ZBRODNIA SZPIEGOSTWA OKREŚLONA W ART. 13O i NAST. K.K.

Transkrypt

1 ZBRODNIA SZPIEGOSTWA OKREŚLONA W ART. 13O i NAST. K.K. Szpiegostwo ma historię tak długą jak historia państwowości. Już Mojżesz zanim dotarł do ziemi obiecanej wcześniej posłużył się wywiadowcami. Z treści informacji spisanych na glinianych tabliczkach 4000 lat temu w Mezopotamii wynika, że szpiegostwo uprawiały znane osobistości dworskie jak też chłopi. Około półtora tysiąca lat temu mnisi bizantyjscy w kijach bambusowych wywieźli z Indii larwy jedwabnika przerywając tym samym monopol na cenny w tych czasach jedwab. W imperium rzymskim systematyczny podbój ziem wymagał wcześniejszego rozpoznania. Taką rolę spełniali kupcy i handlowcy, albowiem byli oni przeważnie pierwszymi, którzy nawiązywali kontakty i za ich pomocą zdobywali niezbędną wiedzę. Duża jej przydatność spowodowała, szczególnie w okresie cesarstwa, powstanie wyspecjalizowanych grup zwanych: speculatores, frumentari i agentos in rebus oraz exsploatores w okresie republiki. Dzisiaj ich rolę możnaby przyrównać do działań wywiadu płytkiego, strategicznego, agentury informacyjnej i wpływu. W okresie pryncypatu następuje zinstytualizowanie takiej działalności i zaobserwować można na podstawie pełnionych funkcji i zadań policyjny i ochronny charakter speculatores praetorii, speculatores legionis. 1 Przestępstwa przeciwko państwu czerpią swój rodowód ze zbrodni obrony majestatu władzy, której pojęcie wykształciło się w okresie cesarstwa rzymskiego. Kodeks wojskowy wydany przez Władysława IV głosił Którybykolwiek żołnierz albo oficer, nieprzyjacielowi dał jaką wiadomość albo rozumienie jakimkolwiek sposobem to mógł uczynić z nim, albo bez naszego Hetmana albo Gubernatora wiadomości i rozkazania, w polu rozmawiał, albo się porozumiewał przez listy i posłańce, takowy zakaz na gardle ma być karany. Konstytucja 3 Maja przewidywała karę infamii dla tych, którzy wydają zdradliwe obcemu narodowi tajemnice państwa. Wyeksponowanie szkodliwości przeciw dobrom ogółu ucieleśnionym w instytucji państwa, nastąpiło w okresie Oświecenia. Kodeks karny Austrii z 1789 r. (tzw. Józefina) objął penalizację zarówno zamachów na osobę władcy jak i zdradę kraju, bunt, rozruchy i gwałt publiczny. Do przestępstw przeciwko państwu zalicza się tzw. przestępstwa polityczne. Określenie tego pojęcia nie jest jednoznaczne. Ścierają się tu dwa podejścia: podmiotowe i przedmiotowe, które próbuje połączyć tzw. teoria preponderencji. W praktyce międzynarodowej stosowne teorie wobec problematyki szpiegostwa wymagają analizy zarówno charakteru czynu, jego okoliczności, jak i motywów sprawcy. 2 Zgodnie z teorią podmiotową stworzoną przez doktrynę francuską, o uznaniu danego przestępstwa za polityczne przesądzają motywy i cele polityczne. Teoria przedmiotowa przeważająca w doktrynie niemieckiej za decydujący uznają charakter popełnionego czynu. Niezależnie jednak od politycznych motywów nie uznaje się za przestępstwo polityczne, które uzasadniałyby odrębne traktowanie sprawców zbrodni wojennych, ludobójstwa i innych zbrodni przeciwko grupom ludności, jak również zamachów terrorystycznych pociągających za sobą ofiary w ludziach. 3 Jednakże jako formacja państwowa służby specjalne jako wywiad powstały przed pierwszą wojną światową w Wielkiej Brytanii jako agencja rządowa. Jej cel sprowadzał się do ochrony własnych tajemnic i do zdobywania istotnych dla rządu informacji poza granicami królestwa. Dzisiaj o agenturalnych dokonaniach i zagrożeniach dla bezpieczeństwa państwa przeciwko, którym skierowano działania służb specjalnych takich jak: MOSSADU, AMANU, KGB, GRU, CIA, MI 5, MI 6, DGSE czy też chińskiej Guoja Anquan Bu możemy oceniać i wnioskować po osobach: Kima Philby, Olega Gordijewskiego, Richarda Sorge, Donalda Macleana czy też Ryszarda Kuklińskiego. W okresie odprężenia wywiady przeżywają tak zwany kryzys tożsamości, ale jak wynika z licznych publikacji aktywność tajnych działań okazuje się przydatna do penetrowania działań gospodarczych osiągnięć technologicznych i 1 P. Szymczak. Początek i rozwój rzymskiej służby bezpieczeństwa. Wrocław 1985r., s Acta Uniwesitatis Wratislavientis nr Marek Andrzej Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki C.H. Beck, W-wa 1997, s Op. cit. s

2 przemysłowych zarówno przeciwników jak i sojuszników oraz przynosi efekty w obszarze dezinformacji wywiadowczej. Na temat przestępstwa szpiegostwa jest stosunkowo mało opracowań naukowych. Ponadto w odniesieniu do szeregu zagadnień unormowania tego przestępstwa występują poważne rozbieżności w teorii i judykaturze. Takie wnioski nasuwają się po dokonanej analizie licznych opracowań. 4 Prowadzenie działalności wywiadowczej należy do jednych z najcięższych przestępstw i stanowi nie tylko łamanie przepisów prawa karnego danego państwa, ale także nie pozostaje w zgodzie z zasadami współżycia międzynarodowej społeczności. Przepisy chroniące Rzeczypospolitą Polskę w nowym prawie karnym są oparte na całkowicie odmiennych, w stosunku do dotychczasowych, założeniach. Prawo karne musi chronić państwo i jego konstytucyjny porządek, a nie jedynie wybrany, związany z określoną ideologią, ustrój. Karane są więc takie zachowania, które zmierzają do zmiany panującego ustroju na drodze poza konstytucyjnej. Nowe prawo karne wprowadza nowe określenia, nową jakość dotychczasowych określeń. Przy określeniu szpiegostwa ustawodawca stwierdza, że nie każde udzielenie wiadomości obcemu wywiadowi musi być karane, a jedynie takie, którego przekazanie może wyrządzić szkodę Państwu Polskiemu. Za przestępstwo przeciwko państwu nowy kodeks wskazuje na czyny przestępcze skierowane przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej jako podmiotu stosunków międzynarodowych. 5 W naszym kodeksie karnym przepisem podstawowym wyznaczającym konstrukcję normatywną przestępstwa szpiegostwa jest art Przepisami traktującymi między innymi o szpiegostwie są art Wszystkie te przepisy wespół z normami odnoszącymi się do form studialnych i zjawiskowych dają kompleksowy obraz czynów szpiegostwa traktowanych jako przestępstwo. Podjęta poniżej próba zbudowania karno-materialnych i kryminalistycznych aspektów zbrodni szpiegostwa ma doniosłe znaczenie dla konstytucyjnych podstaw wymiaru sprawiedliwości oraz: szybkiego wykrywania tych przestępstw, optymalizacji działań operacyjnych i procesowych służb specjalnych, prawidłowej kwalifikacji czynów adekwatnej do postaci i stadiów działania przestępczego, prawidłowego ukształtowania działalności zapobiegawczej temu przestępstwu. Czas przemian i transformacji, przełomów i radykalnych zwrotów sprzyja szansie na doskonalenie życia, ale również zwiększa możliwość działań destrukcyjnych. Jedno i drugie jest źródłem dynamicznie rozwijanej refleksji o bezpieczeństwie po to, aby uniknąć pomyłek i nie spowodować degradacji w warunkach nowej egzystencji. Dzieje się tak dlatego, że współczesne pojęcie bezpieczeństwa jest polisemantyczne, dążące do ciągłego rozszerzania. W zasadzie nie ma dzisiaj obszaru działalności, zarówno niematerialnej, jak 2 i materialnej, w którym bezpieczeństwo nie odgrywałoby istotnej roli. Kategoria bezpieczeństwa stała się kategorią centralną. Wchłonęła się z takimi historycznie ukształtowanymi pojęciami, jak chociażby: wojna i pokój, agresja, wolność i suwerenność, szczęście i pomyślność. 6 Z pojęciem tym związana jest też zasada ambiwalencji świata to jest jego dwoistości i dwuwartościowości świata, jego wzajemnie sprzecznych dążeń, jak na przykład, walka dobra ze złem czy też sensu i roli jaką odgrywają we współczesnym świecie działania wywiadowcze. 7 Głównie modele państw indukują wobec siebie wrogie działania. 4 W. Kozaczuk, S. Sawicki, J. Chometowski, I. Andrejew i W. Świda. Swego rodzaju kompleksowego ujęcia tego problemu dokonał w 1987 r. Stanisław Pikulski w swojej pracy pt. Przestępstwo szpiegostwa w teorii i w praktyce. Na uwagę zasługuje praca W. Białowąsa pt. Psychologiczne motywy szpiegostwa wydana w 1980 r. Zawarte tam stwierdzenia i wnioski oparto o tzw. aspekty badań aktowych - zwiększają możliwości wykorzystania jej wyników w okresie rozpoznawczoprocesowym Zob. S. Hoc, Zagadnienia odpowiedzialności karnej za szpiegostwo. Warszawa 1985, s Nowe kodeksy karne z 1997 r, z uzasadnieniami. Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu karnego. Wyd. Praw. sp. Z o.o., Warszawa 1997, s J. Kaczmarek, Bezpieczeństwo, "Myśl Wojskowa" 1998, nr 6, s.5. J. Kaczmarek i A. Skowroński, Bezpieczeństwo -Świat- Polska, Wrocław

