4. Hydrografia. 4. Hydrografia 79

Transkrypt

1 4. Hydrografia Hydrografia Hydrografia jako dyscyplina naukowa nie była uprawiana w Instytucie Geografii przez pracowników tworzących oddzielny zakład. Wynikało to z jednej strony z relatywnie słabych zainteresowań pracowników tą problematyką, a z drugiej z istnienia silnych zespołów badawczych w ośrodku krakowskim w innych jednostkach naukowych (UJ, AGH, AR, PK). Jako przedmiot dydaktyczny hydrografia funkcjonowała w obrębie Zakładu Geografii Fizycznej, a później w Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego. W pierwszych latach wykłady z tego przedmiotu prowadziły osoby z zewnątrz, m.in. Z. Kajetanowicz z Politechniki Krakowskiej. W zakresie hydrografii wyspecjalizował się w latach 60. Bronisław Pydziński, którego prace nawiązywały do kartowania hydrograficznego na Żywiecczyźnie. Jego publikacje pozwoliły poznać stosunki wodne i zaleganie wód gruntowych w dorzeczu Soły (Pydziński 1969, 1970). Badania prowadzone przez niego na tym terenie umożliwiły przygotowanie wraz z J. Dynowskim i K. Waksmundzkim z UJ przewodnika wycieczki hydrograficznej w Beskid Śląski z okazji Ogólnopolskiej Konferencji Hydrograficznej w 1970 roku (Pydziński i inni 1971). Wiedzę z tego zakresu wykorzystał on w pracy dotyczącej wpływu działalności eksploatacyjnej siarki na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym (Pydziński 1987). Swoje doświadczenie dydaktyczne przekazywał również nauczycielom, publikując w czasopiśmie Geografia w Szkole. Zwracał szczególną uwagę na wpływ właściwości środowiska geograficznego na reżim rzek w różnych strefach klimatycznych, w tym karpackich (Pydziński 1984, 1985). Problematyka ustrojów rzecznych pozwoliła na wykazanie zależności odpływu w rzekach od środowiska geograficznego. Przeprowadził i dokonał delimitacji obszarów o dodatnim i ujemnym bilansie wodnym (Pydziński 1986). Gdy w Instytucie Geografii zatrudnił się w latach 70. A. Michalik, zagadnienia dotyczące środowiska wodnego zostały rozszerzone w pracach badawczych o problematykę hydrogeologiczną. Posiadał on stosowne uprawnienia do opracowywania dokumentacji hydrogeologicznych (m.in. Michalik 1979). Udokumentował wiele struktur wodonośnych w Karpatach, dzięki którym szereg miejscowości zaopatruje się dziś w wodę, np. Kalwaria Zebrzydowska, Lanckorona, Piwniczna, Muszyna, Arłamów. Wielkim osiągnięciem A. Michalika było odkrycie w rejonie Ustronia-Zawodzia solanek jodowo-bromowych, wykorzystanych później dla celów kąpielowych, oraz solanki wodorowęglanowej (Michalik 1972). Dzięki tym badaniom Ustroń uzyskał status uzdrowiska. Przedmiotem badań profesora były również wody mineralne Krakowa oraz polskiej części Karpat Zachodnich (np. Michalik 1982). Pracował także nad metodyką badań hydrogeologicznych otworów studziennych w karpackim fliszu (Michalik 1969). Zaproponował nową metodę graficznego przedstawienia składu chemicznego wód pitnych (Michalik 1974). Swoją wiedzą służył również innym

