Commentarii de bello Gallico legere possumus. Multum eos in venationibus esse Caesar narrat. Cibi genere et exercitatione et libertate vitae vires eorum ali et corpora immensa magnitudine gigni constat. Germani etiam locis frigidis pellibus modo corpora tegunt et se in fluminibus lavant. Cum civitas eorum bellum gerit, magistratus creari scimus. Hos bello praeesse et potestatem vitae necisque habere multi ferunt. Priusquam Germanorum milites armis contendunt, carmina canunt. Ea carmina Germanorum hostes magnopere terrent. In pace

96 94 principes regionum atque pagorum inter suos ius dicunt et controversias componunt. Germani omina sortesque observant et numen deorum ex eis cognoscere student. Consuetudo sortium est haec: ramum frugiferae arbori decisum in parvas partes amputant easque notis quibusdam discertas super candidam vestem aut pellem temere spargunt. Tum sacerdotes aut pater familias ipse singulas partes ter sumit et secundum notam antea impressam sortem edicit. Interdum Germanos avium voces volatusque interrogare constat. Gentium Germanorum proprium est sonitus equorum explorare. Equi publice aluntur in silvis, candidi, nullo opere hominum contacti. Dum sacrum currum vehunt, sacerdos ac rex vel princeps civium hinnitus ac fremitus eorum observant. Est etiam alia observatio ominum, qua Germani exitus magnorum bellorum explorant: captivorum unum eius gentis, quacum bellum geritur, cum electo popularium suorum committunt. Victoria huius vel illius praeiudicium agnoscitur. 11. Przetłumacz tekst o zwyczajach Gallów. In omni Gallia duo esse genera eorum hominum, qui aliquo numero atque honore sunt, Caesar tradit: alterum esse genus druidum, alterum equitum. At plebis sors gravis tristisque est, nam plebs, quae nihil per se audet neque ad commune consilium adhibetur, paene loco servorum habetur. Innumerabiles homines, cum aut aere alieno aut ingentibus tributis vectigalibusque aut gravi iniuria potentium premuntur, sese dedunt nobilibus in servitutem. Nobiles in hos eadem omnia iura habent, quae dominis in servos sunt. Druides omnibus rebus divinis interesse sacrificiaque publica ac privata curare in libro Caesaris legimus. Ad hos magnum adulescentium numerum disciplinae causā concurrere ferunt. Druides de omnibus fere controversiis publicis privatisque decernere constat. Si quis eorum decreto non paruit, sacrificiis ei interdicunt. Haec poena ab omnibus gravis turpisque habetur. Omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Post eius mortem aut, si quis reliquorum eminet dignitate, succedit, aut, si sunt pares plures, suffragio druidum deligitur. Interdum druides etiam armis de principatu contendere multi narrant. Alterum genus est equitum. Equites, cum aliquod bellum incidit, quod ante Caesaris adventum fere quotannis accidere solebat, omnes in bello sunt. Hi circum se multos clientes habere student. Nam hanc unam gratiam potentiamque noscunt.

97 Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach. czasownik ppa tłumaczenie czasownik ppa tłumaczenie venio 4 Dat.pl. facio 3 Gen.sg. amo 1 Gen.pl. duco 3 Dat.sg. laudo 1Nom.pl (m,f) video 2 Acc.sg. gaudeo 2 Nom. pl. (n) sum,esse Nom.sg. lego 3 Abl.sg. audio 4 Acc.pl. 13. Przetłumacz zdania. a. Gaudens gaudenti, flens flenti, pauper egenti, prudens prudenti, stultus placet insipienti. b. Via Lactea constat ex ingenti numero stellarum sua luce splendentium. c. Nocentem qui defendit, sibi crimen parit. d. Militat omnis amans et habet sua castra Cupido. (OV. Am.) 14. Przetłumacz tekst. De Apollinis oraculo Delphico Templum Apollinis positum est in monte Parnasso in rupe undique impendente. Media saxi rupes in formam theatri recedit. Quam ob rem et hominum clamor et tubarum sonus personantibus et respondentibus inter se rupibus multiplex et resonare et audiri solet. Quae res magnum terrorem ignaris rei et admirationem stupentibus praebet. Media montis altitudine planities exigua est atque in ea foramen, quod in oracula patet. Ex quo foramine frigidus spiritus in sublime expulsus mentes vatum in vecordiam vertit impletasque deo responsa consulentibus dare cogit. Multa igitur ibi et opulenta regum ac populorum munera visi constat. 15. Przetłumacz zdania. a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus - malus ovium custos. h. Parentum virtus dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia

98 96 antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis velle sanari. o. Maria vel a provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t. magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z. Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium ornamenta sunt. Cibus famem explet, potio sitim, vestis a frigore hominem defendit. Procul ab oculis procul ex mente. Non est fumus absque igne. Una hirundo non facit ver. Et fabula partem veri habet. Non est facilis ad astra iter. Longum et difficile est iter per praecepta, breve et efficax per exempla. Nominativus et vocativus pluralis primae declinationis similis est genetivo et dativo singularis. Homines inter se studiis, moribus, omni vitae ratione differunt. Dives est, qui sapiens est. Divitiae hominem felicem non faciunt. Homo verum non dicens mendax appellatur. Amor quasi foedere iungit amantes. Frigus intolerabile est corpori nudo. Timeo Danaos et done ferentes. Si caput dolet, omne corpus simul laborat Sagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit dirigentem. Raro senex mutat sententiam. Primā luce milites nostri ab eo loco castra movebunt. Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. I, bone, quo virtus tua te vocat, i, pede fausto! Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. Sol totum mundum sua luce complet. Caecus non iudicat de colore.

99 97 NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI nominativus rodz. genetivus temat znaczenie acer,cris,e mfn acris acr- ostry, bystry actio f actionis action- działanie aequor n aequoris aequor- równina, morze aër m aëris aër- powietrze aes n aeris aer- spiż, brąz, miedź aetas f aetatis aetat- wiek agmen n agminis agmin- gromada, zastęp amans m,f amantis amant- kochanek, kochający amor m amoris amor- miłość animal n animalis animal- zwierzę ars f artis art- sztuka arx f arcis arc- zamek, twierdza audax mfn audacis audac- śmiały, odważny avis f avis av- ptak brevis,e mfn brevis brev- krótki Caesar m Caesaris Caesar- Cezar canis m i f canis can- pies caput n capitis capit- głowa caritas f caritatis caritat- miłość carmen n carminis carmin- pieśń, wiersz caro f carnis carn- mięso, ciało Cato m Catonis Caton- Katon celeber,ris,e mfn celebris celebr- uczęszczany, sławny Cicero m Ciceronis Ciceron- Cyceron civis m i f civis civ- obywatel civitas f civitatis civitat- państwo consuetudo f consuetudinis consuetudin- przyzwyczajenie consul m consulis consul- konsul cor n cordis cord- serce corpus n corporis corpor- ciało dulcis,e mfn dulcis dulc- słodki dux m i f ducis duc- wódz, książę exemplar n exemplaris exemplar- przykład felix mfn felicis felic- szczęśliwy fidelis,e mfn fidelis fidel- wierny finis m i f finis fin- koniec flos m floris flor- kwiat flumen n fluminis flumin- rzeka

100 98 fors f fortis fort- przypadek fortis,e mfn fortis fort- silny, dzielny fortitudo f fortitudinis fortitudin- siła, dzielność, moc frigus n frigoris frigor- zimno grex m gregis greg- trzoda, stado homo m hominis homin- człowiek honor m honoris honor- zaszczyt hospes m hospitis hospit- przyjaciel, gość, obcy hostis m i f hostis host- wróg humilis,e mfn humilis humil- uniżony, pokorny ignis m ignis ign- ogień imago f imaginis imagin- wyobrażenie, obraz ingens ingentis ingent- ogromny, wielki iter n itineris itiner- droga ius n iuris iur- prawo iuvenis m iuvenis iuven- młodzieniec labor m laboris labor- praca latro m latronis latron- łotr, zbój laus f laudis laud- chwała lectio f lectionis lection- lekcja, czytanie legio f legionis legion- legion lex f legis leg- prawo libertas f libertatis libertat- wolność lumen n luminis lumin- światło lux f lucis luc- światło mare n maris mar- morze mater f matris matr- matka mens f mentis ment- umysł, rozum mensis m mensis mens- miesiąc mentio f mentionis mention- wzmianka miles m i f militis milit- żołnierz mitis,e v mitis mit- miękki, łagodny moles f molis mol- ciężar, bryła mollis,e mfn mollis moll- miękki mons m montis mont- góra mors f mortis mort- śmierć mortalis,e mfn (im)mortalis (im)mortal- (nie)śmiertelny mos m moris mor- obyczaj mulier f mulieris mulier- kobieta multitudo f multitudinis multitudin- wielka ilość, mnóstwo

101 99 munus n muneris muner- obowiązek, dar, pogrzeb natio f nationis nation- naród, plemię navis f navis nav- okręt, statek nomen n nominis nomin- imię, nazwa nox f noctis noct- noc nubes f nubis nub- chmura omnis,e mfn omnis omn- cały, każdy, wszelki ops f opis op- zasób opus n operis oper- dzieło, praca oratio f orationis oration- mowa orator m oratoris orator- mówca orbis m orbis orb- świat origo f originis origin- początek os n oris or- usta, mowa os n ossis oss- kość pars f partis part- część, strona pater m patris patr- ojciec pauper,eris,e mfn pauperis pauper- ubogi, biedny pavor m pavoris pavor- strach pax f pacis pac- pokój pectus n pectoris pector- pierś, serce pecus n pecoris pecor- bydło, trzoda pes m pedis ped- stopa pons m pontis pont- most potestas f potestatis potestat- moc, potęga praedo m praedonis praedon- łupieżca, korsarz pulvis n pulveris pulver- proch, pył ratio f rationis ration- rozum, rachunek rex m regis reg- król salus f salutis salut- ocalenie, zbawienie sapiens mfn sapientis sapient- mędrzec/mądry Scipio m Scipionis Scipion- Scypion similis,e mfn (dis)similis (dis)simil- (nie)podobny sol m solis sol- słońce sors f sortis sort- los tempestas f tempestatis tempestat- burza, niepogoda tempus n temporis tempor- czas timor m timoris timor- strach tristis,e mfn tristis trist- smutny turpis,e mfn turpis turp- brzydki, szpetny

102 100 urbs f urbis urb- miasto utilitas f utilitatis utilitat- użytek, pożytek uxor f uxoris uxor- żona vectigal n vectigalis vectigal- podatek ver n veris ver- wiosna veritas f veritatis veritat- prawda vetus mfn veteris veter- stary victor m victoris victor- zwycięzca virgo f virginis virgin- dziewica, panna virtus f virtutis virtut- cnota vox f vocis voc- głos, wyraz vulnus n vulneris vulner- rana SENTENCJE 1. A capite usque ad calcem. 2. Aliam aetatem alia decent. 3. Alterum pedem in cumba Charonis habere. 4. Amicorum communia omnia. 5. Aquam igni miscere. 6. Arcem ex cloaca facere. 7. Asinus asino et sus sui pulcher. 8. Bonae leges ex malis moribus procreantur. 9. Calcar addere currenti. 10. Dulce pomum, cum abest custos. 11. Dii omnia possunt. 12. Furem fur cognoscit, lupus lupum. 13. Hostium munera non munera. 14. In discrimine apparet, qui vir. 15. Inter malleum et incudem. 16. Litem parit lis, noxa item noxam parit. 17. Mors omnibus communis. 18. Mulierem ornat silentium. 19. Ne di quidem a morte liberant. 20. Ne Iuppiter quidem omnibus placet. 21. Nemo mortalium omnibus horis sapit. 22. Non omnis fert omnia tellus. 23. Non oportet hospitem semper hospitem esse. 24. Oboedientia felicitatis mater. 25. Post folia cadunt arbores. 26. Quot servos habemus, totidem habemus hostes. 27. Simile gaudet simili. 28. Sine ope divina nihil valemus. 29. Terra amat imbrem. 30. Una hirundo non facit ver. 31. Vita mortalium brevis. 32. Vinum senem etiam et nolentem saltare compellit.

103 101 LECTIO QVARTA DECIMA CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJĄCE I OKREŚLAJĄCY, NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE Cechy deklinacji zaimkowej 1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla każdego rodzaju w Nominatiwie singularis. 2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na ius 3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów 4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów 5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla żeńskich-i deklinacji, męskich-ii deklinacji, nijakich-ii deklinacji 6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach 7. Brak Vocatiwu ZAIMKI WSKAZUJĄCE hic, haec, hoc = ten, ta, to singularis pluralis m f n m f n Nom. hic haec hoc hi hae haec Gen. huius horum harum horum Dat. huic his Acc. hunc hanc hoc hos has haec Abl. hoc hac hoc his NOTA BENE ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo singularis pluralis m f n m f n Nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa Gen. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum Dat. ipsi ipsis Acc. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa Abl. ipso ipsa ipso ipsis

104 102 ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane) singularis pluralis m f n m f n Nom. ille illa illud illi illae illa Gen. illius illorum illarum illorum Dat. illi illis Acc. illum illam illud illos illas illa Abl. illo illa illo illis idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo singularis pluralis m f n m f n Nom. idem eadem idem iidem eaedem eadem Gen. eiusdem eorundem earundem eorundem Dat. eidem eisdem (iisdem) Acc. eundem eandem idem eosdem easdem eadem Abl. eodem eadem eodem eisdem (iisdem) 1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj). De Numa Pompilio Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (założoną) legibus moribusque confirmat. Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.

105 Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimków w nawiasach. Przetłumacz tekst. a. Arminius,... (ille,illa,illud) fortis Germanorum princeps, Germanos ad pugnam incitans... (hic,haec,hoc) verbis et... (hic,haec,hoc) oratione militum... (suus 3) animos firmabat: Romanos in magno periculo esse scite!... (is,ea,id) milites... (hic,haec,hoc) angustiarum et... (hic,haec,hoc) regionum imperiti sunt et... (ipse,ipsa,ipsum) umbrā silvarum... (noster,tra,trum) perterriti erunt.... (hic,haec,hoc) regiones,... (hic,haec,hoc) caelum... (ipse,ipsa,ipsum), omnia... (hic,haec,hoc) Romanos territant. Dei... (ipse,ipsa,ipsum)... (nos) viam libertatis monstrant. In... (ille,illa,illud) silvis nulla via Romanis aperta est.... (hic,haec,hoc) patria... (noster,tra,trum),... (hic,haec,hoc) sol,... (hic,haec,hoc) caelum testes sunt iniuriarum Romanorum. b. Ecce... (ille,illa,illud) fortes milites Romani.... (idem,eadem,idem),... (qui,quae,quod) cum... (ipse,ipsa,ipsum) Hannibale apud Zamam pugnabant.... (is,ea,id) enim tempore exercitus Romanus multis in bellis hostes... (suus 3) vincebat. Cum Karthagina Publius Cornelius Scipio Africanus Minor pugnare non desinebat. Ab... (idem,eadem,idem) Hannibal, dux... (ille,illa,illud) fortis, victus est (został pokonany). Scipioni Africano Minori, atque Scipioni Africano Maiori,... (qui,quae,quod) Numantiam cepit (zdobył),... (idem,eadem,idem) nomen est, sed... (ille,illa,illud) viri periti non de... (idem,eadem,idem) familia sunt.

106 104 CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie volo, velle, volui chcę praesens activi imperfectum activi futurum I activi singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis 1 volo chcę volumus vole-ba-m chciałem vole-ba-mus vol-a-m zechcę, będę chciał vol-e-mus 2 vis vultis vole-ba-s vole-ba-tis vol-e-s vol-e-tis 3 vult volunt vole-ba-t vole-ba-nt vol-e-t vol-e-nt infinitivus: velle - chcieć 1 nolo nolo, nolle, nolui nie chcę praesens activi imperfectum activi futurum I activi singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis nie chcę nolumus nole-ba-m nie chciałem nole-ba-mus nol-a-m nie zechcę nol-e-mus 2 non vis non vultis nole-ba-s nole-ba-tis nol-e-s nol-e-tis 3 non vult nolunt nole-ba-t nole-ba-nt nol-e-t nol-e-nt infinitivus: nolle - nie chcieć 1 malo malo, malle, malui wolę praesens activi imperfectum activi futurum I activi singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis wolę malumus male-ba-m wolałem male-ba-mus mal-a-m będę wolał mal-e-mus 2 mavis mavultis male-ba-s male-ba-tis mal-e-s mal-e-tis 3 mavult malunt male-ba-t male-ba-nt mal-e-t mal-e-nt infinitivus: malle - woleć fero, ferre, tuli, latum niosę, znoszę praesens activi imperfectum activi futurum I activi singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis 1 fer-o niosę fer-i-mus fere-ba-m niosłem fere-ba-mus fer-a-m będę niósł, zniosę fer-e-mus 2 fer-s fer-tis fere-ba-s fere-ba-tis fer-e-s fer-e-tis 3 fer-t fer-u-nt fere-ba-t fere-ba-nt fer-e-t fer-e-nt infinitivus: ferre nieść, znosić

107 105 1 fero-r fero, ferre, tuli, latum niosę, znoszę praesens passivi imperfectum passivi futurum I passivi singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis jestem niesiony fer-i-mur fere-ba-r byłem niesiony fere-ba-mur fer-a-r będę niesiony fer-e-mur 2 fer-ris fer-i-mini fere-ba-ris fere-ba-mini fer-e-ris fer-e-mini 3 fer-tur fer-u-ntur fere-ba-tur fere-ba-ntur fer-e-tur fer-e-ntur infinitivus: ferri być niesionym eo, ire, ii, itum idę praesens activi imperfectum activi futurum I activi singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis 1 eo imus i-ba-m i-ba-mus ib-o i-bi-mus idę szedłem pójdę 2 is itis i-ba-s i-ba-tis i-bi-s i-bi-tis 3 it eunt i-ba-t i-ba-nt i-bi-t i-bu-nt infinitivus: ire - iść 1 fio Bywa używana forma 3 os. sg. passivi: itur = idzie się fio, fieri, factus sum (strona bierna czasownika facio, 3, feci, factum) staję się praesens imperfectum futurum I singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis staję się fimus fie-ba-m stawałem się fie-ba-mus fi-a-m stanę się fi-e-mus 2 fis fitis fie-ba-s fie-ba-tis fi-e-s fi-e-tis 3 fit fiunt fie-ba-t fie-ba-nt fi-e-t fi-e-nt infinitivus: fieri stawać się NEMO - NIKT NIHIL - NIC Nom. nemo nikt nihil nic Gen. nullius nikogo nullius rei niczego Dat. nemini nikomu nulli rei niczemu Acc. neminem nikogo nihil nic Abl. nullo nikim nulla re niczym

108 106 PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE Nominativus Genetivus Dativus Znaczenie m f n m f n m f n solus sola solum sol-ius sol-i sam jeden totus tota totum tot-ius tot-i cały ullus ulla ullum ull-ius ull-i jakiś nullus nulla nullum null-ius null-i żaden uter utra utrum utr-ius utr-i który z dwóch neuter neutra neutrum neutr-ius neut-ri żaden z dwóch uterque utraque utrumque utr-iusque utr-ique jeden i drugi, obaj alter altera alterum alter-i drugi (z dwóch) alter-ius alius alia aliud ali-i inny Cechy przymiotników zaimkowych: 1. W Nominatiwie singularis wyglądają jak przymiotniki II/I/II deklinacji o 3 zakończeniach na us, -a, -um 2. W Genetiwie singularis wszystkie rodzaje mają jedną formę i kończą się na ius, jak zaimki 3. W Datiwie singularis wszystkie rodzaje mają jedną formę i kończą się na i (jak większość zaimków) 4. W pozostałych przypadkach zachowują się jak przymiotniki II/I/II deklinacji o 3 zakończeniach na us, -a, -um: wracają do swoich deklinacji Z zaimka mają: Gen. i Dat. sg. Z przymiotnika: pozostałe formy NOTA BENE De mortuis aut bene aut nihil Z trupem albo dobrze, albo wcale. Nic nie zrobi zmarłemu dobrze. Cum duo faciunt idem, non est idem. Robić to z dwoma to nie jest to samo.

109 107 ĆWICZENIA NA POSZCZEGÓLNE CZASOWNIKI NIEREGULARNE 1. FERO, FERRE, TULI, LATUM a. Homo sapiens feret, quae mutari non possunt, ut viri magni ferebant suas calamitates..... b. Homines, si patienter (cierpliwie) ferunt, quae accidunt, mala ipsa minuunt..... c. Quodcumque (cokolwiek) sors feret, ferte animo aequo! d. Calamitatem patienter ferre non solum laus magna, sed etiam solatium magnum est e. Homo fortis res adversas constanti animo fert et in rebus adversis alteram sortem sperat f. Leviter fertur, quod patienter fertur..... g. Fer patienter onus, fac sapienter opus FIO, FIERI, FACTUS SUM a. Non pauci, qui, quando pueri erant, boni erant, mali postea fiunt b. Falsum est, quod nonnulli dicunt casu omnia fieri c. Nihil sine causa fit d. Nunc pueri estis; pueri fiunt iuvenes; iuvenes viri fient.... e. Nemo fit casu bonus.... f. Nemo vestrum sine labore sapiens fiet EO, IRE, II, ITUM a. Qui Deo confidit, is forti animo omnibus periculis obviam ibit eaque superabit.

110 108 b. Sic itur ad astra.... c. Mi fili, i, quocumque te Deus vocabit. Ubicumque ibis, signa divini amoris et divinae sapientiae invenies VOLO, VELLE, VOLUI a. Nisi potest id effici, quod vis, id velle debes, quod potes b. Saepe volumus, quae facere non possumus.... c. Qui prudens est, et sibi et aliis prodesse vult.. d. Si vis amari, ama! e. Idem velle et idem nolle, ea demum firma amicitia est MALO, MALLE, MALUI a. Qui te meliorem facere non vult, is tibi mavult nocere quam prodesse b. Homines sapientes malunt sine amicis virtutem colere, quam per amicos a virtute abduci c. Qui malet bonus videri quam esse, eum vita!... d. Vos ipsi maletis boni esse quam videri NOLO, NOLLE, NOLUI a. Non raro e duobus amicis alter vult, quod alter non vult b. Nolite cum iis amicitias iungere, qui a via virtutis vos abducere volunt {}

111 Przetłumacz. a. Cato esse quam videri bonus malebat.... b. Eodem anno... c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. d. Stultum facit natura, quem vult perdere. e. Nemo nostrum sine culpa est f. Quid tibi vis? g. It Fama per urbes. h. Cum duo faciunt idem, non est idem i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro.. k. Non omnes flores eosdem colores aut eosdem odores habent l. Et prodesse volunt et delectare poetae. m. Nullus homo sine culpa est... n. Non semper iidem eritis.. o. Mors parcit nulli.. p. Neuter nostrum id vult.... q. Nemo amat eum, quem timet. r. Non semper iidem mores vobis erunt. s. Nemo intelligit. t. Nemo non intelligit..... u. Nihil facere possumus. v. Neminem eorum accusabimus.... x. Neminem eorum non accusabimus y. Spiritus flat, ubi vult (Vg.) Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore. Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam iens: Quot horas, inquit, usque ad urbem ibo? Aesopus nihil respondet. Postquam ille iratus aliquantum prodit, Aesopus, qui euntem observabat, magna voce: Duas, dicit, horas ibis, amice. Tum ille: Cur, inquit, non statim respondes? Et Aesopus: Nunc tantum video quam te celeriter ire posse.

112 110 SENTENCJE 1. Altera manu fert lapidem, altera panem ostendit. 2. Asinus stramenta mavult quam aurum. 3. Cantilenam eandem canis. 4. Felix, qui nihil debet. 5. Mus non uni fidit antro. 6. Qui a nuce nucleum esse vult, frangit nucem. 7. Qui nocere potest, idem et prodesse. 8. Qui, quae vult, dicit, quae non vult, audiet. 9. Sapiens sua bona secum fert.

113 111 LECTIO QVINTA DECIMA LEKSYKA III NAZWISKA RZYMIAN Imię Nazwisko Przydomek I Przydomek II Praenomen Nomen gentile Cognomen Agnomen Marcus Tullius Cicero (groch) Marcus Portius Cato (sprytny) Publius Cornelius Scipio Africanus Publius Vergilius Maro Quintus Horatius Flaccus SKRÓTY NA OZNACZENIE IMION A. Aulus N. Numerius Ap. Appius P. Publius C. Caius Post. Postumus Cn. Cnaeus (Gnaeus) Q. Quintus D. Decimus Ser. Servius K. Kaeso Sex. (S.) Sextus L. Lucius T. Titus M. Marcus Ti. Tiberius M. Manius V. Vibius Mam. Mamercus Vo. Vopiscus Córka otrzymuje imię rodowe ojca (w formie żeńskiej), np.: córka Cicerona - Tullia, Terencjusza - Terentia Kolejna córka określana jest jako minor (młodsza), kolejna jako tertia (trzecia), np.: Tullia minor, Tullia tertia itd. Mężatka zatrzymuje swoje imię (np. Terentia) i dodaje przydomek męża w genetiwie, np. Terentia Ciceronis (Córka Terencjusza, żona Cicerona).

114 112 NAJPOPULARNIEJSZE SKRÓTY a. anno roku, w roku, przed A. D. Anno Domini roku Pańskiego, w roku Pańskim cos. consul konsul, za konsulatu coss. consules; consulibus konsulowie; za konsulatu d. die dnia, w dniu D.O.M. Deo Optimo Maximo Bogu Najlepszemu Największemu dr. u. i. doctor utriusque iuris I. U. D. Iuris utriusque doctor doktor obojga praw e. c. exempli causa e. g. exempli gratia dla przykładu HS sestertius sesterc I.N.R.I. Iesus Nasarenus Rex Iudaeorum Jezus Nazareński król Żydów i. e. id est to jest; to znaczy L. (l.) liber księga, tom l. s. locus sigilli miejsce na pieczęć m. mensis; mense miesiąc; w miesiącu p.; pp. pagina; paginae strona, po; strony p. Ch. n. post Chrostum natum po narodzeniu Chrystusa s. a. sine anno bez (podania) roku scil. scilicet to znaczy, domyślnie S. C. Senatus Consultum uchwała senatu s. d. p. salutem dicit plurimam przesyła najserdeczniejsze pozdrowienie s. d. sine die bez (podania) dnia S. P. Q. R. Senatus Populusque Romanus Senat i Lud Rzymski verte odwróć v. vide patrz; zobacz versus wiersz, wers

115 Od jakich łacińskich słów pochodzą polskie wyrazy: animusz - awionetka - astronauta - delegacja - certyfikat - brewiarz - dominacja - grawitacja - konfidencja - familijny - herbata - dentysta - fontanna - kuracja - fabularny - imperializm - manualny - finisz - Kanikuła - mentalny - lewitacja - legalny - mutacja - lewy - lunatyk - orbita - militarny - okulista - papista - solarium - pacyfista - regent - spektakl - potęga - rustykalny - urbanistyka - sens - sentencja - wers - wariacje - witalny - weryfikacja - 2. Podaj synonimy słów. miser,era,erum - etiam - bellus 3 - via,ae - et - inimicus,i - laevus 3 - ius,iuris - opulentus 3 - totus 3 - lux,lucis - verum,i - 3. Rozwiń skróty i przetłumacz. a. Is dies erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone A. Gabinio coss. b. Plebei Romanae viritim HS CCC ex testamento patris mei, et nomine meo HS XC milia - c. M. CICERO S. D. P. LENTULO PRO COS. 4. Jak się będzie nazywała? a. pierwsza córka Rzymianina o nazwisku Lucius Calpurnius Piso Frugi b. Iulia, żona Rzymianina o nazwisku Publius Nigidius Figulus c. córka Rzymianina o nazwisku Quintus Claudius Quadrigarius, kiedy wyjdzie za mąż za Rzymianiana o nazwisku Quintus Mucius Scaevola

116 Przyporządkuj tytuły utworów właściwym autorom. Apuleius Madaurensis 1 Ab Urbe condita Aurelius Augustinus 2 Aeneis Cornelius Tacitus 3 Annales Gaius Iulius Caesar 4 Carmen Saeculare, Sermones, Ars Poetica Marcus Tullius Cicero 5 Commentarii de bello Gallico Publius Cornelius Nepos 6 De civitate Dei Publius Ovidius Naso 7 De viris illustribus (Vitae) Publius Vergilius Maro 8 In Catilinam Oratio Quintus Horatius Flaccus 9 Metamorphoses Titus Livius 10 Metamorphoses, Ars Amatoria Titus Maccius Plautus 11 Miles gloriosus, Pseudolus, Mercator 6. Zapamiętaj wyrażenia. 1. Życie i śmierć. a. tempus terere marnować czas b. mortem/diem supremum obire umrzeć 2. Stosunki z ludźmi. 3. Czynności umysłu. a. consilium capere powziąć pomysł b. finem respicere baczyć na koniec, patrzeć końca 4. Mowa i pismo. a. orationem habere wygłosić mowę b. mentionem facere alicuius rei wspomnieć o czymś c. in vincula conicere aliquem wtrącić kogoś do więzienia 5. Życie państwowe. a. ius gentium prawo narodów b. pacem/foederem/societatem facere zawrzeć umowę/pokój/przymierze c. contionem convocare zwołać zebranie (ludowe) 6. Wojna. a. res militaris sprawy wojenne b. bellum civile wojna domowa c. summa imperii naczelne dowództwo d. in fugam conicere aliquem zmusić kogoś do ucieczki

117 115 e. pacem petere ab aliquo prosić kogoś o pokój f. classem ornare wyekwipować flotę 7. Poruszanie się. a. iter facere iść, podróżować b. committere se mari wypuścić się na morze 7. Napisz po łacinie: 1. Walcz o przewagę z obywatelami, z którymi prowadzisz wojnę domową, proś wrogów o pokój, i patrz końca Cezar musiał najpierw rekrutować wojsko w prowincji, potem wyekwipować flotę i wypuścić się na morze Princeps nie wtrąci do więzienia nikogo, kto będzie zarzadzał państwem z uchwały senatu Gladiator wpada na pomysł na arenie, na której często jest zabijany. 5. Mówca zwołuje zebranie ludowe i wygłasza na nim mowę o prawie narodów.. 6. Nasi wrogowie, z którymi zawieraliśmy pokój, łamią słowo i wypowiadają nam wojnę. Dajcie mi naczelne dowództwo, i zmuszę ich do ucieczki.. 7. Żeglarze często podróżują wypuszczając się na morze. Tam umierają, bowiem nikt nie przyniesie im pomocy...