3 Stąd, w konfrontacji między ustrojami wykorzystywana jest między innymi działalność wywiadowcza jako forma walki. Naruszanie bezpieczeństwa to godzenie w wolność i suwerenność. Z punktu widzenia filozofii bezpieczeństwa, które już wcześniej rozwinięto, reakcja na zagrożenie i przymus państwowy są środkami i sposobami realizacji bezpieczeństwa. Są to środki postrzegane jako wzajemnie się uzupełniające. Pojawienie się zagrożenia w jakiejkolwiek formie, likwiduje poczucie bezpieczeństwa i ukierunkowuje czynności człowieka na przywrócenie owego poczucia. Człowiek podejmuje działania zmierzające do takiego ustabilizowania i uporządkowania swojego otoczenia, aby usunąć z niego stan niebezpieczeństwa i zagrożenia. Aksjologiczne podstawy etyczne opisujące kanony sprowadzają się do tego, że etyczna zasada praworządności orzeka, że działanie jest ze wszech miar etyczne, jeżeli jest zgodne z taka wolną wolą człowieka i prawem powszechnym, z którym identyfikuje się każdy, a powoduje dawanie każdemu, co byśmy chcieli, aby się należało, było dawaniem uczciwym i powszechnie aprobowane. Zasada sprawiedliwości orzeka, że działanie jest ze wszech miar etyczne, jeżeli zachowuje równość, proporcjonalność i wzajemność. Zasada słuszności orzeka, że działanie jest ze wszech miar etyczne, jeżeli jest racjonalne, zgodne z prawami i aktywne. Natomiast zasady orzekają, reguły nakazują, dyrektywy zaś proponują, chwyty radzą, a fortele usprawniają. 8 Mimo że szpiegostwo ma stosunkowo długą historię, nie dopracowano się pełnego określenia tego zjawiska. Trzeba jednak podkreślić, że materia normatywna przestępstwa szpiegostwa jest niezmiernie trudna do wyodrębnienia i klarownego jej zaprezentowania. Powoduje to poważne nieporozumienia w praktyce oraz rozbieżności w doktrynie. Przyczyn takiego stanu rzeczy dopatruje się przede wszystkim w sposobach działania szpiega, które są tak różnorodne, tak zmienne, tak często wywoływane potrzebami chwili, że trudno je opisać przepisami prawa. Ponadto ciągłym zmianom ulegają wartości chronione przed szpiegostwem obejmujące coraz większy zasięg we wszystkich dziedzinach życia. Czyny szpiegowskie poważnie zagrażają bezpieczeństwu danego państwa, a także pokojowi na świecie. Natomiast rekrutacja obywateli i funkcjonariuszy państwa akredytującego w celu skłonienia ich do zdrady, stanowi afront dla godności państwa oraz groźbę wymierzoną przeciwko jego niezawisłości i nienaruszalności". Działalność taka zasługuje zdecydowanie na potępienie. W konsekwencji tych rozważań można przyjąć, że główną siłą napędową leżącą u podstaw powstania oraz rozwijania się zjawiska szpiegostwa są wszelkiego rodzaju konflikty w społeczności międzynarodowej. Ponadto wszelkiego rodzaju wojny i podziały państw na przeciwstawne sobie obozy sprzyjają rozwojowi tego zjawiska. Szpiegostwo zagraża bezpieczeństwu zewnętrznemu państw szpiegowanych. W ostatnich czasach szpiegostwo prowadzone jest przez wyspecjalizowane i rozbudowane organy państwowe, realizujące funkcje państwa. Na forum międzynarodowym problemem szpiegostwa zainteresowano się wówczas, gdy wojna francusko-pruska w 1870 roku ujawniła stosowanie przez Bismarka szpiegostwa na szeroką skalę. Źródła francuskie podają, że w przededniu wojny we Francji znajdowało się około 30 tys. pruskich szpiegów 9 W 1874 roku państwa europejskie podpisały deklarację brukselską, w której ograniczają się do szpiegostwa tylko w czasie wojny. W art. 19 ustalają, że za szpiega należy uważać takiego osobnika, który działając potajemnie i pod fałszywym pozorem zbiera lub usiłuje zbierać informacje w miejscach, w których znajduje się nieprzyjaciel, w zamiarze przekazania ich stronie przeciwnej" W oparciu o deklarację brukselską międzynarodowa konferencja paryska w 1899 roku opracowała zasady prowadzenia wojny. Zasady te zostały ujęte w konwencji haskiej w 1907r. dotyczącej praw i 7 Por. J.Sobiecki, Warstwy refleksji o bezpieczeństwie - aspekt metodologiczny, (w:) Problemy bezpieczeństwa w myśli społecznej i wojskowej. Pod red. Ryszarda Rosy, Warszawa 1996, s J. Świniarski. Filozoficzne podstawy edukacji dla bezpieczeństwa. Warszawa 1999r., s Por. T. Taras: Przestępstwo szpiegostwa w świetle nowego kodeksu karnego z 1969r. "Palestra" 1970, nr 3, s. 9. 3

4 zwyczajów prowadzenia wojny lądowej. W międzynarodowym prawie publicznym brak jest jakichkolwiek unormowań dotyczących szpiegostwa w czasie pokoju. Na tej podstawie wielu teoretyków wyprowadza wniosek, że prowadzenie działalności wywiadowczej w okresie pokoju nie stanowi naruszenia norm prawa międzynarodowego. O szpiegostwie, jak już wspomniano, w czasie wojny traktuje Konwencja Haska z 1907 roku. W rozdziale II działu II O szpiegach w art. 29 znajdziemy nawet definicję szpiega wraz z opisem działalności wywiadowczej. Za szpiega może być uważana tylko taka osoba, która działając potajemnie lub pod fałszywymi pozorami, zbiera lub stara się zbierać wiadomości w obrębie działań jednej ze stron wojujących z zamiarem zakomunikowania ich stronie przeciwnej. 10 A więc nie są uważani za szpiegów wojskowi, którzy bez przebrania przedostali się dla zbierania wiadomości do strefy działań armii nieprzyjacielskiej. Również nie będą uważani za szpiegów ci wojskowi i niewojskowi, którzy jawnie wykonują swoje zadania, którym zlecone jest oddanie depesz przeznaczonych dla własnej lub nieprzyjacielskiej armii. 11 Nie można uznać za szpiegostwo w rozumieniu prawa międzynarodowego publicznego takich zachowań się człowieka, które nie wyczerpują wszystkich wymienionych znamion. 12 Wielorodzajowo i alternatywnie na zasadzie dopełnienia przedstawiono podmiot przestępstwa szpiegostwa w art. 46, rozdziale Szpiedzy Protokołu dodatkowego do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 roku dotyczących ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Z zapisu międzynarodowej regulacji zamieszczonej we wskazanej normie prawnej (art. 46) wynika, że: 1.Niezależnie od jakiegokolwiek innego postanowienia Konwencji i niniejszego Protokołu członek sił zbrojnych Strony konfliktu, który znajdzie się we władzy Strony przeciwnej w czasie uprawiania działalności szpiegowskiej, nie ma prawa do statusu jeńca wojennego i może być traktowany jako szpieg. 2.Członek sił zbrojnych Strony konfliktu, który zbiera lub usiłuje zbierać na rzecz tej Strony wiadomości na terytorium kontrolowanym przez Stronę przeciwną, nie będzie uważany za uprawiającego działalność szpiegowską, jeżeli w tym czasie nosi umundurowanie swoich sił zbrojnych. 3. Członek sił zbrojnych Strony konfliktu, który jest stałym mieszkańcem terytorium okupowanego przez Stronę przeciwną i zbiera lub usiłuje zbierać na tym terytorium na rzecz Strony, do której należy, wiadomości o charakterze wojskowym, nie będzie uważany za uprawiającego działalność szpiegowską, chyba że w czasie swej działalności działa on pod fałszywymi pozorami lub w sposób rozmyślnie skryty. Ponadto taki mieszkaniec traci prawo do statusu jeńca wojennego i może być traktowany jako szpieg jedynie w wypadku, gdy zostanie ujęty w czasie prowadzenia działalności szpiegowskiej. 4.Członek sił zbrojnych Strony konfliktu, który nie jest stałym mieszkańcem terytorium okupowanego przez Stronę przeciwną i który prowadził działalność szpiegowską na tym terytorium, traci prawo do statusu jeńca wojennego i może być traktowany jako szpieg tylko 10 Wg P. Hamiltona, angielskiego teoretyka prawa, słowo szpiegostwo pochodzi prawdopodobnie od starego francuskiego słowa espier, co znaczy widzieć z daleka lub też wypatrzyć coś, co chciano ukryć - Stanisław Pikulski. Przestępstwo szpiegostwa w teorii i w praktyce. s IV Konwencja Haska z 18 października 1907 r., Dział II, rozdział II Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych. Agencja ARTEKON, Warszawa 1991, s P. Hamilton dochodzi do wniosku, że "słowo szpiegostwo pochodzi prawdopodobnie od starego francuskiego słowa espier, co znaczy widzieć z daleka lub też wypatrzyć coś, co chciano ukryć". W języku polskim w potocznym przez szpiegostwo rozumie się potajemne zdobywanie wiadomości stanowiących tajemnicę państwową i przekazywanie swojemu państwu" Wydaje się, iż można się dopatrzyć zgodności tych dwóch określeń. Pomimo pewnych niedomówień w drugiej definicji, wskazuje ona, że szpiegostwem jest określona działalność godząca w bezpieczeństwo zewnętrzne państwa. Natomiast "niemiecki Brockhaus.określa szpiegostwo /Spionage/ jako wywiadywanie potajemne, w szczególności o charakterze wojskowym, aby o tym powiadomić inne państwa dla którego wiadomość ta ma wartość ze względów politycznych; lub wojskowych". 4

5 wtedy, gdy zostanie ujęty przed ponownym połączeniem się z siłami zbrojnymi, do których należy. 13 W nowym niemieckim prawie karnym z 1960 roku szpiegostwem jest potajemna służba wywiadowcza, w szczególności o charakterze wojskowym, na rzecz innego państwa. Różne jest więc rozumienie wyrazu szpiegostwo", tj. jako określonej działalności godzącej w interes polityczny lub wojskowy państwa oraz jako określonej służby wywiadowczej. Pierwsze rozumienie omawianego terminu jest chyba bardziej do przyjęcia. 14 Amerykański Law Dictionary podaje znaczenie szpiegostwa - espionage - jako nielegalne zdobywanie informacji i materiałów faktycznych dotyczących jednego narodu w celu przekazania ich w sposób potajemny innemu narodowi. Z przedstawionych definicji wynika, że szpiegostwo jest nielegalną i utajoną działalnością, polegającą na zdobywaniu określonych wiadomości oraz ich przekazywaniu czynnikom obcego państwa, Działalność ta przynosi określone korzyści państwu, na rzecz którego jest prowadzona, a z drugiej strony godzi w określony interes państwa szpiegowanego. L. Farago stwierdza natomiast, że "szpiegostwo jest częścią ogólnego wysiłku wywiadowczego, którego zadaniem jest tajne wnikanie w sprawy i działalność państw obcych dla ustalenia ich siły i posunięć oraz przekazanie tych danych właściwym władzom. Jest to usiłowanie zdobycia tajnymi środkami strzeżonych tajemnic innych narodów. Ze względu na okoliczności i trudne warunki szpiegostwa, stanowi ono autonomiczny dział wywiadu, jednakże ostateczne wyniki są jego nieodłączną częścią". Autor ten wyraźnie wiąże szpiegostwo z działalnością wywiadów, słusznie zwracając uwagę, że jest ono częścią ogólnego wysiłku wywiadowczego. Zastrzeżenia budzi stwierdzenie, że jest to usiłowanie zdobycia tajnymi środkami strzeżonych tajemnic innych narodów", nie jest to bowiem tylko usiłowanie zdobycia wiadomości, ale także zdobywanie i przekazywanie tych wiadomości. Do zdobycia wiadomości szpiegowskich stosuje się nie tylko środki tajne, ale także i jawne. Ponadto wiadomości szpiegowskie dotyczą nie tylko wiadomości strzeżonych. Jest to więc stosunkowo wąskie ujęcie znaczenia terminu szpiegostwa. W polskiej literaturze prawniczej doby powojennej spotykamy również rozważania nad znaczeniem terminu szpiegostwa. T. Taras dwukrotnie podejmuje dyskusje w tym zagadnieniu. Nie daje on jednak własnej definicji szpiegostwa. Wylicza tylko istotne elementy, jakie, jego zdaniem, definicja ta powinna zawierać. Pierwsze rozważanie przeprowadził, biorąc za podstawę dekret z 13 czerwca 1946r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa (Dz. U. nr 30, poz. 192). Do istotnych elementów szpiegostwa zaliczył jako zasadnicze elementy: wejście lub bezpośrednie porozumienie z rządem obcego państwa lub organizacją; poszukiwanie i przekazywanie wiadomości, odpowiedzialność organizacyjna i pomocnicza. Taras tym samym uznał, iż są to elementy znaczenie omawianego terminu. Polski kodeks karny z 1932 r. odstąpił od terminu zdrady głównej na rzecz pojęcia zbrodni stanu. Przepisy z cytowanego kodeksu i rozdziału XVII stały się legislacyjnym wzorem regulacji kodeksu karnego Wojska Polskiego z roku i dekretu z roku o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa. Przepisy chroniące państwo w obecnie obowiązującym prawie karnym są oparte na całkowicie odmiennych, w stosunku do dotychczasowych, założeniach. Prawo karne musi chronić państwo i jego konstytucyjny porządek, a nie jedynie wybrany, związany z określoną ideologią, ustrój społeczno-polityczny. Karane są więc takie zachowania, które zmierzają do zmiany panującego ustroju na drodze poza konstytucyjnej. Ponadto w okresie międzywojennym sprawy szpiegostwa regulowało rozporządzenie Prezydenta 13 M. Fleming. Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych. Warszawa 1991r., s Protokół został opracowany przez światową konferencję, która obradowała w Genewie w latach Prace ukończono 10 czerwca 1977 roku. Postanowienia konferencji weszły w życie 7 grudnia 1978 roku. Polska ratyfikowała protokół 19 września 1991 roku. 14 Mały słownik języka polskiego. Pod. red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Lempickiej. Warszawa 1969, s

