marzec-kwiecieƒ 3 4/2007

Transkrypt

1 marzec-kwiecieƒ 3 4/2007

2 marzec kwiecień 3 4/ 2007 PALESTRA P i s m o A d w o k a t u r y P o l s k i e j Rok LII nr Naczelna Rada Adwokacka

3 Redaktor Naczelny: Stanisław Mikke Wydaje Naczelna Rada Adwokacka Warszawa Kolegium: Zbigniew Banaszczyk Lech Gardocki Andrzej Marcinkowski Marek Antoni Nowicki Lech K. Paprzycki Krzysztof Piesiewicz Stanisław Rymar Krzysztof Pietrzykowski Andrzej Tomaszek Andrzej Warfołomiejew Witold Wołodkiewicz Józef Wójcikiewicz Stanisław Zabłocki Redaktor techniczny: Hanna Orłowska-Bernaszuk Na okładce: Łąka maków, olej na płótnie 110x110 cm. Gustav Klimt, 1907, Österreichische Galerie, Wiedeń Adres Redakcji: Warszawa, ul. Świętojerska 16 tel./fax , , Internet: Opracowanie graficzne, fotoskład i druk: Agencja Wydawnicza MakPrint Warszawa, ul. Dyliżansowa 1 tel./fax: Ark. wyd.: 29,8. Papier: III Offset, 80 gr. Nakład: 7000 egz. ISSN indeks

4 Spis treści Antoni Bojańczyk, dr, adiunkt UKSW (Warszawa), Tomasz Razowski, dr, sędzia SR w Opolu (Wrocław) Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty przez świadka uprawnienia do odmowy składania zeznań Andrzej Ziębiński, sędzia SO (Gliwice) Wybrane kontrowersje wokół obrony obligatoryjnej (cz. 2) Maciej Małolepszy, dr, adwokat, asystent, Europejski Uniwersytet Viadrina (Frankfurt nad Odrą) Art. 58 k.k. a kara grzywny Jarosław Zagrodnik, dr, adiunkt UŚ (Katowice) Uwagi krytyczne do projektowanej zmiany koncepcji kontroli postanowień o zaniechaniu ścigania karnego Filip Hartwich, (Berlin) Konkubinat dylematy prawne Przed zjazdem Andrzej Michałowski, adwokat (Warszawa) Po prostu adwokatura Krzysztof Stępiński, adwokat (Warszawa) Adwokaturo, pomóż sobie wokół projektów Joanna Agacka-Indecka, adwokat, wiceprezes NRA (Łódź Warszawa) Nowa Adwokatura... i licencje prawnicze. Relacja z seminarium o dostępie do zawodów prawniczych w Polsce Piotr Sendecki, adwokat, wiceprezes NRA (Lublin Warszawa) Przeciw szkodliwym pomysłom Małgorzata Kożuch, adwokat, dr (Kraków) Uwagi do projektu ustawy o licencjach prawniczych KRYMINALISTYKA I DYSCYPLINY POKREWNE Józef K. Gierowski, prof. dr hab. Collegium Medicum UJ (Kraków), Magdalena Sariusz-Skąpska, asystentka w Szpitalu Uniwersyteckim UJ (Kraków) Kontrowersje wokół pojęcia psychopatii i jego użyteczności dla psychiatrii i psychologii sądowej

5 Spis treści WAŻNE DLA PRAKTYKI Andrzej Warfołomiejew, adwokat (Warszawa) Czy ukryte opodatkowanie? Bogdana Słupska-Uczkiewicz, adwokat (Wrocław) Zasada domniemania niewinności fundamentem rzetelnego procesu karnego 123 Punkty widzenia Dawid Bunikowski, doktorant UMK (Toruń) Czy prostytutki powinny oddać państwu zarobione pieniądze? BEZ TOGI Stanisław Mikke, adwokat (Warszawa) Daj nam złagodnieć CO PISZCZY W PRAWIE Marian Filar, prof. dr hab., UMK (Toruń) Pierwsze odgłosy wiosny PO LEKTURZE Andrzej Bąkowski, adwokat (Warszawa) Wielkie Mowy Historii U ŹRÓDEŁ PRAWA EUROPY Witold Wołodkiewicz, adwokat, prof. dr hab., UW (Warszawa) Prawoznawstwo w oświeceniowej wizji świata PROCESY ARTYSTYCZNE Marek Sołtysik, (Kraków) Poruszone zdjęcie Przybyszewskiego (cz. 5). Dodatki krawieckie KARTY HISTORII Robert Majzner, dr, Akademia im. Jana Długosza (Częstochowa) 650. rocznica lokacji Częstochowy. W cieniu i blasku Jasnej Góry Tomasz J. Kotliński, adwokat, dr, PWSZ (Jarosław) Słów kilka o historii stroju adwokackiego HISTORIA CZASOPIŚMIENNICTWA PRAWNICZEGO Stanisław Milewski, (Warszawa) Spichlerz czystej nauki Themis Polska II

6 Spis treści LITERATURA I PRAWO Jerzy Stefan Langrod, prof. dr UJ (Kraków) Goethe jako adwokat (cz. 3) PRAWO, KULTURA, NAUKA NA ŚWIECIE Tadeusz Biliński, (Warszawa) Decyzje astrologa MIĘDZY TRADYCJĄ A WSPÓŁCZESNOŚCIĄ Jadwiga M. Rodowicz, dr (Warszawa) Prawo a normy tradycyjne przyszłość kodeksu samuraja PALESTRA PRZED LATY Rok 1965, nr 3 5. Zbigniew Czerski, Specjalizacja w adwokaturze; Uchwała Prezydium NRA z 25 lutego 1965 r.; Stanisław Godlewski, Wybory; Wyrok SN z 18 grudnia 1964 r PRAWO W UNII EUROPEJSKIEJ Jan Turek, sędzia SO w Krośnie, dr, adiunkt, Uniwersytet Rzeszowski (Krosno Rzeszów), Monika Turek (Krosno) Kompetencja Unii Europejskiej w zakresie ustanawiania sankcji karnych za naruszanie ustawodawstwa europejskiego w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego Bogna Krysińska, adwokat (Sopot) Gwarancje procesowe w postępowaniu karnym: wspólne standardy w Unii Europejskiej. Refleksje z sympozjum, Berlin, lutego PRAWO ZA GRANICĄ Beata T. Bieńkowska, adw., dr UW (Warszawa) Obrońca w rosyjskim procesie karnym. Zagadnienia wybrane PRAWA CZŁOWIEKA Marek Antoni Nowicki, adwokat (Warszawa), prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Europejski Trybunał Praw Człowieka przegląd orzecznictwa (1 października 31 grudnia 2006 r.) Z WOKANDY LUKSEMBURGA Tomasz Tadeusz Koncewicz, adwokat, dr, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego i Komparatystyki Prawniczej Uniwersytetu Gdańskiego (Wrocław Gdańsk) Równowaga instytucjonalna i Parlament Europejski Wspólnotowy hard case w Trybunale Sprawiedliwości