118 116 LECTIO SEXTA DECIMA INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI, VERBA DEFECTIVA ZŁOŻENIA Z EO I FERO FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum duc/o ducere dux/i ductum 1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. supinum act. indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI indicativus praes. pass. participium praes. act. Końcówki indicatiwu perfecti activi sing. pl i - imus 2. - isti - istis 3. - it - erunt (-ere) infinitivus perf. act.- isse PERFECTUM JEST CZASEM PRZESZŁYM DOKONANYM z własnym tematem CZAS NA TEMACIE PERFECTI INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI tryb orzekający i bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej I II III IV infinitivus amav-isse monu-isse leg-isse audiv-isse temat amav- monu- leg- audivkochać upominać czytać słuchać amav-i monu-i leg-i audiv-i 1. pokochałem upomniałem przeczytałem usłyszałem sg. 2. amav-isti monu-isti leg-isti audiv-isti 3. amav-it monu-it leg-it audiv-it 1. amav-imus monu-imus leg-imus audiv-imus pl. 2. amav-istis monu-istis leg-istis audiv-istis 3. amav-erunt monu-erunt leg-erunt audiv-erunt

119 117 Złożenia z czasownikiem EO, IRE, II, ITUM (IDĘ): ab-eo, ab-ire, ab-ii, ab-itum - odchodzę ad-eo, ad-ire, ad-ii, ad-itum - podchodzę ex-eo, ex-ire, ex-ii, ex-itum - wychodzę in-eo, in-ire, in-ii, in-itum - wchodzę Złożenia z czasownikiem FERO, FERRE, TULI, LATUM(NIOSĘ): af-fero, af-ferre, at-tuli, al-latum - przynoszę re-fero, re-ferre, ret-tuli, re-latum - odnoszę con-fero, con-ferre, con-tuli, col-latum - znoszę of-fero, of-ferre, ob-tuli, ob-latum - podaję trans-fero, trans-ferre, trans-tuli, trans-latum - przenoszę ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE (być) ab-sum, ab-esse, a-fui jestem oddalony, jestem na czele prae-sum, prae-esse, prae-fui jestem nieobecny ad-sum, ad-esse, ad-fui jestem obecny, pomagam pro-sum, prod-esse, pro-fui pomagam de-sum, de-esse, de-fui nie ma mnie, brak mnie ob-sum, ob-esse, ob-fui szkodzę in-sum, in-esse, in-fui jestem w czymś sub-sum, sub-esse, sub-fui jestem pod czymś inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse, super-fui pozostaję (przy życiu) pos-sum, posse, potui mogę ODMIANA NA TEMACIE PERFECTI VERBA DEFECTIVA czasowniki ułomne Czasowniki ułomne nie posiadają pełnej odmiany. Od poniższych czasowników możemy tworzyć wyłącznie formy od tematu perfecti. INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI memini,meminisse; odi,odisse; coepi,coepisse memini odi coepi pamiętam nienawidzę zacząłem infinitivus meminisse odisse coepisse sg. pl. 1. memin-i od-i coep-i 2. memin-isti od-isti coep-isti 3. memin-it od-it coep-it 1. memin-imus od-imus coep-imus 2. memin-istis od-istis coep-istis 3. memin-erunt od-erunt coep-erunt

120 Zmień czas praesens na perfectum lub perfectum na praesens. Przetłumacz. Wzór: laudat laudavit; amaverunt amant dico vidit stetit dixisti ponimus ago fuere audivit tuli venisse vivimus potuistis scribunt legimus fugiunt putavi 2. Przeczytaj wiersz Juliana Tuwima. Przetłumacz fragmenty napisane przez poetę po łacinie. Bogobojnej macierzy polskiej z córką satanistką dyskurs, w którym poczciwym uszom folgując, figle sprośne szatanów łacińską wyrażone są mową 1. - Córuś moja, córuś moja, 6. - Czy to robił lege artis Jak to tam bywało? Czy był jaki feler? - Pudet dicere, o mater! - Titillabat, osculabat, - Powiedz, córciu, śmiało. Fervidus et celer In cubiculum me iecit 7. - A jak często? Wymień, złoto, Magno cum fervore, Całkowitą sumkę! O, puella, inquit, vide: - Mater mea, mater mea, Ardeo amore. Semel iterumque! 3. - Córuś moja, córuś moja 8. - Córuś moja, straszne rzeczy Jakie miał maniery? I skończenie świata! - Tetigit me impudice, - O eximia delectatio, Femora aperi. Eram tam beata! 4. - Córuś moja, córuś moja, 9. - Wstydź się córko, bo to hańba Co było poza tem? I kompromitacja. - Hic satanas fecit mihi - Sed iuvabit meminisse! Magnam voluptatem. - Racja, córuś, racja! 5. - Powiedz wszystko, gdy cię córko Już na spytki wzięłam. - Totis artubus concepi Artem Veneream.

121 Przetłumacz tekst. De Latino, Latii domino ac regulo Aliquando in Latio Latinus regnavit. Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis advenit. Latinus, terrae dominus, advenas vidit, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit: Unde venistis? Ubi habitavistis? Quid quaeritis? Aeneas respondit: Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitavimus. Postquam Troia cecidit, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus. Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt: Aeneas Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit. Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit. 6. Przetłumacz zdania. a. Sic me servavit Apollo. (Hor. Sat.) b. Natura sic voluit. c. Nemo novit Deum, multi de illo male existimant, et impune. (Sen. Ep.) d. In principio creavit Deus caelum et terram, terra autem inanis erat et vacua. Et creavit Deus hominem ad imaginem suam. (Gen.1.27) e. Urbem Romam habuerunt (in) initio Romani. f. 6. Veni, vidi, vici. (Juliusz Cezar po zwycięstwie nad królem Pontu, Farnacesem, pod Zelą, w 47 r. a. Ch.n.) (Suet. Iul. 37.2) g. Venimus, vidimus, Deus vicit. (Jan Sobieski przesyłając 13 IX 1683 r. papieżowi Innocentemu XI zielony turecki sztandar, uważany za chorągiew Proroka) UWAGA mensa,ae f = stół, uczta mens,ntis f = rozum mensis,is m = miesiąc messis,is m = żniwa 8. Przetłumacz zdania. Hanc urbem septimo mense cepi. To miasto siódmym rozumem zdobyłem. h. Primus itaque Polonorum rex Mesco gratiam baptismi suscepit. (Kadłubek II 8.4) i. Tu, qui legisti nomina nostra, vale! k. Antiqua quae nunc sunt, fuerunt olim nova. (wg Quint. I.O ) l. Cicero consul rem publicam servavit. m. Socrates venenum laetus hausit. n. Exegi monumentum. (Hor. C. III 30) o. Sperare non destiti. (Cic. Ad Att ) p. Formavit igitur Dominus Deus hominem de limo terrae. (Gen ) q. Vixit annos plus minus centum r. Dominus dedit, Dominus abstulit (Hi 1.21) a. Memini etiam, quae nolo; oblivisci non possum, quae volo. b. Meminisse debemus beneficiorum, oblivisci iniuriarum, quas ab aliis accepimus.

122 120 c. Memento mori. d. Odisse debemus vitia et societatem malorum hominum, non ipsos homines. e. Ne eum quidem, qui nos iniuriis persecutus est, odisse fas est. f. Notum est illud: incipe, dimidium facti est coepisse. Dimidium facti, qui bene coepit, habet. 9. Przetłumacz tekst De anseribus Capitolinis. Galli, gens maxime bellicosa, Alpes superaverunt et magnam partem Italiae ferro ignique vastabant. Postquam milites Romanos fugaverunt, urbi Romae appropinquaverunt et agros vastare coeperunt. Romani uxores et liberos in Capitolium, arcem Romae, condiderunt, senes autem, de salute patriae desperantes, forti animo hostes advenientes in foro exspectabant. Galli, postquam in urbem intraverunt eamque cremaverunt, omnes senes trucidaverunt, Capitolium oppugnaverunt. Silenti nocte Galli Capitolium expugnare constituerunt, sed clamor anserum custodes defatigatos e somno excitavit. Manlius, dux eorum, statim milites ad arma vocavit et hostes repulit. Iure igitur Romani nomen Manlii celebraverunt, Capitolinum eum appellantes. 10. Przetłumacz zdania. a. Promisisti ad me venire, sed non venisti. b. Milites Romani multas urbes in Gallia expugnaverunt et ingentem earum numerum deleverunt. c. Senatores Romani Ciceronem consulem, postquam civitatem Romanam servavit, patrem patriae nominaverunt. d. Iuppiter in taurum conversus, Europam rapuit et in Cretam transportavit. e. Milites Caesaris montem ceperunt et ibi prope hostes castra posuerunt. f. Multi rivi in flumen influunt. g. Multitudo librorum non semper vocatur bibliotheca. h. Apud Romanos is adulescens, qui ad negotia publica parabatur, a patre ad eum oratorem deducebatur, qui in civitate primum locum obtinebat. i. Corpora iuvenum labore firmantur. j. Non liberat diadema capitis dolore. k. Homines, qui alios docent, ipsi discunt. l. Numquam malum malo nec vulnus curatur vulnere. m. Apud Romanos magna erat auctoritas patrum. n. Opus laudat artificem. o. Iuno et Minerva temporibus antiquis deae clarae erant.

123 121 indicativus, infinitivus praesentis activi ind. perf. act. TABELA PERFECTÓW I SUPINÓW tłumaczenie 1 os. praes. tłumaczenie 1 os. perf. SUPINUM abeo,abire abii odchodzę odszedłem abitum absum,abesse afui jestem nieobecny byłem nieobecny adeo,adire adii przychodzę przyszedłem aditum adsum,adesse adfui/affui jestem obecny/pomagam byłem obecny/pomogłem affero,afferre attuli przynoszę przyniosłem allatum ago, agere egi prowadzę zaprowadziłem actum aperio, aperire aperui otwieram otworzyłem apertum audio, audire audivi słyszę usłyszałem auditum aufero,auferre abstuli zabieram zabrałem ablatum cado,cadere cecĭdi upadam upadłem, runąłem casum caedo,caedere cecīdi rąbię, biję, ścinam biłem, ścinałem caesum cedo,cedere cessi idę, kroczę, odstępuję poszedłem, odstąpiłem cessum capio, capere cepi chwytam chwyciłem captum claudo, claudere clausi zamykam zamknąłem clausum cognosco, cognoscere cognovi znam poznałem cognitum colo, colere colui uprawiam uprawiłem cultum credo, credere credidi wierzę uwierzyłem creditum cresco, crescere crevi rosnę urosłem cretum cupio, cupere cupivi(-ii) pragnę zapragnąłem cupitum deleo, delere delevi niszczę zniszczyłem deltum desum,deesse defui brak mnie brakło mnie dico, dicere dixi mówię powiedziałem dictum disco, discere didici uczę się nauczyłem się divido, dividere divisi dzielę podzieliłem divisum do, dare dedi daję dałem datum doceo, docere docui uczę nauczyłem doctum eo, ire ii (ivi) idę poszedłem itum exeo,exire exii wychodzę wyszedłem exitum facio, facere feci robię zrobiłem factum fallo,fallere fefelli zwodzę, oszukuję zwiodłem, oszukałem falsum fero, ferre tuli niosę zniosłem, zaniosłem latum fugio, fugere fugi uciekam uciekłem fugitum gigno, gignere genui rodzę urodziłem genitum habeo, habere habui mam miałem, posiadłem habitum iaceo, iacēre iacui leżę leżałem iacio, iacere ieci rzucam rzuciłem iactum

124 122 iubeo, iubere iussi rozkazuję rozkazałem iussum lego, legere legi czytam przeczytałem lectum malo, malle malui wolę wolałem maneo, manere mansi pozostaję pozostałem mansum mitto, mittere misi posyłam posłałem missum moveo, movere movi poruszam poruszyłem motum noceo, nocere nocui szkodzę zaszkodziłem nocitum nolo, nolle nolui nie chcę nie zechciałem pando,pandere pandi rozwijam rozwinąłem passum pango,pangere pepegi /panxi wbijam, spajam wbiłem, spoiłem pactum parco,parcere peperci oszczędzam, zaniechuję oszczędziłem, zaniechałem (parsurus) pario,parere peperi wydaję, rodzę wydałem, zrodziłem partum pello, pellere pepuli uderzam uderzyłem pulsum pereo,perire perii ginę zginąłeś peritum peto, petere petivi żądam zażądałem petitum pono, ponere posui kładę położyłem positum possum, posse potui mogę mogłem praesum,praeesse praefui stoję na czele stanąłem na czele puto, putare putavi sądzę osądziłem putatum quaero, quaerere quaesivi pytam, proszę zapytałem, poprosiłem quaesitum redeo,redire redii wracam wróciłem reditum rego, regere rexi kieruje pokierowałem rectum relinquo, relinquere reliqui opuszczam opuściłem relictum respondeo, respondere respondi odpowiadam odpowiedziałem responsum scribo, scribere scripsi piszę napisałem scriptum sentio, sentire sensi czuję poczułem sensum sino, sinere sivi pozwalam pozwoliłem situm solvo, solvere solvi rozwiązuję rozwiązałem solutum specto, spectare spectavi oglądam obejrzałem spectatum spero, sperare speravi mam nadzieję miałem nadzieję speratum sterno,sternere stravi rozciągać rozciągnąłem stratum sto, stare steti stoję stanąłem (staturus) sum, esse fui jestem byłem sumo, sumere sumpsi biorę wziąłem sumptum tango, tangere tetigi dotykam dotknąłem tactum teneo, tenere tenui trzymam (za)trzymałem timeo, timere timui boję się bałem się tollo, tollere sustuli biorę zabrałem sublatum traho, trahere traxi ciągnę zaciągnąłem tractum uro,urere ussi palę spaliłem ustum

125 123 vado, vadere vasi idę poszedłem (e)vasum venio, venire veni przybywam przybyłem ventum video, videre vidi widzę zobaczyłem visum vinco, vincere vici zwyciężam zwyciężyłem victum vivo, vivere vixi żyję przeżyłem victum volo, velle volui chcę zechciałem

126 124 LECTIO SEPTIMA DECIMA PLUSQUAMPERFECTUM INDICATIVUS PLUSQUAMPERFECTI I FUTURI EXACTI ACTIVI CZAS NA TEMACIE PERFECTI PLUSQUAMPERFECTUM jest czasem zaprzeszłym. Używa się go zwykle dla wyrażenia czynności przeszłej uprzedniej w stosunku do innej czynności przeszłej (wyrażonej przez imperfectum lub perfectum). Np.: Themistocles muros, quos Persae deleverant, restituit. = Temistokles mury, które Persowie zburzyli (byli), odbudował. Stronę czynną tworzymy na bazie TEMATU PERFECTI, dodając bezpośrednio do niego formy czasownika esse w imperfectum (eram, eras, erat, eramus, eratis, erant) Końcówki indicatiwu plusquamperfecti activi sing. pl. 1. -eram - eramus 2. - eras - eratis 3. - erat - erant infinitivus perf. act.- isse Zauważ, że jest to odmiana czasownika esse w imperfectum I II III IV laudav- monu- leg- audiv- 1 laudav-eram pochwaliłem byłem monu-eram upomniałem byłem leg-eram przeczytałem byłem audiv-eram usłyszałem byłem 2 laudav-eras monu-eras leg-eras audiv-eras 3 laudav-erat monu-erat leg -erat audiv-erat 1 laudav-eramus monu-eramus leg -eramus audiv-eramus 2 laudav-eratis monu-eratis leg -eratis audiv-eratis 3 laudav-erant monu-erant leg -erant audiv-erant

127 125 CZAS NA TEMACIE PERFECTI FUTURUM EXACTUM (II) jest czasem przyszłym uprzednim. Używany jest zwykle dla oznaczenia czynności przyszłej uprzedniej (wcześniejszej) w stosunku do innej czynności przyszłej (wyrażonej przez futurum I). Np.: Ut semetem feceris, ita metes = Jak wykonasz zasiew, tak zbierzesz. Stronę czynną tworzymy na bazie TEMATU PERFECTI, dodając bezpośrednio do niego formy czasownika esse w futurum I (ero, eris, erit, erimus, eritis) + erint dla 3 os. pl. Końcówki indicatiwu futuri exacti (II) activi sing. pl. 1. -ero - erimus 2. - eris - eritis 3. - erit - erint Zauważ, że jest to odmiana czasownika esse w futurum I (z wyjątkiem 3 os. pl.) INDICATIVUS FUTURI EXACTI ACTIVI I II III IV temat laudav- monu- leg- audi- 1 laudav-ero pochwalę monu-ero upomnę leg-ero przeczytam audi-ero usłyszę 2 laudav-eris monu-eris leg-eris audi-eris 3 laudav-erit monu-erit leg-erit audi-erit 1 laudav-erimus monu-erimus leg-erimus audi-erimus 2 laudav-eritis monu-eritis leg-eritis audi-eritis 3 laudav-erint monu-erint leg-erint audi-erint SCHEMAT UKŁADU CZASÓW przeszłość plusquamperfectum perfectum imperfectum praesens przyszłość futurum exactum futurum primum amav-eram amav-i ama-ba-m amo amav-ero ama-bo pokochałem byłem pokochałem kochałem kocham pokocham będę kochał / pokocham

128 Przetłumacz zdania. Określ czas orzeczeń. a. Non Hectorem traxisti, sed corpus, quod fuerat Hectoris..... b. Quidquid egero, continuo scies... c. Belgae subito omnibus copiis ex silvis, quo se abdiderant, procurrerunt impetumque in equites Romanos fecerunt d. Emoriar, si non hanc uxorem duxero.. e. Heredem tibi me, Catulle, dicis. Non credam, nisi legero, Catulle..... f. Si Paris ex Graecis uxorem duxerit oris, excidium Troiae ducet et omne malum.. g. Caesar exercitum Romanum in Germaniam traducere constituerat, postea in Britanniam navigavit h. Si perdiderit Phidias statuam, protinus alteram faciet i. Cornificius poeta, a militibus desertus, interiit, quod saepe fugientes galeatos lepores appellaverat. 2. Do poniższych czasowników dopisz formy tego samego trybu, strony, osoby, liczby w pozostałych dwóch czasach tworzonych na temacie perfecti (perfectum/plusquamperfectum/futurum II). Przetłumacz je. a. dixit b. potuerint c. tuleramus d. voluistis e. sustulimus f. egeris g. dederant

129 127 h. fueritis i. meministi j. fecerint k. ii 3. Do poniższych form czasownika dodaj: do formy czasu przyszłego analogiczną formę drugiego czasu przyszłego (futurum I / futurum II); do formy czasu przeszłego analogiczne formy pozostałych dwóch czasów przeszłych (imperfectum / perfectum / plusquamperfectum); do formy praesentis nie dodawaj nic. a. scripseramus: b. veniet: c. aberant: d. fers: e. tangebatis: f. ero: g. regit: h. non vis: i. pugnabam: j. continebimus:

130 128 LECTIO DVODEVICESIMA STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW stopień NAJWYŻSZY (supero = przewyższam) stopień WYŻSZY (comparo = porównuję) stopień RÓWNY (pono = kładę) gradus SUPERLATIVUS gradus COMPARATIVUS gradus POSITIVUS PRZYMIOTNIKI REGULARNE POSITIVUS Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się wg I/II deklinacji i wg III deklinacji np. clarus 3; pulcher,chra,chrum vetus,eris; facilis,e; acer,cris,e COMPARATIVUS tworzymy na temacie fleksyjnym przymiotnika (od genetiwu odcinamy końcówkę). Do uzyskanego w ten sposób tematu fleksyjnego przymiotnika dodajemy przyrostek IOR (dla m i f) lub IUS (dla n). Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się zawsze wg grupy spółgłoskowej (abl. sg. e; gen. pl. um; nom.,acc.,voc. pl. n a) III deklinacji. stopień równy: carus gen. sg. = car-i temat fleksyjny: car- m/f n m/f n singularis pluralis Nom. car-ior droższy, droższa car-ius droższe carior-es carior-a Gen. carior-is carior-um Dat. carior-i carior-ibus Acc. carior-em = nom. sg. carior-es = nom. pl. Abl. carior-e carior-ibus Voc. carior = nom. sg. carior-es = nom. pl.

131 129 SUPERLATIVUS odmienia się zawsze wg deklinacji I (f) / II (m, n). Sposób tworzenia: 1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostki -rimus m -rima f -rimum n do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer-) stopień równy: pulcher (II) przyrostek: -rimus, -rima, -rimum stopień równy: acer (III) przyrostek: -rimus, -rima, -rimum positivus masculinum femininum neutrum I/II pulcher pulchra pulchrum Nom. sg. pulcher-rim-us najpiękniejszy acer-rim-us najostrzejszy Gen. sg. pulcher-rim-i acer-rim-i II m I f II n pulcher-rim-a najpiękniejsza acer-rim-a najostrzejsza pulcher-rim-ae acer-rim-ae pulcher-rim-um najpiękniejsze acer-rim-um najostrzejsze pulcher-rim-i acer-rim-i 2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki -limus m, -lima f, -limum n. stopień równy: facilis (III) gen. sg. = facil-is temat fleksyjny: facil- positivus masculinum femininum neutrum III facilis facile II m I f II n Nom. sg. facil-lim-us facil-lim-a najłatwiejszy najłatwiejsza Gen. sg. facil-lim-i facil-lim-ae facil-lim-i facil-lim-um najłatwiejsze 3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki issimus m, -issima f, -issimum n. stopnień równy: carus (II) gen. sg. = car-i temat fleksyjny: carpositivus masculinum femininum neutrum I/II carus cara carum II m I f II n Nom. sg. car-issimus car-issima car-issimum Gen. sg. carissimi carissimae carissimi

132 130 PRZYMIOTNIKI NIEREGULARNE NOTA BENE Najpopularniejsze przymiotniki zarówno w łacinie, jak w innych językach, stopniują się nieregularnie. Nieregularność nie dotyczy sposobu odmiany (jest identyczny jak dla przymiotników regularnych) ani sposobu tworzenia (te same przyrostki, co dla przymiotników regularnych). Nieregularne są tylko tematy comparatiwu i superlatiwu. Porównaj: dobry/lepszy/najlepszy good/better/the best gut/besser/der best (am besten) bon/meilleur хoроший/лучший POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS I/II III I/II bonus, -a, -um dobry melior m/f, melius n lepszy optimus, -a, -um najlepszy malus, -a, -um zły peior m/f, peius n gorszy pessimus, -a, -um najgorszy magnus, -a, -um wielki maior m/f, maius n większy maximus, -a, -um największy parvus, -a, -um mały minor m/f, minus n mniejszy minimus, -a, -um najmniejszy multi, -ae, -a liczni plures m/f, plura n liczniejsi plurimi, -ae, -a najliczniejsi PRZYMIOTNIKI OPISOWE Przymiotniki zakończone na eus, -ius, -uus stopniujemy opisowo. Przymiotniki te odmieniają się jak w stopniu równym (wg deklinacji I/II), poprzedzone są nieodmiennym dla COMPARATIWU: magis (bardziej), dla SUPERLATIWU: maxime (najbardziej). POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS idoneus,-a,-um stosowny necessarius,a,-um potrzebny arduus,-a,-um stromy magis idoneus,-a,-um bardziej stosowny magis necessarius,-a,-um bardziej potrzebny magis arduus,-a,-um bardziej stromy maxime idoneus,-a,-um najbardziej stosowny maxime necessarius,-a,-um najbardziej potrzebny maxime arduus,-a,-um najbardziej stromy Przymiotniki zakończone na quus (np. antiquus) NIE STOPNIUJĄ SIĘ OPISOWO. Stopniują się jak przymiotniki regularne. Opisowo stopniuje się bardzo niewiele przymiotników, oto niektóre NOTA BENE z nich: strenuus 3 (dzielny), mutuus 3 (wzajemny), ferreus 3 (nieczuły) Wśród trzech stopni 2 muszą zawsze odmieniać się wg tej samej deklinacji, a 1 wg innej: POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS I/II carus 3 III carior, -ius I/II carissimus 3 III facilis,e III facilior, -ius I/II facillimus 3

133 131 Zauważ, że regularne SUPARLATIWY są bardzo charakterystyczne: długie i zawierające w środku geminatę (podwójną taką samą spółgłoskę): pulcherrimus, facillimus, carissimus. Jedyne, z czym można je pomylić, to infinitivus perfecti activi, np. amavisse, dixisse i coniunctivus plusquamperfecti activi, np. amavissemus, dixissemus. UWAGA! Jak odmieniać COMPARATIWY? Mam formę na -ior, -ius, i co dalej? Słownik nie podaje zakończenia genetiwu dla comparatiwów trzeba wiedzieć, jak będzie ono wyglądało. Zapamietaj, że gen. sg. wszystkich regularnych i nieregularnych comparatiwów (z wyjątkiem opisowych) zrobisz łatwo dodając koncówkę IS do formy m/f nom. sg. Czyli: 1. robisz nom. sg. comparatiwu: car-ior m/f, -ius n 2. do formy nom. sg. m/f dodajesz is, masz w ten sposób gen. sg. m/f,n: car-ior-is 3. w pozostałych przypadkach dodajesz do swojego car-ior- kolejne końcówki odmiany spółgłoskowej III deklinacji. Pamiętaj tylko o neutrach! Mają nom. = acc. = voc. Podobnie jak w innych językach, nie wszystkie przymiotniki da się stopniować. O tym decyduje znaczenie. Ogromna większość przymiotników stopniuje się regularnie, w superlatiwie przez dodanie issimus,a,um Łacińskie formy stopnia wyższego i najwyższego można oddawać w tłumaczeniu na polski w sposób zwykły lub opisowy, bez względu na sposób, w jaki zostały te stopnie utworzone w łacinie. O wyborze decyduje tylko natura języka polskiego, np. magis idoneus = bardziej stosowny lub stosowniejszy; felicissimus = najbardziej szczęśliwy lub najszczęśliwszy itd. GRADUS ELATIVUS to takie użycie SUPERLATIWU, w którym nie tłumaczymy stopnia wyższego lub najwyższego jako bardziej, najbardziej, naj- ale jako bardzo. Dzieje się tak wtedy, kiedy spotykamy któryś z tych stopni, ale nie w kontekście porównywania. Np.: Puella pulcherrima omnium = Dziewczyna najpiękniejsza ze wszystkich ale Puella pulcherrima hic habitat = tu mieszka bardzo piękna dziewczyna (elativus). bonus 3 (dobry bon, bonifikata, bonus), melior,ius (lepszy melioracja, ulepszenie gruntu), optimus (najlepszy optymalny) malus 3 (zły mal, malade, malice), peior,ius (gorszy pejoratywny, zły), pessimus (najgorszy pesymistyczny) magnus 3 (wielki magnifique, magnat), maior,ius (większy majority, większość), maximus (największy maksymalny) parvus 3 (mały parweniusz z małego miasteczka), minor,minus (mniejszy minus), minimus 3 ( najmniejszy (minimalny) multi,ae,a (liczni multimilioner), plures,plura (liczniejsi pluralizm), plurimi,ae,a (najliczniejsi pluralizm)

134 132 POSITIVUS. Przysłówki PRZYSŁÓWKI tworzymy od PRZYMIOTNIKÓW. Żeby utworzyć positivus przysłówka, dodajemy do TEMATU przymiotnika w stopniu równym odpowiednie przyrostki: przymiotnik I/II deklinacji -e III deklinacji dodajemy do tematu przymiotnik znaczenie temat cecha przysłówka przysłówek znaczenie carus,-a,-um drogi car- -e car-e drogo pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- -e pulchr-e pięknie brevis,e krótki brev- -iter brev-iter krótko sapiens,ntis mądry sapient- -er sapient-er mądrze COMPARATIVUS. Do TEMATU przymiotnika w stopniu równym dodajemy końcówkę -IUS przymiotnik znaczenie temat cecha przysłówka przysłówek znaczenie carus,-a,-um drogi car- car-ius drożej pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- pulchr-ius piękniej -ius brevis,e krótki brev- brev-ius krócej sapiens,ntis mądry sapient- sapient-ius mądrzej -iter zakończone na -ns -er SUPERLATIVUS tworzymy od przymiotnika na 3 sposoby (na tej samej zasadzie, co superlativus przymiotników) 1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostek rime do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer- + -rime). przymiotnik pulcher przysłówek pulcher-rime 2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek lime. przymiotnik facil-is przysłówek facil-lime 3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek -issime. przymiotnik car-us przysłówek car-issime

135 133 PRZYSŁÓWKI NIEREGULARNE POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS bene dobrze melius lepiej optime najlepiej male źle peius gorzej pessime najgorzej magnopere bardzo magis bardziej maxime najbardziej parum mało minus mniej minime najmniej multum wiele plus więcej plurimum najwięcej A BLATIVUS COMPARATIONIS/COMPARATIVUS (PORÓWNANIA). Jest to użycie przypadka Ablativus pojawiające się przy stopniach wyższych (comparatiwach). Służy do wyrażania porównania. Zastępuje konstrukcję z quam (niż) + nom. lub acc. W ablatiwie comparationis kładziemy osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy. a. Puer fortior est QUAM PUELLA = Puer PUELLĀ fortior est Chłopiec jest silniejszy NIŻ dziewczyna b. Avis celerior est QUAM EQUUS = Avis EQUO celerior est Ptak jest szybszy NIŻ koń c. Romani fortiores erant QUAM GERMANI = Romani fortiores GERMANIS erant Rzymianie byli dzielniejsi NIŻ Germanie d. Platonem plus QUAM ARISTOTELEM existimo = Platonem plus ARISTOTELE existimo Platona cenię bardziej NIŻ Arystotelesa 1. Zapisz zdania posługując się ablatiwem comparationis. Przetłumacz je. a. Argentum quam aurum vilius est... b. Aurum quam virtus vilius est.... c. Exegi monumentum quam aes perennius.. d. Hoc est quam sol clarius e. Nihil citius quam lacrimae arescit.... f. Ex Nestoris lingua quam mel dulcior fluit oratio.