6 Rzeczypospolitej Polskiej z 24 października 1934 roku (Dz. U. Nr 94 poz. 851). Zamieszczony tam katalog przestępstw zawierał przepisy w art. 10 3, 12, 13, 17 oraz art. 19 odnoszące się do ujawnienia tajemnicy, przekazania informacji lub innych wiadomości rządowi obcego państwa. Ponadto obszar karalnego szpiegostwa uwzględniał przygotowanie w art. 10, 12, 13, porozumienie art. 16, czynny żal art. 16 3, obowiązek denuncjacji art. 21. Do 1956 roku orzecznictwo sądów wojskowych uznawało za przestępstwo przewidziane w art.7 m. k. k. między innymi czyny dotyczące: organizowani działalności szpiegowskiej, szkolenia w zakresie prowadzenia tej działalności, obsługiwania punktów kontaktowych, obsługiwania punktów przerzutowych, podjęcia się działalności na rzecz obcego wywiadu. 15 W 1956 roku Najwyższy Sąd Wojskowy zmienił interpretację art. 7 m. k. k., odstępując od szerokiej wykładni tego przepisu. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego wydało w tej kwestii zasadę prawną, w której wyraźnie określiło, że udział w działalności szpiegowskiej, organizacji szpiegowskiej wtedy tylko wyczerpuje znamiona zbrodni, gdy przejawia się choćby między innymi w gromadzeniu lub przekazywaniu wiadomości stanowiących tajemnicę państwową lub wojskową. W unormowaniu zbrodni szpiegostwa w art. 7 m. k, k. napotkano także na poważne trudności w określeniu przedmiotu czynu, którym była tajemnica państwowa lub wojskowa". W tym względzie wystąpiły rozbieżności w samej judykaturze. Do 1957roku judykatura przyjęła szerokie znaczenie tajemnicy państwowej lub wojskowej, znacznie odbiegające od rozumienia, wynikającego z przepisów dekretu z 26 października 1949 roku o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej. Dopiero w postanowieniu z dnia 3 kwietnia 1957roku Zgromadzenie Sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego zajęło stanowisko, że pewne wiadomości stanowią tajemnicy państwowej, gdyż nie są taką wiadomością, które względu na obronę, bezpieczeństwo lub ważne interesy gospodarcze, polityczne Państwa Polskiego albo państw zaprzyjaźnionych może być udostępniona wyłącznie osobom do tego uprawnionym. W tym czasie praktyka sądowa posługiwała się wskazaniami zawartymi w uchylonym w grudniu 1945 roku rozporządzeniu prezydenta Rzeczypospolitej 24 października 1934 roku, a mianowicie, że tajemnicą państwową jest to wszystko, co ze względu na dobro państwa polskiego powinno być zachowane w tajemnicy przed rządem państwa obcego. Konstrukcja rozdziału XIX kodeksu karnego z 1969 roku obejmującego przestępstwa przeciwko podstawowym interesom politycznym i gospodarczym odzwierciedlała typy czynów ułożonych wg kryteriów zagrożeniami bytu ówczesnej formacji społeczno-politycznej. Kodeks karny z 1969roku wprowadził zupełnie nową konstrukcję normatywną przestępstwa szpiegostwa. Przepisami podstawowe określającymi ten czyn były : 1 i 2 art Przepisami, które między innymi traktowały o zbrodni szpiegostwa były także: art. 122, art. 125, art ,2, 3 i art Wszystkie te przepisy dawały kompleksowy obraz przestępstwa szpiegostwa prawa materialnego w Polsce. Z dyspozycji art i 2 oraz z dyspozycji art. 122 wynikało, że przestępstwa szpiegostwa z tych przepisów można było się dopuścić poprzez: branie udziału w obcym wywiadzie (art ), działanie na rzecz obcego wywiadu udzielając mu wiadomości: (art ), organizowanie działalności szpiegowskiej lub kierowanie (art ), zbieranie lub przechowywanie wiadomości w celu ich udostępnienie obcemu wywiadowi (art ), podjęcie się działalności na rzecz obcego wywiadu, działanie na rzecz obcego wywiadu, godząc w podstawy bezpieczeństwa lub obronności Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Analizując przepisy kodeksu karnego z 1969 roku należy stwierdzić, że za istotne elementy pojęcia szpiegostwa ustawodawca uznał: zamiar dostarczenia wiadomości różnego rodzaju, rządowi obcego państwa poprzez poszukiwanie, gromadzenie, przekazywanie różnych wiadomości, podejmowanie różnych czynności 15 Powyższe wynikało to z postanowienia Najwyższego Sądu Wojskowego z 19 grudnia 1952 roku (Zg. Og. 193/52), który stwierdził, że Do takiej działalności w ramach szpiegowskiej działalności, między innymi należy... organizacja punktu przerzutowego na granicy Państwa, stanowiąca jedno z ogniw w systemie pracy wywiadów imperialistycznych, nasyłających szpiegów i dywersantów na terytorium Państwa Polskiego". 6

7 o charakterze organizacyjnym oraz spełnianie funkcji kierowniczych, współdziałanie z wywiadem obcego państwa lub obcej organizacji. To określenie szpiegostwa nie jest było pełne, pomijało bowiem dość ważne elementy, jakimi są: udział w działalności obcego wywiadu oraz podjęcie się działalności na rzecz obcego wywiadu. Są to przecież jedne z.elementarnych i podstawowych przesłanek szpiegostwa. Inne określenie pojęcia szpiegostwa przedstawia L. Hochberg, który stwierdza, że jest to przestępstwo popełnione z winy umyślnej, skierowane przeciw bezpieczeństwu zewnętrznemu państwa, polegające na przekazywaniu innej osobie lub uzyskaniu w tym celu wiadomości, która może być wykorzystana przez obce państwo lub obcą organizację na szkodę danego państwa, czego sprawca jest świadom". Definicja ta, zdaniem wielu analityków, jest wadliwa, gdyż szpiegostwo polega nie tylko na przekazywaniu wiadomości. Nadto nie może to być bliżej nieokreślona inna osoba", lecz konkretnie obcy wywiad. Nieistotne jest, czy dana wiadomość będzie wykorzystana przez obce państwo, czy też nie, ale ważnym jest, by było to działanie na rzecz obcego wywiadu. 16 Doświadczenia historyczne szczególnie związane ze zmianami formacji społecznopolitycznych w państwie, w tym też Polsce, wskazują na zmieniające się też oceny polityczne i poglądy prawne w zakresie szpiegostwa. 17 Położenie geograficzne Polski przebiega na styku interesów wojskowych rubieży NATO. Powyższe posiada istotne znaczenie dla prowadzenia tym samym działań o charakterze rozpoznawczym w tym i wywiadowczym. Ponadto obserwowane w ostatnim czasie umiędzynarodowienie kontaktów obywateli Rzeczpospolitej Polskiej w tym uczestnictwo Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w różnego rodzaju misjach pokojowych spowodowało potrzebę uregulowania ich statusu prawnego poza granicami państwa. Dokument w przedmiotowej sprawie podpisano w dniu 19 czerwca 1995 roku w Brukseli jako protokół Partnerstwo dla pokoju SOFA (Pdp SOFA). Warto w tym miejscu zasygnalizować na czym polegają istotne postanowienia tej umowy jako dokumentu istotnego dla krajowego wymiaru sprawiedliwości obejmującego przestępstwo szpiegostwa. Zasadnicze znaczenie mają tu kwestie odnoszące się do sprawowania jurysdykcji nad Siłami Zbrojnymi Sojuszu stacjonującymi w państwach członkowskich, a w tym prowadzenie postępowania karnego. Władze wojskowe państwa wysyłającego mają prawo wykonywania na terytorium państwa przyjmującego w sprawach karnych określonej na mocy przepisów państwa przyjmującego jurysdykcji, w stosunku do wszystkich osób podlegających prawu wojskowemu tego państwa. Władze państwa przyjmowanego mają prawo wykonywania jurysdykcji w odniesieniu do członków sił zbrojnych lub osób cywilnych i ich rodzin wobec przestępstw popełnianych na terytorium pastwa przyjmującego i karanych na podstawie prawa tego państwa. 18 Tak więc jurysdykcję karną, w tym i dla szpiegostwa, NATO SOFA dzieli między państwa wysyłające i przyjmujące Zob. T. Taras: Przestępstwo szpiegostwa..., s. 9 i n. 17 JFK Zdrada się nie opłaca, bo kiedy się opłaca to nie nazywa się zdradą. 18 Cz. Marcinkowski Kodeks postępowania w polityczno-militarnych aspektach bezpieczeństwa, Warszawa 1996 r., s. 23, dokument-protokół Partnerstwo dla Pokoju PdP SOFA podpisano w Brukseli r. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr 6 upoważnia Prezydenta RP do ratyfikowania umowy między państwami stronami Traktatu Północnoatlantyckiego a państwami uczestniczącymi w PdP. Umowa w tej sprawie znajduje się w Dzienniku Ustaw Nr 97 z 1998 r. poz Jedną z podstawowych nowości w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ) jest wyodrębnienie w rozdziale III problematyki źródeł prawa, które mają znaczenie dla problemów bezpieczeństwa, ograniczenia praw i wolności oraz samego procesu karnego. Przyjęto koncepcję oderwania źródeł prawa od stanowiących je organów, podziału aktów normatywnych na powszechnie i wewnętrznie obowiązujące, zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Do tego ostatniego wprowadzono - obok konstytucji, ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego 7

8 W Europie Zachodniej główny akcent przy ocenie przestępstwa szpiegostwa kładzie się na ochronę tajemnicy, a tajemnicy państwowej w szczególności: W Republice Federalnej Niemiec po wielokrotnych nowelizacjach nadal obowiązuje kodeks karny /Strafgesetzbuch-StGB/ z 1971r., który w 100 lit. "e" stanowi, że: "1. Kto nawiązuje lub utrzymuje z obcym rządem, partią, związkiem lub instytucją spoza obszaru, na jakim obowiązuje niniejsza ustawa, stosunki, które mają na celu ujawnienie tajemnicy państwowej lub jedno z działań przewidzianych w 100 "d" ust. 1, podlega karze więzienia. 2. Tej samej karze podlega ten, kto działa w interesie obcego rządu, partii, związku lub instytucji spoza obszaru, na jakim obowiązuje niniejsza ustawa, i nawiązuje lub utrzymuje z inną osobą stosunki o charakterze opisanym w ust. 1 /.../" Natomiast w 109 "f' ustala, że: Kto z rozmysłem - dla instytucji, partii lub innego związku spoza obszaru działania niniejszej ustawy, dla zakazanego związku lub kogoś z ich współpracowników: a) zbiera wiadomości z zakresu obronności kraju; b) zajmuje się działalnością wywiadowczą, której przedmiotem są sprawy związane z obronnością kraju; c) werbuje do jednej z powyższych działalności lub popiera ją i przez to służy usiłowaniom skierowanym przeciwko bezpieczeństwu RFN lub sile bojowej armii, podlega karze więzienia, o ile w myśl innych przepisów za czyn, jakiego dopuścił się, nie grozi cięższa kara. Wyłączona jest działalność podjęta w celu zaznajomienia opinii publicznej w ramach przewidzianych dla sprawozdawczości prasowej i radiowej". Z niniejszego unormowania wynika, że prawo karne RFN dzieli działalność szpiegowską ze względu na przedmiot działania sprawcy, czyli na działalność dotyczącą problematyki obronności kraju i pozostałą odnoszącą się do tajemnicy państwowej. Sposób tej działalności określony jest bardzo ogólnie, jako nawiązywanie, utrzymywanie lub działanie na rzecz danych instytucji. Należy sądzić, iż dokładniejsze określenie tej przestępczej działalności ustawodawca RFN pozostawia teorii i praktyce swojego kraju. W 93 kodeksu karnego RFN przestępstwa szpiegostwa dopuszcza się ten, kto tajemnicę państwową: udostępni obcemu państwu lub jednemu z jego agentów, dopuszcza, by dostała się ona do osoby nieupoważnionej, publicznie ją rozgłasza, wchodzi w posiadanie, by ją zdradzić lub ujawnić. Ponadto 99 podobnie jak rozwiązanie z art. 130 p.k.k. określa się przekazywanie faktów, przedmiotów lub wiadomości dla tajnych służb obcego państwa wymierzone przeciwko RFN. Obecność tych unormowań w pełni gwarantuje bezpieczeństwo państwa, zarówno gdy jego tajemnice przenikają do przeciwnika ze szkodą dla RFN, jak i w ogóle przenikają w sposób świadomy oraz pochodzący z lekkomyślności też niedbalstwa. Ponadto doktryna niemiecka klasyfikuje szpiegostwo na czynne i bierne. Szpiegostwo czynne polega na uzyskiwaniu i zbieraniu zakazanych wiadomości lub informacji, bierne zaś na ich ujawnianiu, udostępnianiu lub przekazywaniu przez osobę która obojętnie z jakiego tytułu je posiada. Natomiast francuski kodeks karny z 1810 roku w brzmieniu noweli wprowadzonej ustawą z 4 czerwca 1960roku za przestępstwo szpiegostwa uznaje: utrzymywanie stosunków z obcym mocarstwem lub jego agentami w celu umożliwienia podjęcia przez to mocarstwo kroków skierowanych przeciwko Francji (art. 71 ust. 2), wydanie. obcemu mocarstwu lub jego agentom w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób informacji, przedmiotu, dokumentu lub opracowanych metod, które winny być trzymane w tajemnicy ze względu na interes obrony narodowej tego państwa (art. 72 ust. 1) oraz zdobycie w - ratyfikowaną umowę międzynarodową. Tę ostatnią uznano za akt powszechnie obowiązujący wewnątrz państwa. Ponadto najważniejsze kategorie umów międzynarodowych uzyskały nadrzędny charakter prawny w stosunku do ustawy w przypadku kolizyjności norm. Trybunał Konstytucyjny ma zaś prawo badania zgodności ustaw ze wskazaną kategorią umów międzynarodowych. 8