7 Spis treści RECENZJE Lech K. Paprzycki, Prawna problematyka opiniowania psychiatryczno-psychologicznego w postępowaniu karnym oraz w zakresie ochrony zdrowia psychicznego oprac. Janusz Heitzman, doc. dr hab., Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Jan Widacki, Seryjny zabójca z motywów seksualnych. Studium przypadku oprac. Józef Krzysztof Gierowski, prof. dr hab. UJ (Kraków) Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych oprac. Sławomir Steinborn, dr, adiunkt UG (Gdańsk) Prawo karne w poglądach Profesora Juliusza Makarewicza oprac. Zbigniew Cichoń, adwokat (Kraków) Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oprac. Janusz Kanimir, (Warszawa) Adam Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach oprac. Marek Gałęzowski, dr (Warszawa) NOWE KSIĄŻKI Oprac. Agnieszka Metelska, adwokat (Warszawa) SPRAWOZDANIA Abolicjoniści wszystkich krajów łączcie się. Refleksje z III Światowego Kongresu przeciwko karze śmierci Paryż 2007 oprac. Piotr Sendecki, adwokat, wiceprezes NRA (Lublin Warszawa) lecie Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oprac. Anna Błachnio-Parzych, adwokat, asystent INP PAN (Warszawa) PRAKTYCZNE ZAGADNIENIA PRAWNE PRAWO CYWILNE Postępowanie toczące się na skutek zażalenia a art k.p.c. oprac. Karol Weitz, dr hab., adiunkt UW, Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego (Warszawa) Zawezwanie do próby ugodowej a przerwanie biegu terminu przedawnienia i zasiedzenia oprac. Roman Trzaskowski, dr, adiunkt UKSW, Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego (Warszawa) PRAWO HANDLOWE Bezprawność a niedochowanie należytej staranności w rozumieniu art. 293 k.s.h. oprac. Katarzyna Bilewska, adwokat, dr, adiunkt UW (Warszawa)

8 Spis treści PYTANIA I ODPOWIEDZI PRAWNE Czy niedopełnienie, równocześnie ze składanym wnioskiem o przywrócenie terminu, spóźnionej czynności procesowej jest brakiem formalnym podlegającym usunięciu po wezwaniu przez sąd? oprac. Ewa Stawicka, adwokat (Warszawa) NAJNOWSZE ORZECZNICTWO Zbigniew Strus, sędzia SN (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego Izba Cywilna Zbigniew Szonert, dr sędzia NSA w st.spocz. (Warszawa) Przegląd orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego GLOSY Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 27 lutego 2007 r. I KZP 37/06 oprac. Stanisław Zabłocki, sędzia SN (Warszawa) Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2005 r. I KZP 35/04 oprac. Krzysztof Eichstaedt, dr, sędzia SO (Łódź) Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 22 lutego 2006 r. III CZP 6/06 oprac. Bogdan Bladowski, dr, Sędzia SN w st. sp. (Warszawa) Glosa do postanowienia SN z 27 października 2005 r. III CK 155/05 oprac. Jan Kulesza, doktorant UŁ (Łódź) Glosa do wyroku SN z dnia 2 marca 2006 r. I CSK 90/05 oprac. Jacek Jastrzębski, dr, adiunkt UW, apl. adw. (Warszawa) KRONIKA ADWOKATURY Posiedzenia plenarne NRA Z prac Prezydium Naczelnej Rady Adwokackiej Tydzień pomocy ofiarom przestępstw Z życia izb adwokackich Prezydium ORA w Krakowie do redaktora Jerzego Jachowicza VARIA Elementy pozaprawne ładu społecznego w państwie Lesław Galeński, adwokat (Kraków) Uroczyste dziękczynienie za koronację obrazu Matki Boskiej Trybunalskiej oprac. Andrzej Tomas, adwokat (Piotrków Trybunalski) Promocja książki Marka Sołtysika pt. Piękni Szaleńcy i laudacja prof. dr. hab. Zbigniewa Mikołejko, PAN (Warszawa) Informacja o zebraniu programowo-wyborczym Polskiego Towarzystwa Psychiatrii Sądowej oprac. Jerzy Pobocha, dr, przewodniczący Zarządu Głównego PTPS (Szczecin). 365 Komunikat o XIV Konkursie imienia Profesora Manfreda Lachsa

9 Spis treści LISTY DO REDAKCJI Parę słów o opłacie skarbowej Władysław Finiewicz, adwokat (Rzeszów) O kwestii dyżurów adwokackich słów kilka Filip Wrabec, adwokat (Ząbkowice Śląskie) Informacja o działaniach Prezydium NRA w sprawie dyżurów adwokackich Joanna Agacka-Indecka, adwokat, wiceprezes NRA (Łódź Warszawa) Sprostowanie Table of contents Table des matières Inhaltsverzeichnis

10 3 4/2007 Konstytucyjne granice prawa do obrony... Antoni Bojańczyk, Tomasz Razowski Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty przez świadka uprawnienia do odmowy składania zeznań Zdawać by się mogło, że w judykaturze i w piśmiennictwie dokonano szczególnie wszechstronnej analizy względnych zakazów dowodzenia za pomocą określonego dowodu, związanych ze skorzystaniem przez świadka z uprawnienia do odmowy składnia zeznań (por. przepisy: art i 3 k.p.k. w zw. z art k.p.k., art k.p.k. w zw. z art k.p.k. oraz art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art k.p.k.). Do tematu, jako wszechstronnie zgłębionego przez przedstawicieli doktryny i orzecznictwo, można by chyba nie wracać, gdyby nie szczególny powód. Otóż istnieje sfera tej problematyki, która nie doczekała się do dzisiaj w miarę kompleksowego opracowania. Chodzi nam o doniosłe tak dla praktyki, jak i dla teorii procesu karnego zagadnienie konsekwencji prawnych uzyskania (lub utraty) przez świadka statusu uprawniającego do odmowy składania zeznań w t o k u postępowania karnego. Wskazać trzeba przy tym od razu, że może się ono odnosić wyłącznie do kształtującej wskazane uprawnienie sytuacji, gdy świadek jest osobą najbliższą dla oskarżonego (art k.p.k.) lub osoby fizycznej pociągniętej do odpowiedzialności posiłkowej (art k.k.s. w zw. z art k.p.k.) pod warunkiem, że w toku postępowania pociągnięcie takiej osoby fizycznej do odpowiedzialności posiłkowej nie zostanie uchylone (art zd. 2 k.k.s.) oraz do sytuacji, gdy świadek przestał już być oskarżonym o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art k.p.k.). Trudno sobie bowiem wyobrazić sytuację, w której w toku tego samego postępowania świadek przestał być podmiotem zobowiązanym do zwrotu korzyści majątkowej, określonym w art. 52 k.k. Wobec skierowania do sądu aktu oskarżenia, do którego dołączono wniosek o zobowiązanie go do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa uzyskanej korzyści majątkowej (art k.p.k.), do czasu orzeczenia W taki sposób ten zakaz dowodowy określają K. Marszał, Proces karny, Katowice 1998, s ; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2003, s , czy też Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005, s W literaturze przyjmuje się jednak również, że we wskazanym wypadku zachodzi tzw. względny (warunkowy) zakaz dowodowy (tak K. Łojewski, Instytucja odmowy zeznań w polskim procesie karnym, Warszawa 1970, s. 28).