2 80 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych krajom, np. Irakowi, gdzie pod jego kierunkiem opracowano warunki geologiczno-inżynierskie pod rozbudowę miast. Jako wybitny praktyk opracowywał także stosunki wodne, np. Oświęcimia (Michalik 1975). Pozostawił po sobie także mapy hydrogeologiczne w skali 1: południowej części Polski wraz z objaśnieniami (m.in. Michalik 1968). Mocno angażował się w proces dydaktyczny. Prowadził społecznie wiele poznawczych wyjazdów geografów w teren, szczególnie w Pieniny i Tatry (Michalik 1963). Prace hydrologiczne, najczęściej z pogranicza geomorfologii, publikował także J. Lach. Badał on zmiany stosunków wodnych w Beskidzie Niskim, wywołane gospodarczą działalnością człowieka (Lach 1972, 1975). Szczególną uwagę zwrócił na zmiany w użytkowaniu ziemi, które współcześnie wpływają na obieg wody i procesy erozyjne w korytach potoków. Na początku lat 90. rozpoczął również badania dotyczące jakości wody. Pierwsza tego rodzaju praca, we współpracy z A. Michalikiem, dotyczyła wód mineralnych Swoszowic (Michalik, Lach 1991). Pod koniec lat 80. badał wraz z A. Michalikiem i F. Pulitem warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, w wyniku czego wydana została monografia tego obszaru (Lach, Michalik, Pulit 1981). Wiele miejsca J. Lach poświęcał tematyce wodnej w gospodarce miast przy realizowaniu opracowań monograficznych na obszarze południowo-wschodniej Polski, w tym szczególnie Nowego Sącza (Lach 1997). Jego badania zaowocowały również opracowaniem dotyczącym zasobów wodnych Polski (Lach 1994). W ostatnich dwóch dekadach podejmował badania dotyczące powodzi w karpackiej części dorzecza Wisłoki (Lach 1999). Poza historycznym ujęciem tego zagadnienia odniósł się w tej pracy do przyczyn dużych wezbrań, a szczególnie powodzi, która wystąpiła w lipcu 2001 r. na Sądecczyźnie (Lach 2003). Badał także wraz z E. Brzeźniakiem nieregularność miar odpływu w dorzeczu Wisłoka w drugiej połowie XX wieku (Lach, Brzeźniak 2002). Dla tego samego okresu określili oni również wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny Wisłoka (Lach, Brzeźniak 2003). Badania hydrologiczne prowadził również Z. Woźniczka w roku 1975 i 1977 w dorzeczu Sugnugurin-goł w górach Chentej w ramach mongolsko-polskiej ekspedycji fizycznogeograficznej Transmongolia (Woźniczka 1980). Obejmowały one pomiary limnigraficzne na Sugnugurin-goł latem 1977 roku, sporadyczne pomiary przepływów na dopływach oraz termikę i wydajność 18 źródeł występujących w piętrze tundry i w dnach dolin w górnej części badanego dorzecza. Prace te nie zaowocowały jednak większym opracowaniem. Wpływem czynników antropogenicznych na kształtowanie środowiska geograficznego zainteresował się również J. Żychowski. Koncentrował się on na znaczeniu użytkowania terenu dla odpływów w małych zlewniach o podobnej rzeźbie i powierzchni. Z końcem lat 70. zamontował limnigrafy na 5 potokach w Beskidzie Niskim i prowadził badania terenowe w latach 80. Edukacja w innych ośrodkach naukowych pozwoliła mu realizować i kontynuować interdyscyplinarne badania. Określił on wpływ wybranych elementów środowiska

3 4. Hydrografia 81 geograficznego, z uwzględnieniem ich cech, na odpływy w 2 małych zlewniach reprezentatywnych dla Beskidu Niskiego (Żychowski 1988a). Elementy środowiska przyrodniczego przedstawił ilościowo i traktował kompleksowo, wykazując różnice pomiędzy zlewniami (Żychowski 1991). To podejście holistyczne zostało oparte na badaniach kameralnych, terenowych oraz własnych wieloletnich limnigraficznych pomiarach, które objęły powódź z roku 1980 i Żychowski ustalił zależności w badanych zlewniach pomiędzy opadami ulewnymi i rozlewnymi a dobowymi odpływami. Jego badania udowodniły, że poza użytkowaniem również różna wielkość i charakter opadów decydują o transformacji opadu w odpływ w zlewniach o podobnej rzeźbie i powierzchni (Żychowski 1988b, 2000, 2002). Wykazał, że w przypadku opadów ulewnych i burzowych (powyżej 40 mm w ciągu doby) w badanych zlewniach większy odpływ ma miejsce w zlewni o wyższym wskaźniku zalesienia (Żychowski 1997, 2000). Taki pogląd nie dominował dotychczas w opinii hydrologów i geografów. Według J. Żychowskiego, wzrost zalesienia jest jedną z przyczyn procesów erozyjnych. Za pomocą badania hydrogramów jednostkowych czasów koncentracji i trwania fal wezbraniowych potwierdził badaną hipotezę. Autor tych opracowań wykazał także, jakie wielkości opadów i właściwości badanych zlewni decydują o podnoszeniu się stanów wody w korytach na początku opadu. W innych badaniach ustalił również zależność, na podstawie 17 zlewni Beskidu Niskiego i Pogórzy, pomiędzy średnim nachyleniem zlewni, obliczonym metodami uproszczonymi Kajetanowicza i Strahlera, a dokładną metodą Steinhausa (Żychowski 1999a). Ustalenie tej zależności ułatwia i upraszcza dokładne obliczanie tak istotnego dla badań hydrologicznych średniego nachylenia zlewni. Innym problemem, który podjął J. Żychowski, była ocena wpływu rzeźby rusztowej na zróżnicowanie odpływów gruntowych w zlewniach o podobnej powierzchni (Żychowski 1999b). Do tego celu wykorzystał on własne pomiary limnigraficzne. Badania te objęły charakterystyki odpływów wód gruntowych, krzywe regresji, wpływ środowiska na parametry krzywych regresji oraz zależność zasobów wód gruntowych od właściwości środowiska. Stwierdził, że w zlewni o podobnej wielkości, z główną doliną subsekwentną, w porównaniu z doliną poprzeczną o upadzie warstw niezgodnym z biegiem cieku, występują: dwukrotnie większe odpływy gruntowe i retencyjność zlewni, wyższe na ogół procentowe udziały odpływu gruntowego w odpływie całkowitym itp. Badał on również jakość chemiczną wody w regionach i w tym celu opracował miernik regionalnej, chemicznej jakości wody do picia (Żychowski 2002b). Miernik ten pozwala porównać, niezależnie od wielkości badanych stężeń, zawartości różnych jonów (WR z ) oraz jakość wody w regionach (WJ). Problematyką jakości wody, już w nowym Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego, utworzonym w 1994 r., zajmował się P. Górski. Interesowała go jakość wody powierzchniowej na terenie Krakowa (Górski 1996). Został on również włączony do badań nad wpływem cmentarzy na środowisko. Problematyką jakości chemicznej wód podziemnych i powierzchnio-