9 jakikolwiek sposób informacji, przedmiotu, dokumentu lub opracowanej metody w celu wydania obcemu mocarstwu lub jego agentom (art. 72 ust. 2), a nadto zbieranie informacji, przedmiotów, dokumentów. 20 Tak więc kodeks francuski w art. 70 pkt 2, 3, art. 71, 72, 74 formułuje przestępstwo szpiegostwa i wynikającą z tego szkodę dla państwa. Jednakże wskazuje, że każda informacja, przedmiot, dokument lub zasada winna być trzymana w tajemnicy, o ile jej ujawnienie narusza interes obrony narodowej. Francuski kodeks karny przewiduje karalność niezależnie od formy i sposobu legalnego bądź nielegalnego działania sprawcy. Stosunkowo skomplikowane i kazuistyczne ustawodawstwo w zakresie działalności szpiegowskiej mają USA (United States of America). W państwie tym jest dość dużo około 50 różnych aktów prawych regulujących materię w zakresie szpiegostwa, działalności wywrotowej i sabotażowej. W kodeksie karnym Stanów Zjednoczonych z 1948roku (United States Code 1948 edition) o działalności mającej charakter szpiegowski traktują zasadniczo wstępujące przepisy , który stanowi między innymi o przestępstwie zbierania i przechowywania wiadomości dotyczących obronności Stanów Zjednoczonych w celu wykorzystania na szkodę tego państwa; lit. a/, który ustala, 2e: "Kto w zamiarze wyrządzenia szkody Stanom Zjednoczonym lub mając podstawy do przypuszczenia, że będzie to użyte na szkodę Stanów Zjednoczonych lub na korzyść obcego państwa przekazuje, wydaje lub pośredniczy 21 w przekazywaniu obcemu rządowi, grupie lub partii politycznej albo sile zbrojnej lądowej lub morskiej obcego kraju, zarówno uznanego, jak i nieuznanego przez Stany Zjednoczone, lub też przedstawicielowi, oficerowi, agentowi, urzędnikowi, poddanemu lub obywatelowi takiego kraju, zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio, jakikolwiek dokument, pismo, książkę kodową, książkę sygnałową, szkic, fotografię, negatyw fotograficzny, światłodruk, plan, mapę, model, notatkę, narzędzie, przyrząd lub wiadomość dotyczącą obrony narodowej, podlega karze śmierci lub karze więzienia terminowego albo też karze więzienia dożywotniego" Przepis ten uznaje za szpiegostwo: przekazywanie, wydawanie lub pośredniczenie w przekazywaniu na rzecz obcego państwa czy ugrupowania politycznego wiadomości dotyczących obronności narodowej Stanów Zjednoczonych i w celu szkodzenia im. Realna możliwość wyrządzenia ta działalnością szkody Stanom Zjednoczonym nie jest tu wymagana. Wystarczy bowiem, aby sprawca był przekonany o takim skutku swojej działalności. Przepis nie wymaga takie, aby dana wiadomość przekazana została obcemu wywiadowi. Do spełnienia tego wymogu wystarczające jest jeśli to będzie jakiś przedstawiciel obcego państwa. Fakt przekazania wiadomości moce mieć charakter bezpośredni bądź też pośredni; b/ który stanowi, że: Kto w czasie wojny, w zamiarze przekazania nieprzyjacielowi, zbiera, rejestruje, publikuje, przekazuje lub usiłuje ujawnić wiadomość odnosząca się do translokacji, liczebności, rodzaju, stanu, nastroju jakiegoś rodzaju sił zbrojnych, okrętów, samolotów, sprzętu wojennego Stanów Zjednoczonych lub przypuszczalnego prowadzenia jakiejś operacji morskiej lub lądowej bądź też prac lub zarządzeń wydanych lub związanych z tym albo też dotyczących umacniania lub obrony jakiegoś rejonu lub jakąkolwiek inną wiadomość z dziedziny obrony narodowej, która mogłaby być pożyteczna nieprzyjacielowi, podlega karze śmierci lub karze wiezienia terminowego albo też karze więzienia dożywotniego". Przepis ten traktuje o działalności szpiegowskiej na szkodę Stanów Zjednoczonych podczas prowadzonej przez ten kraj wojny. Przewidziana przez ten przepis działalność przestępna wymaga: stanu wojny Stanów Zjednoczonych, działania na korzyść strony przeciwnej, zachowania sił polegającego na zbieraniu, rejestrowaniu i publikowaniu w zamiarze przekazania nieprzyjacielowi wiadomości 20 J. Bronisławski: op. cit., s Prawo karne niektórych państw Europy Zachodniej. Pod red. S. Frankowskiego. Warszawa 1982, s Zob. S, Hoc: op. cit., s. 9,. J. Bronisławski: op. cit., s

10 dotyczących obronności narodowej USA, które w jakikolwiek sposób mogłyby być przydatne temu nieprzyjacielowi, oraz przekazywaniu takich wiadomości lub usiłowaniu ich ujawnienia. 22 W ustawodawstwie karnym Stanów Zjednoczonych nie występuje wyodrębnione sformułowanie definicji szpiegostwa. Jednakże szpiegowski charakter opisanych w rozdziale 37 kodeksu mają tam zawarte czyny. Ponadto problematykę szpiegostwa ujęto w 115 Ustawy o aresztowaniu podczas stanu wyjątkowego ustalonej przez Kongres Stanów Zjednoczonych w 1950 r. W art. 791, 797 określono czyny, które należy rozumieć jako szpiegostwo. Nie uwzględniono tu działania na rzecz obcego państwa, a wyeksponowano ochronę informacji niejawnych. Wyeksponowanie szkodliwości przeciw dobrom ogółu, państwu ucieleśnionym w instytucji państwa, nastąpiło jak już wspomniano w XVIII wieku. Nowe prawo karne wprowadza nowe określenia, nową jakość dotychczasowych określeń. Przy określeniu szpiegostwa w polskim kodeksie karnym ustawodawca stwierdza, że nie każde udzielenie wiadomości obcemu wywiadowi musi być karane, a jedynie takie, którego przekazanie może wyrządzić szkodę Państwu Polskiemu. Za przestępstwo przeciwko państwu nowy kodeks wskazuje na czyny przestępcze skierowane przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej jako podmiotu stosunków międzynarodowych Uwzględniając wymogi materialno-karne poniższe jej wskazania stanowią jednocześnie kierunek ukształtowania ewentualnie prowadzonych działań operacyjnych i procesowych w sprawach o przestępstwa związane ze szpiegostwem tak, aby zdobyte wiadomości poprzez oświadczenia wiedzy zostały wydobyte na użytek procesu poprzez oświadczenia postulujące. W postępowaniu karnym, we wstępnej jego fazie, dominujące dla prawa karnego materialnego ma obowiązująca zasada nullum crimen sine lege poenali, której należy bezwzględnie przestrzegać. Jej treść wskazuje, że jest niedopuszczalne, by przez stosowanie wykładni rozszerzającej obejmować ramami danego zakazanego zachowania takie czyny, których zakaz lub nakaz nie wynika wyraźnie z treści danego przepisu prawa karnego materialnego. Przestępstwo określone w art. 130 stanowi odpowiednik przestępstwa szpiegostwa, opisanego w art. 124 kodeksu karnego z 1969 roku oraz jest przestępstwem publicznoskargowym, ściganym z urzędu. Nowe rozwiązanie nieco w inny sposób kształtuje przestępcze zachowanie poprzez wprowadzenie kilka odmiennych ustawowych opisów jego znamion. Sama idea przestępstwa szpiegostwa ujęta została analogicznie do konstrukcji przyjętej w starym kodeksie karnym. Natomiast nowa konstrukcja przestępstwa szpiegostwa różni się od ujęcia dotychczasowego według, którego szpiegostwo polegało na przekazywaniu organom obcego państwa wiadomości stanowiących tajemnicę państwową, a zwłaszcza tajemnicę wojskową." 25 W nowym kodeksie karnym z 1997 roku przepisem traktującym szpiegostwie jest art. 130 oraz inne dotyczące usiłowania, podżegania, pomocnictwa, które jakby znajdowały się w otoczeniu tego czynu. Z jego treści wynika, że: Art Kto bierze udział w działalności obcego wywiadu przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat Kto, biorąc udział w obcym wywiadzie albo działając na jego rzecz, udziela temu wywiadowi wiadomości, których przekazanie może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat Kto, w celu udzielenia obcemu wywiadowi wiadomości określonych w 2, gromadzi je lub przechowuje, włącza się do sieci komputerowej w celu ich uzyskania albo zgłasza gotowość działania na rzecz obcego wywiadu przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat Kto działalność obcego wywiadu organizuje lub nią kieruje, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności. 22 Zob. J. Bronisławski: op. cit., s Nowe kodeksy karne z 1997 r, z uzasadnieniami. Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu karnego. Wyd. Praw. sp. Z o.o., Warszawa 1997, s Op. cit. s Zob. J. Chomętowski, S. Miszewski. Szpiegostwo i ochrona tajemnicy w prawie karnym państw obcych. Warszawa 1965, s