11 Antoni Bojańczyk, Tomasz Razowski PALESTRA o przedmiocie procesu osoba fizyczna wskazana w takim załączniku do skargi zasadniczej będzie wzmiankowanym podmiotem, a zatem będzie jej przysługiwać prawo do odmowy składania zeznań. Stwierdzenie braku podstaw do zobowiązania go do zwrotu takiej korzyści może nastąpić jednak dopiero w wyroku. Nie jest niczym szczególnym, że w tym samym postępowaniu karnym ponownie przesłuchuje się jako świadka tę samą osobę. Przeciwnie taka sytuacja jest regułą, co wynika z prowadzonego z zasady wcześniej stadium przygotowawczego. Co więcej, reguła ta ulega swoistemu spotęgowaniu w razie wydania przez instancję odwoławczą wyroku kasatoryjnego i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, co w dodatku nie musi się wcale zdarzyć wyłącznie raz 2. Zatem do rzadkości należy jednokrotne przesłuchanie danego świadka w tym samym postępowaniu. Poza tym jest bardzo wiele innych okoliczności faktycznych powodujących taką potrzebę. Obejmują one szczególnie szeroki wachlarz konfiguracji procesowych: od potrzeby bardziej szczegółowego przesłuchania świadka w sytuacji, gdy pierwotna depozycja tego świadka została odebrana w sposób zbyt pobieżny, po konieczność rozpytania go na temat nowych okoliczności, istotnych dla orzeczenia o przedmiocie procesu, które ujawniły się dopiero po jego pierwszym przesłuchaniu. Potrzeba ponownego przesłuchania świadka w toku tego samego postępowania może więc wynikać z ustaleń organu procesowego, co spowoduje, że decyzję w tym przedmiocie podejmie on z urzędu. Może jednak także stanowić następstwo wniosku strony procesowej, jej przedstawiciela procesowego lub, nawet, inicjatywy samego świadka, zgłaszającego gotowość uzupełnienia złożonej wypowiedzi procesowej 3. W ramach ponownego przesłuchania w toku tego samego postępowania świadka określonego w powołanych przepisach art i 3 k.p.k. i art k.k.s. jego sytuacja procesowa, w kontekście obejmującego go uprawnienia do odmowy składania zeznań, może ulec zmianie. Nietrudno przecież wyobrazić sobie stan, w którym świadek ten w momencie składania zeznań w postępowaniu po raz pierwszy będzie osobą najbliższą dla oskarżonego (art k.p.k.), czy też dla osoby pociągniętej do odpowiedzialności posiłkowej (art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art k.p.k.), lub też w innej sprawie będzie oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art k.p.k., art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art k.p.k.), a w chwili 2 Przykładowo postępowanie przeciwko podejrzanym o śmiertelne pobicie Grzegorza Przemyka wraca na forum sądu pierwszej instancji po raz 5. (!). Rzecz jasna wszyscy świadkowie są przesłuchiwani ponownie. 3 Ta ostatnia możliwość została wprost podkreślona w orzecznictwie SN (wyrok z 19 stycznia 1989 r., I KR 373/88, OSNPG 1990, nr 2 3, poz. 25 z glosą J. Grajewskiego, Inf. Praw. 1991, nr 1 3, poz. 131), spotkała się także z aprobatą w piśmiennictwie [L. K. Paprzycki (w:) J. Grajewski, L. K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art , t. I, Zakamycze 2003, s. 451 i T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz wraz z komentarzem do ustawy o świadku koronnym, Kraków 2003, s. 479]. 10

12 3 4/2007 Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty... zeznawania w tym samym postępowaniu po raz wtóry (i kolejny) któregokolwiek z tych przymiotów będzie pozbawiony. Praktyczna doniosłość wskazanych sytuacji procesowych aktualizuje się przede wszystkim w sytuacji, gdy świadkiem jest osoba pozostająca z oskarżonym we wspólnym pożyciu. W jej wypadku bowiem szczególnie łatwo o zmianę pozostających w sferze faktów 4 ustaleń odnoszących się do istnienia pomiędzy nią a oskarżonym trójwięzi fizyczno-duchowo-ekonomicznej (gospodarczej). Występująca w tym samym postępowaniu zmiana sytuacji procesowej świadka objętego powołanym na wstępie zakazem dowodowym może więc przebiegać tylko dwukierunkowo, co oznacza, że w rachubę wchodzą dwie konfiguracje procesowe. (1) Świadek początkowo miał uprawienie do skorzystania z odmowy składania zeznań, ale potem je utracił i (2) odwrotnie: świadek nie miał wcześniej uprawnienia do odmowy składania zeznań, ale uzyskał je na dalszym etapie postępowania sądowego. Obie te sytuacje wymagają odrębnego rozważenia. Każda z nich wiąże się ze specyficznymi problemami prawnymi, właściwymi dla kierunku zmiany sytuacji procesowej świadka. Sytuacja pierwsza wcale nie jest tak klarowna, na jaką mogłaby wyglądać na pierwszy rzut oka. Jeśli świadkowi, na określonym etapie postępowania karnego, przysługiwało uprawnienie do skorzystania z odmowy składania zeznań, to mógł on oczywiście z niego skorzystać. Przy czym co istotne swej decyzji nie musiał uzasadniać, podejmując ją samodzielnie i swobodnie 5. Jeśli zaś nie odmówił składania zeznań, a w późniejszym toku procesu uległ rozwiązaniu węzeł bliskości, o którym mowa w art k.p.k., to czy w jego sytuacji procesowej cokolwiek się zmienia? Odpowiedź, w naszym przekonaniu, zależy od kierunku wykładni przepisu art k.p.k., który ma tu decydujące znaczenie. Jak wiadomo, ustawa stanowi, że prawo do odmowy zeznań t r w a mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Dyspozycja tego przepisu jest tu istotna, gdyż mówi ona wyraźnie o trwaniu prawa do odmowy składania zeznań. Taka stylizacja mogłaby implikować, że prawo to (skoro ma ono właśnie t r w a ć, podkr. nasze A. B. i T. R.) zostało już wcześniej na wcześniejszym etapie postępowania uruchomione przez jego dysponenta, tj. przez świadka, który (gdy istniały jeszcze przesłanki do skorzystania z tego uprawnienia) odmówił składania zeznań, powołując się na brzmienie art Zob. wyrok SA w Lublinie z 30 grudnia 1997 r., II AKa 51/97, Apel. Lub. 1998, nr 1, poz Zob. uchwałę SN z 19 lutego 2003 r., I KZP 48/02, OSNKW 2003, z. 3 4, poz. 23, ale również krytyczne uwagi poczynione na jej gruncie przez R. A. Stefańskiego, Przegląd uchwał Izby Karnej Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego procesowego za 2003 r., WPP 2004, nr 2, s. 97 i n. oraz Z. Kwiatkowskiego, Zakazy dowodowe, s. 240, a także czasowo wyprzedzające ją wątpliwości odnoszące się do zrozumienia istoty skorzystania z prawa do odmowy składania zeznań przez świadka ubezwłasnowolnionego lub takiego, który nie ukończył 13 lat [J. Mętel, Prawo do odmowy zeznań w kodeksie postępowania karnego z 1997 r. (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego pod red. L. Boguni, t. VIII, Wrocław 2001, s. 182 i T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, s. 478]. 11