136 Od podanych przymiotników utwórz przysłówki w stopniu równym. Przetłumacz utworzone formy. przymiotnik przysłówek tłumaczenie przymiotnik przysłówek tłumaczenie clarus 3 similis,e turpis,e verus 3 sapiens,ntis felix,icis utilis,e certus 3 3. Od podanych przymiotników utwórz stopień wyższy. Przetłumacz utworzone formy. przymiotnik comparativus tłumaczenie przymiotnik comparativus tłumaczenie castus 3 aequus 3 difficilis,e citus 3 acer,cris,e humilis,e strenuus 3 mobilis,e 4. Od podanych przymiotników utwórz stopień najwyższy. Przetłumacz utworzone formy. przymiotnik superlativus tłumaczenie przymiotnik superlativus tłumaczenie miser, era, erum dulcis,e parvus 3 fortis,e iustus 3 pauper,eris,e dissimilis,e crudelis,e 5. Przetłumacz zadania. a. Aeschines, orator Graecus celeberrimus, Memoria inquit Themistoclis et Aristidis apud Athenienses immortalis erit. Illius, quod nobis magnam classem comparavit, huius, quod pecuniam publicam maxima diligentia administravit. b. Romulus, vir excellentissimā prudentiā, urbi, quam condere in animo habebat, locum maxime idoneum delegit. Neque enim eam ad mare admovit, quod ei facillimum fuit, neque in ostio Tiberis fluminis construxit, quem in locum multis annis post rex Ancus coloniam deduxit.

137 135 c. Caesar et Hannibal clarissimi omnium imperatorum fuerunt. Hic ipse sibi veneno mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt. d. Hoc dictum Ciceronis clarissimum est: Res publica mihi carior est quam vita mea. Melle dulcior fluxit oratio - de pulcherrima oratione Cicero dixit. e. Apud Helvetios longe nobilissimus et potentissimus fuit Orgetorix. 6. Przetłumacz zdania. a. Fertilissima et felicissima regio Italiae Campania erat. Sed clarissima et florentissima omnium urbium Italiae Roma erat. b. Graeci fama litterarum et artium praestantiores erant, Romani peritia rei militaris et fortitudine. Romani enim fortiores Graecis erant.. c. Exercitus populi Romani fortissimi et audacissimi erant, duces eorum belli peritissimi d. Pericles vir acerrimi ingenii erat, mors tamen Periclis miserrima erat, nam pestilentia taeterrima Pericli causa mortis erat......

138 136 e. Mores Germanorum antiquorum similiores moribus Scytharum quam Romanorum erant. Romanis pulcherrima aedificia erant, Germanis humillima angustissimaque f. Magnum erat regnum Persarum, maius Alexandri Magni, maximum quidem imperium Romanorum.. g. Vincula verae amicitiae firmiora ferro sunt.. h. Vita turpis miserior morte honesta est.. i. De misera morte Hectoris poeta plura quam de Achillis morte narravit. k. Nihil est anno velocius (Ov. Met.) l. Nihil est bello civili miserius (Cic. Ad fam. ). m. Nihil est veritatis luce dulcius (Cic. Lucullus). 7. Przetłumacz zdania. a. Quo studiosius id absconditur, eo magis apparet. b. Video meliora proboque, deteriora sequor. c. Potius sero quam numquam. d. Heu, Fortuna, quis est crudelior in nos te deus? e. Melior est canis vivus leone mortuo. f. Exegi monumentum aere perennius. g. Fama candida rosa dulcior. h. Fames est optimus coquus. i. Ignorantia futurorum malorum utilior est quam scientia. k. Deo Optimo Maximo (D.O.M.) l. Iucundiorem facit libertatem servitutis recordatio. m. Fertilior seges est alienis semper in agris. n. Fertilissimus in agro oculus domini est. o. Melius est abondare quam deficere. p. Optimum medicamentum quies est. q. Maximum ius est saepe maxima iniuria. r. Et optima et pessima pars corporis est lingua.

139 Przetłumacz fragment tekstu Marcina Kromera Polonia, sive de situ, populis, moribus, magistratibus et Republica Regni Poloni libri II. Magna sunt enim nunc Polonis variarum rerum cum ceteris gentibus commercia. Exportantur autem imprimis siligo, triticum, hordeum, avena et alia legumina, linum, coria boum, sebum, alutae, mel, cera, succinum, pix, cinis, mali, asseres ceteraque materies navibus et domibus apta; cervisia quoque et herba quaedam lanis et serico idonea. Iam vero et boum, vervecum et equorum permagna vis non modo finitimis, verum etiam remotioribus populis suppeditatur. Equi partim propter pernicitatem et laboris incommodorum tolerantiam, partim propter molliorem incessum a remotioribus etiam populis expetuntur. Importantur autem vicissim aliunde panni non modo serici ( ), margeritae item et gemmae et pelles pantherinae, vulpinae, lupinae, ursinae et aliarum ferarum, quarum maiorem copiam producunt interiores septentrionis orientisque silvae. Importantur salsamenta et vento vel sole durati pisces marini ( ). Boum etiam copiam auget uber pascuis Valachia sive Moldavia et Bessarabia, sicut equorum Ungaria. Vina plurima ex eadem Ungaria et Moravia, ex Austria, Italia, Creta et Graecia importantur. ( ) Moscovia est regio longissima latissimaque. Terra Moscoviae plana est, silvis, aquis quoque fluminibus, piscibus et feris, quemadmodum Lithuania, plena, sed frigidior et septentrionalior, unde pecudes et pecora parva sunt et mutila absque cornibus quasi semper propter frigus, homines vero procerae, altae et robustae staturae sunt. Bibunt aquam, medonem et kwassecz, id est fermentatos liquores. ( ) Monetam habent argenteam puri argenti, dzingis nominatam, maiorem et minorem, formae oblongae. Moscua est civitas principalis satis magna, bis maior, quam Florentia Tusciae, aut bis maior, quam Praga, Bohemiae urbs. Verum Moscua lignea est, non murata, plurimas habet plateas, et ubi una platea finitur, altera non statim incipit, sed campus mediat. Nobilium domus sunt maiores, plebeorum vero humiles. 9. Przetłumacz tekst De domo ac vita Romanorum Domus Romana primo ex atrio, tablino paucisque cubiculis sive cameris constabat. In atrio mater familias negotia domestica conficiebat, ibi cenam parabat, lanam tractabat puellasque docebat. In atrio liberi quoque ludebant. Pater familias post negotia in tablinum se recipiebat ibique requiescebat aut amicos accipiebat. Antiquissimi Romani multo simpliciorem et modestiorem vitam agebant quam posteriores. Deos quoque sinceriore religione colebant. Posterioribus vero temporibus opulentiores Romani magnificas domos cum pulchris porticibus aedficabant et cenas elegantissimas parabant. Cives opulentissimi parietes domuum marmore, auro pulcherrimisque picturis ornabant vitamque curis vacuam agebant. Nullus locus domestica sede iucundior

140 Przetłumacz tekst De uxoribus Romanis. Antiquissimis temporibus uxores Romanae plerumque domi manebant et negotia domestica conficiebant. Si forte negotiis liberae erant, amicas visitabant et cum eis inter colloquia et sermones tempus suaviter agebant. Posterioribus vero temporibus uxores Romanae multo liberius elegantiusque vivebant. Nam et ludos publicos frequentabant et cenis elegantissimis crebrius intererant. Liberos rarissime educabant, sed curam eorum ancillis et servis mandabant. Ipsae corpora curabant, vestes egregias induebant capillosque curiosissime comebant magnam diei partem in his rebus consumentes. Tales uxorum mores multi Romani non probabant, sed antiquos mulierum mores libentissime in memoriam revocabant. 11. Przetłumacz zdania. a. Lingua celerior est mente. b. Nemo melior fuit homine illo, nemo clarior, nemo honestior. c. Epicurus putavit solem aut tantum esse, quantum videmus, aut paulo maiorem. d. Quid stultius est, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? e. Graviores et difficiliores animi sunt morbi, quam corporis. f. Antiqui putabant nihil sale et sole utilius esse. g. Turpis vita morte ipsa peior. h. Utilius est fortes milites esse quam grandes. i. Proletarii erant pauperrimi homines in plebe Romana. j. Vetera proverbia breviter et simpliciter verbis prudentiam exprimunt. k. Aures nostrae audita velocius quam lecta praetereunt. l. Imitatio bonorum hominum ex indoctis doctos, ex doctis doctiores facit. m. Sallustius, auctor certissimus, scripsit tam Tigris, quam Euphratis in Armenia fontes reperiri. n. Laco quidam homini, dicenti maximum esse hostium numerum, respondit: Tanto maior gloria nostra erit. DEO OPTIMO MAXIMO Bardzo dobre odświeżenie Najlepszemu daję najmocniej

141 Przetłumacz zdania. Znajdź w tekście wszystkie przymiotniki/przysłówki, wypisz je i podaj od każdego pozostałe stopnie zachowując część mowy, przypadek, liczbę i rodzaj. a. In Sicilia Dionysium tyrannum diu crudelissime in cives saevivisse et saepissime sine ulla causa multos homines interfecisse scriptores tradunt b. Satellites regis hostium ducem subito comprehenderunt et cito ad ipsum regem duxerunt. c. Omnium oratorum Romanorum praestantissimum celeberrimumque Ciceronem fuisse constat.... d. Clariora sunt nomina poetarum Graecorum nominibus poetarum Romanorum.. e. Cicerone eloquentior Demosthenes ille Atheniensis erat f. Populum Romanum potentissimum omnium fuisse omnes scimus... g. Populus Romanus multarum regionum multorumque fortium, audacium bellicosorumque populorum Europae dominus erat h. Suavia esse carmina Catulli, praestantiora Vergilii, suavissima tamen et praestantissima Horatii multi putant... SENTENCJE 1. Aetate prudentiores reddimur. 9. Melius nobis est quam heri. 2. Amicus magis necessarius quam aqua et ignis. 10. Mortuo vilior. 3. Bene natis turpe est male vivere. 11. Multae manus onus levius reddunt. 4. Ex minimis initiis maxima. 12. Nihil dulcius quam omnia scire. 5. Femina nihil pestilentius. 13. Sale nihil utilius. 6. Iucundissima navigatio iuxta terram, ambulatio 14. Simiarum pulcherrima etiam deformis iuxta mare. est. 7. Libero lecto nihil dulcius. 15. Senecta leonis praestantior hinnulorum 8. Mors optima rapit, deterrima relinquit. iuventa.

142 146 LECTIO VNDEdevicesima LEKSYKA III 1. Czy znasz te sentencje? a. Audi, vide, tace, si vis vivere in pace. b. Aliena nobis, nostra plus aliis placent. c. Plenus venter non studet libenter. d. Pax huic domui et omnibus habitantibus in ea. e. O fallacem hominum spem! f. I in malam crucem! g. Varium et mutabile semper femina est. h. Dominus dedit, Dominus abstulit. i. Ama et fac, quod vis. j. Aut amat, aut odit mulier, non est tertium. k. Citius, altius, fortius. l. Sine labore non erit panis in ore. 2. Kto to powiedział? Przyporządkuj. Alea iacta est 1 M. Tullius Cicero Cogito ergo sum 2 populus Romanus Galilaee, vicisti 3 Renatus Cartesius Noli turbare circulos meos 4 Tiberius Claudius Nero O, tempora, o mores! 5 Flavius Claudius Iulianus (Apostata) Panem et circenses 6 Pontius Pilatus Qualis artifex pereo! 7 L. Annaeus Seneca Ecce homo 8 G. Iulius Caesar Res sacra miser 9 M. Portius Cato Carthaginam delendam esse censeo 10 Αρτιμήδης (oryginalnie po grecku)

143 Przetłumacz zdania. Napisz, z jakimi przypadkami łączą się podkreślone PRZYIMKI. a. Ante mortem nemo est beatus. ante łączy się z. b. Vera amicitia usque ad ultimum vitae diem manebit. usque ad łączy się z c. Etiam adversus infimos iustitiam vir iustus servabit. adversus łączy się z d. Est modus in rebus, sunt certi denique fines, quos ultra citraque nequit consistere rectum. in łączy się z.; ultra łączy się z. e. Romani Galliam, quae iis cis Alpes sita erat, Galliam Cisalpinam appellabant. cis łączy się z. f. In bellis civilibus cives contra cives pugnaverunt. contra łączy się z. g. Constat amicitiam nisi inter bonos esse non posse. inter łączy się z. h. Iliacos intra muros peccatur et extra. intra łączy się z ; extra łączy się z i. Intra fortunam quisque manento suam! m. Penes Deum est custodia totius mundi. penes łączy się z. n. Post nubila Phoebus. post łączy się z. o. Nireus post Achillem pulcherrimus erat omnium Graecorum, qui cum Agamemnone contra Troianos profecti erant. cum łączy się z. p. Vixerunt praeter Achillem multi viri fortes, quos poetae celebraverunt. praeter łączy się z q. Prope Tiberim situs erat Campus Martius. prope łączy się z. r. Virtus perseipsa splendet. s. Secundum naturam vivere oportet. secundum łączy się z. t. Asia orientem versus, Africa meridiem versus contra Europam sita est. Padus orientem versus, Tiberis et Arnus occidentem versus fluunt. versus łączy się z. u. Romani Germanos ultra Rhenum armis prosecuti sunt. ultra łączy się z v. Caelum, non animum mutant, qui trans mare currunt. trans łączy się z.. A Iove principium! a/ab łączy się z.. Ab ortu solis ad occasum magnitudo et sapientia Dei tota natura praedicatur; totus mundus est templum Dei.. Infantes absque parentum labore loqui discunt. absque łączy się z.. De mortuis nil nisi bene. de łączy się z.. Omnia mea mecum porto.. Pax vobiscum.

144 148. Animus immortalis non cum corpore interibit.. Noscitur ex socio, qui non cognoscitur ex se. ex łączy się z.. Alexander Magnus omnia Oceano tentus vicit. tentus łączy się z.. Nulla salus sine virtute est. sine łączy się z.. Nil sine magno vita labore datur mortalibus.. Prae lacrimis homo infelicissimus loqui non poterat. prae łączy się z.. Incidit in Scyllam, qui vult vitare Charybdim. in łączy się z.. Impia sub dulci melle venena latent. sub łączy się z. o. Omnia sub leges mors vocat atra suas. 4. Przetłumacz tekst De ranarum rege (ćwiczenie na zaimki i przyimki) a. Określ formy wszystkich zaimków (formy podstawowe, przypadek, liczba, rodzaj). Jaki to rodzaj zaimka (wskazujący, względny, pytajny, zwrotny, dzierżawczy, osobowy)? b. Znajdź wszystkie przyimki i napisz, z jakimi przypadkami łączą się w tym tekście Aliquando ranae ab ipso Iove regem postulaverunt. Iuppiter igitur truncum in paludem praecipitavit et dixit: Is a vobis rex habebitur. Ab eo igitur regemini. Ranae tamen regem timebant et diu timentes sub aqua latebant. Tandem ex aqua se emergere incipiebant et regi suo appropinquabant. Sed deinde regem illum immobilem esse viderunt. Ita igitur inter se ridentes dicebant: Talis rex ab omnibus deridebitur, tali regi nos quoque parere nolumus. Itaque novum regem ab eodem deo postulaverunt. Tum Iuppiter ciconiam eis misit, quae ex eo tempore ranis omnibus praeest. 5. Przetłumacz tekst De sene et Morte (ćwiczenie na czasowniki z przedrostkami) a. wypisz z tekstu wszystkie czasowniki zaczynające się od przedrostków ad, de, ex, in (im), inter, con (col-) napisz jak wyglądały przed złożeniem, np. : af-fui = ad + fui. podaj znaczenia tych czasowników. Aliquando senex vita et labore fatigatus ligna in silva colligebat et sub vesperum ex silva excessit, nam ante noctem in casam venire concupivit. Sed brevi tempore onere magno et itinere longo defatigatus ligna deposuit lapidique desedit. Ibi lacrimans conclamat: O, quam misera, quam gravis, quam infelix vita mea est! Deinde magna voce Mortem advocavit dicens: O, Mors, veni ad me! Mors contenta cito ad senem advenit eumque interrogavit: Quid tibi vis? Quam animadvertens senex perterritus a consilio deflexit et Nihil dixit. Tantum impone inquit umeris meis fascem lignorum.

145 149 equus,i = koń; aequus 3 = słuszny vere (przysłówek od verus 3) = zaprawdę ver,veris n = wiosna; salutaris,e = zbawienny; saluto,are = pozdrawiać 1. Przestrzeń i ruch. a. orbis terrarum świat b. urbes adire zwiedzać miasta 2. Życie i śmierć; szczęście i nieszczęście. Quod vere iustum et dignum, aequum et salutare sprawiedliwie jest wiosną pozdrawiać i konia IDIOMY I WYRAŻENIA a. voluptatem capere ex aliqua re czerpać z czegoś rozkosz b. senectute confici być wycieńczonym starością c. sitim colligere / exstinguere uczuć / ugasić pragnienie d. famem explere zaspokoić głód 3. Stosunki ludzi z ludźmi. a. laudibus efferre aliquem wynosić (obsypywać) kogoś pochwałami b. honorem habere alicui oddawać komuś cześć 4. Usposobienie duszy; afekty a. de salute desperare zwątpić w ocalenie b. dolore aliquem afficere sprawić komuś ból 5. Czynności umysłu i woli. a. mente agitare aliquid rozważać coś w myśli b. animum attendere ad aliquid zwrócić na coś uwagę 6. Pojęcia moralne. a. bonos mores corrumpere psuć dobre obyczaje 7. Religia i kult. a. manus ad sidera tollere wznosić ręce do nieba 8. Wojna. a. copiae pedestres / equestres wojska piesze / konne b. disciplina militaris karność wojskowa c. proelium equestre potyczka konna d. proelium navale / pugna navalis potyczka morska / bitwa morska e. pugna Cannensis / Marathonia / Salaminia etc. bitwa pod Kannami / Maratonem / Salaminą itd. f. fuga salutem petere szukać ocalenia w ucieczce

146 Napisz po łacinie. a. W bitwie morskiej pod Salaminą żołnierze Persów zwątpili w ocalenie i wznosili ręce do nieba. b. Żeglarze postanowili wyjść na ląd, ugasić pragnienie i zaspokoić głód. c. Wojska piesze i konne szukały ocalenia w ucieczce. d. Ulisses powierzył się morzu, zwiedził wiele miast, oddawał cześć bogom i nigdy nie zwątpił w ocalenie. e. Twój list sprawił mi wielki ból, nie mogę czerpać z niego rozkoszy, chociaż obsypujesz mnie pochwałami. f. Rzymska karność wojskowa zadziwiała cały świat.

147 151 LECTIO vicesima ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI A CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam infinitivus czynny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE PERFECTI dodając zawsze końcówkę ISSE. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany lub niedokonany, w zależności od kontekstu. SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfecti activi w ACI NA TEMACIE PERFECTI amav-isse że (po)kochał, -ła, ło że (po)kochali, -ły, -ły vid-isse że zobaczył, -ła, -ło że zobaczył, -ły, -ły leg-isse że (prze)czytał, -ła, -ło że (prze)czytali, -ły, -ły audiv-isse że (u)słyszał, -ła, -ło że (u)słyszeli, ły, -ły fu-isse że był, -ła, -ło że byli, -ły, -ły TEN SAM INFINITIVUS STOSUJEMY DLA IMPERFECTUM, PERFECTUM, PLUSQUAMPERFECTUM ACTIVI kon. I: kon. II: kon. III: kon. IV: niereg. temat perfecti + - isse amav-isse vid-isse leg-isse audivi-isse fu-isse, potu-isse itp. Sposób budowania ACI w perfectum activi perfectum activi verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus Puer epistulas scripsit. Pueri epistulam scripserunt. Video puerum epistulas scripsisse. Video pueros epistulam scripsisse. Widzę, że chłopiec listy (na)pisał. Widzę, że chłopcy list (na)pisali.

148 Przetłumacz tekst Nasica Ennium poetam visitat Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio quaerenti ancilla dixit dominum domi non esse. Nasica tamen sensit illam id domini iussu dixisse et poetam domi fuisse. Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica exclamat se domi non esse. Cui Ennius: Quid? Ego non cognosco vocem tuam?! Huic Nasica: Homo es impudens. Ego ancillae tuae dicenti te domi non esse credidi, tu mihi non credis ipsi? 2. Uzależnij zdania od podanych w nawiasach czasowników tworząc konstrukcje ACI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Iuppiter omnes deos deasque ad epulas convocaverat. (Poetae tradunt) b. Dux vulnus mortiferum accepit. (Milites viderunt) c. Ulixes noluit bello Troiano interesse. (Homerus narrat) d. Romani multa bella cum hostibus gerebant. (Constat) e. Graeci Troiam ceperunt omnesque incolas necaverunt (In libro Iliados legimus) f. Omnibus militibus una spes erat et una via salutis. (Imperator dixit) g. Hannibal a puerulo gentem Romanam oderat et cum Romanis semper pugnare iurabat. (Scimus)

149 W tekście a. uzależnij zdania od czasowników w nawiasie tworząc konstrukcje ACI. Przetłumacz zmieniony tekst. W tekście b. usuń wszystkie konstrukcje ACI. Przetłumacz zmieniony tekst. a. De Latino, Latii domino ac regulo Aliquando in Latio Latinus regnaverat (fabula fert). Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis advenit (Livius nobis tradidit). Latinus, terrae dominus, advenas viderat, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit (legimus): Unde venistis? Ubi habitabatis? Quid quaeritis? Aeneas respondit (constat): Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitabamus. Postquam Troia ceciderat, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus. Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt Aeneasque Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit (fama est). Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit (historici scripserunt)

150 154 b. De Romanorum proavo Aeneam Romanorum proavum fuisse scimus. Audivistis enim Aeneam cum paucis amicis Troiam a Graecis captam reliquisse. Vergilius narrat Troianos primum in Macedoniam venisse. Etiam Livius ex Macedonia Aeneam in Siciliam navigavisse, postremo in Italiam venisse tradidit. Tum in Italia Latinum regnavisse eaque loca tenuisse scitis eumque Laviniam, filiam suam, Aeneae in matrimonium dedisse non ignoratis. Tum Aeneam novum oppidum aedificavisse idque oppidum Lavinium appellavisse constat

151 Przetłumacz list Aleksandra Wielkiego do Arystotelesa. Alexander Aristoteli salutem dicit. Vicimus hostes et superavimus arenas. Sed ex ordine omnia describam. Postquam exercitum in Asiam transportaveram, Persas ad Granicum flumen proelio atroci vici totamque Asiam servitute barbarorum liberavi. Scire debes plurimas urbes ipsas mihi se tradidisse, paucas portas clausisse, eas autem me vi et armis cepisse. Regem ipsum Dareum ad Issum pugna atrocissima vici magnamque praedam feci. Una Tyrus, quae in insula posita est, portas clauserat. Eam urbem terra marique oppugnavi et septimo mense cepi. Paulo post exercitum in Aegyptum duxi eamque Persarum provinciam facile expugnavi et incolis libertatem reddidi. In ora Aegypti urbem condere constitui, quae Alexandria vocabitur. Ex Aegypto iter difficillimum per areas ad Hammonis oraculum feci. In eo itinere graves labores toleravimus; laudabilis autem erat militum ducumque meorum patientia et constantia. Misi tibi, memor tui, lapides raros, plantarum et animalium genera varia. Vive valeque, magister carissime.

152 156 LECTIO VICESIMA PRIMA TEMAT SUPINI: PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti temat supini duc/o ducere dux/i duct/um 1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. SUPINUM indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus perf. act. indicativus perf. pass. indicativus praes. pass. PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI NA TEMACIE SUPINI SUPINUM to forma podstawowa czasownika. Jest zawsze zakończona na um. TEMAT SUPINI uzuskujemy odcinając od formy podstawowej um. Temat ten służy za podstawę tworzenia dwóch participiów (perfecti passivi i futuri activi) i trzech czasów w stronie biernej (perfectum, plusquamperfectum, futurum II). Samo SUPINUM jest rzeczownikiem odsłownym. Pojawia się rzadko. Występuje w dwóch formach: 1. supinum na um (forma podstawowa) pełni funkcję akuzatiwu. Oznacza cel czynności przy czasownikach oznaczających ruch, np.: Legati salutatum veniunt = Posłowie przybywają aby pozdrowić; Ad Caesarem legatos miserunt auxilium rogatum = Posłali do Cezara posłów aby prosili/ aby prosić/ z prośbą o pomoc. 2. supinum na u (po odcięciu m od formy podstawowej) pełni funkcję ablatiwu. Występuje przy niektórych przymiotnikach, np.: facilis dictu = łatwy do powiedzenia; difficilis factu = trudny do zrobienia; hoc est iucundum auditu = to jest przyjemne w słuchaniu

153 157 NA TEMACIE SUPINI PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) jest to imiesłów czasu przeszłego dokonanego strony biernej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów przymiotnikowy bierny (z zachowaniem aspektu dokonanego): pochwalony, napomniany, zamknięty, zrobiony itp. lub nieosobowo, przez imiesłów przysłówkowy uprzedni: pochwaliwszy, napomniawszy, zamknąwszy, zrobiwszy itp. PPP odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n. Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki us m, a f, um n infinitiv. supinum temat supini laudare laudatum laudat- laudat-us monere monitum monit- pochwalony monit-us upomniany legere lectum lect- lect-us przeczytany audire auditum audit- audit-us usłyszany participium perfecti passivi laudat-a pochwalona monit-a upomniana lect-a przeczytana audit-a usłyszana laudat-um pochwalone monit-um upomniane lect-um przeczytane audit-um usłyszane NA TEMACIE SUPINI PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) jest to imiesłów czasu przyszłego strony czynnej. Tłumaczymy je oddając czynność przyszłą przez imiesłów mający, mający zamiar + bezokolicznik w stronie czynnej. PFA odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n. Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki urus m, ura f, urum n. infinitiv. supinum temat supini laudare laudat/um laudat- laudat-urus mający chwalić monere monit/um monit- monit-urus mający upominać legere lect/um lect- lect-urus mający czytać audire audit/um audit- audit-urus mający słuchać esse fut-urus mający być participium futuri activi laudat-ura mająca chwalić monit-ura mająca upominać lect-ura mająca czytać audit-ura mająca słuchać fut-ura mająca być laudat-urum mające chwalić monit-urum mające upominać lect-urum mające czytać audit-urum mające słuchać fut-urum mające być

154 PPP występuje bardzo często, jest podstawą wielu innych form; PFA występuje rzadko. 2. PFA różni się od PPP tylko cząstką UR: amatus amaturus. Dzięki tej cząstce jest łatwe do rozpoznania w tekście. 3. Temat praesentis, perfecti i supini - formy podstawowe czasownika - NIGDY nie wygladają identycznie. Najczęściej każdy jest inny. ama- amav- amat- lub fer- tul- lat- 4. Jeśli widzisz formę supini na um, masz raczej do czynienia z PPP niż czystym SUPINUM. NOTA BENE 1. Od podanych czasowników utwórz supinum w obu przypadkach, ppp, pfa i ppa. Przetłumacz je. participium formy podstawowe supinum perfecti passivi futuri activi futuri passivi praesentis activi dico,3,dixi,dictum facio,3, feci, factum amo 1 mollio 4 paro 1 ago,3,egi,actum punio 4 video,2,vidi,visum

155 Napisz po łacinie: a. kochający ojciec b. niewiarygodne do powiedzenia c. wódz mający zamiar zrobić d. pochwaleni żołnierze e. most wart zniszczenia f. przybywa, aby ukarać g. zwyciężone wojsko h. myślący człowiek i. mężczyzna mający zamiar iść j. wojna mająca być prowadzoną k. pytający ludzie l. tłum idzie, aby oglądać m. zerwany owoc n. wszyscy mający (zamiar) uwierzyć o. podany przykład p. rzecz trudna do uwierzenia q. król mający (zamiar) zwyciężyć r. miasto mające być założonym s. rosnące niebezpieczeństwo 3. Napisz po łacinie: a. Widzę żołnierzy robiących most -... b. Widzę, że żołnierze robiący most przynoszą zgromadzone kamienie - c. Posyłam ci ten napisany list wart przeczytania -...