11 Przestępstwo określone w art. 130 ma charakter powszechny, ogólny (delictum commune). Jego sprawcą, podmiotem czynu zabronionego, może być każdy, kto w świetle prawa karnego może ponosić odpowiedzialność karną. Przestępstwo to może być popełnione zarówno przez obywatela polskiego, jak i cudzoziemca oraz bezpaństwowca. Przedmiotem ochrony jest bezpieczeństwo zewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej oraz cały zbiór elementów mających znaczenie dla zewnętrznej stabilności i nienaruszalności państwa. 26 Inaczej rzecz ujmując przedmiotem ochrony jest pewne wyobrażalne dobro, które zakaz karny chroni, a przestępstwo atakuje. Każde przestępstwo jest zamachem na pewien porządek stosunków społecznych i należy je traktować jako ogólny i szczególny przedmiot zamachu. Należy przyjąć, że mamy tu do czynienia z rodzajowym i szczególnym dobrem chronionym. Przestępstwa typizowane w rozdziale XVII atakują podstawowe interesy polityczne i gospodarcze Polski. Jednostkowym przedmiotem ochrony zbrodni szpiegostwa jest bezpieczeństwo zewnętrzne, które należy rozumieć jako zespół czynników decydujących o pozycji, sile i znaczeniu państwa w stosunkach z innymi państwami, o zdolności do stawienia czoła ewentualnej agresji wroga zewnętrznego oraz wszelkim działaniom zmierzającym do wyrządzenia szkody suwerennym prawom Rzeczypospolitej Polskiej. Reasumując, przestępstwo szpiegostwa przewidziana w kodeksie karnym zachodzi wówczas, gdy okoliczności czynu wskazują na to, że godzi on w bezpieczeństwo zewnętrzne, przez co wyrządza się szkodę Polsce. Wiele publikacji i doświadczenia historyczne w dostatecznym stopniu kształtują przekonanie o świadomym i ukierunkowanym działaniu obcych wywiadów na te wartości jako realizacja polityki zagranicznej ich zleceniodawców. Tak więc zasięg prowadzonych operacji wywiadowczych uzależniony jest od celów politycznych jakie przewiduje się do osiągnięcia poprzez zamach na bezpieczeństwo zewnętrzne, wewnętrzne i porządek publiczny. Nie wyklucza się też w skoordynowanej działalności wywiadów jako kreowania sytuacji rewolucyjnej włącznie z finansowaniem szkolenia wytypowanych osób i ośrodków opozycyjnych w strukturach państwa przeciwko, któremu takie działania wymierzono. Rozróżnia się bezpieczeństwo zewnętrzne, czyli bezpieczeństwo pewnych dóbr do których zaliczyć możemy: niepodległość, moc obronną państwa. Ponadto także takich dóbr, które decydują o pozycji państwa w stosunkach z innymi państwami oraz bezpieczeństwo wewnętrzne, czyli brak zagrożenia dla wykonywania funkcji wewnętrznych państwa. Funkcjonuje również pojęcie bezpieczeństwo publiczne przez, które w najszerszym znaczeniu należy rozumieć - jako ogół warunków i urządzeń społecznych chroniących obywateli przed zjawiskami groźnymi dla życia i zdrowia oraz grożącymi stratami gospodarki. W węższym znaczeniu - ochrona państwa i podstawowych urządzeń politycznych przed zamachem na ustrój i suwerenność. Inaczej też bezpieczeństwo publiczne to postulat jakiegokolwiek braku zagrożenia w życiu zbiorowości i poszczególnych obywateli, to też przeciwdziałanie organów państwa powstawaniu zagrożeń dla społeczeństwa i jego obywateli oraz działania powstrzymujące czyny godzące w dobro państwa, porządek publiczny, życie i zdrowie oraz mienie jednostek. 27 Natomiast przez pojęcie bezpieczeństwo zbiorowe rozumiemy, wielostronny system obrony pokoju, zapobiegania konfliktom zbrojnym, rozstrzygania sporów środkami pokojowymi na podstawie umów międzynarodowych. Ponadto: w węższym znaczeniu, tak zwane publiczne, to ochrona państwa i podstawowych urządzeń politycznych przed zamachem na ustrój i suwerenność. Inne źródła bezpieczeństwo określają jako całość porządku i urządzeń społecznych chroniących państwo i obywateli przed zjawiskami groźnymi dla ładu prawnego; ochrona konstytucyjno-prawnego porządku ustrojowego państwa. Kolejne zdefiniowanie tego 26 G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska, P. Kardas, J. Majewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll. Kodeks karny. Część szczególna. Kraków 1999r., s 82. Przedmiotem ochrony są zarówno tzw. podstawowe elementy bezpieczeństwa zewnętrznego, takie jak niepodległość, integralność terytorialna, konstytucyjny ustrój, konstytucyjne organy RP, podstawy bezpieczeństwa i obronności RP, moc obronna Rzeczypospolitej, jak i wszelkie inne elementy bezpieczeństwa zewnętrznego, które mogą być przedmiotem zainteresowania obcego wywiadu, a których ujawnienie może wyrządzić szkodę RP. 27 M. Gęsicki. Mały leksykon prawniczy. Warszawa 1997r., s

12 pojęcia to; ogół warunków (sił i środków), chroniących życie, zdrowie i mienie obywateli oraz majątek narodowy, ustrój i suwerenność państwa, albo też ogół warunków (sił i środków) - politycznych, militarnych, gospodarczych i finansowych - chroniących integralność terytorialną i nienaruszalność granic państwowych oraz porządek ustrojowy państwa, a także majątek ogólnonarodowy oraz życie, zdrowie i mienie obywateli. Jak widać bezpieczeństwo związane jest też z pojęciem obronności, które jako podzbiór bezpieczeństwa jest także atakowane zamachami terrorystycznymi. Tak więc obrona narodowa to dziedzina działalności państwa nakierowana na ochronę zewnątrz jego terytorium, społecznopolitycznego ustroju, suwerenności i niepodległości. Organy i inne instytucje państwowe powołane specjalnie do prowadzenia tej działalności tworzą resort obrony narodowej. Oprócz tego do kierowania obroną narodową mogą być tworzone organy ponad resortowe. Ponadto: ogół sił i środków, chroniących suwerenność oraz niepodległość narodu polskiego, jego prawo do integralności terytorialnej i nienaruszalności granic państwowych. Inaczej też obronę narodową pojmować możemy jako potencjał militarny i system obrony państwa zorganizowany w celu obrony suwerenności i integralności terytorialnej oraz przeciwstawienia się agresji z jakiegokolwiek kierunku. Inna definicja obronę narodową charakteryzuje jako ogół sił i środków, zorganizowany w celu realizacji zewnętrznych i wewnętrznych zadań obronnych państwa, utrzymywany w czasie pokoju i rozwijany na czas zagrożenia i wojny w system obrony RP, którego głównymi komplementami będą: siły zbrojne; poza militarne ogniwa obronne; system kierowania obronnością. Ogólnie przez porządek publiczny rozumiemy tutaj całokształt form umożliwiających normalny rozwój życia w organizacji państwowej. Jednostka, znajdująca się w pewnej organizacji musi przestrzegać formy w niej przyjęte i wszystkich wiążące. Rozłożenie tych wartości zależy od charakteru państwa. Ponadto porządek publiczny oznacza całokształt form umożliwiających normalny rozwój życia w organizacji państwowej. 28 Znamiona charakteryzujące czynność sprawczą mogą przybierać różne formy, wyliczone w tym przepisie to jest artykuł 130 określa cztery typy przestępstwa szpiegostwa to jest tego przestępstwa można dopuścić się poprzez: 1) typ podstawowy - branie udziału w obcym wywiadzie przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej (art ), 2) typ kwalifikowany - działanie na jego rzecz, udzielanie temu wywiadowi wiadomości, które mogą wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej (art ), 3) typ uprzywilejowany - zbieranie lub przechowywanie wiadomości, które mogą wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej w celu ich udzielenia obcemu wywiadowi oraz czyn polegający na gromadzeniu, przechowywaniu lub włączaniu się do sieci komputerowej, by uzyskać informacje w celu udzielenia ich obcemu wywiadowi lub zgłaszaniu gotowości działania na rzecz obcego wywiadu przeciwko RP opisany w art , 29 4) typ kwalifikowany - organizowanie działalności szpiegowskiej lub kierowanie nią (art ). 30 Dla dalszych rozważań na ten temat w pierwszej kolejności należy określić prawne znaczenie sformułowania obcy wywiad, które dla celów prawa karnego powinno być jednoznacznie rozumiane. Wywiad jest nazwą nieostrą. Ustawodawca nie podał co należy rozumieć pod tym pojęciem pozostawiając ten problem do rozstrzygnięcia przez teorię i praktykę. Ponadto pojęcie to stało się terminem ustawowym wchodzącym do zespołu znamion strony przedmiotowej przestępstwa. Powyższe też wymusza obowiązek 28 W. Kawka. Policja w ujęciu historycznym i współczesnym. Wilno 1939r.,s G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska, P. Kardas, J. Majewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll. Kodeks karny. Część szczególna. Kraków 1999r., s Na potrzeby niniejszego opracowania dokonano oceny poszczególnych postaci szpiegostwa, posługując się poglądami T. Tarasa, M. Lityńskiego, K. Mioduskiego, W. Świdy i S. Pikulskiego. 12

13 jednoznacznego rozumienia tego pojęcia obejmującego swym zakresem wszystkie desygnaty tego terminu oraz jednocześnie takie ukształtowanie definicyjne, które mimo podobieństw nazw instytucji lub metod działania obcym wywiadem nie są. Wykładnia językowa przepisów prawnych odnoszących się do działalności wywiadowczej prowadzi do dwuznaczności w tym zakresie. W konsekwencji rozlicznych rozważań należy stwierdzić i przyjąć do dalszego rozumowania, że: obcym wywiadem, znamię podmiotowe, jest organ obcego państwa, którego zakresem działania jest w przeważającej mierze prowadzenie szpiegostwa na rzecz swojego państwa lub grupy państw, który stosuje swoiste dla siebie formy działania. Inna definicja wskazuje na to, że obcym wywiadem jest wyspecjalizowana, zagraniczna organizacja lub instytucja powołana do zbierania w tajemnicy informacji dotyczących spraw politycznych, gospodarczych lub militarnych innych państw w celu zużytkowania tych wiadomości przez organy państwa, na którego usługach ta organizacja lub instytucja pozostaje. 31 obcym wywiadem jest też znamię przedmiotowe czynów przestępczych określonych przez przepisy prawa karnego. Uwzględniając realia funkcjonalne obcych instytucji państwowych słusznym wydaje się być postulat aby w katalogu klasycznego pojęcia obcego wywiadu (kryterium podmiotowe) uwzględniać przedmiotowe to jest zbieranie informacji przez różnorodne policje, służby graniczne, służby bezpieczeństwa wewnętrznego, które w imieniu państwa obcego zajmują się niejawnym pozyskiwaniem wiadomości. Ponadto katalog ten powinien, co jest logiczne, być wzbogacony o zbieranie informacji, których wykorzystanie przynosi szkodę obywatelom Polski, przez struktury lub osoby fizyczne uplasowane na jej terytorium. W tej sytuacji uwzględniając znamię podmiotowe i przedmiotowe przez obcy wywiad należy rozumieć wyspecjalizowaną tajną służbę obcego państwa lub organizacji międzynarodowej, realizującą na potrzeby programowania i prowadzenia polityki tego państwa lub organizacji specjalne funkcje w zakresie zdobywania i opracowywania informacji dotyczących innych państw, kontrwywiadu i powierzonych jej zadań specjalnych, stosująca przy wykonywaniu tych funkcji właściwe tej służbie metody i środki działania oraz posługująca się specjalnym systemem łączności. 32 Dość istotny elementem w ściganiu przestępstwa spenalizowanego w art. 130 k.k. stanowi poznanie metod działania obcych wywiadów, chociażby w zakresie jakim możliwym jest zapoznanie się z obszarem świadomości sprawcy i jego strony psychicznych emocji związanych z potrzebą przypisania mu winy oraz pewnych rutynowych działań, które właśnie tę instytucję charakteryzują. Zadania stawiane strukturom wywiadowczym państw obcych, jako agendom rządowym, powodują dla tych służb kształtowanie się sytuacji operacyjnej stanowiącej zespół elementów występujących w określonym czasie wewnątrz i na zewnątrz obszaru działania wywiadu. Elementy te znajdują się w zainteresowaniu instytucji i wpływają bezpośrednio na organizację działań zmierzającej do skutecznej realizacji powierzonych zadań jako celów instytucji państwowych. Wśród najistotniejszych elementów tej sytuacji na uwagę zasługują: sytuacja polityczna wewnątrz kraju i na arenie międzynarodowej, okresy destabilizacji w kraju, momenty kryzysowe w sytuacji polityczno-ekonomicznej, konflikty społeczne w otoczeniu przeznaczonego do rozpoznania rejonu działania, charakter społeczności dynamika działań będących w uprawnionym zainteresowaniu, środki i możliwości wywiadu prowadzącego działania operacyjne, a w tym ilość i jakość rozmieszczenia źródeł informacji. Nie każda informacja jest informacją operacyjną. Informacja operacyjna - to każda wiadomość dotycząca zachowania osób, zjawiska lub zdarzenia będącego w zainteresowaniu organu, udokumentowana na podstawie zakresu zadań wykonywanych przez tę instytucję. Podstawowym działaniem instytucji posiadającej uprawnienia do działań wywiadowczych jest zbieranie informacji. Jakość informacji zależy od jej źródła to jest informatora czy też innego jej nośnika. Informacje zbiera się w określonym celu. Na ich podstawie podejmuje się decyzje. Podmiotami, nośnikami informacji są osoby, które: w przeszłości prowadziły 31 S. Kaniewski. K. Wiatr. Sporne zagadnienia szpiegostwa. Warszawa 1976r., s Op. cit. s