13 Antoni Bojańczyk, Tomasz Razowski PALESTRA 1 k.p.k. Gdyby w ten sposób interpretować art k.p.k. a przyznajmy, że przemawia za tym silnie właśnie stylizacja tej jednostki normatywnej to nie mógłby on mieć zastosowania do układu, o którym pisaliśmy przed chwilą. W takim układzie prawo do odmowy zeznań nie może po prostu jak wymaga tego ustawodawca trwać, nie zostało bowiem nigdy uruchomione (świadek zeznawał i nie korzystał z prawa do odmowy składania zeznań). Argument ten mógłby zyskać na ostrości, gdy zważymy, że pomieszczony w tej samej jednostce redakcyjnej 3 art. 182 k.p.k. operuje w kontekście uprawnienia do odmowy składania zeznań przez świadka, który jest w innej toczącej się sprawie oskarżonym o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem zwrotem przysługuje ( prawo do odmowy zeznań przysługuje także świadkowi ). Mimo to uważamy, że pewna niezręczność w stylizacji obu tych przepisów nie może jednak mieć tu decydującego znaczenia. Ratio legis art k.p.k. przemawia raczej za tym, by uznać, że przepis ten obejmuje swą dyspozycją nie tylko ten układ procesowy (por. niżej), w którym świadek wcześniej korzystał z prawa do odmowy składania zeznań powołując się na brzmienie art k.p.k., w tym czasie prawny stosunek bliskości pomiędzy nim a oskarżonym ustał, a świadek znów jest obowiązany do zeznawania (i ustawodawca słusznie uważa za nieracjonalne i procesowo szkodliwe zmuszać takiego świadka do składania zeznań), ale także i taką konfigurację, gdy dana osoba wcześniej wprawdzie zeznawała (nie uruchamiając prawa do odmowy składania zeznań), ale obecnie już po zmianie jej statusu prawnego jest do zeznawania ponownie obowiązana. Opowiadamy się także i w tym ostatnim układzie za taką interpretacją tego przepisu, która pozwoli świadkowi odmówić składania zeznań z powodu łączącego go jeszcze niedawno z oskarżonym węzła bliskości (inną sprawą, o której piszemy szerzej niżej, jest kwestia konsekwencji prawnych, jakie tego typu oświadczenie niesie ze sobą w odniesieniu do złożonych już poprzednio zeznań świadka). Możliwy jest tu jednak także inny wariant procesowy. Świadek X wpierw korzysta z uprawnienia do odmowy składania zeznań, powołując się na szczególną więź łączącą go z oskarżonym, a następnie więź ta wygasa. Poczynione powyżej ustalenia interpretacyjne odnoszące się do znaczenia procesowego art k.p.k. zachowują i tu swą pełną aktualność. Jeżeli naprzód świadek w warunkach określonych przepisem art k.p.k. skorzystał z prawa do odmowy składania zeznań, to oznacza to tylko tyle, że na tym etapie postępowania przestał istnieć jako źródło dowodowe, a jego uprzednie zeznania (o ile je złożył) nie mogą służyć za dowód ani zostać odtworzone (art zd. po średniku k.p.k.). Zmiana jego sytuacji procesowej polegająca na odpadnięciu przesłanki pozwalającej mu skorzystać z uprawnienia do odmowy składania zeznań oznaczać będzie zatem, że będąc w toku tego samego postępowania przesłuchiwany ponownie, w zakresie w nim wyznaczonym b ę d z i e mógł powołać się na brzmienie art k.p.k. i odmówić składania zeznań. W literaturze trafnie podkreśla się, że prawo do odmowy składania zeznań 12

14 3 4/2007 Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty... stworzono w interesie samego świadka 6. Chroni go ono przed dostarczeniem dowodu przeciwko osobie, z którą łączą lub łączyły go więzi rodzinne lub łączą więzi zbliżone do rodzinnych (art k.p.k., art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art k.p.k.), bądź przed dostarczeniem, chociażby pośrednio, dowodu przeciwko sobie (art k.p.k., art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art k.p.k.), a w konsekwencji także przed zeznaniem nieprawdy lub zatajeniem prawdy 7. Innymi słowy, pozwala ono uchylić dyskomfort psychiczny świadka, wynikający z konfliktu sumienia, który wręcz prowokuje go do ukrywania prawdy, bądź zeznawania nieprawdy 8. Pełni w ten sposób funkcję gwarancyjną, korespondującą z zasadą lojalności organów państwa wobec obywatela oraz z prawem każdego do rzetelnego i sprawiedliwego procesu przed niezawisłym i bezstronnym sądem. Trudno przy tym uznać, aby tak określona ochrona interesów świadka była zupełna w sytuacji, w której skorzystałby z prawa do odmowy składania zeznań, niemniej mimo to istniałaby możliwość dowodowego wykorzystania tych zeznań, które złożył uprzednio, nie korzystając z tego uprawnienia. Łatwo zatem dostrzec, że ochrona lokowana jest w ramach sytuacji procesowej, w której świadkowi przysługuje wzmiankowane uprawnienie. Z jednym istotnym wyjątkiem wszakże, o którym mowa wyraźnie w art k.p.k. Czy jest on uzasadniony aksjologicznie? W naszym przekonaniu tak. Chodzi bowiem o to, że formalne rozwiązanie p r a w n e g o węzła bliskości bynajmniej nie musi za sobą pociągać wygaśnięcia f a k t y c z n y c h związków bliskości pomiędzy przysposobionym i przysposabiającym lub byłymi małżonkami. Skoro tak, to w interesie wymiaru sprawiedliwości leży wprowadzenie takiego mechanizmu procesowego, który pozwala takiemu świadkowi na uchylenie się od obowiązku składania zeznań przeciwko osobie formalnie już obcej, faktycznie jednak nierzadko nadal bliskiej dla świadka. Sądzimy więc, że nie chodzi tu o bezpodstawne wyeliminowanie źródła dowodowego z procesu karnego, istotnego dla prawidłowego wyrokowania. Przeciwnie to nałożenie na świadka znajdującego się w nader specyficznej sytuacji rodzinnej (rozwiązanie małżeństwa albo ustanie stosunku przysposobienia przed czasem składania zeznań) mogłoby doprowadzić go do dania prymatu interesowi rodzinnemu (szczególnym więzom łączącym go nadal faktycznie z byłym przysposobionym lub przysposabiającym czy byłym małżonkiem) nad interesem 6 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, s Z. Kwiatkowski, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 5 lipca 2002 r. (WA 9/02), PS 2004, nr 9, s K. Marszał, Proces karny, s. 181, R. A. Stefański, Ujawnienie tajemnicy zawodowej przez świadka w nowym Kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1998, nr 4, s. 149; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego Komentarz do artykułów 1 296, t. I pod red. P. Hofmańskiego, Warszawa 2004, s. 764 oraz SN w wyroku z 11 listopada 1976 r., OSNPG 1977, nr 2, poz. 17. P. Hofmański, Ochrona praw człowieka w prawie karnym procesowym. Zasada fair trail (w:) Standardy praw człowieka a polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 39; W. Kręcisz, O wykładni ustaw w sposób zgodny z Konstytucją na tle stosowania art k.p.k., Prok. i Pr. 2000, nr 4, s