156 160 d. Spiesząc na rynek mówca powtarzał przygotowaną mowę - e. Mając zamiar wyjechać/wyjść z Rzymu zobaczyliśmy stojących u bram ludzi -. f. Powiedziałeś to mającej zrobić te rzeczy? -... g. Idę na siusiu (żeby zrobić siusiu) lub na kupkę (żeby zrobić kupkę) -. h. Mam wartą przeczytania książkę, trudną do kupienia, przysłaną mi przez przyjaciela mającego zamiar przyjechać, aby zwiedzić miasto 4. Do podanego participium dopisz 3 pozostałe zachowując przypadek i liczbę oraz dostosowując je do rzeczownika. Przetłumacz utworzone formy wraz z towarzyszącymi im rzeczownikami. a. puella amans. b. lex servanda.. c. animal occidendum d. parentes castigantes... e. rex victus f. imperator electurus. 5. Przetłumacz: a. Narrata refero. b. Quod scire vis de carminibus scribendis, difficile dictu est de singulis. c. Milites nostri ad urbem oppugnandam venerunt incolas liberaturi. d. Mater pompam me spectatum ducit. e. Dionisius tyrannus, Syracusis expulsus, Corinthi pueros docebat. f. Cn. Marcius Coriolanus ad urbem accessit patriam et cives oppugnaturus.

157 161 g. Equi donati dentes non inspiciuntur. h. Orgetorix, dux Helvetiorum, regni cupiditate adductus, coniurationem fecit. i. Eo tempore in regia prodigium visu eventuque mirabile fuit. k. Quemadmodum stultus est, qui equum empturus non equum conspicit, sed statum eius ac frenos, sic stultissimus videtur, qui hominem contemnit ex veste eum aestimans. l. Helvetii omnium rerum inopia adducti, legatos de pace ad Caesarem miserunt. m. Pessimum inimicorum genus - laudantes. n. Haec a me dicenda non solum nuntiatu tristia, sed etiam auditu acerba sunt. o. Stultitia est, pater, venatum ducere invitas canes. Hostis est uxor, invita quae viro nuptum datur. p. Laesa maiestas q. Facile dictu, difficile factu 6. Przetłumacz tekst De leone et musculo. Prope leonem dormientem musculi ludebant. Unus eorum leoni appropinquavit atque animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit. Paulo post leo per silvam praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit. Diu frustra ex rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus acribus rete rupit et leonem periculo liberavit.

158 a. Wskaż przyczyny błędów powstałych w poniższym tłumaczeniu. 1. Unus eorum (musculorum) animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus vitam ei donavit. Tylko jeden zwierz panował nawet we śnie. Mysz przebudziła lwa ze snu i chciał on ją ładnie zjeść z cebulą. 2. Musculus vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus acribus rete rupit et leonem liberavit. Myszka zawołała lwa, będąc mu dłużną za życie, usłyszała nagle, jak zbliżał się do niej zębaty, sprytny lew ach biada mi biada. 7. Przetłumacz tekst De amicitia. Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem conspexerunt. Tum alter eorum celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat ante oculos mortem. Tum ursus mortuorum corpora non attingit in mentem ei venit. Itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius temptavit, denique discessit iuvenem intactum relinquens. Tum alter amicorum ex arbore descendit et amicum per iocum interrogavit: Quid ursus tibi in aures insusurravit? Pulchrum et notum proverbium respondit alter Amicus certus in re incerta cernitur..

159 a. Wskaż przyczyny błędów powstałych w poniższym tłumaczeniu. 1. Dwóch przyjaciół wędrowało przez góry, nagle z boku zaczął zbliżać się niedźwiedź. Wtedy następny schodził szybko z drzewa, następny pewny siebie zadeptał zaniedbanego na śmierć. Wtedy nieprzytomne ciało niedźwiedzia przylgnęło w szczękach uległo złagodzeniu. W taki sposób biedny położył siebie na ziemię i oddychali razem. Niedźwiedź oddalił się od zwłok, nietknięty młody został osierocony. Wtedy następny młody zszedł z drzewa i zapytał: Co niedźwiedź tobie powiedział? Piękne i sławne przysłowie: Wiernych przyjaciół poznaje się w zawodzie. 2. Tum ursus mortuorum corpora non attingit in mentem ei venit. Itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Wówczas niedźwiedź śmiertelny (niebezpieczny) ciała nie dosięgnie w głowie sobie wyjaśnił. Zatem, by pokazać uległość, wstrzymał oddech. Wtedy martwego ciała niedźwiedź nie dotknie w myślach biada mi dojść do czegoś. I tak ziemie rozciągnął, porzucił go i westchnął. Wtedy niedźwiedź martwych ciał nie dotyka doszedł w myślach tamten. Wtedy niedźwiedź dotknął ciała w brodzie łaska. Silne ciało niedźwiedzia zostawiło młodego nietkniętego. Wtedy ciało niedźwiedzia nie dosięgło go, ale zbliżył się z brodą. I następnie pokornie powalił się.

160 Przetłumacz zdania. a. Rogantibus potius quam imperantibus parebimus. b. Dividiacus Haeduus dolore affectus a Caesare multis verbis flens petere coepit c. Nonnulla animalia in aqua viventia in terra quoque aliquamdiu vivere possunt. d. Helvetii rapientes et diripientes per fines Haeduorum iter fecerunt. 9. Przetłumacz zdania. a. Accessit ad Iesum mulier habens alabastrum unguenti pretiosi et effudit super caput ipsius recumbentis. b. Corpus meum dedi percutientibus et genas meas vellentibus. Non averti me ab increpantibus et conspuentibus in me. c. Quam pulchri pedes annuntiantis et praedicantis pacem, annuntiantis bonum, praedicantis salutem! Quam speciosi pedes evangelizantium pacem! d. Beatus Andreas orabat dicens: Domine, Rex aeternae gloriae, suscipe me pendentem in patibulo. Biduo vivens pendebat in cruce beatus Andreas pro Christi nomine et docebat populum. e. Lex Domini perfecta, recreans animam; praescriptum Domini firmum, instituens rudem; praecepta Domini recta, delectantia cor; mandatum Domini mundum, illustrans oculos. f. Pueri Hebraeorum portantes ramos olivarum obviaverunt Domino clamantes et dicentes: Hosanna in excelsis!

161 165 LECTIO VICESIMA SECUNDA INDICATIVUS PERFECTI, PLUSQUAMPERFECTI, FUTURI EXACTI PASSIVI VERBA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti temat supini duc/o ducere dux/i duct/um 1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. supinum indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus perf. act. participium perf. pass indicativus praes. pass. participium praes. act. INDICATIVUS, PERFECTI PASSIVI NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE PERFECTUM jest czasem przeszłym dokonanym. PERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy perfectum activi na temacie perfecti). Passivum w perfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w praesens. Participium może pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem itd. i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej, np.: pochwalony. czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS. lego czytam lectum lect- lectus,a,um sum lectus,a,um sum INDICATIVUS I INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum 1sg. laudatus/a/um sum zostałem/am pochwalony/a monitus/a/um sum zostałem/am upomniany/a lectus/a/um sum zostałem/am przeczytany/a auditus/a/um sum zostałem/am wysłuchany/a 2 laudatus/a/um es monitus/a/um es lectus/a/um es auditus/a/um es 3 laudatus/a/um est monitus/a/um est lectus/a/um est auditus/a/um est 1pl. laudati/ae/a sumus moniti/ae/a sumus lecti/ae/a sumus auditi/ae/a sumus 2 laudati/ae/a estis moniti/ae/a estis lecti/ae/a estis auditi/ae/a estis 3 laudati/ae/a sunt moniti/ae/a sunt lecti/ae/a sunt auditi/ae/a sunt INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI: laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse

162 166 NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE PLUSQUAMPERFECTUM jest czasem zaprzeszłym. Używa się go zwykle dla wyrażenia czynności przeszłej uprzedniej w stosunku do innej czynności przeszłej (wyrażonej przez imperfectum lub perfectum). Np.: Muri, qui a Persis deleti erant, a Themistocle restituti sunt. = Mury, które zostały były zburzone przez Persów, prez Temistoklesa zostały odbudowane. PLUSQUAMPERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy plusquamperfectum activi na temacie perfecti). Passivum w plusquamperfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w imperfectum. Participium może pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem lub byłem itd. i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej lub niedokonanej, np.: pochwalony lub chwalony. czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS. lego czytam lectum lect- lectus,a,um eram lectus,a,um eram INDICATIVUS PLUSQUAMPERFECTI PASSIVI I II III IV laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum zostałem byłem zostałem byłem zostałem byłem zostałem byłem pochwalony upomniany przeczytany wysłuchany 1 laudatus/a/um eram monitus/a/um eram lectus/a/um eram auditus/a/um eram 2 laudatus/a/um eras monitus/a/um eras lectus/a/um eras auditus/a/um eras 3 laudatus/a/um erat monitus/a/um erat lectus/a/um erat auditus/a/um erat 1 laudati/ae/a eramus moniti/ae/a eramus lecti/ae/a eramus auditi/ae/a eramus 2 laudati/ae/a eratis moniti/ae/a eratis lecti/ae/a eratis auditi/ae/a eratis 3 laudati/ae/a erant moniti/ae/a erant lecti/ae/a erant auditi/ae/a erant INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI: laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse

163 167 INFINITIVUS PASSIVI CZASÓW PRZESZŁYCH. Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają wspólny infinitivus, służący wyłącznie do tworzenia składni (ACI, NCI). Jest to infinitivus perfecti. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI. Składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi w Accusativie (przy ACI) lub Nominativie (przy NCI) + infinitivus praesentis czasownika esse. czasownik supinum temat supini lego czytam lectum lect- ppp w accusatiwie SG: lectum/lectam/lectum PL: lectos/lectas/lecta czasownik posiłkowy esse INFIN. PERF. PASS. lectum/lectam/lectum lectos/lectas/lecta esse NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE FUTURUM EXACTUM (II) jest czasem przyszłym uprzednim. Używany jest zwykle dla oznaczenia czynności przyszłej uprzedniej (wcześniejszej) w stosunku do innej czynności przyszłej (wyrażonej przez futurum I). Np.: Ut semes facta erit, ita metes = Jak zasiew zostanie przez ciebie wykonany, tak zbierzesz. FUTURUM EXACTUM (II) PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy futurum exactum activi na temacie perfecti). Passivum w futurum exactum składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w futurum primum. Participium może pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa będę lub zostanę itd. i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej lub niedokonanej, np.: pochwalony lub chwalony. czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS. lego czytam lectum lect- lectus,a,um ero lectus,a,um ero I II III IV laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum zostanę pochwalony zostanę upomniany zostanę przeczytany zostanę wysłuchany 1 laudatus/a/um ero monitus/a/um ero lectus/a/um ero auditus/a/um ero 2 laudatus/a/um eris monitus/a/um eris lectus/a/um eris auditus/a/um eris 3 laudatus/a/um erit monitus/a/um erit lectus/a/um erit auditus/a/um erit 1 laudati/ae/a erimus moniti/ae/a erimus lecti/ae/a erimus auditi/ae/a erimus 2 laudati/ae/a eritis moniti/ae/a eritis lecti/ae/a eritis auditi/ae/a eritis 3 laudati/ae/a erunt moniti/ae/a erunt lecti/ae/a erunt auditi/ae/a erunt

164 168 NOTA BENE INDICATIVUS FUTURI EXACTI (II) PASSIVI 1. Formy perfecti, plusquamperfecti i futuri exacti passivi są DWUCZŁONOWE. Zanim dojdziesz do wniosku, że orzeczeniem zdania jest forma czasownika esse, zobacz, czy w pobliżu nie stoi participium perfecti passivi. 2. Pamiętaj, że w indicativie perfecti, plusquamperfecti i futuri exacti passivi participium może pojawić się w trzech rodzajach: laudatus m, laudata f, laudatum n i dwóch liczbach. Formy 1,2,3 os. pl. mają participium w trzech rodzajach liczby mnogiej: laudati m, laudatae f, laudata n. Participium musi tworzyć związek zgody z podmiotem: puer laudat-us est m sg.; puella laudat-a est f sg.; animal laudat-um est n sg.; pueri laudat-i sunt m pl.; puellae laudat-ae sunt f pl.; animalia laudat-a sunt n pl.; musisz zatem wybrać odpowiednią dla podmiotu formę. Działa to też w drugą stronę: dzięki wyglądowi participium, widzisz, w jakim rodzaju i liczbie jest podmiot, nawet jeśli po nim samym tego nie widać, np.: arbor caesa est; Persa occisus est itd. VERBA DEPONENTIA Verba deponentia, to czasowniki, które nie tworzą czynnych form odmiany (depono: pozostawiam, odkładam), mogą mieć wyłącznie łacińskie formy passivi. Formy te tłumaczymy na polski w sposób CZYNNY. Żadne verbum deponens nie może mieć łacińskiej czynnej formy odmiany, ani polskiego biernego tłumaczenia. Dlatego w przypadku deponentiów zachodzi rozbieżność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem. Jeśli w/w rozbieżność miedzy wyglądem a tłumaczeniem nie zachodzi, został popełniony błąd albo przy tworzeniu formy od verbum deponens, albo w tłumaczeniu jej na polski. 1. Verba deponentia nie są nieregularne należą zawsze do jednej z 4 koniugacji, odmieniają się, jak odmienia się każdy czasownik z tej koniugacji w stronie biernej. Od zwykłego czasownika w stronie biernej różni je to, że mimo biernej formy mają czynne znaczenie. Sposób tłumaczenia: czasownik I koniugacji indicativus praesentis passivi 1 sg. znaczenie zwykły czasownik laudo, laudare laudor jestem chwalony verbum deponens hortor, hortari hortor zachęcam 2. W słowniku poznasz łatwo verbum deponens po tym, że jego pierwsza foma podstawowa kończy się zawsze na -or, a nie na -o 3. Wszystkie verba deponentia mają w słowniku wszystkie formy podstawowe bierne. NOTA BENE

165 Verba deponentia mają zawsze tylko 3 formy podstawowe. Nie znaczy to, że są nieregularne. 5. Verba deponentia III koniugacji, podobnie jak zwykłe czasowniki, mogą należeć do koniugacji III, lub III miękkiej. NAJPOPULARNIEJSZE VERBA DEPONENTIA I hortor, hortari, hortatus sum zachęcam infitor, infitari, infitatus sum zaprzeczam moror, morari, moratus sum przebywam III amplector, amplecti, amplexus sum obejmuję aggredior, aggredi, aggressus sum podchodzę egredior, egredi, egressus sum wychodzę irascor, irasci, iratus sum gniewam się labor, labi, lapsus sum ślizgam się loquor, loqui, locutus sum mówię, rozmawiam morior, mori, mortuus sum umieram nascor, nasci, natus sum rodzę się obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam patior, pati, passus sum cierpię, znoszę proficiscor, proficisci, profectus sum wyruszam queror, queri, questus sum skarżę się sequor, sequi, secutus sum postępuję za kimś ulciscor, ulcisci, ultus sum mszczę się utor, uti, usus sum używam, korzystam II fateor, fateri, fassus sum wyznaję polliceor, polliceri, pollicitus sum obiecuję reor, reri, ratus sum sądzę vereor, vereri, veritus sum boję się IV blandior, blandiri, blanditus sum schlebiam mentior, mentiri, mentitus sum kłamię metior, metiri, metitus sum odmierzam molior, moliri molitus sum usiłuję orior, oriri, ortus sum rodzę się, wschodzę potior, potiri, potitus sum opanowuję PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH ZWYKŁEGO CZASOWNIKA I VERBUM DEPONENS formy podstawowe zwykłego czasownika 1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.) scribo scribere scripsi scriptum piszę pisać napisałem/-am aby napisać formy podstawowe verbum deponens 1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. utor uti usus sum używam używać użyłem

166 170 V ERBA SEMIDEPONENTIA Verba semideponentia, to czasowniki, które na pewnych tematach zachowują się jak deponentia, a na innych jak zwykłe czasowniki (semi: pół). Przebiega to konsekwentnie: jeśli jakaś forma podstawowa jest aktywna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany czynne. Jeśli forma podstawowa jest bierna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany bierne. Semideponentia zatem mogą mieć łacińskie formy passivi lub activi. Nigdy wyłącznie aktywne, nigdy wyłącznie pasywne. Formy te tłumaczymy na polski zawsze w sposób CZYNNY. Żadne verbum semideponens nie może mieć polskiego biernego tłumaczenia. W przypadku semideponentiów, na niektórych tematach zachodzi rozbieżność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem, na innych nie. Verba semideponentia nie są nieregularne należą zawsze do koniugacji II lub III. Wszystkie, z wyjątkiem jednego, semideponentia mają ten sam układ form podstawowych. Jedynie czasownik revertor (wracam) ma układ odmienny. UKŁAD CZYNNYCH I BIERNYCH FORM PODSTAWOWYCH SEMIDEPONENTIÓW 1. Typ gaudeo = forma czynna, forma czynna, forma bierna (wszystkie semideponentia) czynna czynna bierna 1.os.ind. praesentis activi infinitivus praesentis activi 1 os. ind. perfecti passivi supinum gaudeo gaudere gavisus sum cieszę się cieszyć się ucieszyłem się 2. Typ revertor = forma bierna, forma bierna, forma czynna (tylko revertor) bierna bierna czynna 1.os.ind. praesentis passivi infinitivus praesentis passivi 1 os. ind. perfecti activi supinum revertor reverti reverti wracam wracać wróciłem NAJPOPULARNIEJSZE VERBA SEMIDEPONENTIA II III audeo, audere, ausus sum odważam się confido, confidere, confisus sum ufam gaudeo, gaudere, gavisus sum cieszę się diffido, diffidere, diffisus sum nie ufam soleo, solere, solitus sum mam zwyczaj fido, fidere, fisus sum ufam revertor, reverti, reverti wracam

167 171 PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH ZWYKŁEGO CZASOWNIKA, VERBUM DEPONENS i VERBUM SEMIDEPONENS formy podstawowe zwykłego czasownika 1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.) scribo scriběre scripsi scriptum piszę pisać napisałem aby napisać formy podstawowe verbum deponens 1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. utor uti usus sum używam używać użyłem formy podstawowe verbum semideponens 1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. pass. fido fiděre fisus sum ufam ufać zaufałem 1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. act. revertor reverti reverti wracam wracać wróciłem Verba semideponentia na formach podstawowych czynnych tworzą odmiany wyłącznie w łacińskich formach czynnych, na formach podstawowych biernych tworzą odmiany wyłącznie w łacińskich formach biernych. Verba semideponentia nie mają ŻADNYCH tłumaczeń biernych. Może tu zdarzyć się, że formę czynną tłumaczymy czynnie (jak w zwykłym czasowniku), może zaś zdarzyć się, że formę bierną tłumaczymy CZYNNIE (jak w deponensie). 1. Zarówno verba deponentia, jak i semideponentia typu gaudeo tworzą trzy formy czynne. Są to: a. participium praesentis activi, np.: sequor 3 = sequens (postępujący za); gaudeo 2 = gaudens (cieszący się) b. participium futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequuturus,a,um (mający zamiar postąpić za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurus (mający zamiar cieszyć się ) c. infinitivus futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequturum,am,um,os,as,a esse (że postąpię za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurum,am,um,os,as,a esse (że ucieszę się) 2. UWAGA: od czasownika morior, mori, mortuus sum pfa jest moriturus,a,um (mający umrzeć) NOTA BENE Memento mori Nie zapomnij umrzeć

168 Podane formy czasownika wpisz w odpowiednie rubryki, a następnie uzupełnij tabelę. Przetłumacz wszystkie formy. cantaverunt, data sunt, tulerant, profuisti, capti eritis, vicit, vidi, puniveramus, deleta eras, fuere activum passivum perf. plqmperf. futurum II perf. plqmperf. futurum II 2. Zamień ze strony czynnej na bierną lub z biernej na czynną. Zachowaj czas i tryb. Przetłumacz utworzone formy. a. traxit - g. reliqueramus - b. amavisti - h. spectati erunt - c. ducta erat - i. rexerint - d. missi sunt - j. occīdimus - e. monueritis - k. paratae estis - f. lecta est - l. dilexi - 3. Napisz po łacinie posługując się perfectum, plusquamperfectum i futurum exactum: a. Mąż, który przybył z Troi, został pokochany przez kartagińską królową b. Jeśli starsza córka wróci do domu, matka złoży dzięki bogom c. Zwierzę ofiarne, sprowadzone z pól Hiszpanii, zostało zabite przez kapłanów

169 173 d. Bardzo piękne świątynie zostały wybudowane przez Rzymian, zanim zaczął panować August e. Jeśli senatorowie rzymscy zostaną wybrani przez lud, rzeczpospolita zakwitnie f. Góry zostały poruszone (poruszyły się), ale nic gorszego się nie stało Punicus 3 kartagiński; hostia,ae f zwierzę ofiarne; Hispania,ae f Hiszpania; immolare 1 zabijać (na ofiarę); floreo 2 - kwitnę 4. Przetłumacz i zamień na stronę bierną. a. Neptunus navem Ulixis fregit. - b. Consul victor praemia militibus dedit. - c. Romulus et Remus Romam condiderant. - d. Hostes Romam legatos miserint. - e. Ego tibi has litteras misi f. Tu omnes homines quaesiveras g. Rebus in arduis philosophus aequam servavit mentem 5. Przetłumacz i zamień na stonę czynną. a. Alexander Magnus ab Aristotele, viro sapienti, eruditus est b. Romulus et Remus a pastoribus educati erant. c. Magna classis Persarum parvo numero navium Graecorum apud Salaminam victa est. d. Legati ad Caesarem ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolunt, missi sunt. e. In Gallia multae urbes a Caesare deletae erunt.

170 174 f. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. g. Acies a duce instructa erit. 6. Przetłumacz. Podkreślone zdania zamień z activum na passivum lub z passivum na activum. De Marco Porcio Catone Cato, ut dicunt, vere vir Romanus fuit. Ab adulescentia in Sabinis habitabat, quod ibi agros a patre relictos habuerat. Cato non solum agricola bonus, sed etiam vir iuris peritus et orator gravis et litterarum cupidus fuit. Cuius magna vis animi ingeniique ab antiquis laudata est. Adulescens Romam demigravit et in foro esse coepit. Variis magistratibus honeste et diligenter praefuit. Is censor de moribus publicis meruit, nam in nobiles, quorum luxuria ab eo severe vituperata erat, animadvertit. Idcirco a posteris Cato Censorius appellatus erit. Multa opera a Catone scripta sunt. Ad nostra tempora liber De Agricultura asservatus est. Lingua Catonis ut Livius scripsit acerba fuit, animus asper et a cupiditatibus invictus.. 7. Przetłumacz zdania. a. In eundem portum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate, confugimus. b. Datames postero die tropaeum posuit, quo loco pridie pugnatum erat.... c. Hostes autem eadem celeritate adverso colle ad castra Romana atque eos, qui in opere occupati erant, contenderunt....

171 175 ĆWICZENIA NA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA 8. Przetłumacz formy. a. loqueris g. patiebantur m. mentitus sum s. loqui b. obliviscitur h. gavisae sunt n. morieris t. morabimur c. passi sumus i. oriebamini o. utitur u. hortantur d. revertimus j. egrediar p. sequebaris v. orta est e. nascimur k. pollicebimini q. gaude x. fisus sum f. solebam l. infitati estis r. blandiri y. audere 9. Przetłumacz zdania. a. Homines, qui semper assentiuntur, blandiuntur. Saepe mentitur, qui blanditur. b. Et gaudia et dolores nobiscum semper partiris. c. Consul Romanus munere suo functus provinciam sortiebatur. d. Caesar exercitui frumentum metiri debebit. e. Nascentes morimur, finisque ab origine pendet. (Manil. Astron ) f. Naturam optimam ducem tamquam deum sequimur. (Cic. De sen.) g. Obiit Gustavus, natus est Conradus. (Mickiewicz, Dziady, III) h. Nascuntur poetae, fiunt oratores. (Cic. Pro Archia) i. Si bellum omittimus, numquam pace fruemur. (Cic. Phil.) k. Novus nascitur ordo. l. Dulce et decorum est pro patria mori. (Hor. Carm.) m. Dux Persarum Graecis ante pugnam apud Thermopylas factam dixit glorians: Solem prae iaculorum multitudine non videbitis. Cui Leonidas, dux Lacedaemoniorum: In umbra igitur inquit proeliabimur. n. Qui tacuit, fassus est.

172 Przetłumacz zdania. Określ formy czasowników. Czy wszystkie są deponentiami? a. Hannibal patrem comitatus est. b. Caligula multum in castris versabatur maximeque delectabatur gloriā belli. c. Hannibal cum Germanis bellare conatus est. d. Copiae Romanorum multis in proeliis a Cartaginiensibus superatae sunt. e. Urbi Romae Hannibal interitum minatus est. f. Romani Graecorum fortitudine et prudentia admirati sunt. g. Lacedaemoni pueros docebant senes vereri, capiti cano debetur maxima reverentia. h. Qui non miserabuntur eorum, qui miseri sunt, eorum Deus non miserabitur. i. Sequimini exempla bonorum hominum, qui semper officio suo fungebantur! j. Gloria virtutem tamquam umbra sequitur. k. Sine vitiis nemo natus est, nemo nascitur, nemo nascetur. l. Qui fortunā sapienter usus est, vere sapiens nominabitur. m. Qui tibi laudem tribuit, quam non meruisti, tibi blanditur. n. Mentiri semper est turpe. 11. Przetłumacz następujące formy czasowników: a. reri (reor): h. ulciscimur (ulciscor): b. audebas (audeo): i. hortabuntur (hortor): c. fassi sunt (fateor): j. confisae sumus (confiteor): d. irascemini (irascor): k. aggressus est (aggredior): e. amplectebatur (amplector): l. orta sunt (orior): f. fateris (fateor): m. ausus eris (audeo): g. revertemini (revertor): n. labi (labor):

173 Uzupełnij zdania odpowiednimi formami podanych w nawiasach czasowników. Przetłumacz zdania. a. Tu.. (obliviscor praes.), quod. (polliceor perf.). b. Homines boni eam dignitatem, quā Deus eos.. (orno perf.), (assequor praes.). c. De absentibus et de mortuis amici bene.. (loquor praes.) debent. d. Amici boni numquam (blandior fut.), sed malos mores (vitupero fut.). e. Ei homini, qui.. (mentior perf.), nemo fidem.. (habeo fut.). f. Turpissimum apud Persas habebatur. (mentior praes.). 13. Przetłumacz tekst. Ulixes superbiam procorum comperuit et bona sua tueri iniuriasque ulcisci constituit. Sequenti die Ulixes in urbem profectus est superbiamque procorum ipse intuitus et expertus est. Proci neque deos neque homines verebantur. Ipsi suis verbis iniurias confessi sunt et gloriantes de iniuriis suis loquebantur. Fruebantur et vescebantur bonis Ulixis neque de poena futura cogitabant. Quoties Telemachus de iniuriis eorum questus est, illi ridebant et ei interitum minebantur. Ulixem ipsum non solum verbis aggressi sunt, sed etiam manibus. Multa mala a iuvenibus illis superbissimis Ulixes perpessus est. Etiam servi, qui cum procis consentiebant, ad eandem audaciam progressi sunt et dominum suum conviciis vexabant. Frustra Penelopa, frustra Telemachus, frustra vates ipse, qui cum procis erat, eos ad poenitentiam adhortabantur.

174 178 LECTIO VICESIMA TERTIA CZASOWNIK POWTÓRZENIE, ACI W CZASACH PRZESZŁYCH PASSIVI A NA TEMACIE SUPNII CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH PRZESZŁYCH PASSIVI Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam infinitivus bierny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI. Najpierw z tematu supini tworzymy participium perfecti passivi (ppp). Następnie stawiamy je w accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik bierny w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany lub niedokonany, w zależności od kontekstu, rozpoczynajac od że został + imiesłów przymiotnikowy bierny w fromie dokonanej lub że był + imiesłów przymiotnikowy bierny w formie niedokonanej, np., że został pokochany lub że był kochany. temat supini 1 amare amat- amatus,amata,amatum amati,amatae,amata 2 monere monit- monitus,monita,monitum moniti,monitae,monita 3 legere lect- lectus,lecta,lectum lecti,lectae,lecta 4 audire audit- auditus,audita,auditum auditi,auditae,audita ppp w nominatiwie ppp w accusatiwie infinitivus perfecti passivi w ACI amatum,amatam,amatum amatos,amatas,amata monitum,monitam,monitum monitos,monitas,monita lectum,lectam,lectum lectos,lectas,lecta auditum,auditam,auditum auditos,auditas,audita amatum,amatam,amatum esse amatos,amatas,amata esse monitum,monitam,monitum esse monitos,monitas,monita esse lectum,lectam,lectum esse lectos,lectas,lecta esse auditum,auditam,auditum esse auditos,auditas,audita esse Sposób budowania ACI w czasach przeszłych passivi imperfectum Epistula a puero scribebatur. Epistulae a pueris scribebantur. List przez chłopca był pisany. Listy przez chłopców były pisane. perfectum Epistula a puero scripta est Epistulae a pueris scriptae sunt List przez chłopca został napisany. Listy przez chłopców zostały napisane. plusquamperfectum Epistula a puero scripta erat. Epistulae a pueris scriptae erant. List przez chłopca został był napisany. Listy przez chłopców zostały były napisane. Accusativus cum infinitivo w czasach przeszłych passivi v. regens accusativ. abl. auctoris infinitivus accusativ. abl. auctoris infinitivus Video epistulam a puero scriptam esse epistulas a pueris scriptas esse Widzę, że list przez chłopca był pisany. został napisany. listy przez chłopców były pisane. zostały napisane.