4 82 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych wych w zlewni Dłubni zajął się także jego następca na stanowisku asystenta P. Kramarz (patrz rozdział Ochrona i kształtowanie środowiska). Badał on także wpływ małej retencji, związanej z młynami wodnymi, na zmiany stosunków wodnych (Kramarz 2004). Wraz z W. Warcholikiem rejestrował, z wykorzystaniem pomiarów GPS, obiekty małej retencji z XX w. w zlewni Dłubni (Kramarz, Warcholik 2003). W Zakładzie Geografii Fizycznej T. Bryndal podjął badania dotyczące zależności maksymalnych natężeń przepływów i odpływów jednostkowych od parametrów fizjograficznych wpierw w zlewniach karpackich, wyżynnych, a potem wraz z W. Cabajem w różnych regionach Polski (Bryndal 2009c; Bryndal i inni 2008). Ustalili oni równania krzywej obwiedni przepływów maksymalnych w małych zlewniach położonych w Niecce Nidziańskiej (Bryndal i inni 2008) oraz w Karpatach (Bryndal 2009b, 2009c). Uzyskane przez nich wyniki pomogą ocenić zagrożenia, które mogą wystąpić w małych zlewniach w wyniku gwałtownych wezbrań. T. Bryndal określił także parametry fizjograficzne 83 zlewni, w których wystąpiły wezbrania i lokalne powodzie. Wraz z zespołem wskazał te charakterystyczne parametry zlewni, które decydowały o gwałtownych wezbraniach (Bryndal 2008c; Bryndal i inni 2008). Badania transformacji opadu w odpływ z wykorzystaniem modeli SCS oraz GIUH wykazały, że określone parametry fizjograficzne zlewni predysponują generowanie fali wezbraniowej o krótkim czasie koncentracji oraz dużym natężeniu przepływu (Bryndal 2007a; Bryndal 2008a, 2008b, 2009a). Badania nad generowaniem wezbrań, z zastosowaniem wymienionych modeli hydrologicznych, pozwoliły określić także wpływ, poza opadami, naturalnych i antropogenicznych uwarunkowań wezbrań (Bryndal 2008c; Bryndal i inni 2002). T. Bryndalowi udało się wskazać regiony predysponowane do występowania gwałtownych wezbrań (Bryndal 2007b). Jego badania wykazały, że cechy morfologiczne zlewni, na które człowiek poprzez swoją działalność nie może znacząco wpłynąć, tj. rozmiary zlewni, rzeźba terenu, sieć dolin oraz warunki geologiczno-glebowe, odgrywają dużą rolę w generowaniu gwałtownych wezbrań i jest ona większa niż rola czynników, które człowiek może modyfikować (np. użytkowanie ziemi w zlewni, Bryndal 2008c). Zaproponowana identyfikacja zlewni poprawi prognozowanie gwałtownych wezbrań oraz pozwoli ograniczyć negatywne ich skutki. Jak widać, mimo niewielkiego potencjału ludzkiego powstało wiele opracowań mieszczących się w nurcie szeroko pojętych badań hydrologicznych. W tym jednak miejscu należy zdawać sobie sprawę, że sama pasja i wysiłek badacza na niewiele się zdadzą, bez wykorzystania danych z regularnych pomiarów prowadzonych przez IMiGW, a to z kolei warunkowane będzie poziomem finansowania badań przy stale komercjalizującym się rynku danych. Józef Żychowski