15 Antoni Bojańczyk, Tomasz Razowski PALESTRA prawidłowego wymiaru sprawiedliwości i złożenia w postępowaniu zeznań fałszywych (odnośnie do sytuacji konfliktowej pomiędzy tymi dobrami, por. rozważania poniżej). Analogicznie zresztą rzecz się ma z sytuacją drugą, zachodzącą wówczas, gdy świadek niemający pierwotnie w toku postępowania uprawnienia do skorzystania z odmowy składania zeznań w dalszym jego toku uzyska je. Wskazać trzeba naprzód, że świadek pozbawiony w określonej fazie postępowania analizowanego uprawnienia musi złożyć zeznania, pod rygorem zastosowania sankcji wymuszającej (art k.p.k. w zw. z art k.p.k. i art k.p.k.). Z kolei uzyskując to uprawnienie w dalszym toku postępowania (także sądowego), może oczywiście z niego skorzystać (nawet gdyby świadek składał zeznania p o r a z d r u g i lub t r z e c i w toku postępowania sądowego). Tej ostatniej tezie nie stoi naszym zdaniem na przeszkodzie brzmienie przepisu art k.p.k. Jakkolwiek bowiem określa on termin prekluzyjny 10 do skorzystania z prawa do odmowy składania zeznań w postępowaniu jurysdykcyjnym przez osobę, której uprawnienie to przysługuje lub przez osobę zwolnioną z obowiązku składania zeznań na podstawie art. 185 k.p.k., to uważamy, że koniec tego terminu nie może być liczony w sposób jednakowy dla wszystkich świadków. Chodzi tu o to, że nie wszyscy świadkowie znajdują się w identycznej sytuacji procesowej i dlatego nie do wszystkich można jednakowo stosować art k.p.k. Termin wskazany w art k.p.k. odnosi się do określonego momentu procesowego, jakim jest rozpoczęcie przez świadka pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Sama wykładnia językowa tego przepisu musiałaby prowadzić do wniosku, że w każdym wypadku, w którym świadek składał już zeznania w stadium jurysdykcyjnym (w tym także po raz pierwszy na rozprawie apelacyjnej), w sytuacji każdorazowego ponownego wezwania go do ich złożenia w tym samym postępowaniu, z prawa do odmowy ich złożenia nie będzie mógł skorzystać. Świadek może bowiem oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać verba legis nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. W naszej ocenie takie postawienie sprawy, aczkolwiek w pełni korespondujące z brzmieniem art k.p.k., nie da się jednak zaakceptować. Przyjęcie tego stanowiska oznaczałoby bowiem zupełne oderwanie regulacji poświęconej określeniu terminu skorzystania przez świadków opisanych w art i 3 k.p.k., art k.p.k., art. 185 k.p.k. i wreszcie w art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art i 3 k.p.k. i art. 185 k.p.k., od istoty przysługującego im z mocy ustawy (art i 3, k.p.k., art k.p.k., art T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, s. 501 oraz SN w uzasadnieniu postanowienia z 20 kwietnia 2005 r., I KZP 8/05, OSNKW 2005, z. 4, poz. 40. Pojęcie to oznacza przy tym termin nieprzekraczalny i nieprzywracalny, uchybienie, które powoduje bezskuteczność czynności podjętej po jego upływie (T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001, s. 415; K. Marszał, Proces karny, s. 245). 14

16 3 4/2007 Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty... 2 k.k.s.), lub przyznanego im decyzją organu procesowego (art. 185 k.p.k.) uprawnienia do odmowy składania zeznań. Tymczasem określenie powołanego terminu prekluzyjnego do skorzystania ze wskazanego uprawnienia służy petryfikacji analizowanego uprawnienia. Ustawodawcy chodzi bowiem o to, żeby w procesie osiągnąć w danym momencie pewien stan pewności dowodowej, żeby dając świadkowi określony czas do namysłu nad tym, czy chce, czy też nie chce skorzystać z przysługującego mu uprawnienia do odmowy składania zeznań w końcu uzyskać od niego przemyślaną, wiążącą i ostateczną deklarację co do skorzystania z tego uprawnienia. Stąd wyznaczenie końca terminu prekluzyjnego na pierwsze zeznanie w postępowaniu sądowym. Dzięki spetryfikowaniu o czym przed chwilą wspominaliśmy sytuacji świadka w zakresie uruchomienia uprawnienia do odmowy składania zeznań (spetryfikowaniu bądź na tak, w razie nieskorzystania z prawa do odmowy składania zeznań, bądź w razie złożenia oświadczenia o skorzystaniu z prawa do odmowy składania zeznań na nie ) można uniknąć dezorganizacji i chaosu procesowego, do którego niechybnie doprowadziłby stan permanentnej niepewności co do danego źródła dowodowego (zeznań świadka uprawnionego do odmowy składania zeznań). Tyle o funkcji tego przepisu. Proste będzie jednak zastosowanie instytucji określonej w art k.p.k. wyłącznie wtedy, gdy sytuacja procesowa świadka przez okres c a ł e g o postępowania w ogóle się nie zmienia, tj. pozostaje on w stosunku bliskości (przysposobienia, małżeństwa) od początku do końca postępowania karnego. Rzecz cała staje się jednak znacznie bardziej powikłana wówczas, gdy to dopiero na d a l s z y m etapie postępowania sytuacja procesowa świadka ulega zmianie, tj. gdy przy składaniu drugiego (lub każdego kolejnego) zeznania w postępowaniu sądowym łączy go już szczególny, prawny węzeł bliskości z oskarżonym, co aktualizuje możliwość skorzystania z uprawnienia przewidzianego w art k.p.k. Wykładnia literalna art k.p.k. prowadzić musiałaby do jednego tylko wniosku: świadek taki nie może już odmówić składania zeznań (i to mimo istnienia węzła bliskości łączącego z oskarżonym), bo z prawa tego nie skorzystał do chwili rozpoczęcia pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Rezultat taki jest tymczasem jawnie niesprawiedliwy! Przepis art k.p.k. po prostu nie uwzględnia możliwości zmiany sytuacji procesowej świadka w toku postępowania. Stąd też opowiadamy się za taką jego wykładnią, która pozwoliłaby zniwelować nieracjonalne konsekwencje interpretacji literalnej. Uważamy mianowicie, że użyte w art k.p.k. pojęcie nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym należy odnosić n i e do pierwszych zeznań w tym stadium procesowym w o g ó l e, lecz do składanych po raz pierwszy przed sądem zeznań w sytuacji przysługiwania świadkowi uprawnienia do skorzystania z odmowy ich złożenia. Teza ta ma swoje bardzo silne uzasadnienie funkcjonalne. Jak już wskazano wyżej, jednym z podstawowych obowiązków świadka jest złożenie (p r a w d z i w y c h, oczywiście) zeznań. Nie wolno o tym fakcie zapominać wówczas, gdy poddajemy wykładni przepisy kształtujące procesowy model 15