175 179 NOTA BENE 1. Infinitivus perfecti passivi jest DWUCZŁONOWY (ppp + esse). 2. Tworzymy go na tej samej zasadzie, co indicativus perfecti passivi, tyle, że w infinitiwie ppp stawiamy w accusatiwie (liczby pojedynczej lub mnogiej jednego z 3 rodzajów), a czasownik posiłkowy jest w infinitiwie (esse). 3. Infinitivus perfecti passivi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go, musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum amatum esse video puellam amatam esse video verbum amatum esse video pueros amatos esse video puellas amatas esse video verba amata esse Pomiędzy accusatiwem w ACI, a formą ppp będącą częścią infinitiwu perfecti passivi musi zachodzić związek zgody. Czy oznacza to, że rzeczownik w accusatiwie musi mieć zawsze identyczną jak ppp końcówkę? NIE! Związek zgody nie musi oznaczać identycznej końcówki, np. puellam amatam; związek zgody oznacza jedynie końcówkę tego samego przypadka, rodzaju, liczby, osoby itp. Połączenie mulierem amatam jest równie poprawne, jak puellam amatam. Jeśli masz szczęście końcówka będzie identyczna, jeśli nie nie oznacza to jeszcze, że nie ma związku zgody. SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfectum passivi w ACI amatum, -am, -um esse amatos, -as, -a esse visum, -am, -um esse visos, -as, -a esse lectum, -am, -um esse lectos, -as, -a esse auditum, -am, -um esse auditos, -as, -a esse że został, -ła, -ło (po)kochany, -a, -e że zostali, -ły, ły (po)kochani, -e, -e że został, -ła, -ło zobaczony, -a, -e że zostali, -ły, ły zobaczeni, -e, -e że został, -ła, -ło (prze)czytany, -a, -e że zostali, -ły, ły (prze)czytani, -e, -e że został, -ła, -ło (u)słyszany, -a, -e że zostali, -ły, ły (u)słyszeni, -e, -e 1. Przetłumacz tekst De libris Sibyllinis. In antiquis annalibus hanc memoriam librorum Sibyllinorum traditam esse scimus: Femina incognita ad Tarquinium Superbum regem adiit novem libros ferens, quos esse dicebat divina oracula, dixitque ea se velle vendere. Tarquinius pretium quaesivit. Feminam immensum poposcisse et a rege derisam esse dicunt. Tum anus tres libros ex novem incendit et reliquos sex eodem pretio regi vendere volebat. Sed Tarquinium id multo magis derisisse et dixisse feminam omnino desipere dicunt. Tum statim tres alios libros a femina incensos

176 180 esse tradunt et tres reliquos eodem pretio ab illa regi propositos esse. Tarquinium eam constantiam miratum attentiorem animo factum esse ferunt. Denique libros tres reliquos emit non minore pretio, quam quod erat pretium pro omnibus. Sed eam feminam tum a Tarquinio digressam, postea nullo loco visam esse constat. Libros tres in sacrarium conditos et Sybyllinos libros appellatos esse scimus. Ad eos, quasi ad oraculum, quindecimviri adeunt, a quibus dei immortales publice consuluntur. 2. Uzupełnij tabelę wstawiając pozostałe formy czasowników. Zachowaj tryb, stronę, osobę, liczbę. Przetłumacz. praesens imperfectum futurum I perfectum plusquamperfectum futurum exactum mittebat datum est eris videtur potuerimus facta erant ferunt dicam nolueritis usi sumus 3. Przetłumacz tekst De rupe Tarpeia De rupe Tarpeia in Titi Livii libris haec fere legi possunt: Romuli temporibus multa bella cum Sabinis gesta erant. Aliquando Tarpeia, arcis Romanae praefecti filia, aquam forte sacris extra

177 181 moenia petiverat. Subito advolaverunt Sabini, qui sub saxis se occultaverunt. Tatius, Sabinorum rex, Iam heri inquit me occultaveram, sed frustra te, puella, exspectabam. Magnum praemium merebis, si auxilio tuo Capitolium a nobis expugnatum erit. Tibi id donabitur, quod a te optatum erit. Tum Tarpeia Si mihi inquit id donaveritis, quod sinistris bracchiis portatis, sub vesperum porta erit aperta. Sabini aureas armillas magni ponderis bracchio sinistro portaverant. Tarpeia a Sabinis auro corrupta erat et Sabinos armatos in arcem accepit. Ita Capitolium expugnatum erat, Sabini autem Tarpeiam scutis necaverunt, quae bracchis sinistris portaverant. Nonnulli scriptores tradunt Tarpeiam arma non ornamenta a Sabinis petivisse. De rupe Tarpeia per multa saecula viri scelesti praecipitabantur. 4. Przetłumacz tekst. Socrates philosophus saepe in foro et in viis cum civibus disputabat. Is ab oraculo Apollinis sapientissimus iudicatus est. Ante Socratem philosophi imprimis originem mundi et cuncta caelestia explicabant. Thales - aquam, Anaximenes - aërem, Heraclitus - ignem initium omnium rerum fuisse putabat. Socrates autem primus de hominum vita moribusque bonis et malis loquebatur. Boni beati, improbi stulti ab eo appellati sunt. Docebat enim scientiam virtutem esse. Socrates,is = Sokrates; Apollo,inis = Apollo; Thales,is = Tales; Anaximenes,is = Anaksymenes; Heraclitus,i = Heraklit 5. Przetłumacz tekst De coronis militaribus z Noctes Atticae Gelliusza 1. Militares coronae multae, variae sunt. 2 Quarum quae nobilissimae sunt, has ferme esse accepimus: "triumphalem, obsidionalem, civicam, muralem, castrensem, navalem"; 3 est ea quoque corona, 4 quae "ovalis" dicitur, est item postrema "oleaginea", qua uti solent, qui in proelio non fuerunt, sed triumphum procurant. 5 "Triumphales" coronae sunt aureae, quae imperatoribus ob honorem triumphi mittuntur. 6 Id vulgo dicitur "aurum coronarium". 7 Haec antiquitus e lauru erant, post fieri ex auro coeptae. 8 "Obsidionalis" est, quam ii, qui liberati obsidione sunt, dant ei duci, qui liberavit. 9 Ea corona graminea est. 10 Hanc coronam gramineam senatus populusque Romanus Q. Fabio Maximo dedit bello Poenorum secundo, quod urbem Romam obsidione hostium liberavit. 11 "Civica" corona appellatur, quam civis civi, a quo in proelio servatus est, testem vitae salutisque perceptae dat. 12 Ea fit e fronde quernea, quoniam cibus victusque antiquissimus quercus capi solitus; fuit etiam ex ilice, quod genus superiori proximum est. 13 Masurius autem Sabinus in undecimo librorum memorialium civicam coronam tum dari solitam dicit, cum is, qui civem servaverat, eodem tempore etiam hostem occiderat neque locum in ea pugna reliquerat; aliter ius civicae coronae negat concessum. 15 Hac corona civica L. Gellius, vir censorius, in senatu Ciceronem consulem donari a republica censuit, quod eius opera

178 182 erat atrocissima illa Catilinae coniuratio detecta vindicataque. 16 "Muralis" est corona, qua donatur ab imperatore, qui primus murum subiit inque oppidum hostium per vim ascendit; idcirco quasi muri pinnis decorata est. 17 "Castrensis" est corona, qua donat imperator eum, qui primus hostium castra pugnans introivit; ea corona insigne valli habet. 18 "Navalis" est, qua donari solet, maritimo proelio qui primus in hostium navem vi armatus transiluit; ea quasi navium rostris insignita est. 19 Et "muralis" autem et "castrensis" et "navalis" fieri ex auro solent. 20 "Ovalis" corona murtea est; 21 ea utebantur imperatores, qui ovantes urbem introibant. 6. Uzupełnij tabelę analogicznymi formami czasowników innych koniugacji i nieregularnych. Przetłumacz. koniugacja I koniugacja II koniugacja III koniugacja IV nieregularne laudo video scribo punio esse fero nolo laudabas videbimus scribi punita est este lata erunt noluisti fertis fui puniemur scribentem vidisse laudaverint videt

179 Uzupełnij tabelę. forma formy podstawowe temat tłumaczenie odwrotna strona bibetur tłumaczenie boabamus caedimur clamabo colentur commovebimus componebamini contendebatis crescent curreris dependebant dic discet doceo dor ducemur expelletur faciunt habebam iacebunt iubes iunguntur

180 184 mollitur movebimur mugire parit pellis perdemus ponebas prememini ruit scite scribent sentiri sine stabat strueris tangitur tenete trahitis vinci vincunt vitabo vivemus volvitur

181 Zamień na stronę bierną lub czynną zachowując tryb, czas, liczbę i osobę: legunt - firmate - amari - positura - fertur - volvuntur - videri - pepulisse - ferunt cantate - vehi - datura - laudveras - ducuntur - lecti sunt - rumpent - legor - laudabatur - mitti - rogatae eramus - scripsistis - audiri - coles - itur - vidisse - claudendus - fis - lectum est - audita ero - relicta est - videtur - putamini - amor - legam - trahemini - mittimur - videbatur - faciebatis - amabam - legi - stratae eritis - audire - dari - amatis - damnabamini - legimini - quaesiveras - tulerit - cepi - videte - amabantur - traheris - trahi - capiuntur - do - amata erit - tangeris - cognoveras - lati eratis - bibitur - deletum esse - fefellistis - moverit - amamur - pinxisti - mutamur - audimini - moveberis - puniemur - amaris - capi - leguntur - vehebatur - miseram - fixero - dilexi -

182 Uzależnij poniższe zdania od wyrażeń w nawiasie tworząc poprawne konstrukcje ACI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Romae numquam victi a victoribus crudeliter tractabantur. (historici tradunt)... b. Dumnorix Haeduus ab equitibus Romanis occisus est. (Caesar iussit). c. Alexander, Philippi filius, ab Aristotele, clarissimo philosopho illius temporis, litteris diligentissime instituebatur. (scimus)... d. Urbs a hostibus capta erat, virgines rapiebantur, templa atque domus spoliabantur, caedes et incendia facta sunt. (Omnes videbant). e. Hostes a Caesare superati erant et ab eis legati Romam missi sunt. (ferunt) f. In obsidione omnes urbis introitus multis arboribus caesis clausi erant (vidimus).. g. Temporibus Neronis Roma flammis omnino fere deleta est. (constat)..

183 187 h. Antiquissimis temporibus homines, ut ferae, in silvis et speluncis et nemoribus nascebantur ciboque agresti utebantur. (fama fert).. i. Verres, propraetor provinciae Siciliae, ab incolis eiusdem insulae crudelitatis accusatus est. (tradunt) Dumnorix,igis Dumnoryks; Verres,is Werres

184 188 LECTIO VICESIMA QVARTA LEKSYKA V (GEOGRAFIA, SKŁADNIA NAZW MIAST) Morza i oceany Adriatyk Mare Hadriaticum Bałtyk Mare Balticum Morze Czarne Pontus Euxinus Morze Czerwone Mare Rubrum Morze Egejskie Mare Aegeum Morze Jońskie Mare Ionium Morze Północne Mare Germanicum Morze Śródziemne Mare Internum Morze Tyrrenejskie Mare Tyrrheneum Rzeki Dniepr Borysthenes,is m Dniestr Tyras,ae m Don Tanais Dunaj Danuvius,i; Danubius,i m Garonna Garumna,ae f Loara Liger m Łaba Albis, Ilva f Nil Nilus,i m Odra Viadrus,i m Pad Padus,i m Ren Rhenus,i m Sekwana Sequana,ae f Tamiza Tamesis,is f Tyber Tiberis,is m Wisła Vistula,ae f Państwa Anglia Britannia,ae f Austria Austria,ae f Belgia Belgium,i n; Belgica,ae f Białoruś Albaruthenia f ; Alba Russia f Czechy Bohemia,ae f Dania Dania,ae f Egipt Aegyptus,i f Francja Francogallia,ae f Hiszpania Hispania,ae f Grecja Graecia,ae f Holandia Batavia,ae f; Hollandia,ae f; Litwa Lithuania,ae; Lettavia,ae f Łotwa Livonia,ae f Niemcy Germania,ae f Polska Polonia,ae f Portugalia Lusitania,ae f Rosja Russia,ae f Rumunia Dacoromania,ae f; Dacia,ae f; Miasta Aleksandria Alexandria,ae f Amsterdam Amst(a)elodamum n Ancjum Antium,i n Ateny Athenae,arum fpl Augsburg Augusta Vindelicorum, Zigaris f Bar Barium n Barcelona Barcinona,ae f; Coeliobriga,ae f Bazylea Basilea,ae f; Colonia Rauracorum Bizancjum Byzanthium n; Constantinopolis f Bruksela Bruxellae,arum fpl; Bruxella f Brundyzjum Brundisium,i n Budapeszt Budapestinum,i n; Buda Aquincum Bydgoszcz Bidgostia,ae f Cambrigde Cantabrigia,ae f Chełmno Chelmia,ae f; Culma,ae f Chocim Chocimum,i n; Carsidava,ae f Delfy Delphi,orum mpl Drezno Dresda,ae f Elbląg Elbinga,ae f; Elbingum,i n Epidauros Epidaurum,i n Frombork Fraumberga,ae f Gdańsk Gedanum,i n Genewa Genava,ae f; Augusta Allobrogum Głogów Glogovia,e f Gniezno Gnesna,ae f Jerozolima Ierusalem m; Hierosolyma,ae f Kalisz Calissia,ae f; Calissium n Kartagina Carthago,inis f Kijów Kijovia,ae f; Chiovia,ae f Kolonia Colonia Agrippina Kopenhaga Haunia,ae f; Hafnia,ae f Korynt Corinthus,i f Kraków Cracovia,ae f Lizbona Lissabona,ae f; Ulisbona,ae f Lidzbark Warmiński Heisberga,ae f; Heilsberg Londyn Londin(i)um,i n Louvain Lovanium,i n Lwów Leopolis,is f Lyon Lugdunum,i n Łęczyca Lencicia,ae f Łowicz Lovitia,ae f; Lovitium,i n Madryt Matritum,i n; Madritum,i n Malbork Marienburgum,i n; Castrum Mariae Mediolan Mediolanum,i n

185 189 Szkocja Scotia,ae f Mons Regius, Regiomontium Królewiec Moskwa Moscovia,ae f ; Moscua,ae f Szwecja Suecia,ae f Miasta c.d. Węgry Hungaria,ae f Neapol Neapolis,is f Włochy Italia,ae f Norymberga Norimberga,ae f; Regiony, kontynenty, góry, wyspy Nowy Targ Novum Forum; Neoforum,i n Etna Aetna Mons Olimpia Olympia,ae f Afryka Africa,ae f Olsztyn Allensten(i)um,i n; Holsten n Albania Albania,ae f; Illyricum,i n Oxford Oxonia,ae f; Oxonium,i n Alpy Alpes,ium fpl Parma Iulia Augusta Andaluzja Vandalitia,ae f Paryż Lutetia Parisiorum, Parisii,orum mpl Arabia Arabia,ae f Plateje Plataeae fpl Azja Asia,ae f Poznań Posnania,ae f Bawaria Bavaria,ae f Praga Praga Bohemorum Cypr Cyprus,i f Rzym Roma,ae f Dalmacja Dalmatia,ae f Ryga Civitas Rigensis Europa Europa,ae f Sandomierz Sandomiria,ae f Flandria Flandria,ae f Sieradz Siradia,ae f Golgota Golgota,ae f Sewilla Hispalis,is f Illyricum Illyricum,i n Syrakuzy Siracusae,arum fpl Karpaty Carpat(h)es fpl; Carpatici Montes Tarent Tarentum,i n Katalonia Catalaunia,ae f; Catalonia,ae f Troja Troia,ae f Kaukaz Caucasus,i m Toruń T(h)orunia,ae f; T(h)orunium,i n Korsyka Corsica,ae f Trydent Tridentum,i n Krym Chersonesus Taurica Turyn Taurinum,i n;alba Regia Lotaryngia Lotharingia,ae f Uppsala Up(p)sala,ae f Malta Melita,ae f Warszawa Varsovia,ae f; Varsavia,ae f Mauretania Mauretania,ae f Wenecja Venetia,ae f Moguncja Moguntia,ae f; Mogontiacum,i n Wiedeń Vindobona,ae f Mołdawia Moldavia,ae f Wilno Vilna,ae f Normandia Normandia,ae f Wrocław Vratislavia,ae f Olimp Olimpus Mons Pannonia Pannonia,ae f Prusy Borussia,ae f; Prussia,ae f Saksonia Saxonia,ae f Sardynia Sardinia,ae f Sparta Lacedaemon; Sparta,ae f Sycylia Sicilia,ae f; Trinacria,ae f Walia Valia,ae f; Cambria,ae f Wezuwiusz Vesuvius Mons

186 190 S KŁADNIA NAZW MIAST Miasta i wyspy występują BEZ PRZYIMKA (jak domus) w odpowiedzi na pytania: dokąd? skąd? gdzie? PYTANIE DEKLINACJA PRZYPADEK PRZYKŁAD Quo? Dokąd? wszystkie accusativus Varsoviam do Warszawy; Gdanum do Gdańska; Carthaginem do Kartaginy Unde? Skąd? wszystkie ablativus Varsovia z Warszawy; Gdano z Gdańska; Carthagine z Kartaginy Ubi? Gdzie? I, II genetivus Varsoviae w Warszawie; Gdani w Gdańsku III i pluralia ablativus Carthagine w Kartaginie; Athenis w Atenach; Delphis w Delfach 1. Napisz po łacinie: a. Cezar wysłał wojsko z Ancjum do Hiszpanii.... b. Archyta filozof urodził się w Tarencie.. c. Grecy pożeglowali do Troi aby uwolnić Helenę.... d. Hannibal przekroczył Alpy i przybył do Rzymu.... e. Cyceron ze swoją rodziną udał się do Brundyzjum... f. Illyricum, Dacja, Pannonia, Dalmacja i wiele innych regionów zostało podbitych przez Rzymian.... g. W Syrakuzach panował okrutny tyran Dionizjusz. h. Odys błądził przez wiele lat po wyspach Morza Egejskiego, ale w końcu wrócił do Itaki i. Filozof Sokrates urodził się, żył i umarł w Atenach.. j. Toruń, Królewiec, Elbląg i Malbork były głównymi miastami państwa Zakonu Krzyżackiego....

187 Nanieś poniższe nazwy w odpowiednie miejsca na mapie: AETNA MONS ALPES DALMATIA NEAPOLIS PADUS ROMA SARDINIA SICILIA TIBERIS ANTIUM BRUNDISIUM CARTHAGO HADRIATICUM MARE IONICUM MARE PANNONIA SYRACUSAE TARENTUM TYRRHENUM MARE

188 192 LECTIO VICESIMA QVINTA LICZEBNIKI I DATOWANIE liczebniki liczebniki liczebniki liczebniki główne porządkowe główne porządkowe I unus, a, um primus 3 XX viginti vicesimus 3 II duo, duae, duo secundus 3 XXX triginta tricesimus 3 III tres, tres, tria tertius 3 XL quadraginta quadragesimus 3 IV quattuor quartus 3 L quinquaginta quinquagesimus 3 V quinque quintus 3 LX sexaginta sexagesimus 3 VI sex sextus 3 LXX septuaginta septuagesimus 3 VII septem septimus 3 LXXX octoginta octogesimus 3 VIII octo octavus 3 XC nonaginta nonagesimus 3 IX novem nonus 3 C centum centesimus 3 X decem decimus 3 CC ducenti, ae, a ducentesimus 3 XI undecim undecimus 3 CCC trecenti, ae, a trecentesimus 3 XII duodecim duodecimus 3 CD quadringenti, ae, a quadrigentesimus 3 XIII tredecim tertius decimus 3 D quingenti, ae, a quingentesimus 3 XIV quattuordecim quartus decimus 3 DC sescenti, ae, a sescentesimus 3 XV quindecim quintus decimus 3 DCC septingenti, ae, a septingentesimus 3 XVI sedecim sextus decimus 3 DCCC octingenti, ae, a octingentesimus 3 XVII septendecim septimus decimus 3 CM nongenti, ae, a nongentesimus 3 XVIII duodeviginti duodevicesimus 3 M mille millesimus 3 XIX undeviginti undevicesimus 3 MM duo millia bis millesimus ODMIANA LICZEBNIKÓW GŁÓWNYCH unus, duo, tres m f n m f n m, f n Nom. unus una unum duo duae duo tres tria Gen. unius duorum duarum duorum trium Dat. uni duobus duabus duobus tribus Acc. unum unam unum duos (duo) duas duo tres tria Abl. uno una uno duobus duabus duobus tribus

189 193 NOTA BENE 1. Liczebniki porządkowe i podziałowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II; liczebniki podziałowe mają zamiast końcówki orum w gen. pl. m i n końcówkę um, np.: binum m, binarum f, binum n 2. Liczebniki główne łączą się z rzeczownikami jak przydawka przymiotna, jedynie pluralis milia łączy się z genetiwem. Np.: unus et quadraginta milites ducenti quinquaginta sex milites cum mille militibus cum duobus milibus militum mille milites duo milia militum quattuor milia quingenti milites czterdziestu jeden żołnierzy dwustu pięćdziesięciu sześciu żołnierzy z tysiącem żołnierzy z dwoma tysiącami żołnierzy tysiąc żołnierzy dwa tysiące żołnierzy cztery tysiące pięciuset żołnierzy 3. Przy podawaniu dat używa się liczebników porządkowych w ablatiwie: anno quingentesimo septimo (w roku 507) 4. Liczebniki główne od 4 do 100 (IV do C) są nieodmienne. Mille nie odmienia się w singularis, ale wymaga liczby mnogiej: mille puellae tysiąc dziewcząt. \ XL naves bardzo duże okręty Liczba mnoga od mille (M) jest: NAZWY DNI TYGODNIA mille - tysiąc singularis pluralis Nom. mille milia Gen. milium Dat. milibus Acc. milia Abl. milibus Voc. milia ŁACINA JĘZYKI WSPÓŁCZESNE POGAŃSKA CHRZEŚCIJ. POLSKI FRANCUSKI WŁOSKI HISZPAŃSKI ANGIELSKI NIEMIECKI d. Solis Dominica niedziela dimanche Domenica el domingo Sunday Sonntag d. Lunae feria secunda poniedziałek lundi Lunedi el lunes Monday Montag d. Martis feria tertia wtorek mardi Martedi el martes Tuesday Dienstag d. Mercurii feria quarta środa mercredi Mercoledi el miercoles Wednesday Mittwoch d. Iovis feria quinta czwartek jeudi Giovedi el jueves Thursday Donnerstag d. Veneris feria sexta piątek vendredi Venerdi el viernes Friday Freitag d. Saturni Sabbatum sobota samedi Sabato el sabado Saturday Samstag Sonnabend

190 194 ŁACINA NAZWY MIESIĘCY JĘZYKI WSPÓŁCZESNE POLSKI FRANCUSKI WŁOSKI HISZPAŃSKI ANGIELSKI NIEMIECKI I Ianuarius,i styczeń janvier gennàio enero January Januar II Februarius,i luty fevrier febbràio febrero February Februar III Martius,i marzec mars marzo marzo March März IV Aprilis,is kwiecień avril aprile abril April April V Maius,i maj mai màggio mayo May Mai VI Iunius,i czerwiec juin giugno junio June Juni VII Iulius,i lipiec juillet lùglio julio July Juli VIII Augustus,i sierpień auot agosto agosto August August IX September,bris wrzesień septembre settembre septiembre September September X October,bris październik octobre ottobre octubre October Oktober XI November,bris listopad novembre novembre noviembre November November XII December,bris grudzień decembre dicembre diciembre December Dezember SPOSOBY DATOWANIA I. RZYMSKI. Rzymianie nie numerowali wszystkich dni miesiąca. W każdym z miesiący mieli wyznaczone trzy stałe daty: 1. Kalendae,arum f pl (Kalendy) - 1 dzień miesiąca 2. Nonae,arum fpl (Nony) - 5 lub 7 (Mar-Ma-Iul-Oc) dzień miesiąca 3. Idus, Iduum fpl (Idy) - 13 lub 15 (Mar-Ma-Iul-Oc) dzień miesiąca Pozostałe dni wyznaczano jako odległość od Kalend, Non lub Idów. Datę podajemy w ablatiwie, nazwy miesięcy w formie przymiotnikowej: FORMY PRZYMIOTNIKOWE NAZW MIESIĘCY Ianuarius 3 styczniowy Maius 3 majowy Septembris,e wrześniowy Februarius 3 lutowy Iunius 3 czerwcowy Octobris,e październikowy Martius 3 marcowy Iulius 3 lipcowy Novembris,e listopadowy Aprilis,e kwietniowy Augustus 3 sierpniowy Decembris,e grudniowy 1 stycznia, lutego, kwietnia - Kalendis Ianuariis, Februariis, Aprilibus 5 stycznia, lutego, kwietnia - Nonis Ianuariis, Februariis, Aprilibus 7 marca, maja, października - Nonis Martiis, Maiis, Octobribus 13 stycznia, lutego, kwietnia - Idibus Ianuariis, Februariis, Aprilibus 15 marca, maja, października - Idibus Martiis, Maiis, Octobribus etc.

191 195 Dzień poprzedzający każdy z tych terminów określamy: pridie + acc., np.: 4 stycznia - pridie Nonas Ianuarias Dzień następny po każdym z tych terminów określamy: postridie + acc., np.: 16 marca - postridie Idus Martias Pozostałe dni miesiąca określano wydług Kalend, Non i Idów licząc wstecz, np.: pierwszego, trzeciego, czwartego dnia przed Kalendami, Nonami, Idami (ante diem tertium Idus Ianuarias = 11 stycznia (a.d. III Id. Ian.)). Odliczając w tył liczymy zarówno dzień wyjściowy (Kalendy, Nony, Idy) jak i dzień docelowy: 13 3 = 11. Datę poprzedzamy wyrażeniem ante diem (a.d.). Do roku 46 p.n.e., do reformy Cezara, Rzymianie posługiwali się kalendarzem księżycowym (opartym na fazach księżyca, o roku krótszym niż rok słoneczny), od 1 stycznia 46 r.p.n.e. zreformowany (przez astronoma egipskiego Sosygenesa na rozkaz Cezara) kalendarz (tzw. juliański) oparty był na cyklu słonecznym. Taki kalendarz obowiązywał w Polsce prawie do końca XVI w., kiedy to został zastąpiony przez kalendarz gregoriański. Lata Rzymianie liczyli od założenia miasta (ab Urbe condita: a. U. c.). NOTA BENE Liczebników podziałowych używa się: 1. jeśli mamy w języku polskim liczebnik główny z przyimkiem po, np.: po trzech żołnierzy terni milites 2. przy pluralia tantum zamiast liczebników głównych, np.: dwa listy binae litterae, jeden list unae litterae Liczebników podziałowych, przysłówkowych i głównych używa się: 3. przy mnożeniu, np.: dwa razy po dziesięć równa się dwadzieścia bis dena sunt viginti przysłówkowy główny podziałowy

192 Eodem die Eodem zmarł 196 liczebniki podziałowe liczebniki przysłówkowe liczebniki podziałowe liczebniki przysłówkowe po ile? ile razy? po ile? ile razy? I singuli,-ae,-a po jednym semel jeden raz XX viceni,-ae,-a vicies II bini,-ae,-a po dwa bis dwa razy XXX triceni,-ae,-a tricies III terni,-ae,-a ter XL quadrageni,-ae,-a quadragies IV quaterni,-ae,-a quater L quinquageni,-ae,-a quinquagies V quini,-ae,-a quinquies LX sexageni,-ae,-a sexagies VI seni,-ae,-a sexies LXX septuageni,-ae,-a septuagies VII septeni,-ae,-a septies LXXX octogeni,-ae,-a octogies VIII octoni,-ae,-a octies XC nonageni,-ae,-a nonagies IX noveni,-ae,-a novies C centeni,-ae,-a centies X deni,-ae,-a decies CC duceni,-ae,-a ducenties XI undeni,-ae,-a undecies CCC treceni,-ae,-a trecenties XII duodeni,-ae,-a duodecies CD quadringeni,-ae,-a quadringenties XIII terni deni,-ae,-a ter decies D quingeni,-ae,-a quingenties XIV quaterni deni,-ae,-a quarter decies DC sesceni,-ae,-a sescenties XV quini deni,-ae,-a quinquies decies DCC septingeni,-ae,-a septingenties XVI seni deni,-ae,-a sexies decies DCCC octingeni,-ae,-a octingenties XVII septeni deni,-ae,-a septies decies CM nongeni,-ae,-a nongenties XVIII duodeviceni,-ae,-a duodevicies M singula milia milies XIX undeviceni,-ae,-a undevicies MM bina milia bis milies ABLATIVUS TEMPORIS Jest to sposób użycia przypadka ABLATIVUS, gdzie wyrazy w ablatiwie określają w jakikolwiek sposób czas (godzina, dzień, pora dania, stulecie itp.). Ablatiwy mogą stać z przyimkiem lub bez. Np.: hoc/eo/illo tempore w tym/owym czasie a. tempore belli Punici w czasie wojny punickiej b. (in) quarto/eodem die w czwartym/w tym samym dniu c. (in) septimo saeculo w siódmym wieku d. mense Martio w miesiącu marcu e. temporibus vernis w okresie wiosny f. bello punico secundo w czasie drugiej wojny punickiej g. Anno Domini milesimo quadrigentesimo octogesimo quinto roku Pańskiego 1485

193 dni miesiąca dni miesąca 197 MARTIUS MAIUS IULIUS OCTOBER IANUARIUS AUGUSTUS DECEMBER KALENDARZ RZYMSKI APRILIS IUNIUS SEPTEMBER NOVEMBER FEBRUARIUS 1 Kalendis Kalendis Kalendis Kalendis 1 2 VI Nonas IV Nonas IV Nonas IV Nonas 2 3 V Nonas III Nonas III Nonas III Nonas 3 4 IV Nonas Pridie Nonas Pridie Nonas Pridie Nonas 4 5 III Nonas Nonis Nonis Nonis 5 6 Pridie Nonas VIII Idus VIII Idus VIII Idus 6 7 Nonis VII Idus VII Idus VII Idus 7 8 VIII Idus VI Idus VI Idus VI Idus 8 9 VII Idus V Idus V Idus V Idus 9 10 VI Idus IV Idus IV Idus IV Idus V Idus III Idus III Idus III Idus IV Idus Pridie Idus Pridie Idus Pridie Idus III Idus Idibus Idibus Idibus Pridie Idus XIX Kalendas XVIII Kalendas XVI Kalendas Idibus XVIII Kalendas XVII Kalendas XV Kalendas XVII Kalendas XVII Kalendas XVI Kalendas XIV Kalendas XVI Kalendas XVI Kalendas XV Kalendas XIII Kalendas XV Kalendas XV Kalendas XIV Kalendas XII Kalendas XIV Kalendas XIV Kalendas XIII Kalendas XI Kalendas XIII Kalendas XIII Kalendas XII Kalendas X Kalendas XII Kalendas XII Kalendas XI Kalendas IX Kalendas XI Kalendas XI Kalendas X Kalendas VIII Kalendas XKalendas XKalendas IX Kalendas VII Kalendas IX Kalendas IX Kalendas VIII Kalendas VI Kalendas VIII Kalendas VIII Kalendas VII Kalendas V Kalendas VII Kalendas VII Kalendas VI Kalendas IV Kalendas VI Kalendas VI Kalendas V Kalendas III Kalendas V Kalendas V Kalendas IV Kalendas Pridie Kalendas IV Kalendas IV Kalendas III Kalendas III Kalendas III Kalendas Pridie Kalendas Pridie Kalendas Pridie Kalendas 31 APRILIS IUNII AUGUSTI NOVEMBRIS FEBRUARII SEPTEMBRIS IANUARII MAII IULII OCTOBRIS DECEMBRIS MARTII

194 Zapisz cyframi rzymskimi liczby. a f b g. 44 c h d i e j Zapisz słowami liczby. a. XIII- f. MCDXXI b. LX g. MDCCXCIX c. CXL- h. MIM- d. XC i. XXIX- e. MDXL j. CDLXIV 3. Napisz po łacinie. a. w roku 25 od założenia miasta b. w roku 1419 naszej ery c. w roku 1968 przed naszą erą d. w roku 99 od założenia miasta e. w dniu 17 roku Pańskiego 1572 f. w Niedzielę Palmową roku Pańskiego 1387 g. w Idy majowe, t.j. dnia 15 maja, roku 1485 po Chrystusie 4. Przetłumacz zdania. Podkreśl ablatiwy temporis. a. Roma anno septingentesimo quinquagesimo tertio a. Ch. n. condita est. b. Reges anno quingentesimo decimo Roma pulsi sunt. c. Romani tria bella cum Carthaginiensibus gesserunt: primum bellum ab a. ducentesimo sexagesimo quarto usque ad ducentesimum sexagesimum primum; secundum ab a. ducentesimo duodevicesimo usque ad ducentesimum secundum. Bellum tertium ab a. centesimo undequinquagesimo usque ad centesimum quadragesimum sextum gestum est.