14 działalność tożsamo przedmiotowo zbieżną z zainteresowaniem wywiadu lub obecnie prowadzą tę działalność, inspirują lub przygotowują warunki do nowej działalności, ich determinacja do osiągnięcia celu zachowanie i ich postawa w określonych warunkach mogą powodować podjęcie się wywiadowczej działalności, a także te które utrzymują kontakty z osobami które taką działalność prowadzą. Swego rodzaju przydatność dla obcego wywiadu wskazuje czasookres wykorzystania i aktywność agenta. Powyższe wynika chociażby z faktu, że przekazywane informacje stanowiące przedmiot lub podmiot zainteresowania podlegają ocenie. Przyjmuje się trzy kryteria oceny informacji: wartość operacyjna, ścisłość informacyjna, wiarygodność informacyjna. 33 Motywy działania szpiega są do odczytania, choć w tej sytuacji stanowią poszlakę, albowiem owa ocena i na jej podstawie ukształtowane następne działania wywiadowcze uwzględniają psychologiczno-socjologiczne i technicznoorganizacyjne uwarunkowania dotyczące informacji i źródła informacji operacyjnej. 34 Psychologiczne i socjologiczne aspekty typowania określonych osób do współpracy z obcym wywiadem zamykają się w trzech obszarach zagadnieniowych to jest: cel pozyskania jako wyznacznik psychologiczno-socjologicznej analizy kandydata, korzystne cechy osobowości kandydata podlegające rozpoznawaniu w trakcie opracowania, uwarunkowania socjologiczne kandydata na agenta. 35 Zasadniczym celem pozyskania agenta wywiadu jest potrzeba rozpoznawania innych osób, zjawisk, ustalenia pewnych informacji. Analiza psychologiczno-socjologiczna kandydata powinna wskazać kierunek przyszłego działania i uzasadnić tym samym potrzebę jego wykorzystania. Tak więc cel główny werbunku powinien być wyznaczony przez: cechy osobowościowe, psychofizyczne, uwarunkowania środowiskowe. Oczywistym jest, że w pracy wywiadów realizowane są zasady opracowywania kandydata, które w raz z rozpoznanymi metodami pracy identyfikować mogą tę służbę. Czynności przygotowawcze przed pozyskaniem sprowadzają się tak zwanego opracowania to jest zbierania w sposób poufny niezbędnych wiadomości z dostępnych źródeł umożliwiających w miarę wszechstronne poznanie kandydata do przyszłej współpracy. 36 Zasady pracy z agenturą obejmują proces kierowania i szkolenie i sprawdzania. Kierowanie jest to programowanie aby działanie innego człowieka było zgodne z zamierzeniami, celami: tj. wymuszanie woli podmiotu kierowanego na przedmiocie kierowanym. Ponadto proces ten to celowe i najpełniejsze wykorzystanie jego możliwości poprzez odpowiednie instruowanie go i ukierunkowywanie jego działalności na wykrywanie, rozpoznawanie zdarzeń i zjawisk pozostających w zainteresowaniu obcego wywiadu. Etapy kierowania zamykają się w wskazaniu celu wykorzystania tj. kierunku wykorzystania przez obcy wywiad, planowaniu, organizowaniu pracy, pobudzaniu i kontroli. Szkolenie natomiast 33 Analiza - jest to badanie dużych zawartych zdarzeń w uzyskiwanych informacjach i wyodrębnienie z nich faktów okoliczności oraz zachodzących między nimi związków, które pozwalają na odtworzenie obrazu, zdarzenia czy zjawiska oraz wykrycia tendencji, wyciągnięcie wniosków i podjęcie czynności operacyjnych. Ocena informacji wywiadowczej - jest to opinia wyrażona przez prowadzącego działania operacyjne, o osobie rzeczy, bądź zjawiska, będącym w jego zainteresowaniu. Wynik przeprowadzonej analizy zależy od: stopnia złożoności problemu, stanu dotychczasowego rozpoznania problemu, ilości i jakość informacji, możliwości uzyskania dodatkowych informacji, poziomu wiedzy ogólnej, doświadczenia zawodowego prowadzącego analizę, stanu emocjonalnego prowadzącego analizę. 34 Zniekształcenia informacji, które mogą być świadomie lub nieświadomie Świadomie: chęć zaszkodzenia innej osobie, zaspokojenie potrzeb (aby otrzymać pieniądze), Nieświadome: masa apercepcyjna, złudzenia emocjonalne, nasilenie uwagi, autosugestia, sugestia stereotypu, choroba psychiczna, przemęczenie. Poprawność otrzymywania informacji i jej jakość zależy od : znajomości mechanizmów jej zniekształceń, wyszkolenia agenta i pracownika przyjmującego informację. 35 Właściwości psychofizyczne kandydata do wykorzystania przez obcy wywiad to: właściwości psychofizyczne, osobowościowe, motywacje. prawdopodobna postawa wobec propozycji faktu współpracy. 36 Opracowując kandydata na agenta wywiady uwzględniają głównie możliwości zdobycia informacji. Jego wstępne rozpoznanie to wiedza o nim samym zgromadzona w: kartotekach operacyjnych, uzyskane informacje od innych źródeł osobowych w tym i agenturalnych, własne obserwacje. 14

15 to ciągły i planowy proces podnoszenia efektywności działania. 37 Osobowość jako zintegrowany system cech psychicznych, oddziałowuje na motywy podjęcia się współpracy z obcym wywiadem. Możliwe reakcje i postawy objawiają się w walce motywów i przejawiają się jako: postawa zdecydowanie pozytywna, postawa umiarkowanie pozytywna, postawa umiarkowanie negatywna, postawa zdecydowanie negatywna. Natomiast podstawy pozyskania rozliczne publikacje pozwalają na ich następującą klasyfikację: podstawa dobrowolności, podstawa materialna, podstawa zależności - oparta jest o materiały kompromitujące oraz dowody przestępczej działalności. W zależności od celu pozyskania z reguły dobieramy jest sposób pozyskania. 38 Pozyskanie jest to proces oparty o wywieranie wpływu psychicznego realizowany w 4 etapach: uświadomienie celu działania, walka motywów, podjęcie decyzji i wykonanie decyzji. Walka motywów stanowi odbicie, reakcje, które przeżywa wytypowana na agenta osoba w czasie po zaproponowaniu współpracy. Powyżej opisane zjawiska mają na celu głównie wskazanie, iż nieświadomość bezprawności czynu wyłączająca możliwość przypisania winy sprawcy jest praktycznie mało prawdopodobna. Szczególnie widać jak rozkłada się na psychiczne komponenty, zachowanie wskazujące na konfliktu interesów i zamiarze popełnienia czynu zabronionego. Nie stanowi tu o zbytnim radykalizmie stwierdzenie o oczywistej chęci popełnienia czynu zabronionego, a z pewnością jego świadomości przy oświadczeniu woli działania. Ponadto ujmując problem normatywnie widać, iż wola sprawcy wynika też z powodu podjęcia wadliwej decyzji i niewłaściwego postępowania. Tak zwany proces typowania i określona przez obcy wywiad zdolność psychiczna wyłącza tym samym argument o niezdolności do zawinienia. Warto też, o czym dalej, rozważyć zagadnienie związane z problemem genezy i treści woli związanej z następstwami tego działania. Działanie na rzecz obcego wywiadu wykorzystywanie dla ukrycia działania przestępczego poznanych metod komunikowania się, realizacji zadań wywiadowczych wskazuje tu na stronę intelektualną sprawcy, która pozwala rozpoznać znaczenie jego czynu jako uzewnętrznionego zachowania, ukierunkowanej aktywności. Taka sytuacja wskazuje też na to, że sprawca, mimo pewności, że czyn zabroniony nastąpi, nie zrezygnował z realizacji zamierzonego celu. Z art , który stwierdza, że kto bierze udział w obcym wywiadzie wyprowadza się wniosek, iż ustawodawca miał na uwadze określoną działalność, którą tak nazwał. Należy też przyjąć, iż według naszego prawa karnego każdy wywiad niepolski jest obcym wywiadem. Wobec tego wywiadem nie będzie jednostka organizacyjna przedsiębiorcy, której zadaniem będzie rozpoznawanie rynku w różnych krajach dla potrzeb handlowych. Natomiast w ujęciu szerokim i wąskim za obcy wywiad należy uznać wszelkie wyspecjalizowane służby zajmujące się zbieraniem i opracowywaniem informacji uzyskiwanych w sposób tajny, w celu ich wykorzystania w działalności politycznej, gospodarczej lub wojskowej. 39 Strona przedmiotowa. Każdy ustawodawca w dyspozycji każdej normy prawa określa w sposób zasadniczy, zachowanie, które jest zakazane lub nakazane pod groźbą kary. Należy pamiętać, że na gruncie prawa karnego materialnego obowiązuje zasada nullum crimen sine lege poenali, której należy bezwzględnie przestrzegać. Jej treść wskazuje, że jest niedopuszczalne, by przez stosowanie wykładni rozszerzającej obejmować ramami danego zakazanego zachowania takie czyny, których zakaz lub nakaz nie wynika wyraźnie z treści danego przepisu prawa karnego materialnego. Zachowanie się człowieka tylko wtedy może stanowić podstawę odpowiedzialności za szpiegostwo, jeśli jest zachowaniem za- 37 Organizowanie pracy - to organizowanie miejsca i sposobu kontaktu z obcym wywiadem, bieżące dostosowanie kierunków wykorzystania agenta. 38 Zob. M. Ronge. Dwanaście lat służby wywiadowczej. Warszawa 1992r. S. M. Katz. AMAN wywiad wojskowy Izraela. Warszawa 1999r. E. Kaczyńska, D. Drewniak. Ochrana. Warszawa 1993r. S. Hoc. Zagadnienia odpowiedzialności za szpiegostwo. Warszawa 1985r. 39 Na uwagę zasługuje praca W. Białowąsa pt. Psychologiczne motywy szpiegostwa wydana w 1980 r. Zawarte tam stwierdzenia i wnioski oparto o tzw. aspekty badań aktowych - zwiększają możliwości wykorzystania jej wyników w okresie rozpoznawczo-procesowym Zob. S. Hoc, Zagadnienia odpowiedzialności karnej za szpiegostwo. W-wa 1985, s