17 Antoni Bojańczyk, Tomasz Razowski PALESTRA wykorzystywania osobowych źródeł dowodowych, w tym, rzecz jasna, także art k.p.k. Siłą rzeczy dotyczy to również powiązanego z nim przepisu art k.p.k. Nie dość więc, że brak jest teoretycznoprawnych podstaw do uznania, iż określenie terminu prekluzyjnego do skorzystania z analizowanego uprawnienia powinno być dokonywane w oderwaniu od jego istoty, to na dodatek przyjęcie odmiennego punktu widzenia kształtowałoby sytuację w sposób oczywisty sprzeczną z ratio ocenianych rozwiązań. Gdybyśmy przepis ten interpretowali tylko literalnie, to okazałoby się, że świadek mógłby się skutecznie powołać na prawo do odmowy składania zeznań wyłącznie przed rozpoczęciem chronologicznie pierwszego przesłuchania w postępowaniu sądowym, co oznaczałoby, iż ziszczenie się tego momentu procesowego pozbawiałoby go tego uprawnienia. W konsekwencji przestałby pozostawać pod ochroną uregulowań przyznających mu prawo do odmowy składania zeznań zawsze wtedy, gdy okoliczność je generująca zaistniałaby po rozpoczęciu tego chronologicznie pierwszego przesłuchania przed sądem. Krótko mówiąc, z przyczyn od siebie niezależnych, świadek nie mógłby skorzystać ze wskazanego uprawnienia, co nie da się pogodzić ani z istotą prawa do odmowy składania zeznań, ani z realizacją zasady prawdy materialnej. W prostej linii bowiem mogłoby to zmusić świadka do wynikającego z niełatwego wyboru moralnego i konfliktu dwóch przeciwstawnych wartości (wypełnienie obowiązku prawdziwego zeznawania w postępowaniu karnym z jednej strony, lojalności rodzinnej z drugiej) zeznania nieprawdy bądź zatajenia prawdy. Transponując powyższe rozważania na grunt sytuacji procesowej, w której w toku tego samego postępowania zeznający przed sądem po raz pierwszy świadek nie miał prawa do odmowy składania zeznań, natomiast czyniąc to po raz wtóry (i kolejny) już mu ono przysługiwało, uważamy, że ilekroć przed rozpoczęciem tego drugiego (czy nawet kolejnego) zeznawania świadek oświadczy, że chce z tego prawa skorzystać (art k.p.k.), z realizacji obowiązku składania zeznań powinien zostać zwolniony. Przyznajemy, że stanowisko takie nie wynika wcale z wykładni językowej art k.p.k. (ani nawet nie z analogii, bo sytuacja faktyczna, o której piszemy powyżej, jest już przecież w określony sposób uregulowana przez prawo), lecz opiera się na zmodyfikowanym stosowaniu tego przepisu do bardzo specyficznej grupy przypadków zmiany statusu świadka już po złożeniu pierwszego zeznania w postępowaniu przed sądem. Zdajemy sobie zatem sprawę z tego, że nasza wykładnia ma w tym zakresie charakter wykładni kreatywnej. Ale pamiętajmy przy tym, że po pierwsze wykładnia ta nie ma charakteru niekorzystnego dla oskarżonego, i po drugie (co znacznie istotniejsze) przedstawiona przez nas propozycja interpretacyjna z reguły pełni rolę służebną wobec zasady prawdy materialnej. Jakkolwiek nie można bowiem wykluczyć, że świadek zeznający w przywołanej sytuacji procesowej powie całą prawdę, to jednak bardziej prawdopodobne jest, iż motywowany opacznie rozumianą solidarnością z nieobcym dla niego (art k.p.k., art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art k.p.k.) lub istotnym z perspektywy jego sytuacji prawnej (art k.p.k.) 16

18 3 4/2007 Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty... oskarżonym, będzie zeznawał fałszywie. Wtedy przedstawiony sposób rozumienia znaczenia normy z przepisu art k.p.k. pozwala uniknąć wprowadzania do procesu zanieczyszczonych zeznań. Obecnie rozważyć trzeba, w jaki sposób powinno wyglądać dalsze postępowanie dowodowe związane z osobą świadka, którego status procesowy uległ zmianie na etapie postępowania sądowego. Nie można bowiem zapominać o tym, że zeznając przed sądem po raz pierwszy, złożył już zeznania, ponieważ w tamtym momencie procesowym nie przysługiwało mu uprawnienie do odmowy takiej wypowiedzi procesowej. Aktualizuje się zatem problem dowodowego wykorzystania tych pierwotnych zeznań. Znów: językowo sprawa zdaje się nie budzić żadnych wątpliwości. Przecież w sytuacji, w której świadek z zachowaniem terminu prekluzyjnego określonego przepisem art k.p.k. oświadczy, że korzysta z prawa do odmowy złożenia zeznań, jego poprzednie zeznania nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone (art ). Przestaje on zatem istnieć jako źródło dowodowe 11. Dodatkowo wskazuje się w tym kontekście na argument funkcjonalny, podnosząc, że przyjęcie odmiennej koncepcji prowadziłoby do tego, iż przysługujące świadkowi uprawnienie do skorzystania z odmowy do składania zeznań stałoby się iluzoryczne, ponieważ jego uprzednie zeznania i tak stanowiłyby podstawę ustaleń 12. Owszem, te ustalenia teoretycznoprawne są słuszne i aktualne wtedy, gdy sytuacja procesowa świadka w ciągu całego postępowania jest stabilna i nie ulega żadnym zmianom, tj. gdy świadkowi od samego początku w związku z węzłem bliskości łączącym go z oskarżonym przysługuje prawo do odmowy składania zeznań. Czy jednak w sytuacji, gdy węzeł bliskości powstał dopiero na późniejszym etapie postępowania, nie należałoby przyjąć rozwiązania przeciwnego, sprowadzającego się do uznania, iż w nakreślonej sytuacji uzyskania przez świadka w toku tego samego postępowania prawa do odmowy zeznań poprzednio złożone przez niego zeznania m o g ą a w warunkach z art k.p.k. nawet muszą być wykorzystane dowodowo. Ustalić należy czy powszechne w judykaturze i piśmiennictwie stwierdzenie, iż w sytuacji, gdy osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań z tego prawa skorzysta, to poprzednio złożone zeznania tej osoby nie tylko w charakterze świadka, lecz także jej wyjaśnienia złożone w charakterze podejrzanego, nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone 13, nie jest być może zbyt arbitralne i nie pomija za- 11 Tak też S. Kalinowski (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz pod red. M. Mazura, Warszawa 1976, s. 248 oraz R. A. Stefański (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I pod red. Z. Gostyńskiego, Warszawa 1998, s K. Łojewski, Instytucja odmowy zeznań, s Wyrok SN z 17 sierpnia 1984 r., IV KR 180/84, OSNKW 1985, z. 3 4, poz. 28 omówiony przez F. Prusaka, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego procesowego (za rok 1985), NP 1986, nr 7 8, s