195 199 d. Anno post pax facta est. e. Titus Maccius Plautus a. ducentesimo quinquagesimo natus, annos undeseptuaginta vixit. Mortem obiit a. centesimo octogesimo primo. f. Caius Iulius Caesar a sexaginta fere coniuratis Idibus Martiis necatus est a. quarto et quadragesimo a. Ch. n. g. Quintus Horatius Flaccus, poeta ille celeberrimus, et Clinius Maecenas, quorum amicitia nota est, eodem anno, i.e. octavo a.ch.n. mortui sunt. 5. Zapisz łacińskimi słowami działania: a = 21 b = 1863 c. 6 x 18 = 108 d. 3 x 79 = 237 e. 2 x 2 = 4 f = Zapisz po łacinie: a. po 8 mężczyzn: b. po 23 dziewczyny: c. po 79 zwierząt: d. tysiąc okrętów: e. dwa tysiące koni: f. trzystu Spartan: g. 22 miasteczka: 7. Przetłumacz zdania. Podkreśl ablatiwy temporis. a. Unus homo saepe auctor felicitatis totius populi est. b. Themistocles non solum uni urbi, sed etiam toti Graeciae libertatem paravit.

196 200 c. Certamen duorum iuvenum sorores duae alterius iuvenis spectabant. d. Bello Romanorum cum Albanis in utroque exercitu trigemini fratres, tres Horatii apud Romanos, tres Curatii apud Albanos fuerunt. e. Quattuor sunt tempora anni: ver, aestas, au(c)tumnus, hiems. f. Alexander tredecim annos rex fuit. Nero, imperator Romanus, quattuordecim annos regnavit. g. Caesar quadraginta annos natus Crassi et Pompei socius erat, quinquaginta annos natus totam Galliam superavit, sex et quinquaginta annos natus a sexaginta coniuratis necatus est. h. Leonidas cum trecentis Spartanis, septingentis Thespiensibus, mille Thebanis, quinque milibus ceterorum Graecorum Thermopylas occupavit et cum permultis milibus Persarum fortiter dimicavit. 8. Przetłumacz tekst De mensibus. Podkreśl ablatiwy temporis. Annum Romuli tempore decem menses habuisse scriptores tradunt. Tum primus anni mensis Martius erat. Mensis secundus Aprilis, tertius autem mensis Maius appellabatur. Quarto mensi Iunius nomen erat. Quintus mensis Quinctilis a Romanis appellatus est, postea Iulius a Caio Iulio Caesare vocabatur. Sextus mensis primum Sextilis habebatur, postea Augustus a caesare Augusto nominatus est. Ceteri autem menses: September, October, November, December a nominibus numeralibus: septem, octo, novem, decem nomina traxerunt. Quibus decem mensibus Numa Pompilius, ut dicitur, duos menses praemisit: Ianuarium et Februarium. Sed Numam ceterorum mensium nomina non mutavisse constat. Quo ex tempore usque ad nostram aetatem annus duodecim mensibus constat. Qui sunt: Ianuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Iulius, Augustus, September, October, November, December. 9. Przetłumacz tekst. Podkreśl ablatiwy temporis. Romani olim a Romulo annum decem mensibus ordinatum habuerunt. Qui annus a Martio mense incipiebat, quem sequebantur: Aprilis, Maius, Iunius, Quinctilis, Sextilis, September, October, November, December.

197 201 Romulus primum anni mensem patri suo Marti dicavit. Secundum mensem nominavit Aprilem (ut quidam putant cum adspiratione quasi Aphrilem a spuma, quam Graeci aphron vocant, unde orta Venus creditur). Secundum hanc opinionem Romulus primum mensem a patre suo Marte, secundum ab Aeneae matre Venere (Graece Aphrodite) nominavit. Hodie quoque in sacris Martem patrem, Venerem genetricem vocamus. Maium Romulum tertium posuisse constat, de cuius nomine inter scriptores dissensio est. Plures tamen nominatum esse a Maia, Vulcanis uxore aut Maia, Mercurii matre putant. Et recte quidem: Hoc mense mercatores omnes Maiae Mercurioque sacrificant. Iunius Maium sequitur, qui ab Iunonis deae nomine primum Iunonius appellabatur, sed post ex Iunonio Iunius dictus est. Quinctilis in honorem Iulii Caesaris Iulius appellatus est. Augustus mensis deinde est, qui Sextilis antea vocabatur, antequam honori Augusti ex senatus consulto dicatus est. Haec sunt, quae de mensium nominibus Macrobius enarravit. II. CHRZEŚCIJAŃSKI. Liczenie dni bieżących w miesiącu jest pochodzenia semickiego. Szerzej rozpowszechniło się w Europie od XIV w., a dominujące stało się na przełomie XVI i XVII w. W wiekach średnich i nieco później typowe było oznaczanie dni według świąt i świętych. Polegało ono na tym, że albo wymieniano wprost dane święto, np. św. Wojciecha = 23 kwietnia, albo wymieniano dzień tygodnia z zaznaczeniem jego stosunku do danego święta, np. sobota przed św. Wojciechem. Dzień poprzedzający oznaczano jako ante, a bezpośrednio poprzedzający jako vigilia (w przeddzień), dzień następujący: die crastino, postridie, postero die, die sequenti, feria proxima etc. Ósmy dzień po święcie oznaczano jako octava wliczając w to i samo święto, np. octava św. Wojciecha = 30 kwietnia. Wyrażenie infra octavam z dodaniem nazwy danego święta oznaczało dzień przypadający w ciągu 8 dni od święta, np.: feria tertia infra octavam sancti Adalberti (wtorek po św. Wojciechu). Daty naszej ery w tym sposobie datowania oznaczamy jako post Christum natum (p. Ch. n.) lub Anno Domini (A.D.), daty sprzed naszej ery jako ante Christum natum (a. Ch. n.). Równolegle spotkać można było daty zapisywane na sposób rzymski lub łączone (rzymski + chrześcijański). 10. Przetłumacz zakończenia listów. Podkreśl ablatiwy temporis. a. Bene vale. Datum ex arce nostra Vormdit, VIII Oct. M D XLVII b. Datum sabbato proximo ante Dominicam Palmarum A.D. MD XXIV

198 202 c. Datum ex itinere pridie Nonas Iulias A.D. MD XXV d. Datum ex arce nostra Heilsberg ultima Sept. MD XLVI e. Bene valete. Augsburg, paenultima Iul. MD XXX f. Quarto Cal. Dec., hora V ta matutina, MD XLI 11. Przetłumacz zdania. a. Tria genera aquarum sunt: maris, fontium, fluviorum, quibus omnibus Neptunum praeesse antiqui putabant. b. Quattuor sunt anni tempora: ver, aestas, autumnus, hiems. c. Omnia nomina, quibus Latina utitur eloquentia, quinque declinationibus flectuntur, quae ex ordine nominabantur: declinatio prima, secunda, tertia, quarta, quinta. d. In legione Romana decem erant cohortes, in cohorte tres manipuli, in manipulo duae centuriae; primum centuria centum milites habebat, deinde modo quinquaginta. e. Fines Helvetiorum in longitudinem milia passuum ducenta sexaginta, in latitudinem centum octoginta patebant. f. Alii menses habent tricenos dies, alii tricenos singulos, mensis autem Februarius duodetriginta dies habet.

199 203 LECTIO VICESIMA SEXTA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W FUTURUM POWTÓRZENIE ACI W PRAESENS I PERFECTUM, ZAIMEK SE W ACI KONIUGACJA BEZOKOLICZNIKI w ACI (powtórzenie) temat praesentis temat perfecti temat supini PRAESENS ACTIVI PRAESENS PASSIVI I amo amare amari PERFECTUM ACTIVI amavisse (amasse) PERFECTUM PASSIVI amatum,am,um /os,as,a esse II moneo monere moneri monuisse monitum,am,um /os,as,a esse III lego legere legi legisse lectum,am,um /os,as,a esse IV audio audire audiri audivisse (audisse) auditum,am,um /os,as,a esse sum volo esse velle fuisse voluisse ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASIE PRZYSZŁYM ACTIVI I PASSIVI Oba czasy przyszłe (futurum I i futurum II) mają ten sam infinitivus, jest to INFINITIVUS FUTURI. ACTIVUM tworzymy na TEMACIE SUPINI za pomocą participium futuri activi (pfa) w accusatiwie i bezokolicznika esse. Najpierw z tematu supini tworzymy participium futuri activi (pfa). Następnie stawiamy je w accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. amare monere legere audire A temat supini amat- monit- lect- audit- pfa w nom. amaturus,amatura,amaturum amaturi,amaturae,amatura moniturus,monitura,moniturum monituri,moniturae,monitura lectvus,lectura,lecturum lecturi,lecturae,lectura auditurus,auditura,auditurum audituri,auditurae,auditura esse futurus,futura,futurum futuri,futurae,futura infinitivus futuri activi w ACI amaturum,amaturam,amaturum esse amaturos,amaturas,amatura esse moniturum,monituram,moniturum esse monituros,monituras,monitura esse lecturum,lecturam,lecturum esse lecturos,lecturas,lectura esse auditurum,audituram,auditurum esse audituros,audituras,auditura esse futurum,futuram,futurum esse = FORE futuros,futuras,futura esse = FORE

200 204 Infinitivus futuri activi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum amaturum esse video puellam amaturam esse video verbum amaturum esse video pueros amaturos esse video puellas amaturas esse video verba amatura esse SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW futuri activi w ACI amaturum, -am, -um esse amaturos, -as, -a esse moniturum,-am,-um esse monituros,-as,-a esse lecturum, -am, -um esse lecturos, -as, -a esse auditurum, -am, -um esse audituros, -as, -a esse futurum,-am,-um esse = FORE futuros,-as,-a esse = FORE że pokocha / będzie kochał,-a,-o że pokochają / będą kochali,-ły że upomni / będzie upominał,-ła,-ło że upomną / będą upominali,-ły że przeczyta / będzie czytał,-ła,-ło że przeczytają / będą czytali,-ły że usłyszy / będzie słuchał,-ła,-ło że usłyszą / będą słuchali,-ły że będzie że będą PASSIVUM tworzymy za pomocą SUPINUM w accusatiwie i dodanej oddzielnie cząstki IRI. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Infinitivus ten nieodmienny, zawsze wygląda tak samo. czasownik supinum infinitivus futuri passivi tłumaczenie I amare amatum amatum iri że zostanie pokochany, -na, -ne II monere monitum monitum iri że zostanie upomniany, -na, -ne III legere lectum lectum iri że zostanie przeczytany, -na, -ne IV audire auditum auditum iri że zostanie usłyszany, -na, -ne jest verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus Sposób budowania ACI w futurum activi verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus futurum activi Puer epistulam scribet. Pueri epistulas scribent. Video puerum epistulam scripturum esse. Video pueros epistulas scripturos esse. Widzę, że verbum reg. Widzę, chłopiec list napisze. chłopcy listy napiszą. że Sposób budowania ACI w futurum passivi acc. dop. bl. infinitivus verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus futurum passivi Epistula a puero scribetur. Epistulae a pueris scribentur. Video epistulam a puero scriptum iri. Video epistulas a pueris scriptum iri. Widzę, że list przez chłopca zostanie napisany. Widzę, że listy przez chłopców zostaną napisane.

201 205 NOTA BENE Pamiętaj, że zaimek se wolno stosować tylko do osoby 3 sg. lub pl. Dla osoby 1 stosujemy wyłącznie zaimek me/nos, a dla 2 te/vos. Zaimek se w ACI tłumaczymy jako: że on/że ona/że ono/że oni/że one wtedy, kiedy zdanie nadrzędne wypowiadane jest przez 3 os. sg. lub pl. Np.: Cezar on ZAIMEK ZWROTNY se Odnosi się do 3 os. sg. i pl. Nom. Gen. sui siebie (jego, jej, ich, je) Dat. sibi sobie (jemu, jej, im) Acc. se siebie (jego, ją, ich, je) Abl. se(cum) (z) sobą (nim, nią, nimi) o sobie (nim, niej, nich) 1. Od podanych czasowników utwórz bezokoliczniki. futurum perfectum activum passivum activum passivum a. dico, 3, dixi, dictum b. fero, ferre, tuli, latum c. lenio 4 d. mitto, 3, misi, missum e. moveo, 2, movi, motum f. possum,posse,potui g. probo 1 h. relinquo, 3, reliqui, relictum i. traho, 3, traxi, tractum

202 Napisz po łacinie posługując się zaimkami me, te, se, nos, vos: a. Cezar powiedział, że (on) pokona wrogów Rzymu.. b. Kobiety rzymskie przysięgają, że (one) wolą śmierć niż hańbę.... c. Niektórzy filozofowie sądzili, że (oni) mogą poznać przyczyny wszystkich rzeczy d. d. Nikt nie wierzy, że (ty) zwyciężysz.... e. e. Lud rzymski sądził, że (on) jest najdzielniejszy ze wszystkich f. Wyrocznia powiedziała, że ja będę panem całej Azji.... g. Mawiają, że (wy) prosiliście wrogów o pokój.. g. h. Wenus wiedziała, że (ona) jest najpiękniejsza z trzech bogiń... i. Żołnierze nigdy nie zobaczą, że szyk bojowy zostanie przeze mnie opuszczony j. Zawsze sądziłem, że (wy) jesteście potężniejsi od nas. iuro 1 przysięgam; infamia,ae f hańba; nonnulli,ae,a niektórzy; potens,entis - potężny 3. Przetłumacz zdania. a. Dux se esse fortissimum putat. b. Germani se vicisse putabant. c. Permultae puellae et feminae se pulcherrimas omnium credunt. d. Ille homo se prophetam putat. e. Illae se filias eius putant.

203 207 f. Te omnium sapientissimum esse puto. g. Neminem te stultiorem puto. h. Dareus, rex Persarum, a se Graecos facile victum iri putat. k. Vos amicos meos esse et fuisse et futuros esse (fore) gaudeo. ĆWICZENIA NA ACI (wszystkie czasy) 4. Poniższe zdania uzależnij od podanych w nawiasach czasowników tak, by stworzyć konstrukcje AcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Iuno, uxor et soror Iovis, mulierum patrona erat. (constat) b. Minerva Iovi dignitate proxima fuit. (scimus) c. Artifices Cererem deam facem tenentem fingunt. (videmus) d. Pecunia mox nobis deerit. (amicus dixit) e. Libri philosophorum Graecorum ab omnibus libenter legentur. (speramus) f. Terra, caelum et homines a Deo creati sunt. (Christiani credunt) g. Populus Romanus fortissimum exercitum habet. (ferunt) h. Multa bella a Romanis gerebantur. (Didicimus) i. Troia a Graecis expugnata est. (Homerus narrabat) j. Navis hostium ancoram solvet. (Omnes videbunt) k. Pons a militibus deletur. (Caesar iussit) l. Plato omnium philosophorum clarissimus est. (Putatisne)

204 208 m. Oceanus magnus totam terram cingit. (Populi antiqui credebant) n. In scriptorio medievali codices a scribis transcribebantur. (non ignoramus) o. Aetas aurea in terras iterum veniet. (homines antiqui credebant) 5. Przetłumacz zdania. a. Quisquis amat cervam, cervam putat esse Minervam, quisquis amat ranam, ranam putat esse Dianam. b. Vulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et membrorum suorum reliquias oberrare. c. Post mediam noctem, ferunt, vera esse somnia. d. Rarum et insolitum est, feminam scire Latine. e. Scio me nihil scire. f. Dic, hospes, Spartae, nos te hic vidisse iacentes, dum sanctis patriae legibus obsequimur. g. Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto. h. Iuppiter pater, si vis Numam Pompilium Romanorum regem esse, da signa nobis certa inter fines, quos feci. i. Galli, qui in periculosis proeliis versabantur, se pro victimis homines interfecturos esse deis pollicebantur. j. Marius se brevi tempore Iugurtham aut vivum aut mortuum in potestatem populi Romani redacturum esse pollicitus est.- k. Negat Cicero, si naturam sequemur ducem, unquam nos aberraturos esse.

205 209 l. Imberbus barbatum irridet: Olim barbam similem barbae tuae habebam, sed ubi vidi me horribilem esse, barbam totondi. Cui barbatus: Olim faciem similem faciei tuae habebam, sed ubi vidi vultum meum horribilem esse, barbam promisi. 6. Przetłumacz tekst. Romae multas columnas, arcus, templa theatraque antiqua deleta esse cuncti dolemus. Hodie tamen quoque nonnullae reliquiae Romae antiquae ostentari possunt. Quae summo gaudio eis, a quibus Roma visitatur, sunt. Roma merito Urbs aeterna vocatur. Optime illud theatrum conservatum est, quod iussu T. Flavii Vespesiani aedificatum est et olim ex eo Amphitheatrum Flavium nominabatur. Hoc amphitheatrum postea Colosseum appellatum esse ex colossea statua Neronis, quae hic collocata est, constat. Quo verbo nunc theatrum significatur. Tum, cum illud theatrum aedificatum est, i.e. a. p.ch.n. octogesimo, per C dies ludi magnifici Romanis a magistratibus dabantur. Quibus diebus permultas bestias necatas esse notum est. Mirus aspectus praebetur illis, qui illi theatro appropinquant. Alti muri eius theatri, quod ovi formam habet, magnificis columnis ornantur. Colosseum amplissimum fuisse constat, et a quinquaginta milibus hominum compleri potuit. Diebus festis per LXXX introitus, quos videmus, magnae virorum feminarumque manus amphitheatrum intrabant. His enim diebus totus fere populus Romanus advolabat. Eos, qui aderant, spectacula, quae eis dabantur, summo studio spectasse scimus. Bestiae enim ex Africa importatae, quae in caveis sub arena sitis continebantur, in arenam agitabantur. Quae, postquam illam intraverunt, inter se pugnabant. Servos quoque captivosque dominorum iussu cum his bestiis pugnavisse constat. Postremo servi iuxta has bestias necati humi iacebant. Haec spectacula Romanis maximo fuisse gaudio non ignoramus. Nos ipsos spectaculis eiusdem modi delectari posse non puto. 7. Przetłumacz tekst. Caesar in eis libris, qui Commentarii de bello Gallico inscribuntur, et de bellis, quae Romani in Gallia, Germania Britanniaque diu gerebant, et de moribus institutisque eorum populorum scripsit. Tacitus quoque, ille rerum scriptor Romanus, in libro suo de origine, situ, moribus ac populis Germaniae dixit. Caesar Gallos deorum maxime Mercurium colere scripsit. Hunc viarum ducem, hunc mercatorum custodem esse Galli dicunt. Post hunc Apollinem et Martem et Iovem et Minervam colunt. De his eandem fere opinionem quam reliqui populi habent: Apollinem morbos depellere,

206 210 Minervam artificiorum initia tradere, Iovem imperium deorum tenere ac protegere, Martem bella gerere. Huic deo Galli, cum proelium committere in animo habent, plerumque praedam promittunt. Cum adversarios superaverunt, primum bestias necare, tum in unum locum reliquas res congerere, quibus magnos tumulos extruere solebant. In Galliae civitatibus neminem fere religionem et mores populi laedere vel negligere constat. De Germanorum autem deis Caesar nil nisi haec scripsit Germanos deorum in numero eos solos ducere, quos cernere et quorum auxilio iuvari: Solem et Vulcanum et Lunam. E Taciti libro intellegimus a Germanis maxime Mercurium coli. Cui Germani certis diebus homines etiam sacrificant. Herculem et Martem concessis bestiis placant. Ceterum Germanos deos neque parietibus includere neque in hominis speciem fingere Tacitus scripsit. 8. Przetłumacz tekst o tyranie Dionizjuszu i Damoklesie. Aliquando quidam ex Dionysii assentatoribus, Damocles, commemoravit in sermone copias eius, opes, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum negavitque umquam beatiorem eo quemquam fuisse. Tum Dionysius Visne igitur inquit o Damocle, quoniam te haec vita delectat, fortunam experiri meam? Ille se cupere dixit. Tum Dionysius collocari iussit hominem in aureo lecto strato pulcherrima veste, abacosque complures ornavit argento auroque. Tum ad mensam pueros delectos iussit consistere eosque nutum illius intuentes diligenter administrare. Aderant unguenta, incendebantur odores, mensae exquisitissimis cibis extruebantur. Felix sibi Damocles videbatur. Subito Dionysius fulgentem gladium e lacunari saeta equina aptum demitti iussit. Qui gladius illius beati cervicibus impendebat. Itaque Damocles nec plenum artis argentum conspiciebat nec manum porrigebat in mensam. Denique dixit tyranno se abire velle et iam beatum nolle esse. 9. Przetłumacz tekst De Tantalo. Tantalus, Iovis filius, dis carus fuit. Itaque Iuppiter eum ad convivia deorum admitti iussit. Vetuit tamen ei in conviviis audita cum hominibus communicare. Ille autem putabat sibi licere de consiliis deorum cum hominibus colloqui. Ob eam perfidiam Iuppiter iussit eum apud inferos in aqua media collocari et perpetua siti et fame cruciari. Nam quamquam in aqua stetit, Iuppiter iussit aquas recedere, quotiens ille haurire volebat. Item mala ei super caput pendebant, sed quotiens ille ea decerpere volebat, pater deorum iussit ramos vento amoveri. Item Iuppiter iussit saxum super Tantali caput pendere et semper timenti imminere.

207 Wybierz prawidłowe tłumaczenie: 1. Jowisz rozkazał, żeby Tantal w podziemiach był torturowany wiecznym głodem i pragnieniem. a. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciari. b. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciare. c. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciavisse. d. Iuppiter iussit Tantalum apud inferos perpetua siti et fame cruciaturum esse. 2. Wódz poczuł, że otrzymał śmiertelną ranę. a. Dux se vulnerem mortiferum accepisse sensit. b. Dux se vulnus mortiferum accepisse sensit. c. Dux vulnerem mortiferum accipere sensit. d. Dux vulnus mortiferum accipere sensit. 3. Junona obiecała, że ozdobi Parysa największymi zaszczytami. a. Iuno promisit Paridem maximis honoribus ornatum iri. b. Iuno promisit se Paridem maximis honoribus ornaturam iri. c. Iuno promisit se Paridem maximis honoribus ornaturum esse. d. Iuno promisit se Paridem maximis honoribus ornaturam esse. 4. Kserkses sądził, że został przez Temistoklesa nie pokonany, lecz ocalony. a. Xerxes putabat se a Temistocle non superatum, sed conservatum esse. b. Xerxes putabat a se Temistocles non superatus, sed conservatus esse. c. Xerxes putabat Temistoclem non superatum, sed conservatum esse. d. Xerxes putabat se Temistoclem non superavisse, sed conservisse. 5. Kalchas przepowiedział Grekom, że Troja zostanie zdobyta dopiero w dziesiątym roku. a. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnatum esse. b. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnatam esse. c. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnaturam esse. d. Calchas Graecis praedixit Troiam decimo demum anno expugnatum iri. 6. Król uwierzył, że wojna łatwo zostanie przez niego zakończona. a. Bellum se facile confectum iri rex credidit. b. Bellum a se facile confecturum esse rex credidit. c. Bellum facile confectum esse rex credidit. d. Bellum a se facile confectum iri rex credidit. 7. Wszyscy mieli nadzieję, że wrócicie szczęśliwie do ojczyzny. a. Omnes sperabant se feliciter in patriam redituros esse. b. Omnes sperabant feliciter in patriam rediturum esse. c. Omnes sperabant eos feliciter in patriam rediturum iri. d. Omnes sperabant vos feliciter in patriam redituros esse.