16 bronionym, tzn. realizującym wszystkie znamiona wzorca dla czynów zabronionych określonego w ustawie. Opis czynu zabronionego musi wskazywać te cechy zachowania, które przesądzają o naruszeniu normy zakazującej lub nakazującej określone zachowanie (normy sankcjonowanej) i które wyróżniają karalne naruszenie normy sankcjonowanej od naruszeń tej normy nie wiążących się z sankcją. Warunkiem realizacji przez czyn znamion czynu zabronionego jest więc naruszenie zakazu w normie sankcjonowanej. Należy pamiętać, że rekonstrukcja typu czynu zabronionego następuje nie tylko na podstawie przepisu, ale także na podstawie tych elementów charakteryzujących czyn zabroniony ogólnie. W każdym typie czynu zabronionego musi być określony podmiot. W każdym typie czynu zabronionego musi być określona czynność naruszająca nakaz lub zakaz wynikający z normy sankcjonowanej (przestępstwo formalne) lub uszczerbek spowodowany w dobrze chronionym normą (przestępstwo materialne). W każdym też typie określona musi być strona podmiotowa czynu zabronionego. Oznacza to, że opis czynu zabronionego nie pozostawia wątpliwości co do tego, czy do przyjęcia karalności zachowania wymagana jest umyślna realizacja znamion czynu zabronionego, czy też czyn zabroniony ma być popełniony nieumyślnie. Czyn zabroniony (rozumiany jako określony typ zachowania się) zawiera ten ładunek społecznej ujemności, w tym przypadku działanie przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, który przesądza o potrzebie jego zwalczania za pomocą środków karnych. Wina, jako zarzut wyrażający wymagalność zgodnego z prawem zachowania się, oparta jest właśnie na tej społecznej ujemności zawartej w czynie zabronionym. Bez popełnienia czynu realizującego znamiona typu czynu zabronionego nie ma podstaw do oceny decyzji woli i przypisania danej osobie winy. O stopniu społecznej szkodliwości czynu nie decyduje też stopień winy. Celowym jest też spojrzenie na przestępstwo szpiegostwa od strony reguł logicznych, uwzględniając zakresy znaczeniowe jej postaci. Powyższe pozwoli na lepsze zrozumienie strony przedmiotowej przestępstwa wskazując jednocześnie na złożoność materii i rozpoznania przestępstwa metodami pracy operacyjnej. Artykuł wskazuje na kryminalizację zachowania polegającego na braniu udziału w działalności obcego wywiadu tylko do takich elementów, które skierowane są przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej. Jedynie przynależność organizacyjna do struktur instytucji wywiadowczej nie wypełnia znamion przestępstwa określonego w tym artykule. Jak widać warunkiem koniecznym jest działanie, udział skierowany przeciwko interesom Rzeczypospolitej Polskiej. Branie udziału w obcym wywiadzie oznacza uprzednie porozumienie się z obcą służbą i wykonanie chociażby jednego zadania. Takie działanie jako zachowanie sprawcy ma szeroki zakres znaczeniowy i partycypuje w różnych relacjach z pozostałymi postaciami tego czynu. Wskazane warunki muszą zachodzić kumulatywnie, albowiem ponieważ bez porozumienia się z obcym wywiadem możliwe jest tylko pomocnictwo lub podejrzenie pomocnictwa do omawianej postaci szpiegostwa. Jak podkreśla się w literaturze, udziałem" w działalności wywiadu jest zarówno wykonywanie funkcji agenta lub rezydenta obcego wywiadu, jak i każda inna funkcja w jego strukturach organizacyjnych, np. funkcja osoby werbującej współpracowników, prowadzącej szkolenie agentów, dostarczającej lub przygotowującej środki techniczne wykorzystywane w działalności wywiadu, zbierającej i opracowującej informacje, obsługującej tzw. punkty kontaktowe lub punkty przerzutowe, zaopatrującej siatkę szpiegowską w materiały i środki wykorzystywane do działalności wywiadowczej, itp. 40 Pojęcie to należy też interpretować w kontekście działając na rzecz obcego wywiadu". Ustawodawca jednakże rozdzielając te pojęcia przesądził o tym, że mają one odmienną treść. W tej sytuacji branie udziału w działalności obcego wywiadu obejmuje tylko takie zachowania, które nie charakteryzują się elementami, przesądzającymi o tym, iż nie są one jedynie działaniem na jego rzecz Zob. A. Marek, Prawo karne,.., s. 395; M. Siewierski (w:) J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny..., s Op. cit. s. 87. Przez branie udziału rozumieć należy wszelkie aktywne formy współpracy z obcym wywiadem, polegającej na przynależności do struktur organizacyjnych wywiadu, z wyłączeniem: samego działania na rzecz tego wywiadu, nie powiązanego z braniem w nim udziału (art. 130 l 16

17 Ponadto nie realizuje znamion tego typu szpiegostwa przynależność do struktur organizacyjnych obcego wywiadu, jeśli działalność danej osoby nie jest wymierzona przeciwko Polsce, lecz jest prowadzona na szkodę innego państwa. Kolejna istotna rzecz to warunek, iż nie jest to państwo sojusznicze, które zapewnia Polsce wzajemność w karalności szpiegostwa, polegającego na samym braniu udziału w obcym wywiadzie. 42 Art , działanie na rzecz obcego wywiadu udzielając mu wiadomości, to jak wynika z rozlicznych poglądów dyscyplin naukowych, działanie ludzkie, które zawsze jest świadomym zachowaniem się człowieka. 43 Może też występować w postaci ukierunkowanej. Zachowanie się sprawcy określone w art , polega na braniu udziału w obcym wywiadzie i udzielaniu temu wywiadowi wiadomości, których przekazanie może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej albo braniu udziału nie może także polegać na udzielaniu temu wywiadowi wiadomości, których przekazanie może wyrządzić szkodę RP, albowiem ten element stanowi znamię kwalifikujące typu czynu zabronionego określonego w tym przepisie. Działanie na rzecz obcego wywiadu oznacza wszelkie formy aktywnej współpracy z obcym wywiadem, która nie przybiera jeszcze postaci funkcjonowania w jego strukturach organizacyjnych, dającej się określić jako branie w nim udziału. Działanie na rzecz obcego wywiadu nie wymaga istnienia więzi organizacyjnej, łączącej sprawcę z obcym wywiadem. 44 Udzielanie wiadomości oznacza wszelkie sposoby i formy przekazywania informacji obcemu wywiadowi. Może ono polegać na bezpośrednim ustnym przekazaniu informacji, sporządzeniu pisemnego meldunku w tzw. tekście otwartym lub przyjmującym postać tajnopisu, przekazywaniu zdjęć tekstów, szkiców, planów, fotografii obiektów, przedmiotów, przekazywaniu taśm magnetofonowych, przesyłaniu informacji za pomocą najnowszych zdobyczy informatyki. 45 Przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa przewidzianego w art. 130 są wiadomości, a więc informacje w postaci pisma, wyrażone ustne, przedmioty, których ogląd pozwala na uzyskanie określonej wiedzy. Jednocześnie przepis ten zawęża zakres tych wiadomości to jest takich, których przekazanie obcemu wywiadowi może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej. Dla realizacji znamion szpiegostwa konieczne jest wykazanie, że w konkretnej sytuacji, w odniesieniu do ustalonego ujawnionego zakresu informacji stanowiących przedmiot działania sprawcy, istniała możliwość wyrządzenia szkody państwu polskiemu w związku z przekazaniem ich obcemu wywiadowi. Przepis art. 130 nie wymaga natomiast wykazywania, że w wyniku przekazania przez sprawcę tych informacji, w rzeczywistości doszło do wyrządzenia szkody Polsce. Ustawodawca nie określa charakteru potencjalnej szkody jaka może wyniknąć dla państwa z faktu przekazania wiadomości obcemu wywiadowi oraz nie określa też jej wielkości, kompletności. Podobnie też bez znaczenia dla bytu przestępstwa ma wielkość ewentualnej szkody powstałej z faktu przekazania wiadomości. Wiadomości stanowiące przedmiot przestępstwa nie muszą wymienia tylko jedną postać czynności wykonawczej, polegającą na braniu udziału w działalności obcego wywiadu, nie wymienia natomiast zachowania, polegającego na samym działaniu na rzecz obcego wywiadu, nie łączącego się z udzielaniem temu wywiadowi wiadomości, udzielania obcemu wywiadowi informacji, których przekazanie może wyrządzić szkodę RP (art ), gromadzenia lub przechowywania wiadomości, włączania się do sieci komputerowej w celu uzyskania wiadomości, zgłaszania gotowości do działania na rzecz obcego wywiadu (art ), oraz organizowania lub kierowania działalnością obcego wywiadu (art ). 42 G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska, P. Kardas, J. Majewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll. Kodeks karny. Część szczególna. Kraków 1999r., s Próbę zdefiniowania i określenia pojęcia wiadomość podjął SN w wyroku z r. (OSNKW 1979 poz. 106). Zgodnie z tym wyrokiem przez wiadomość w znaczeniu przestępstwa szpiegostwa należy rozumieć informację o takich faktach, które ze względu na zawarty w nich zasób wiedzy mogą być przydatne obcemu wywiadowi. 44 Zob. K. Buchała. Prawo..., s. 660; A. Krukowski. System..., s. 61. Relewantne z punktu widzenia znamion przestępstwa przewidzianego w art jest tylko takie działanie na rzecz obcego wywiadu, które przyjmuje postać udzielania temu wywiadowi wiadomości określonych w tym przepisie. 45 Zob. A. Krukowski. System..., s

18 stanowić tajemnicy państwowej ani służbowej, istotna jest jedynie możliwość wyrządzenia szkody Rzeczypospolitej Polskiej poprzez ich przekazanie obcemu wywiadowi. Bez znaczenia też pozostaje sposób uzyskania wiadomości przez sprawcę oraz to, czy mają one charakter pozytywny czy też negatywny. Ważnym jest natomiast aktualność wiadomości oraz ich autentyczność. Wiadomości nieaktualne w momencie działania sprawcy lub wiadomości nieautentyczne, mogą bowiem nie spełniać warunku z którego wynika szkoda lub możliwość jej wyrządzenia. Niespełnienie tego elementu prowadzi do dekompozycji ustawowych znamion przestępstwa szpiegostwa. 46 Udzielanie wiadomości może mieć charakter jednorazowy lub wielokrotny, powtarzalny. Ponadto przepis ten posługuje się pojęciem wiadomości, doprecyzowując jego znaczenie to jest jedynie ich udzielanie, których przekazanie może wyrządzić szkodę RP. Kształt znamion przestępstwa przewidzianego w art obiektywizuje przedmiot czynności wykonawczej, ograniczając zakres szpiegostwa w tej postaci jedynie do wiadomości, które mogą być wykorzystane na szkodę Rzeczypospolitej Polskiej. 47 Istnieje możliwość dokonania tego czynu jako pojęcia rodzajowego, odróżniającego działanie i zaniechanie. W tej postaci szpiegostwa, jego dokonanie, może mieć miejsce zarówno poprzez kompleks działań, ale także przez zaniechanie. Udostępnienie może mieć miejsce wtedy, gdy sprawca będąc odpowiedzialnym za zabezpieczenie wiadomości przed wejściem w ich posiadanie osób niepowołanych, udostępni je innej osobie w celu przekazania obcemu wywiadowi. Jednocześnie w omawianym problemie musi zachodzić umyślność. Na takim sprawcy musi spoczywać jednocześnie prawny obowiązek ochrony tych wiadomości. Można też przyjąć, że sprawca pozostawiając dostęp do danych przez osobę, która je przekaże obcemu wywiadowi, wykonuje w ten sposób zlecone zadanie. W tym przypadku takie zachowanie kwalifikować się będzie jako branie udziału w obcym wywiadzie. 48 Dla bytu tej zbrodni ważnym jest niesienie korzyści temu wywiadowi (zamiar), bez znaczenia czy ten osiągnął z tego jakąś korzyść, czy też nie, 49 bez uprzedniego wejścia w porozumienie z obcym wywiadem. Reasumując, czyn szpiegostwa w postaci działania na rzecz obcego wywiadu przez udzielanie mu wiadomości zawiera w sobie następujące elementy: sprawca czynu - może nim być każdy człowiek, przedmiot bezpośredniego działania - wiadomości z różnych dziedzin, sposób działania dowolny w wyniku, którego nastąpiło przekazanie wiadomości obcej służbie, miejsce czynu - dowolne, okoliczności popełnienia czynu - bez znaczenia, motyw popełnienia czynu - nie jest ważny czym powodował się sprawca dopuszczając się tego czynu, obcy wywiad - organ obcego państwa zajmujący się szpiegostwem, przekazane informacje mogą wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej. Opisywana postać szpiegostwa charakteryzuje się tym, że znajdujemy tu ogniwo emitujące, przekazujące i odbierające dane. Odpowiedzialność jednakże ponosi tylko ogniwo emitujące. Pojęcie 46 Zob. A. Marek. Prawo karne..., s A. Krukowski. System..., s. 56. Podobnie jak k.k. z 1969 r. nowy kodeks kryminalizuje zachowania polegające na braniu udziału w działalności obcego wywiadu, udzielaniu obcemu wywiadowi wiadomości, gromadzeniu lub przechowywaniu wiadomości w celu przekazania ich wywiadowi oraz organizowaniu lub kierowaniu działalnością obcego wywiadu. W zakresie ochrony informacji przed działalnością obcego wywiadu nowy k.k. pozostaje przy ujęciu przyjętym w k.k. z 1969 r., uzupełniając znamię wiadomości o sformułowanie: których przekazanie może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej", zmierzające do obiektywizacji pojęcia wiadomości", jako przedmiotu działalności wywiadowczej, poprzez podkreślenie ich faktycznej użyteczności dla obcego wywiadu rzeczywistej szkodliwości dla RP. 47 Zob. A. Marek. Prawo karne..., s. 396; J. Bronisławski. Szpiegostwo, wywiad, paragrafy,s.88. Tym samym kodeks jednoznacznie odchodzi od przyjmowanej na podstawie art k.k. z 1969 r. szerokiej wykładni pojęcia wiadomości", obejmującej wszelkie informacje, nawet łatwe do sprawdzenia lub znane szerszym kręgom osób, dotyczące wszelkich faktów przyszłych, teraźniejszych lub mających nastąpić w przyszłości" 48 Podobnie ujęto ten problem w Komentarzu do kodeksu karnego autorstwa L. Hochberga, s. 133, Kraków 1936r. 49 K. Mioduski, Szpiegostwo w świetle przepisów, Państwo i Prawo , z 5-6, s