19 Antoni Bojańczyk, Tomasz Razowski PALESTRA istniałej w toku tego samego postępowania zmiany statusu świadka powodującej zmianę zaktualizowania się uprawnienia do odmowy składania zeznań. Leżący u podstaw określonego w art i 3 k.p.k. w zw. z art k.p.k. (art k.k.s. w zw. z art k.k.s. i w zw. z art k.p.k.) względnego zakazu dowodzenia za pomocą określonego dowodu zakaz odtwarzania zeznań uprzednio złożonych przez korzystającego z prawa do odmowy takiej wypowiedzi procesowej jest zupełnie naturalny w sytuacji, gdy korzystający z takiej odmowy czyni to przed rozpoczęciem chronologicznie pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Oznacza bowiem zapewnienie takiemu świadkowi możliwości skorzystania z pełnej ochrony więzów rodzinnych, związanej z prawem do odmowy składania zeznań adekwatnej do sytuacji procesowej, w której się znalazł. Skoro bowiem w ogóle nie składa on zeznań przed sądem, nie ma żadnego aksjologicznego uzasadnienia do ujawnienia zeznań złożonych przez niego w stadium przygotowawczym. Wspominaliśmy powyżej o petryfikacyjnej i porządkującej funkcji art k.p.k. Otóż racje tego rozwiązania procesowego na tle analizowanego przez nas układu procesowego rysują się jak wspominaliśmy całkiem jasno. Ustawodawca przyznał świadkowi prawo do namysłu (i zmiany wcześniejszej decyzji bez konieczności ponoszenia jakichkolwiek konsekwencji tej zmiany) nad skorzystaniem z przysługującego mu uprawnienia aż do pierwszego przesłuchania przed sądem. Jeśli świadek w wyniku tego namysłu dojdzie jednak do wniosku (odmiennego niż w postępowaniu przygotowawczym), że chce z prawa do odmowy składania zeznań skorzystać, to taka spóźniona decyzja nie wiąże się dla niego z żadnymi ujemnymi konsekwencjami procesowymi. Sytuacja wygląda jednak odmiennie wtedy, gdy świadek taki złożył już zeznania w postępowaniu sądowym, a dopiero przesłuchiwany w jego dalszej fazie uzyskał uprawnienie do odmowy ich złożenia i powołując się na nie (co jest, naszym zdaniem, dopuszczalne) o d - m ó w i ł wypowiedzi procesowej. Przecież te pierwsze zeznania złożył on przed sądem w warunkach, w których nie mógł skorzystać z uprawnienia do odmowy składania zeznań. Zdawać by się zatem mogło, że nie ma racji ku temu, żeby takie zeznania eliminować z materiału dowodowego, skoro w chwili ich złożenia nie istniały podstawy uprawniające świadka do uchylenia się od zeznawania. Dlaczego zeznania te miałyby zostać objęte zakazem ujawnienia, a organ procesowy miałby zostać w ten sposób pozbawiony możliwości ich dowodowego wykorzystania (niewykluczone, iż ze szkodą dla poczynienia prawdziwych ustaleń faktycznych)? Sam wzgląd na poprawność ustaleń faktycznych nie może być tu przesądzający, ponieważ zakazy dowodowe przecież automatycznie prowadzą do redukcji możliwości poznawczych organów procesowych. Poza tym w analizowanym wypadku, po skorzystaniu przez zeznającego przed sądem po raz wtóry (i kolejny) świadka z prawa do odmowy złożenia zeznań, konieczne byłoby odczytanie mu zeznań złożonych w tym samym postępowaniu jurysdykcyjnym, ale jeszcze wtedy, gdy uprawnienie do odmowy ich złożenia nie przysługiwało mu. Jednocześnie, na co trafnie zwrócono uwagę w orzecznictwie przy okazji analizy unormowania z art. 18

20 3 4/2007 Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty k.p.k. w zw. z art k.p.k., wezwanie świadka do ustosunkowania się do treści ujawnionych mu wyjaśnień złożonych wcześniej w charakterze oskarżonego nie nakłada na niego obowiązku wypowiedzenia się w tym przedmiocie 14. Z uwagi bowiem na zmianę statusu świadka rzutującego na przysługujące mu prawo do odmowy składania zeznań, zachowuje je on nadal. Innymi słowy, wypowiedzenie się co do treści ujawnionych zeznań jest tylko prawem (a nie obowiązkiem) świadka. Mimo to przysługująca mu ochrona nie byłaby zupełna, skoro i tak ujawniano by złożone przez niego wcześniej zeznania. Co prawda chodzi o zeznania złożone w czasie, gdy świadkowi nie przysługiwało prawo do odmowy zeznawania w tym zakresie, ale podkreślić wypada silnie, że przepis art k.p.k. w ogóle nie różnicuje zeznań, które nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone, tym bardziej w odniesieniu ich do sytuacji procesowej świadka, który je złożył. Paradoksalnie zatem zastosowanie w procesie interpretacji przepisu art k.p.k. wykładni celowościowej (prowadzącej do rezultatów sprzecznych wynikowi wykładni gramatycznej tego przepisu) skutkowałoby zaistnieniem jawnie dysfunkcjonalnych konsekwencji. W rzeczywistości bowiem, zaprzeczając ratio tego uregulowania, powodowałoby powstanie niedającej się zaakceptować sytuacji, w której świadek, który w toku tego samego postępowania uzyskał uprawnienie do odmowy złożenia zeznań i tak nie mógłby z niego efektywnie skorzystać. Co z tego bowiem, że mógłby odmówić składania zeznań, skoro i tak doszłoby wówczas do odczytania jego uprzedniej wypowiedzi procesowej? W rzeczywistości zatem kolizja między prawem a sumieniem świadka nie zostałaby usunięta, a odmowa złożenia zeznań byłaby po jego stronie tylko iluzoryczną gwarancją 15. Tym samym skorzystanie z prawa do odmowy zeznań miałoby niewielki sens 16. Tezy tej nie zmienia przy tym wskazanie, że dowodowe wykorzystanie zeznań złożonych w toku tego samego postępowania przez świadka w sytuacji, gdy nie przysługiwało mu jeszcze prawo do odmowy ich złożenia, następuje z uwagi na to, że dowód taki został już wprowadzony do procesu 17. Norma prawna zdekodowana z przepisu art k.p.k. dowodzi, że wprowadzenie do procesu zeznań w nakreślonym układzie sytuacyjnym nie ma jednak charakteru trwałego (w pewnym sensie jest ono 14 Uzasadnienie wyroku SA we Wrocławiu z 20 grudnia 2001 r., II AKa 551/01, OSA 2002, nr 8, poz. 62 oraz uzasadnienie postanowienia SN z 20 kwietnia 2005 r., I KZP 8/05, OSNKW 2005, z. 4, poz Już w okresie międzywojennym A. Mogilnicki wskazał, że jeśliby nie było przepisu art. 105 k.p.k. z 1928 r. (stanowiącego odpowiednik przepisu art k.p.k. A.B. i T.R.), to świadek mający prawo do odmowy składania zeznań stałby przed dylematem, sprowadzającym się do tego, czy zrzec się odmowy i kłamać, czy też odmawiając złożenia zeznań dopuścić do odczytania zeznania niekorzystnego np. dla osoby najbliższej (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1933, s. 243). 16 Na okoliczność tę trafnie zwrócił uwagę K. Marszał, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2001 r., I KZP 47/00, PiP 2001, nr 10, s P. Pratkowiecki, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 24 stycznia 2001 r. (I KZP 47/00), PS 2002, nr 2, s