208 212 LECTIO VICESIMA SEPTIMA NOMINATIVUS CUM INFINITIVO (NCI) VERBA IMPERSONALIA N OMINATIVUS CUM INFINITIVO (mianownik z bezokolicznikiem) jest konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające się od spójnika ŻE (żeby). Ponieważ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie może pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zależy cała konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące). VERBUM REGENS musi tworzyć związek zgody z NOMINATIWEM konstrukcji. Sama konstrukcja w składa się z NOMINATIWU (rzeczownika, przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (dowolnego z 6). Przy tłumaczeniu NCI na język polski 1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu verbum regens dodajemy słówko ŻE (ŻEBY). Verbum regens tłumaczymy nieosobowo: mawia się, sądzi się, uważa się, przekazuje się 2. nominativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego się od że 3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego się od że W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Wydaje się, że wojsko rusza do ataku. Rozkazano, żeby nikt nie opuszczał szyku. Twierdzi się, że nic nie pozostaje zawsze na swoim miejscu., itp. PAMIĘTAJ, ŻE W NCI VERBUM REGENS musi stać w stronie biernej (czas dowolny). VERBUM REGENS musi tworzyć związek zgody z NOMINATIWEM (ta sama osoba i liczba). W NOMINATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z określeniami. INFINITIVUS może występować w dowolnym czasie i stronie (6 możliwości). Od czasu i strony infinitiwu zależy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się w tłumaczeniu NCI

209 213 Zauważ, że przy zamianie zdania niezależnego na NCI nie musisz zmieniać nic, poza zamianą orzeczenia na odpowiedni infinitivus; pozostałe elementy są do przepisania: Puer librum legit. (Videtur) puer librum legere. Wydaje się, że chłopiec czyta książkę. Puellae matrem amabant. (Videntur) puellae matrem amavisse. Wydaje się, że dziewczynki kochały matkę. INFINITIWY W NCI Infinitiwy nieodmienne (praesentis activi/passivi, perfecti activi, futuri passivi) pozostają w NCI bez zmian. Infinitiwy odmienne (perfecti passivi i futuri activi) ulegają drobnej zmianie: w oby infinitiwach ppp/pfa zamiast w accusatiwie występuje w nominatiwie. Nie musi już bowiem uzgadniać się z accusatiwem konstrukcji, tylko z nominatiwem konstrukcji. NOTA BENE INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI W NCI temat supini I amare amat- II monere monit- III legere lect- IV audire audit- ppp w nom. amatus,amata,amatum amati,amatae,amata monitus,monita,monitum moniti,monitae,monita lectus,lecta,lectum lecti,lectae,lecta auditus,audita,auditum auditi,auditae,audita infinitivus perfecti passivi w NCI amatus,amata,amatum esse amati,amatae,amata esse monitus,monita,monitum esse moniti,monitae,monita esse lectus,lecta,lectum esse lecti,lectae,lecta esse auditus,audita,auditum esse auditi,auditae,audita esse temat supini I amare amat- II monere monit- III legere lect- IV audire audit- INFINITIVUS FUTURI ACTIVI W NCI pfa w nom. amaturus,amatura,amaturum amaturi,amaturae,amatura moniturus,monitura,moniturum monituri,moniturae,monitura lectvus,lectura,lecturum lecturi,lecturae,lectura auditurus,auditura,auditurum audituri,auditurae,auditura esse futurus,futura,futurum futuri,futurae,futura infinitivus futuri activi w NCI amaturus,amatura,amaturum esse amaturi,amaturae,amatura esse moniturus,monitura,moniturum esse monituri,moniturae,monitura esse lectvus,lectura,lecturum esse lecturi,lecturae,lectura esse auditurus,auditura,auditurum esse audituri,auditurae,auditura esse futurus,futura,futurum esse = FORE futuri,futurae,futura esse = FORE

210 214 ZALEŻNOŚĆ VERBUM REGENS I NOMINATIWU w NCI (związek zgody) os. verbum regens NCI 1sg. Videor Visus/a/um sum Videbor ego librum legere. Wydaje się/wydało/wyda, że ja czytam książkę. 2sg. Videris Visus/a/um es Videberis tu librum legere. Wydaje się/wydało/wyda, że ty czytasz książkę. 3sg. Videtur Visus/a/um est Videbitur puer librum legere. Wydaje się/wydało/wyda, że chłopiec czyta książkę. 1pl. Videmur Visi/ae/a sumus Videbimur nos librum legere. Wydaje się/wydało/wyda, że my czytamy książkę. 2pl. Videmini Visi/ae/a estis Videbimini vos librum legere. Wydaje się/wydało/wyda, że wy czytacie książkę. 3pl. Videntur Visi/ae/a sunt Videbuntur pueri librum legunt. Wydaje się/wydało/wyda, że chłopcy czytają książkę. SPOSÓB BUDOWANIA NCI we wszystkich czasach verbum reg. nom. dop. bl. infinitivus praesens activi Puer epistulam scribit. Videtur puer epistulam scribere. Wydaje się, że chłopiec list pisze. czasy przeszłe activi Puer epistulam scripsit. Videtur puer epistulam scripsisse. Wydaje się, że chłopiec list pisał/napisał. czasy przyszłe activi Puer epistulam scribet. Videtur puer epistulam scripturus esse. Wydaje się, że chłopiec list napisze. verbum reg. nom. dop. bl. infinitivus praesens passivi Epistulae a pueris scribuntur. Videntur epistulae a pueris scribi. Wydaje się, że listy przez chłopców są pisane. czasy przeszłe passivi Epistulae a pueris scriptae sunt. Videntur epistulae a pueris scriptae esse. Wydaje się, że listy przez chłopców były pisane. czasy przyszłe passivi Epistulae a pueris scribentur. Videntur epistulae a pueris scriptum iri. Wydaje się, że listy przez chłopców będą pisane.

211 215 VERBA REGENTIA W NCI 1. Verbum regens w NCI musi stać w stronie biernej (w dowolnym czasie). 2. Verbum regens w NCI musi tworzyć związek zgody z nominativem konstrukcji (ta sama osoba i liczba). 3. Verbum regens w NCI bez względu na formę, w jakiej stoi, musi być tłumaczone nieosobowo. 4. Verbum regens w NCI mogą być czasowniki te same, co przy ACI (ale w stronie biernej). 5. Niektóre czasowniki, np. video, habeo w stronie biernej zmieniają swoje znaczenie. 6. Verba deponentia, mimo biernej formy, nie wprowadzają NCI, wprowadzają ACI (ze względu na czynne znaczenie). zmiana znaczenia w stosunku do activum NAJCZĘSTSZE VERBA REGENTIA W NCI videor zdaję się, zdaje się, że ja habeor uważa się, że ja NOTA BENE zmiana znaczenia w stosunku do activum dicor mówią o mnie, mówi się, że ja vetor zakazują mi / zakazuje mi się, żebym putor trador existimor sądzą, mniemają o mnie, że ja feror iudicor przekazuje się, że ja iubeor rozkazują mi, żebym moneor upomina się mnie, żebym POKAZANO 1 os. sg. praesentis. Verba regentia mogą pojawić się w każdej osobie i czasie. VVERBA IMPERSONALIA czasowniki nieosobowe Czasowniki nieosobowe występują tylko w 3 os. i w infinitiwie 1. niektóre czasowniki określające zjawiska atmosferyczne. indicativus praesentis infinitivus praesentis indicativus perfecti pluit pada deszcz pluere że pada deszcz pluvit spadł deszcz ninguit pada śnieg (ninxit) spadł śnieg

212 czasowniki wyrażające uczucie. indicativus praesentis infinitivus praesentis indicativus perfecti paenitet me żal mi (łączy się z Gen.) paenitere paenituit piget me przykro mi (łączy się z Gen.) pigere piguit pudet me wstyd mi (łączy się z Gen.) pudere puditum est (puduit) taedet me czuję wstręt (łączy się z Gen.) taedere pertaesum est miseret me współczuję, lituję się (łączy się z Gen.) miserere miseritum est 3. inne. indicativus praesentis infinitivus praesentis indicativus perfecti decet me wypada, przystoi mi decere decuit dedecet me nie wypada mi iuvat me cieszy mnie, podoba mi się, przyjemnie mi jest libet przyjemnie jest (łączy się z Dat.) libere libuit (libitum est) licet wolno (łączy się z Dat.) licere licuit oportet należy (łączy się z inf. i z ACI) oportere oportuit 1. Napisz po łacinie: a. Wydaje się, że pada deszcz b. Żal nam umarłych.. c. Wstyd mi za was... d. Czujecie wstręt do kłamstwa. e. Litujesz się nad biednymi.. f. Wolno nam zawrzeć pokój z wrogami..

213 Przetłumacz poniższe czasowniki zakładając, że są to verba regentia. a. diceris - e. putabantur - b. feruntur - f. iudicaris - c. visi estis - g. visus sum - d. tradita est - h. existimamur - 3. Zamień AcI na NcI lub NcI na AcI. Przetłumacz. a. Homerum poetam clarissimum fuisse tradunt. b. Troia decem annos oppugnata esse dicitur. c. Amicus tuus vir fortis esse videtur. d. Me aegrotum fore existimant. e. Romulus Romam condidisse dicitur. 4. Podane zdania uzależnij od podanego w nawiasie czasownika tworząc konstrukcję AcI. Następnie zamień AcI na NcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Proserpina, Cereris filia, in Sicilia insula flores carpebat. (Putabant) b. Pluto, deus inferorum, virginem Proserpinam conspexit. (ferunt) c. Sicilia terrae motu concussa est. (Dicunt) d. Pluto Proserpinam e numero comitum virginum elicuit. (Viderunt)

214 218 e. Proserpina ab inferorum deo rapta est. (Narrant) f. Sol omnia videns Proserpinam raptam conspexerat. (Putant) g. Proserpina a matre recuperari non potest. (Dixerunt) h. Proserpina apud inferos septem grana mali gustavit. (Tradunt) i. Proserpina sex menses apud inferos cum Plutone, sex menses apud matrem in Olympo versatur. (Iubent) 5. Przetłumacz zdania. a. Qui tacet, consentire videtur. b. Qui tacent, consentire videntur. c. Fortunatus sibi Croesus videtur. d. Quam multos scriptores rerum suarum ille Alexander secum habuisse dicitur! e. Aristides omnium Atheniensium iustissimus fuisse traditus est. f. Xantippe, Socratis uxor, morosa admodum atque iurgiosa fuisse dicitur.

215 219 g. Lysander Lacedaemonius saepe dixisse traditur Lacedaemonem honestissimum domicilium esse senectutis. h. Traditum est Athenis grandi natu in theatro numquam a civibus locum datum esse. At Lacedaemoni multi statim consurrexisse dicuntur et seni sessum dedisse. 6. Przetłumacz zdania. a. Homerum nemo poetarum sublimitate proprietateque superavisse putatur. b. Xerxes inflammavisse templa Graeciae dicitur.- c. Disciplina druidum in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur. d. Post itinera longa Ulixes dicitur ad Phaeacum insulam pervenisse. e. Beatus Epicurus sibi videtur esse moriens. f. Satisne videtur declaravisse Dionysius nihil esse ei beatum, cui semper aliquis terror impendet? g. Leonidas Lacedaemonius, cum dicebantur Persae sagittarum multitudine nubes esse facturi, dixisse fertur: melius in umbra pugnabimus. h. Thales primus defectionem Solis praedixisse traditur. i. Suebi centum pagos habuisse dicuntur. Finitimae gentes ab hoc potentissimo populo e finibus suis pulsae esse traduntur et longe lateque agri vacavisse dicuntur. k. Narratur saepe vino caluisse virtus. (Hor. Carm.) 7. Przetłumacz zdania. a. Iuppiter videbat mores hominum corruptos esse et constituit totum genus humanum perdere. Puduit deum homines creavisse et iniurias eorum tam diu tulisse.

216 220 b. Pluere coepit; ingentes imbres ex nubibus effusi sunt. c. Postremo Iovem ipsum paenituit totum genus humanum perdere. d. Deucalionis et Pyrrhae, hominum proborum, miseritus est. e. Licebat ei terrarum orbem siccare. f. Sed totum humanum genus, excepto Deucallione et Pyrrha, periit. Eos igitur solos non iuvabat vivere. g. Ex lapidibus, quos Deucalion et Pyrrha post se iecerunt qui erant quasi ossa terrae matris homines novi creverunt: ex lapidibus Pyrrhae - feminae, ex lapidibus Deucalionis - viri. 8. Przetłumacz tekst De gloria Atheniensium. Athenae multarum artium mater et nutrix fuisse traduntur. Athenienses non solum rei militaris, sed etiam disciplinarum artiumque varium periti fuisse dicuntur. Romani, qui Graeciam anno CXLVI (centesimo quadragesimo sexto) a. Ch. n. in potestatem suam redigerunt, Graecorum litteris multa debuerunt et artes eorum magni aestimabant. De Graecia a Romanis capta Horatius, clarus Romanorum poeta, haec dixit: Graecia capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio Caius Plinius Caecilius Secundus, scriptor et orator Romanus, qui saeculo primo vixit, amicum suum de Graecia colenda ita fere admonuit: Cogita te missum esse in provinciam Achaiam, illam veram et meram Graeciam, in qua primum humanitas, litterae, etiam fruges inventae esse creduntur. Cogita te missum esse ad homines maxime homines, ad liberos maxime liberos, qui ius a natura datum virtute, meritis, amicitia, foedere denique et religione tenuerunt. Respisce gloriam veterem et hanc ipsam senectutem, quae in homine venerabilis, in urbibus sacra est.

217 221 I. ZDANIA do ĆWICZENIA sposobu TWORZENIA ACI i NCI oraz ZAMIAN z ACI na NCI Utwórz ACI uzależniając od verbum regens w nawiasie, nastepnie posłuż się tym samym czasownikiem (zachowaj czas) przekształcając go tak, by stał się verbum regens dla NCI. Przetłumacz zdania. 1. Aesopus, fabularum auctor, servus fuit/est. AcI: Dicunt. NcI: 2. Urbs a militibus dolo capta erit. AcI: Dicunt. NcI: 3. Consuetudo et mos vim legis habent/habebant. AcI: Dicunt. NcI: 4. Pisistratus primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuit, ut nunc habemus. AcI: Dicunt. NcI:

218 Primus in Italiam Saturnus venit. AcI: Dicunt. NcI: 6. Pitagoras nonnullas Italiae partes visitavit/visitat. AcI: Dicunt. NcI: 7. Medea Peliam rursus ex sene adulescentem fecit/facit. AcI: Dicunt. NcI: 8. Iam ante Homerum poetae fuerunt/fuerant. AcI: Dicunt. NcI: 9. Prometheus hominibus ignem dedit/dat/dabit. AcI: Dicunt. NcI:

219 Cicero omnes oratores eloquentiā superavit/superat. AcI: Dicunt. NcI: 11. Iuppiter, pater omnium deorum, imperium caeleste tenet/tenebat. AcI: Dicunt. NcI: 12. Multa oppida Galliae Germaniaeque a Caesare capta deletaque sunt/ capiuntur delenturque. AcI: Dicunt..... NcI: 13. Epistulam illam Romam Iulianus misit. AcI: Dicunt. NcI: 14. Ille vir bonus, nimio dolore atque tristitia affectus, infra triduum mortuus est.

220 224 AcI: Dicunt NcI: 15. Anaxagoras annos LXXII vixit. AcI: Dicunt. NcI: 16. Milites nostri hostes facile vincent/vicerunt/vincunt. AcI: Dicunt. NcI: 17. Athenae multarum artium mater et nutrix sunt/erant. AcI: Dicunt. NcI: 18. Prometheus Caucaso affixus est/erat. AcI: Dicunt.

221 225 NcI: 19. Humanitas, artes, litterae aliaeque etiam fruges a Graecis inventae sunt. AcI: Dicunt. NcI: 20. Bellum civile brevi tempore finietur. AcI: Dicunt. NcI: 21. Omnes dei deaeque a Iove in convivium convocati sunt/convocantur. AcI: Dicunt. NcI: 22. Discordiae dea ad epulas deorum non admittitur. AcI: Dicunt. NcI: 23. Paris Venerem pulcherrimam trium dearum iudicavit/iudicat. AcI: Dicunt.

222 226 NcI: 24. Troia post novem annos a Graecis expugnata est. AcI: NcI: II. Spośród poniższych tłumaczeń wybierz prawidłowe 1. Mówi się, że Grecy łatwo zostaną pokonani przez Persów a. Graecos a Persis facile victuros esse dicunt. b. Graeci a Persis facile victuri esse dicitur. c. Graeci a Persis facile victum iri dicuntur. d. Graeci a Persis facile victum iri dicunt. 2. Uważaliśmy, że jesteś najlepszym spośród mężów. a. Putabamus te esse optimum virorum. b. Putabaris tu esse optimus virorum. c. Putabaris tu esse optimus ex viris. d. Putabamus tu esse optimus ex viris. 3. Rozkazano nam, żebyśmy wrócili do obozu. a. Iusserunt nobis castra revertere. b. Iussi sumus in castra reverti. c. Iussi sumus castrorum revertere. d. Iusserunt nos in castra reversuros esse. 4. Uważano o mnie, że po śmierci zostanę zaliczony w poczet bogów. a. De me putabant post mortem in numerum deorum futurus esse. b. Putabantur me post mortem in numerum deorum fore. c. Putabar post mortem in numerum deorum futurus esse. d. Putabatur me post mortem in numerum deorum fore.

223 227 LECTIO DVODETRICESIMA FUNKCJE PRZYPADKÓW Każdy przypadek w łacinie (z wyjątkiem vocatiwu) pełni jakąś szczególną funkcję, której znajomość ułatwia zrozumienie tekstu. Funkcje te, dla ułatwienia, zostały nazwane. Poniżej znajduje się lista tych, których nieznajomość może skutkować trudnościami w przekładzie: 1. GENETIVUS QUALITATIS dopełniacz jakości występuje zawsze z przymiotnikiem, liczebnikiem lub zaimkiem: np.: magnus, maximus, summus, septimus, talis. Oddajemy go w tłumaczeniu najczęściej dodając przyimek o, np.: kobieta o pięknych oczach. Wyraża cechę człowieka, przedmiotu lub pojęcia. a. vir magni ingenii (mąż o wielkim talencie) b. puer novem annorum (chłopiec w wieku 9 lat/dziewięcioletni) a. Bellum triginta annorum fuit. (Wojna trwała 30 lat.) 2. GENETIVUS CHARACTERISTICUS dopełniacz charakteryzujący występuje zawsze z czasownikiem esse. Tłumaczymy go dodając zwroty jest czyjąś cechą, rzeczą, właściwością, zwyczajem, obowiązkiem, dowodem, oznaką etc. a. Stulti est ridere. (Śmiech jest cechą głupca) b. Sapientis est vera dicere. (Obowiązkiem mędrca jest mówić prawdę.) 1. DATIVUS COMMODI i INCOMMODI celownik korzyści i niekorzyści oznacza osobę lub rzecz, na której korzyść (commodi) bądź szkodę (incommodi) coś się dzieje. Tłumaczymy go dodając słówka dla, na rzecz etc. dla datiwu commodi oraz przeciw, na niekorzyść etc. dla datiwu incommodi, np.: a. Non scholae, sed vitae discimus. Uczymy się nie dla szkoły, ale dla siebie. b. Non sibi homo natus est, sed patriae et suis. Człowiek rodzi się nie dla siebie, lecz dla ojczyzny i swoich. c. Quidquid peccamus, nobis peccamus. Cokolwiek robimy źle, dla siebie robimy źle. 1. ACCUSATIVUS DUPLEX podwójny biernik występuje po czasownikach appello, dico, nomino, voco = nazywam; puto, duco, iudico = uważam za; credo, eligo, designo = wybieram, mianuję; facio, efficio, reddo = robię, tworzę; me praebeo, me

224 228 praesto = okazuję się. W konstrukcji biernej te same czasowniki łączą się z nominativus dupplex. a. Populus Romanus Ciceronem consulem ceravit. Lud rzymski wybrał Cycerona konsulem. b. Dionysius superbum se praebuit. Dionizjusz okazał się pyszny. 2. ACCUSATIVUS EXCLAMATIONIS biernik wykrzyknienia występuje zwykle z przydawką. Wyraża okrzyk bólu, oburzenia lub podziwu. a. Heu me miserum! O ja biedny! b. O stultum hominem! O głupi człowieku! c. O virum Sparta dignum! O mężu godzien Sparty! 1. ABLATIVUS LIMITATIONIS ablatiwus ograniczenia. Doprecyzowuje dane o przedmiocie. Odpowiada na pytanie pod jakim względem? co do czego? W tłumaczeniu oddajemy go zwykle wyrażeniami co do, pod względem, jeśli chodzi o, np.: kobieta piękna pod względem oczu a. hostes innumeri multitudine niezliczeni pod względem wielkiej ilości wrogowie b. Uri sunt magnitudine paulo infra elephantos. (Caes. B.G.) Tury pod względem wielkości są nieco poniżej słoni. c. Helvetii omnibus Gallis virtute praestabant. (Caes. B.G.) Helweci przewyższali wszystkich Galów męstwem / pod względem męstwa / jeśli chodzi o męstwo 2. ABLATIVUS CAUSAE ablatiwus przyczyny. Oznacza przyczynę, powód. Odpowiada na pytanie dlaczego? z jakiego powodu? a. Ita, miser, et amore pereo et inopiā (Pl. Pseud. 300) I tak, biedny, ginę i z [powodu] miłości i z [powodu] nędzy. b. Statuae intereunt tempestate, vi, vetustate. (Cic. Phil ) Posągi niszczeją z [powodu] złej pogody, użycia siły, ze starości. c. Metu non peccant multi, non innocentiā. (Appendix sent. Syri 38). Wielu [ludzi] nie grzeszy ze strachu, nie z [powodu] niewinności. 3. ABLATIVUS MODI ablatiwus sposobu. Oznacza sposób, w jaki coś się odbywa. Odpowiada na pytanie jak? w jaki sposób?

225 229 a. Sidera circulos suos conficiunt celeritate mirabili. (Cic. Rep. 6.15) Ciała niebieskie zataczają swe kręgi z zadziwiającą prędkością. b. Armati per Urbem silentio in Aventinum perveniunt. (Liv ) Zbrojni w ciszy/cicho przechodzą przez Rzym na Awentyn. 4. ABLATIVUS QUALITATIS ablatiwus jakości Oznacza cechę, właściwość, przymiot. Składa się zawsze z rzeczownika z przymiotnikiem. Odpowiada na pytanie jaki? Przypomina nieco genetivus qualitatis. a. Agesilaus erat humili statura et exiguo corpore. Agesilaos był nikczemnego wzrostu i drobnej postury. b. Erat inter Labienum atque hostem difficili transitu flumen ripisque praecipuis. Między Labienusem i wrogiem była rzeka trudna do przejścia i o stromych brzegach. c. Hercyniā silvā est bos cervi figurā. W lesie Hercyńskim żyje wół o kształcie jelenia. 5. ABLATIVUS LOCI ablatiwus miejsca obejmuje wszystkie wyrażenia w ablatiwie, z przyimkiem lub bez, które w jakikolwiek sposób określają miejsce. Może występować z przyimkiem lub bez, np.: a. hac (in) via na tej drodze; hoc (in) loco w tym miejscu b. in Campo Martio na Polu Marsowym; in foro Romano na rynku rzymskim c. in silva w lesie; altis (in) montibus w wysokich górach d. Hercyniā silvā est bos cervi figurā. W lesie Hercyńskim żyje wół o kształcie jelenia. 6. ABLATIVUS INSTRUMENTI ablatiwus narzędzia odpowiada na pytanie czym? a. Cornibus tauri, apri dentibus se defendunt. ĆWICZENIA NA FUNKCJE PRZYPADKÓW Przetłumacz zdania i określ sposób użycia oznaczonych boldem przypadków. Pamiętaj o poznanych wcześniej funkcjach przypadków: dativus possessivus, genetivus partitivus, ablativus comparationis, ablativus temporis, abalativus auctoris

226 Hostes magno cum strepitu ac tumultu castris egressi sunt. 2. Caesar imperat frumentum exercitui. 3. Xerxis classis mille ducentarum navium longarum fuit. 4. Lapideo sunt corde multi, quos non miseret neminis. 5. Epaminondae nemo Tebanus fuit par eloquentia. 6. Testitudineo gradu moveris. 7. Charondas et Zaleucus leges civitatibus suis scripserunt. 8. Boni ducis est prima in acie pugnare. 9. Saepe pax periculosior bello fuit. 10. Ciceronem optimum oratorum Romanorum putamus. 11. Dux locum castris idoneum delegit. 12. Sabini Tarpeiam scutis necaverunt. 13. Septem eorum a latronibus in his silvis occisi sunt. 14. Ptolemaeus in proelio telo venenato ictus est. 15. Veneti reliquos Gallos usu nauticarum rerum antecedebant. 16. Homini quinque sensus sunt. 17. Muri altitudo fuit pedum sedecim. 18. Philosophi est pauca verba dicere. 19. O fallacem hominum spem! 20. Quem cum Democrito conferre possumus ingenii magnitudine? 21. Permulti Troianorum viri ab Achille interfecti sunt.

227 231 LECTIO VNDETRICESIMA ABLATIVUS ABSOLUTUS A BLATIVUS ABSOLUTUS jest składnią polegającą na połączeniu ablatiwu rzeczownika (przymiotnika, zaimka, liczebnika) z ablatiwem imiesłowu (ppa lub ppp). ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU WSZYSTKICH DEKLINACJI ABLATIVUS I deklinacja II deklinacja III deklinacja IV deklinacja V deklinacja singularis -a -o -e/-i -u -e pluralis -is -is -ibus -ibus -ebus ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU DLA PPA I PPP ABLATIVUS participium praesentis activi participium perfecti passivi singularis -e -o m -a f -o n pluralis -ibus -is ABLATIVUS ABSOLUTUS pełni funkcję zdania podrzędnego, dlatego zawsze towarzyszy mu zdanie nadrzędne. Zatem tłumacząc ablativus absolutus tworzymy z niego zdanie podrzędne zaczynające się od: gdy (kiedy, skoro, po), ponieważ, chociaż, jeżeli. ablativus absolutus zdanie nadrzędne Urbe expugnata milites domum properaverunt. Po zdobyciu miasta żołnierze pospieszyli do domu. Militibus pugnantibus senatus de pace disputat. Gdy żołnierze walczą senat rozprawia o pokoju. 1. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium praesentis activi wyraża czynność równoczesną w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.

228 ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium perfecti passivi wyraża czynność wcześniejszą w stosunku do czynności zdania nadrzędnego. Sposób tłumaczenia: 1. Tłumaczymy zdanie nadrzędne (może to być dowolne zdanie żadnych ograniczeń) 2. Tłumaczymy ABLATIVUS ABSOLUTUS dodając przedtem spójnik zdania podrzędnego a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa rozpoczynamy od podczas gdy, kiedy, ponieważ, chociaż lub jeśli b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp rozpoczynamy od po tym, jak lub po 3. rzeczownik i/lub przymiotnik, zaimek, liczebnik składni (w ablatiwie) staje się podmiotem zdania 4. participium składni tłumaczymy jako a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa: orzeczenie zdania w stronie czynnej (podmiot coś robi) b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp: orzeczeniem zdania w stronie biernej (z podmiotem coś się dzieje) ablativus absolutus czynność równoczesna czynna zdanie nadrzędne ablativus ablativus ablativus ppa zaimka rzeczownika Nostro duce vincente hostes fugiebant. GDY nasz wódz zwyciężał wrogowie uciekali. podmiot zdania ablativus absolutus orzeczenie czynne czynność uprzednia bierna zdanie nadrzędne ablativus ablativus ablativus ppp zaimka rzeczownika Nostro duce. victo hostes fugiebant. PO TYM JAK nasz wódz został zwyciężony wrogowie uciekali. podmiot zdania orzeczenie bierne

229 233 czynność równoczesna zdanie nadrzędne Hoc agitur PRZYKŁADY TŁUMACZENIA participium praesentis activi ablativus absolutus omnibus adversantibus. zdanie czasowe To dzieje się podczas gdy wszyscy się sprzeciwiają zdanie przyzwalające To dzieje się mimo sprzeciwu wszystkich / chociaż wszyscy się sprzeciwiają. zdanie przyczynowe To dzieje się ponieważ wszyscy się sprzeciwiają. zdanie warunkowe To dzieje się jeśli wszyscy się sprzeciwiają. czynność uprzednia ablativus absolutus Oratione facta participium perfecti passivi zdanie nadrzędne dux milites dimisit. zdanie czasowe Po tym jak mowa została wygłoszona Po wygłoszeniu mowy (Wygłosiwszy mowę) wódz odesłał żołnierzy. wódz odesłał żołnierzy. wódz odesłał żołnierzy. 1. Z poniższych elementów utwórz ablativus absolutus z ppa i ppp. Przetłumacz powstałe konstrukcje. a. dominus + castigo 1 z ppa:. z ppp:. b. milites nostri + laudo 1 z ppa:. z ppp: c. animal + lingo,3,linxi,linctum z ppa:. z ppp:. d. exercitus fortis + vinco,3,vici, victum z ppa:. z ppp:.

230 234 e. parentes dilecti + venio 4 z ppa:. z ppp:. 2. Z poniższych elementów utwórz odpowiedni ablativus absolutus, a następnie przetłumacz całe zdania. a. Caesar,aris + ipse,ipsa,ipsum + specto milites fortiter pugnabant.... b. Troia,ae + urbs,urbis + capio,3,cepi,captum.. Graeci in patriam properaverunt.... c. Bellum,i + ferox,ocis + finio mulieres deis gratias agebant.... d. Romulus + regno 1 + guberno Romani cum Sabinis bellum gerunt..... f. Periculum + cresco,3,crevi,cretum crescunt vires g. Qui,quae,quod + res,ei + audio 4...orator in forum rediit.... ABLATIVUS ABSOLUTUS BEZ PARTICIPIUM W składni ablativus absolutus zamiast participium wystąpić mogą 1. przymiotniki jak vivus (żywy), invitus (niechętny), ignarus (nieświadom), conscius (świadom) itp. 2. rzeczowniki oznaczające osobę działającą, urząd lub wiek, np.: auctor, dux, consul, imperator, caesar, senatus, iudex, adiutor, adulescens, puer, senex etc. Składnia tego typu może być wyłącznie czynna, w domyśle pozostaje bowiem ppa od czasownika esse

231 235 Hannibale vivo = Za życia Hannibala gdy Hannibal był żywy, żył Cicerone consule = Za konsulatu Cicerona Gdy Cicero jest (był, został) konsulem Me puero = Gdy byłem chłopcem Omni senatu invito = Chociaż/gdy/mimo że cały senat był niechętny 3. Przetłumacz zdania ze składnią ablativus absolutus. a. Duobus litigantibus tertius gaudet. b. Mutato nomine de te fabula narratur. c. Latrante uno latrat statim et alter canis. d. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavere. e. Etiam sanato vulnere cicatrix manet. f. Clausae erant aures obstrepante ira. g. Anaxagoram ferunt nuntiata morte filii dixisse: Sciebam me genuisse mortalem. h. Odor rosarum manet in manu etiam rosa submota. i. Caritate benevolentiaque sublata omnis est e vita sublata jucunditas. j. Omnia summa consecutus es virtute duce, comite fortuna. k. Medicus heri venit aegroto dormiente. l. Non multi incolae ex oppido deleto servari poterant. Oppido deleto incolae magna in inopia erant. m. Hostibus circumvenientibus Romani proelium comiserunt. n. Exercitu exposito et loco castris idoneo capto Caesar ad hostes contendit cohortibus X. o. Hostes loco superiore occupato Romanos prohibere coepere.