19 wiadomość występuje w powiązaniu z wyrażeniem obcy wywiad. Wiadomość w poszczególnych postaciach przestępstwa szpiegostwa stanowi przedmiot bezpośredniego działania sprawcy. Ona też musi dotyczyć RP lub państwa z nią sprzymierzonego. Wiadomości stanowiące przedmiot przestępstwa z art to wszelkie informacje, które mogą być wykorzystane przeciwko RP, a więc umożliwiać zagrożenie lub naruszenie jej interesów zewnętrznych lub wewnętrznych i ze względu na zawarty w nich zasób wiedzy mogą być przydatne obcemu wywiadowi. 50 W tej sytuacji nie stanowi realizacji znamion przestępstwa określonego w art zachowanie polegające na działaniu na rzecz obcego wywiadu i udzielaniu mu wiadomości, które z punktu widzenia ocennego i zewnętrznych oraz wewnętrznych interesów Polski, nawet po opracowaniu ich przez organizację wywiadowczą, nie wyrządzają szkody Państwu Polskiemu. Tak więc udzielanie, zbieranie, przechowywanie wiadomości będzie karalne, gdy będzie związane z określonym adresatem przy pełnej świadomości sprawcy charakteru odbiorcy. Świadomość tą należy rozumieć jako element umyślności w postaci zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego. Swego rodzaju trudność w ocenie przestępstwa nastręcza pojęcie wiadomość... na rzecz obcego wywiadu. W praktyce niemożliwe jest enumeratywnie wyliczenie problemów wchodzących w zakres zainteresowań obcego wywiadu. Zatem rozstrzygnięcie w tej sprawie musi być dokonane każdorazowo in concreto przez sąd. 51 Dokonując uproszczenia rozważań na ten temat za wiadomość udzieloną, zbieraną, przechowywaną na rzecz obcego wywiadu w przestępstwie szpiegostwa jest każda informacja - bez względu na sposób jej zawarcia - powodująca zmiany w otaczającej rzeczywistości i przekazanie której szkodzi interesom Rzeczypospolitej Polskiej. Interpretacja pojęcia wiadomości znajduje się w intencji ustawodawcy i w powodach jakimi się kierował konstruując w ten sposób istotę przestępstwa szpiegostwa. We współczesnym świecie informacja, wiadomość staje się dobrem nader istotnym, zaś możliwość jej uzyskania i dysponowania przynosi również wymierne korzyści zapewniając efektywne sprawowanie władzy politycznej. Jednocześnie rozwijające się technologie automatycznego gromadzenia, opracowywania i przesyłania informacji niosą ze sobą nieznane dotychczas zagrożenia dla interesów ekonomicznych państwa. Prawo do informacji może i powinno przybierać różne postaci prawa między innymi do szeroko pojmowanej tajemnicy. Ponadto zapisy rozdziału XXXIII kodeksu karnego oznaczają, iż informacja wolą ustrojodawcy staje się chronionym dobrem prawnym. 52 Każde państwo chroni swoje tajemnice i one właśnie stanowią przedmiot poszukiwania, zdobywania przez obce wywiady. W Rzeczypospolitej Polskiej szczególny przedmiot ochrony stanowią określone przez ustawodawcę informacje (wiadomości), których klasyfikację odzwierciedla ustawa o ochronie informacji niejawnych. 53 Ponadto ten akt prawny określa zasady ochrony informacji, które jej wymagają przed nieuprawnionym ujawnieniem, jako stanowiące tajemnicę państwową lub służbową, niezależnie od formy i sposobu ich wyrażania. 54 Warto 50 Zob. wyrok SN z 17 sierpnia 1979 r., Rs 4/79, OSNKW 1979, z. 10, póz. 106). 51 Zob. S. Pikulski Przestępstwo szpiegostwa teorii i w praktyce dokonuje bardzo wnikliwej analizy pojęcia informacji i obcy wywiad w ujęciu rachunku zadań i ich wartości logicznej. Por. także S. HOC - Zagadnienie odpowiedzialności karnej za szpiegostwo. W-wa 1985, s W rozdziale przestępstw przeciwko ochronie informacji można wyodrębnić cztery grupy typów czynów zabronionych: ujawnienie informacji stanowiącej tajemnicę (art oraz art i 2), bezprawne uzyskanie informacji - kradzież informacji ( art i 2), naruszenie prawa do zapoznania się z informacją poprzez jej zniszczenie, uszkodzenie lub uniemożliwienie dostępu (art ), dywersja informatyczna (art i 2). 53 Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 11 z 1999r., poz. 95). 54 Art. 2 ustawy stanowi jej słowniczek, i tak: tajemnicą państwową - jest informacja niejawna określona w wykazie rodzajów informacji niejawnych, stanowiącym załącznik nr 1 tego aktu, której nieuprawnione ujawnienie może spowodować istotne zagrożenie dla podstawowych interesów 19

20 podkreślić, że jako zasadę przyjmuje się tu fakt, iż informacje niejawne mogą być udostępnione wyłącznie osobie dającej rękojmię zachowania tajemnicy i tylko w zakresie niezbędnym do wykonywania przez nią pracy lub pełnienia służby na zajmowanym stanowisku albo innej zleconej pracy. Z tego też wynika, że ich ujawnienie może wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej. Natomiast zasady zwalniania od obowiązku zachowania tajemnicy państwowej i służbowej w postępowaniu przed sądami i innymi organami określają przepisy odrębnych ustaw. Jeżeli natomiast przepisy odrębnych ustaw uprawniają organy, służby lub instytucje państwowe albo ich upoważnionych pracowników do dokonywania kontroli, a w szczególności swobodnego dostępu do pomieszczeń i materiałów, jeżeli jej zakres dotyczy informacji niejawnych, uprawnienia te są realizowane z zachowaniem przepisów ustawy o ochronie informacji niejawnych. Wyznacznikiem ważności informacji jest jej klasyfikacja. Klasyfikowanie informacji niejawnej oznacza przyznanie tej informacji, w sposób wyraźny, przewidzianej w ustawie jednej z klauzul tajności Treść załącznika nr 1 ustawy trafnie wskazuje obszary merytorycznych zainteresowań obcych wywiadów. Pozostającymi w ich zainteresowaniu są między innymi: informacje dotyczące zagrożeń zewnętrznych bezpieczeństwa państwa o charakterze militarnym, plany i prognozowanie obronne oraz wynikające z nich decyzje i zadania, struktura, organizacja i funkcjonowanie systemu kierowania państwem oraz dowodzenia Siłami Zbrojnymi w czasie zagrożenia państwa i wojny, lokalizacja, wyposażenie, właściwości ochronne i organizacja obrony stanowisk kierowania państwem i stanowisk dowodzenia Siłami Zbrojnymi w czasie Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności dla niepodległości lub nienaruszalności terytorium, interesów obronności, - bezpieczeństwa państwa i obywateli, albo narazić te interesy na co najmniej znaczną szkodę. Tajemnicą służbową - jest informacja niejawna nie będąca tajemnicą państwową, uzyskana w związku z czynnościami służbowymi albo wykonywaniem prac zleconych, której nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić na szkodę interes państwa, interes publiczny lub prawnie chroniony interes obywateli albo jednostki organizacyjnej. Natomiast dokumentem - jest każda utrwalona informacja niejawna, w szczególności na piśmie, mikrofilmach, negatywach i fotografiach, nośnikach do zapisów informacji w postaci cyfrowej i na taśmach lektromagnetycznych, także w formie mapy, wykresu, rysunku, obrazu, grafiki, fotografii, broszury, książki, kopii, odpisu, wypisu, wyciągu i tłumaczenia dokumentu, zbędnego lub wadliwego wydruku, odbitki, kliszy, matrycy i dysku optycznego, kalki, taśmy atramentowej, jak również informacja niejawna utrwalona na elektronicznych nośnikach danych. Materiałem - jest dokument, jak też chroniony jako informacja niejawna przedmiot lub dowolna jego część, a zwłaszcza urządzenie, wyposażenie lub broń wyprodukowana albo będąca w trakcie produkcji, a także składnik użyty do ich wytworzenia. 55 Informacje niejawne zaklasyfikowane jako stanowiące tajemnicę państwową oznacza się klauzulą: 1)"ściśle tajne" - w przypadku gdy ich nieuprawnione ujawnienie mogłoby spowodować istotne zagrożenie dla niepodległości, nienaruszalności terytorium albo polityki zagranicznej lub stosunków międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej albo zagrażać nieodwracalnymi lub wielkimi stratami dla interesów obronności, bezpieczeństwa państwa i obywateli lub innych istotnych interesów państwa, albo narazić je na szkodę wielkich rozmiarach, 2)"tajne" - w przypadku gdy ich nieuprawnione ujawnienie mogłoby spowodować zagrożenie dla międzynarodowej pozycji państwa, interesów obronności, bezpieczeństwa państwa i obywateli, innych istotnych interesów państwa albo narazić je na znaczną szkodę. Informacje niejawne zaklasyfikowane jako stanowiące tajemnicę służbową oznacza się klauzulą: 1) "poufne" - w przypadku gdy ich nieuprawnione ujawnienie powodowałoby szkodę dla interesów państwa, interesu publicznego lub prawnie chronionego interesu obywateli, 2)"zastrzeżone" - w przypadku gdy ich nieuprawnione ujawnienie mogłoby spowodować szkodę dla prawnie chronionych interesów obywateli albo jednostki organizacyjnej. 56 Z zapisu art. 35 ustawy o ochronie informacji niejawnych wynika, że przed dostępem osoby do informacji niejawnych wobec niej prowadzone jest postępowanie sprawdzające, które ma na celu ustalenie, czy osoba sprawdzana daje rękojmię zachowania tajemnicy. W toku postępowania sprawdzającego ustala się między innymi, czy istnieją wątpliwości dotyczące: uczestnictwa, współpracy lub popierania przez osobę sprawdzaną działalności szpiegowskiej, terrorystycznej, sabotażowej albo innej wymierzonej przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej. 20