21 Antoni Bojańczyk, Tomasz Razowski PALESTRA warunkowe, tj. zależy do decyzji podejmowanej przez świadka w postępowaniu sądowym), i to niezależnie od tego, czy świadek uprzednio (tj. w postępowaniu przygotowawczym) mógł czy nie mógł skorzystać z uprawnienia do składania zeznań. Tym samym zakaz odtworzenia oraz dowodowego wykorzystania uprzednio złożonych przez świadka zeznań (wyjaśnień jeżeli występował uprzednio w roli procesowej podejrzanego) zachodzi zawsze wtedy, gdy spełnione zostaną warunki określone w przepisie art k.p.k. 18, niezależnie od tego, który raz świadek zeznaje w tym samym postępowaniu i od tego, czy składając zeznania uprzednio miał uprawnienie do odmowy w tym zakresie. Na koniec jeszcze kilka słów odnoszących się wprost do analizowanej zmiany statusu procesowego świadka, odniesionej jednak wyłącznie do sytuacji, w której jest (był) on oskarżonym w innej toczącej się sprawie o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Punktem wyjścia musi być tu odnotowanie, że uregulowanie to stanowi w naszym ustawodawstwie procesowym novum prawne. Wprowadzone zostało dopiero do obecnie obowiązującego kodeksu postępowania karnego, poprzednie ustawy procesowe nie znały tej instytucji. Jej ratio legis jest czytelne. W razie wyłączenia sprawy oskarżonego o współudział w przestępstwie do odrębnego rozpoznania dojść może niekiedy do specyficznej zmiany ról procesowych. Niesie ona ze sobą pewne szczególne problemy z punktu widzenia zasady nemo se ipsum accusare tenetur. Rzecz bowiem w tym, że w razie konieczności przesłuchania oskarżonego w innym postępowaniu występowałby on w nim przecież nie jako oskarżony, lecz jako świadek, obowiązany do mówienia prawdy. Stąd też wprowadzenie procesowej klapy bezpieczeństwa, jaką jest art k.p.k. Sprawa nie nastręcza poważniejszych trudności, gdy dajmy na to równolegle toczą się odrębne postępowania w stosunku do dwóch współdziałających (X, Y) w popełnieniu jednego czynu zabronionego (będzie to jednak sytuacja raczej wyjątkowa, jeśli bowiem postępowania te mogą toczyć się równolegle, to zazwyczaj będzie to oznaczało, że nie ma żadnych przesłanek do odstępowania od zasady łączności podmiotowej). Skoro X jest oskarżonym, to oczywiście w postępowaniu Y może skorzystać z prawa do odmowy składania zeznań. Sprawa jest oczywista i nie wymaga komentarza. W tym tekście zainteresowani jesteśmy jednak sytuacją atypową, tj. utratą przez świadka statusu oskarżonego w związku z prawomocnym zakończeniem odrębnego postępowania, które toczyło się co do niego. Czy taki skazany może odmówić składania zeznań? Wydaje się, że nie. Niewątpliwie stoi temu na przeszkodzie brzmienie art k.p.k., w którym mówi się przecież wyraźnie o oskarżonym (a nie skazanym). Ci przedstawiciele doktryny, którzy dostrzegają możliwość wy- 18 Okoliczność tę zaakcentowano już w orzecznictwie SN por. wyrok z 10 listopada 1980 r., I KR 259/80, OSNKW 1981, z. 4 5, poz

22 3 4/2007 Konsekwencje procesowe uzyskania i utraty... stąpienia takiej właśnie konfiguracji procesowej (T. Grzegorczyk 19, R. A. Stefański 20 ) uważają, że skazany nie ma prawa do odmowy składania zeznań w tej sytuacji. Jesteśmy skłonni podzielić tę tezę. Rzeczywiście bowiem nie dość, że nie jest on oskarżonym, o którym przecież wprost powiada przepis art k.p.k., to na dodatek wobec wydania wobec niego prawomocnego wyroku odpada racja tej regulacji, sprowadzająca się do tego, aby zeznając w innej sprawie jako świadek, nie przedstawił informacji, które mogłyby zaszkodzić jego sytuacji procesowej w postępowaniu, w którym jest oskarżonym sensu largo, a zatem także i podejrzanym. Jednocześnie zarysowany stan prawomocności materialnej wydanego wobec takiej osoby wyroku skazującego czyni zupełnie bezprzedmiotowe rozważanie tego, że ewentualnie może on skorzystać z nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Bez znaczenia jest przy tym także i to, czy ten prawomocny wyrok był orzeczeniem skazującym, czy też nie. Niezależnie bowiem od jego charakteru z momentem jego uprawomocnienia się odpadają motywy ochrony świadka przed złożeniem zeznań, które mogą zaszkodzić jego sytuacji procesowej jako oskarżonego w innym postępowaniu. Prawomocność wydanego wobec niego wyroku skutkuje przecież tym, że ta jego sytuacja procesowa stała się ostateczna. Oznacza to zatem, że całość przeprowadzonych rozważań odnoszących się do zmiany statusu prawnego świadka, rozpoznawanej z perspektywy cechującego go uprawnienia do odmowy składania zeznań, zachowuje aktualność także w sytuacji osoby opisanej przepisem art k.p.k. Reasumując, wolno sformułować następujące konkluzje. Zmiana prawnorodzinnego statusu świadka wiążąca się z uprawnieniem do odmowy składania zeznań jest zdarzeniem prawnym relewantnym procesowo z punktu widzenia zarówno prawa do tej odmowy, jak i dopuszczalności dowodowego wykorzystania złożonych już przez świadka zeznań i wyjaśnień, gdy wcześniej występował w roli podejrzanego. Jeśli w toku procesu dojdzie do rozwiązania łączącego go z oskarżonym węzła małżeństwa lub przysposobienia, to fakt ten pozostaje bez zmian dla uprawnienia świadka do odmowy składania zeznań w postępowaniu. Świadek taki formalnie przecież dla oskarżonego obcy ma jednak, z wyraźnej woli ustawodawcy, prawo odmówić składania zeznań. Sytuacja ta nie dotyczy świadków z innej niż małżonkowie i przysposobienie kategorii osób najbliższych dla oskarżonego oraz świadków oskarżonych w innej toczącej się sprawie o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Oni bowiem, gdy utracą uprawnienie do odmowy składania zeznań, muszą je złożyć, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Jeżeli zaś świadek uzyskuje status osoby najbliższej dopiero w toku postępowania, albo dopiero wtedy objęty zostaje okolicznością z art k.p.k., to może on 19 Kodeks postępowania karnego. Komentarz wraz z komentarzem do ustawy o świadku koronnym, Kraków 2005, s Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I pod red. Z. Gostyńskiego, Warszawa 2003, s