232 236 p. Galli ab exercitu Romano obsessi consilium ceperunt ex oppido fugere monente et iubente Vercingetorige. q. Cicerone consule coniuratio Catilinae detecta est. r. Galli Vercingetorige duce Romanis restiterunt. s. Xerxes Thermopylis expugnatis protinus ad urbem accessit eamque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit. t. Pater meus inquit Hannibal Hamilcar, puerulo me in Hispaniam cum exercitu properans, Karthagine deis hostias immolavit. u. Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa scripta erant. 4. Przetłumacz fragment tekstu Neposa. Fama de adventu Xerxis in Graeciam perlata Athenienses miserunt ad oraculum Delphicum consultum. Atheniensibus deliberantibus Pythia respondit, ut moenibus ligneis se defenderent. Nullo responsum id intelligente Themistocles Atheniensibus persuasit, ut in naves se suaque omnia conferrent. Naves enim a deo murum ligneum nominari dixit. Tali consilio probato Athenienses naves conscenderunt urbemque reliquerunt. Xerxes Thermopylis expugnatis Athenas accessit easque interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit. Ceteris Graecis hortantibus, ut in suam quisque urbem iret suisque se moenibus defenderet, Themistocles unus restitit et universos Persis pares fore dixit, dispersos perituros esse ostendit. Graecis ne his quidem verbis motis, Themistocles servorum suorum quem habuit fidelissimum, ad Xerxem misit nuntiatum Graecos in fuga esse. Hac re audita Xerxes dolum servi in verbis non inesse credens Graecos aggressus est loco sibi alienissimo, Graecis opportunissimo. Graeci pugnare coacti Persas vicerunt. Victus est igitur Xerxes magis consilio Themistoclis, quam armis Graeciae.

233 Przetłumacz tekst. De imperio Romano Initio Romam reges gubernavisse scitis. Regibus exactis Romae quotannis duo consules creabantur, qui rei publicae consulebant. Tarentinis devictis et Pyrrho rege pulso tota fere Italia in potestatem Romanorum subacta est. Gentibus Italiae subactis Romani finitimi facti sunt Carthaginiensibus, quibuscum eos tribus bellis Punicis dimicavisse scimus. Punicis bellis finitis Romani Carthaginiensium imperio potiti sunt. Ita Carthaginiensibus Hispaniā expulsis imperium Romanum mare Atlanticum tetigit. Carhagine autem captā Africa provincia Romana facta est. Postea Macedonibus, Graecis, Pergamenis imperio Romano adiunctis fines imperii Romani ad Asiam propagati sunt. Potentiā Romanorum crescente reges atque liberae civitates arbitrio populi Romani se subiciebant. Multae igitur terrae et Africae, et Europae, et Asiae imperio Romano adiunctae sunt: Aegyptus, Hispania, Gallia, Britannia, Pannonia, Dacia, Macedonia, Graecia, Syria, aliaeque. Sed crescente magnitudine imperii luxuria et avaritia in civitatem Romanam invaserunt, quibus magnum illud Romanorum imperium dirutum est. Aegyptus,i Egipt; Macedones,um Macedończycy; Macedonia,ae Macedonia; Pannonia,ae Panonia; Pergameni,orum mieszkańcy Pergamonu; Punicus,i punicki; Pyrrhus,i Pyrrus; Syria,ae Syria; Tarentini,orum tarentyjczycy, mieszkańcy Tarentu 6. Przetłumacz zdania ze składnią ablativus absolutus. 1. Alienos agros irrigas tuis sitientibus? 2. Scelerati conscientia obstrepante dormire non possunt. Agitant eos Furiae. (Curt ) 3. Absentem qui rodit amicum, / Qui non defendit alio culpante, Hic niger est, hunc tu, Romane, caveto. (Hor. Sat ) 4. Tarquinius et Tullia minor iunguntur nuptiis, magis non prohibente Servio, quam approbante. (Liv ) 5. Athenienses naves conscendunt et nihil sentientibus Lacedaemoniis totam Spartam depraedantur. 6. Lesbia mi praesente viro mala plurima dicit. (Catull. 83.1) 7. Iason, divulgata opinione tam gloriosae expeditionis, exercitum fortissimorum virorum, qui Argonautae cognominati sunt, comparavit. (Iustin ) 8. Omnes virum dixerunt patre nolente illam duxisse. (Sen. Contr ) 9. Allato ad se capite Cn. Pompei Caesar avertisse oculos dicitur. (Sen. Contr )

234 Hannibal, dux Poenorum, victa classe, cui praefuerat, a militibus suis in crucem sublatus est. 11. Sol dictus est, quia, quum est exortus, obscuratis omnibus sideribus solus apparet. (Cic. N.D ) 12. Audisse te credo Platonem Socrate mortuo primum in Aegyptum, post in Italiam et in Siciliam contendisse. (Cic. Rep ) 13. Cyrus subacta Asia et universo Oriente in potestatem redacto Scythis bellum infert. (Iustin ) 14. Tuis et illius litteris perlectis exsilui gaudio et tibi et ago gratias et gratulor. (Cic. Fam ) 15. Caesare interfecto statim alte extollens Brutus pugionem Ciceronem nominatim exclamavit atque ei recuperatam libertatem est gratulatus. (Cic. Phil ) 16. Populus auditis in theatro Vergilii versibus surrexit universus et Vergilium veneratus est sic, quasi Augustum. (Tac. Dial.13) 17. Regulum Carthaginienses resectis palpebris illigatum in machina (vigilando) necaverunt. (Cic. Pis ) 18. Gravidae mulieres neglectis bonis ac salubribus cibis cinere se nonnumquam et carbonibus pascunt. 19. Verres praedonum duces accepta pecunia dimisit. (Cic. Verr ) 20. Cn. Cornelius Scipio in Hispania contra Poenos prospere pugnavit duce hostium, Magone, capto. 21. Pompeius victus, turpissime, amissis etiam castris, solus fugit. (Cic. Fam ) 22. Illi gladiis eductis caedere incipiunt eius servos. (Cic. Mil ) 23. Ulixem vocat Homerus urbis vastatorem, quia bello Troiano, astutia sua capto Ilio et incenso finem fecit. 24. Tot tam praeclaris imperatoribus uno bello absumptis superstes est populus Romanus, eritque, mille aliis nunc ferro, nunc morbo morientibus. (Liv ) 25. Autariatae, propter ranarum muriumque multitudinem relicto patrio solo sedes quaerebant. (Iustin ) 26. Vergilius Maro in pago, qui Andes dicitur, haud procul a Mantua nascitur Pompeio et Crasso consulibus, Idibus Octobribus anni 684. (Suet.) 27. Vergilius Brundisii moritur Sextio Saturnino et Lucretio Cinna consulibus. (Suet.) 28. Quam bene Saturno vivebant rege! (Tib )

235 Apud Graecos primus omnium Thales Milesius praedixit solis defectum, qui Alyatte rege factus est. 30. Urbem Romam condidere atque habuere initio Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis vagabantur. (Sall. Cat. 6.1) 31. Plebs Romana Sicinio quodam auctore in Sacrum montem secessit. (Liv )

236 240 LECTIO TRICESIMA CONIUGATIO PERIPHRASTICA ACTIVA (CPA) I PASSIVA (CPP) POWTÓRZENIE GERUNDIUM I GERUNDIVUM CONIUGATIO PERIPHRASTICA ACTIVA (cpa) Koniugacja opisowa czynna Participium futuri activi w połączeniu ze słowem esse (we wszystkich osobach, trybach, czasach, również w infinitiwie) tworzy koniugację opisową czynną (cpa), która wyraża zamiar i chęć zrobienia czegoś. Takie połączenie tłumaczymy jako mam/miałem/będę miał zamiar cos zrobić, mam/miałem/będę miał coś zrobić 1. Puer lecturus = chłopiec mający czytać rzeczownik + pfa 2. Puer lecturus est. = Chłopiec ma zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w praesens 3. Puer lecturus erat. = Chłopiec miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w imperfectum 4. Puer lecturus fuit. = Chłopiec miał zamiar przeczytać. coniugatio periphrastica activa w perfectum 5. Puer lecturus erit. = Chłopiec będzie miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w futurum I 6. Puer lecturus fuerat. = Chłopiec miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w plusquamperfectum 7. Puer lecturus fuerit. = Chłopiec będzie miał zamiar czytać. coniugatio periphrastica activa w futurum II 8. Lecturus/a/um sum/eram/ero/fui/fueram/fuero. = Mam/miałem/będę miał zamiar czytać. 9. Lecturus/a/um es/eras/eris/fuisti/fueras/fueris. = Masz/miałeś/będziesz miał zamiar czytać. 10. Lecturus/a/um est/erat/erit/fuit/fuerat/fuerit. = Ma/miał/będzie miał zamiar czytać. 11. Lecturi/ae/a sumus/eramus/erimus/fuimus/fueramus/fuerimus. = Mamy/mieliśmy/będziemy mieli zamiar czytać. 12. Lecturi/ae/a estis/eratis/eritis/fuistis/fueratis/fueritis. = Macie/mieliście/będziecie mieli zamiar czytać. 13. Lecturi/ae/a sunt/erant/erunt/fuerunt/fuerant/fuerint. = Mają/mieli/będą mieli zamiar czytać. 14. Video puerum lecturum esse/fuisse/futurum esse (fore) = Widzę, że chłopiec ma/miał/będzie miał zamiar czytać. 15. Videntur puellae lecturae esse/fuisse/futurae esse (fore) = Wydaje się, że dziewczyny mają/miały/będą miały zamiar czytać.

237 241 a. Participium futuri activi musi tworzyć związek zgody z podmiotem (ta sama osoba, liczba, rodzaj) b. CPA może zawiarać się w ACI i NCI (przykład 14 i 15 powyżej) c. Kiedy widzisz czasownik esse, rozejrzyj się, czy w pobliżu nie stoi pfa i na odwrót... NOTA BENE C ONIUGATIO PERIPHRASTICA PASSIVA (cpp) Koniugacja opisowa bierna Participium futuri passivi (gerundivum) w połączeniu ze słowem esse (we wszystkich osobach, trybach, czasach, również w infinitiwie) tworzy koniugację opisową bierną (cpp), która wyraża konieczność i przymus. Osobę, która musi/powinna wykonać czynność wyrażamy w dativie. Jest to DATIVUS AUCTORIS celownik sprawcy. TYPY CONIUGATIONIS PERIPHRASTICAE PASSIVAE podmiot gerundivum czasownik esse dativus auctoris Znaczenie Legendum est/erat/erit/fuit Powinno się / należy czytać. nom. sg. n 3 os. sg. forma nieosobowa Legendum est/erat/erit/fuit puero sapienti. Mądry chłopiec powinien czytać. nom. sg. n 3 os. sg. dat. auctoris Dat. auctoris staje się podmiotem, który musi Liber legendus est/erat/erit/fuit Powinno się / należy czytać książkę. związek zgody forma nieosobowa + przedmiot czynności Liber legendus est/erat/erit/fuit puero sapienti. Mądry chłopiec powinien czytać książkę. związek zgody dat. auctoris Podmiot, który musi + przedmiot czynności Przykładowe CONIUGATIONES PERIPHRASTICAE PASSIVAE w różnych czasach i formach 1. liber (m) legendus (m) est / erat / erit / fuit / fuerat / fuerit książkę trzeba / trzeba było / trzeba będzie / trzeba było (wcześniej) / trzeba będzie czytać 2. Epistulae (f) scribendae (f) erunt trzeba będzie pisać / napisać listy 3. Scio librum (acc.) legendum (acc.) esse / fuisse (inf.) wiem, że książka powinna być / powinna była być czytana (ACI)

238 Civibus templa (n) struenda (n) sunt / erant / fuerunt / erunt / fuerant / fuerunt / obywatele powinni / powinni byli / 5. tacendum est /erat/ fuit /erit /fuerat /fuerit należy / należało / będzie trzeba / należało (wcześniej) / będzie trzeba milczeć 1. Od podanych czasowników utwórz gerundium we wszystkich przypadkach i gerundivum w mianowniku dla 3 rodzajów. Przetłumacz utworzone formy. a. peto, 3, petivi,petitum b. orno 1 c. nosco,3,novi,notum d. moveo,2,movi,motum e. lenio 4 2. Zamień gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. Zachowaj tę samą treść zdania. Przetłumacz. gerundium gerundivum Necessitudo faciendi laborem. Ars carminum scribendorum. Occasio dicendi veritatem. Difficultas initii omnium rerum cognoscendi 3. Przetłumacz zdania. Które zdanie z pary jest łatwiejsze do przetłumaczenia? a. Cyprus abundat materiā utili ad naves aedificandas. (Lambinus ad Hor. Od. 1, 13) Cyprus abundat materiā utili ad aedificandum naves. b. Alcibiades ad patriam liberandam omni fertur cogitatione. (Nep. 7, 9, 4) Alcibiades ad liberandum patriam omni fertur cogitatione. c. Romulum Remumque cupido cepit urbis condendae. (Liv. 1, 6, 3)

239 243 Romulum Remumque cupido cepit condendi urbem. d. Vetus atque usitata res in oppugnanda urbe labores ac pericula pati. (Liv. 26, 13, 9) e. Socrates adiuvit Euripidem in tragoediis scribendis. Socrates adiuvit Euripidem in scribendo tragoedias. f. Omnis auctoritas philosophiae constitit in beata vita comparanda. (Cic. Fin. 5, 29, 86) Omnis auctoritas philosophiae constitit in comparando beatam vitam. g. Omne animal est in se conservando occupatum. (Cic. Fin. 4, 13, 34) h. Scribere scribendo, dicendo dicere disces. i. Nihil agendo homines male agere discunt. (Cato De agr.) 4. Przetłumacz wyrażenia i zdania. a) nigro dies notanda lapillo b) Nil desperandum (Hor. Carm.) c) status nascendi d) flumen dicendi e) rex tremendae maiestatis f) Nemini vox neganda (est). g) De republica emendanda libri Andreae Modrevii inscribuntur. l) Beatos puto, quibus deorum munere datum est aut facere scribenda aut scribere legenda. m) ars amandi n) ars moriendi o) Navigare necesse est, vivere non est necesse. h) Manus etiam elephanto data est, per quam data suscipit et ori suo voranda tradit. i) Bello finito cives muros ab hostibus dirutos reficiendos curant. k) mutatis mutandis

240 Przetłumacz. a. Pugnandum est b. Militibus pugnandum est c. Tacendum est d. Nobis tacendum est e. Moriendum est f. Omnibus hominibus moriendum est g. Laudandum fuit h. Laudandum tibi fuit i. Amandus fuisti k. Amanda viro fuisti 6. Przetłumacz na język łaciński. a. I dziewczęta i chłopcy powinni czytać książki. b. Wiersze należy czytać, mowę chwalić, dzieło skończyć. c. Nie należy nic czynić bez rozwagi. (prudentia,ae) d. Powinniście byli wybrać nowego króla. e. Będziemy musieli wysłać do nich poselstwo. (legatio,onis) f. Trzeba mądrze rozstrzygnąć. (statuo,3,-ui,-utum) 7. Przetłumacz. a. Discenda est virtus. b. Pacta sunt servanda. c. Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt. d. Existit quaestio, num amici novi veteribus sunt anteponendi. e. Ut desint vires tamen est laudanda voluntas. f. Facite, quod libet, daturus non sum amplius.

241 245 g. Dulcibus est verbis mollis alendus amor. h. Tota vita discendum est mori. i. Audendum est: fortes adiuvat ipsa Venus. k. Ceterum censeo Karthaginem delendam esse. l. De gustibus non est disputandum. m. Nemini vox neganda (est). n. Nil desperandum (est). 8. Przetłumacz tekst o wojnie Cezara z Belgami. Caesari omnia uno tempore erant agenda: vexillum proponendum, ab opere revocandi milites, qui paulo longius aggeris petendi causa processerant, arcessendi, acies instruenda, signum tuba dandum. Quarum rerum magnam partem temporis brevitas et incursus hostium impediebat. His difficultatibus duae res erant subsidio: scientia atque usus militum. Hi propter propinquitatem et celeritatem hostium non iam Caesaris imperium expectabant, sed per se incredibile est dictu omnia administrabant. Caesar necessariis rebus imperatis ad milites monendos decurrit et ad legionem decimam devenit. At cum in alteram partem item monendi causa veniret, pugnantibus occurrit. Exiguitas temporis magna fuit hostiumque animus iam paratus ad pugnandum. Tempus non modo ad insignia accomodanda, sed etiam ad galeas induendas scutisque tegimenta detrahenda defuit. Diu proelium anceps erat. Postremo Caesar ipse suis laborantibus in primam aciem processit. Cuius adventu hostium impetus tardatus est. Permulti hostes interfecti sunt. 9. Przetłumacz tekst o Leonidasie. Leonidas ad angustias Thermopylarum profecturus erat. Ephori eum propter paucitatem militum retenturi erant, sed ille: Satis is numerus militum erit ad ea, quae acturus sum; pro patria mihi pugnandum est. Ad Thermopylas exercitum allocutus est: Copiae hostium non longe absunt. Hic nobis aut vincendum aut moriendum est. Persae Ephialte proditore duce Graecos circumvenerant et omnes Lacedaemonii pro patria mortui sunt. Dulce et decorum est pro patria mori Horatius canit.

242 Zapisz tę samą treść posługując się konstrukcją coniugatio periphrastica passiva. a. Omnes parentibus parere debent b. Philosophi de beata vita comparanda cogitare debent c. Vita magni aestimari debet.. d. Ante pugnam miles gladium acuere debebat e. Multa aedificia Romae post incendium restaurari debebunt.... ĆWICZENIA NA 1. GERUNDIUM / GERUNDIVUM Przetłumacz zdania. Zdecyduj, czy zdanie zawiera gerundium czy gerundivum 1. Pythagoras Aegyptum primo, mox Babyloniam ad perdiscendos siderum motus originemque mundi spectandam profectus, summam scientiam consecutus est. Inde regressus, Cretam et Lacedaemona ad congoscendas Minois et Lycurgi inclitas leges contenderat. (IUSTIN ) 2. Quod cuique temporis ad vivendum datur, eo debet esse contentus. (CIC. Sen ) 3. Exempla ex vetere memoria et monumentis ac litteris plurimum solent et auctoritatis habere ad probandum et iucunditatis ad audiendum. (CIC. Verr ) 4. Suebi vinum ad se omnino importari non sinunt, quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines atque effeminari arbitrantur. (CAES. B.G ) 5. Ad vivendum, velut ad natandum, is melior, qui onere liberior. (APUL. Magia. 21) 6. Ad edendum et bibendum plus, quam viri, estis; ad laborandum nec manus habetis nec pedes. (ERASM ) 7. Ver tamquam adulescentiam significat ostenditque fructus futuros, reliqua autem tempora demetendis fructibus et percipiendis accomodata sunt. (CIC. Sen ) 8. Caesar, nactus idoneam ad navigandum tempestatem, solvit equitesque in ulteriorem portum progredi et naves conscendere et se sequi iussit. (CAES. B.G ) 9. Tiberius Gracchus triumvir creatus est dividendis agris. (FLOR ) 10. Is, qui nullius non uxorem concupiscit et satis sibi iustam causam (esse) putat amandi, quod aliena est, idem uxorem suam adspici non vult. (SEN. Ira 2.28) 11. Iuppiter nullo magis hominem separavit a ceteris animalibus, quam dicendi facultate. (QUINT ) 12. Caesar oppidum expugnavit et ad deripiendum militibus concessit. (CAES. B.C ) 13. Decemviros legibus scribendis intra decem hos annos et creavimus et de republica sustulimus. (LIV ) 14. Ubi Nilus ad illa, quae Catadūpa nominantur, praecipitat ex altibus montibus, ea gens, quae illum locum accolit, propter magnitudinem sonitus, sensu audiendi caret. (CIC. Rep. 6.19) 15. Demosthenes curator muris reficiendis fuit eosque refecit pecuniā suā. (CIC. Opt. 7.19)

243 Gloria vincendi iuncta est cum milite, Caesar, Caesar, parcendi gloria sola tua est. 17. Quae causa iustior est belli gerendi, quam servitutis depulsio? (CIC. Phil ) 18. Hostes ex muro et turribus submoventur; non datur libera muri defendendi facultas. (CAES. B.G ) 19. Stoicus Diogenes et Academicus Carneades hanc amplissimam omnium artem bene vivendi disciplinam vita magis quam litteris persecuti sunt. (CIC. Tusc ) 20. Numa Pompilius sapientiam constituendae civitatis duobus prope saeculis ante cognovit, quam eam Graeci natam esse senserunt. (CIC. De or ) 21. Romulum Remumque cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. (LIV ) 22. Optimus est orator, qui dicendo animos audientium et docet et delectat et promovet. (CIC. Opt. 1.3) 23. Hominis mens dicendo alitur et cogitando. (CIC. Off ) 24. Scipio adhortandorum militum causā talem orationem est exorsus. (LIV ) 25. Apud Germanos latrocinia nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt atque ea iuventutis exercendae ac desidiae minuendae causā fieri praedicant. (CAES. B.G ) 26. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes, / Fama, malum qua non aliud velocius ullus: / Mobilitate viget viresque adquirit eundo. (V. Aen ) 27. In adorando dextram ad oscululum referimus. (PLIN. N.H. 28.2) 28. Iunonem a iuvando credo nominatam. (CIC. N.D ) 29. In diligendo cibo et potu valetudinis potius, quam voluptatis ratio habenda est. 30. Atomus est corpusculum minutum et individuum, quo in explicanda origine mundi utebatur Democritus et post eum Epicurus. 31. Magna pars Babyloniorum constiterat in muris avida cognoscendi novum regem (=Alexandrum); plures obviam egressi sunt. (CURT ) 32. Temptando cuncta caeci quoque tuto ambulant. (SYR. 687) 33. Oculos natura nobis, ut equo setas, caudam, aures, ad motus animorum declarandos dedit. (CIC. De or ) 34. Castra erant ad bellum ducendum aptissima naturā loci et munitione et maris propinquitate et aquae et salis copia. (CAES. B.G ) 35. Numquamne legisti Gaditanum quendam Titi Livii nomine gloriāque commotum ad visendum eum ab ultimo terrarum orbe venisse statimque, ut viderat, abisse? (PLIN. Ep ) 36. Gaium Gracchum mors fraterna ad expetendas domestici sanguinis poenas excitavit. (CIC. Har ) 2. CONIUGATIO PERIPHRASTICA ACTIVA / PASSIVA Przetłumacz zdania. 1. Universus hic mundus una civitas communis deorum atque hominum existimanda (est). (CIC. Leg )

244 2. Paupertas me saeva domat dirusque Cupido, / Sed toleranda fames, non tolerandus Amor. (CLAUDIAN. Epigr. 34) 3. Ultima semper / Expectanda dies homini, dicique beatus / Ante obitum nemo supremaque funera debet. (OV. Met ) 4. Vitanda suspicio est avaritiae. (CIC. Off ) 5. Commune periculum concordiā propulsandum. (TIC. Agr. 29) 6. Intellego te, frater, alias in historia leges observandas putare, alias in poemate. (CIC. Leg ) 7. Omnia homini, dum vivit, speranda sunt. (SEN. Ep. 70.6) 8. Vis fieri felix? Est debellanda voluptas. 9. Cato inexpiabili odio delendam esse Carthaginem pronuntiabat. (FLOR ) 10. Interdum monendus est amicus. Sed, si nulla spes emendationis, silere praestat. (ERASM ) 11. Tamdiu discendum est, quamdiu nescias. Si proverbio credimus: quam diu vivis. (SEN. Ep. 76.3) 12. Tuis verbis, Cicero, utendum est: O tempora, o mores! (SEN. Suas. 6.3) 13. Et hodie in Italia usitatum est proverbium agricolarum: Laudandos montes, sed a planitie non recedendum. 14. Nunc est bibendum, nunc pede libero / pulsanda tellus. (HOR. Od ) 15. Deliberandum est saepe, statuendum est semel. (SYR. 152) 16. De duobus malis minus est semper eligendum. 17. Faciendum id nobis, quod parentes imperant. (PL. Stich. 54) 18. Non omnis error stultitia est dicenda. (CIC. Div ) 19. Numquam scelus scelere vincendum est. (SEN. Mor. 139) 20. Morte magis metuenda senectus. (IUV ) 21. Vilius argentum est auro, virtutibus aurum. / O, cives, cives, quaerenda pecunia primum est, / virtus post nummos? (HOR. Ep ) 22. Est tempus, quando nihil, est tempus, quando aliquid, nullum tamen est tempus, in quo dicenda sunt omnia. 23. Dulcibus est verbis mollis alendus amor. (OV. A.A ) 24. Sunt rebus novis nova ponenda nomina. (CIC. N.D ) 25. Neglegenda mors est. (CIC. Tusc ) 26. Nihil sine ratione faciendum est. (SEN. Benef ) 27. Conviviorum delectitio non voluptatibus corporis magis quam coetu amicorum et sermonibus metienda. (CIC. Sen ) 28. Medicis non apparentia modo vitia curanda sunt, sed etiam invenienda, quae latent. (QUINT ) 29. Avaritiam si tollere vultis, mater eius est tollenda luxuries. (CIC. De or ) 30. Cuius aures veritati clausae sunt, huius salus desperanda est. (CIC. Lael ) 31. Qui visuri domos, parentes, coniuges, liberos estis, ite mecum. (LIV ) 32. Legati a Dareo, Persarum rege, Carthaginem venerunt petentes auxilia adversus Graeciam, cui illaturus bellum Dareus erat. (IUSTIN ) 33. Vedius Pollio devorandos servos obiciebat muraenis, quas esurus erat. (SEN. Clem ) 34. Alexander excursurus cum valida manu fuerat ad Athenas delendas. (IUSTIN ) 248

245 35. Foedus in haec verba fere cum Antiocho conscriptum est: Ne quem exercitum, qui cum populo Romano sociisve bellum gesturus erit, rex per fines regni sui transire sinito. (LIV ) 36. Iniuriam qui facturus est, iam fecit. (SEN. Ira 1.3.1) 37. Veniebatis in Africam. Quaero: quid facturi fuistis? (CIC. Lig. 8.24) 38. Apes, quum iam evolaturae sunt, consonant vehementer. (VARRO R.R ) 39. Cum his versare, qui te meliorem facturi sunt. (SEN. Ep. 7.8) 40. Phocion Si mei similes erunt (liberi mei), idem hic inquit agellus illos alet, qui me ad hanc dignitatem perduxit. Sin dissimiles sunt futuri, nolo meis impensis illorum ali augerique luxuriam. (NEP ) 249

246 250 TEKSTY OKOLICZNOŚCIOWE BOŻE NARODZENIE Evangelium secundum Matheum Cum autem natus est Iesus in Bethlehem Iudaeae in diebus Herodis regis, ecce Magi ab oriente venerunt Hierosolymam 2 dicentes: "Ubi est, qui natus est, rex Iudaeorum? Vidimus enim stellam eius in oriente et venimus adorare eum". 3 Audiens autem Herodes rex turbatus est et omnis Hierosolyma cum illo; 4 et congregans omnes principes sacerdotum et scribas populi, quaerebat ab eis de loco Christi nascendi. 5 At illi dixerunt ei: "In Bethlehem Iudaeae. Sic enim scriptum est per prophetam. Tunc Herodes diligenter didicit ab Magis tempus stellae, quae apparuit eis; 8 et mittens illos in Bethlehem dixit: "Ite et interrogate diligenter de puero; et cum invenietis, renuntiate mihi, et ego veniens adorabo eum". 9 Qui cum audiverunt regem, abierunt. Et ecce stella, quam viderunt in oriente, antecedebat eos, usque dum stetit supra, ubi erat puer. 10 Videntes autem stellam gaudebant gaudio magno valde. 11 Et intrantes domum viderunt puerum cum Maria matre eius, et procidentes adoraverunt eum; et obtulerunt ei munera, aurum et tus et myrrham. 12 Et quia acceperunt in somnis responsum, non redierunt ad Herodem, sed per aliam viam properabant in regionem suam. 13 Qui cum recesserunt, ecce angelus Domini apparet in somnis Ioseph dicens: "Surge et accipe puerum et matrem eius et fuge in Aegyptum et esto ibi, usque dum dicam tibi; Herodes enim quaeret puerum". 14 Qui consurgens accepit puerum et matrem eius nocte et recessit in Aegyptum 15 et erat ibi usque ad obitum Herodis. Ita adimpleretur, quod dictum est a Domino per prophetam dicentem: "Ex Aegypto vocavi filium meum". Evangelium secundum Lucam 1 In diebus illis exiit edictum a Caesare Augusto et describebatur universus orbis. 2 Et ibant omnes singuli in suam civitatem. 3 Ascendit autem et Ioseph a Galilaea de civitate Nazareth in Iudaeam civitatem David, quae vocatur Bethleem, quia erat de domo et familia David, cum Maria desponsata sibi uxore praegnate. 4 Cum erant ibi impleti sunt dies et peperit filium suum primogenitum et pannis eum involvit et reclinavit eum in praesepio, quia non erat eis locus in diversorio. 5 Et pastores erant in regione eadem vigilantes et custodientes vigilias noctis supra gregem suum 6 et ecce angelus Domini stetit iuxta illos et claritas Dei circumfulsit illos et timuerunt timore magno 7 et dixit illis angelus: Nolite timere! Ecce enim evangelizo vobis gaudium magnum, quod erit omni populo, 8 quia natus est vobis hodie salvator, qui est Christus Dominus, in civitate David 9 et hoc vobis signum invenietis: infantem pannis involutum et positum in praesepio. 10 Et subito facta est cum angelo multitudo militiae caelestis laudantium Deum et dicentium: 11 Gloria in altissimis Deo et in terra pax in

247 251 hominibus bonae voluntatis! 12 Et discesserunt ab eis angeli in caelum. Pastores dixerunt: Usque ad Bethleem properare et videre hoc verbum, quod factum est, quod fecit Dominus et ostendit nobis, debemus. 13 Et venerunt festinantes et invenerunt Mariam et Ioseph et infantem positum in praesepio 14 videntes autem cognoverunt de verbo, quod dictum erat illis de puero hoc. 15 Maria autem conservabat omnia verba haec conferens in corde suo. 16 Et domum properaverunt pastores glorificantes et laudantes Deum in omnibus, quae audierant et viderant, sicut dictum est ad illos.