5 4. Hydrografia 83 Literatura Bryndal T., 2007a, Transformacja opadu w odpływ w karpackich zlewniach przy wykorzystaniu GIUH, [w:] Obieg wody w środowisku naturalnym i przekształconym, red. Z. Michalczyk, t. VIII, Wyd. UMCS, Lublin, s Bryndal T., 2007b, Wpływ naturalnych i antropogenicznych uwarunkowań na możliwość wystąpienia lokalnej powodzi, [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. III, red. E. Smolska, P. Skwarczewski,Wydawnictwo WSPR, Warszawa, s Bryndal T., Cabaj W., Ciupa T., 2008, Gwałtowne wezbrania małych cieków w Niecce Nidziańskiej, Przegląd Geograficzny, 80, 1, s Bryndal T., 2008a, Wyznaczanie małych zlewni podatnych na występowanie gwałtownych wezbrań. Metoda wspomagająca prognozowanie lokalnych powodzi, Dokumentacja Geograficzna, 37, IGiPZ PAN, Warszawa, s Bryndal T., 2008b, Delineation of small basins prone to flash floods occurrence, as a method supporting local floods prediction on the example of southern part of the Nida Basin, [w:] Hydrological Extremes in small Basins, red. W. Chełmicki, J. Siwek, s Bryndal T., 2008c, Parametry zlewni, w których wystąpiły lokalne powodzie, Annales UMCS, sec. B, vol. LXIII, 10, s Bryndal T., 2009a, identification of small basins prone to flash flooding as a method supporting local flood forecasting based on the example of the southern part of the Nida River Basin (Poland), Technical Documents in Hydrology, 84, s Bryndal T., 2009b, Investigation of the maximum discharge in ungauged small basins in the Polish part of the Carpathian Mts., [w:] Status and Perspectives of Hydrology in Small Basins Goslar-Hahnenklee, Landschaftsökologie und Umweltforschung, 50, s Bryndal T., 2009c, Przepływy maksymalne odnotowane podczas gwałtownych wezbrań, spowodowanych krótkotrwałymi ulewnymi opadami deszczu w małych zlewniach karpackich, [w:] Zasoby i ochrona wód. Obieg wody i materii w zlewniach rzecznych, red. R. Bogdanowicz, J. Fac-Beneda, Gdańsk 2009, s Cabaj W., Ciupa T., Bryndal T., 2002, Rola czynników naturalnych i antropogenicznych w kształtowaniu lokalnych powodzi w południowej części Wyżyny Małopolskiej, [w:] Obieg wody w zmieniającym się środowisku, Prace IG AŚ w Kielcach 7, s Górski P., Wpływ zanieczyszczeń dopływów na jakość wód Wisły w Krakowie, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s Kramarz P., 2004, Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych w Dłubniańskim Parku Krajobrazowym, [w:] Badania geograficzne w poznaniu środowiska, red. Z. Michalczyk, Wyd. UMCS, Lublin, s Kramarz P., Warcholik W., 2003, Mała retencja w zlewni Dłubni w XX wieku. Rejestracja przestrzenna zespołów młyńskich z wykorzystaniem pomiarów GPS, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków Sanok, s Lach J., 1972, Zmiany stosunków wodnych w Beskidzie Niskim spowodowane gospodarczą działalnością człowieka, [w:] Problemy gospodarki górskiej w badaniach

6 84 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych krajów europejskich, red. J. Lach, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, Kraków. Lach J., 1975, Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą działalnością człowieka, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, z. 162, s Lach J., 1988, Wpływ zbiornika Besko na zmiany ustroju wodnego Wisłoka, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s Lach J., 1994, Zasoby wodne Polski i ich wykorzystanie, Beskidzkie Forum Ekologiczne, Magazyn szkolnych kół LOP i szkolnych klubów ekologicznych, nr 3, Bielsko- Biała, s Lach J., 1997, Gospodarka wodna Nowego Sącza, Rocznik Sądecki, t. XXV, Zarząd Miasta Nowego Sącza i Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Nowym Sączu, s Lach J., 1999, Powodzie w karpackiej części dorzecza Wisłoki w latach , Wiadomości Ziem Górskich, 8, 12, s Lach J., 2003, Przyczyny i skutki powodzi w lipcu 2001 roku na Sądecczyźnie, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN KZZG, z. 49, Kraków, s Lach J., Brzeźniak E., 2002, Nieregularność miar odpływu w dorzeczu Wisłoka w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 48, Kraków, s Lach J., Brzeźniak E., 2003, Wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny Wisłoka w drugiej połowie XX wieku, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, NFOSiGW, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Lach J,. Michalik A., Pulit F., 1981, Warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 98. Michalik A., 1963, Budowle hydrotechniczne w Pieninach. Przewodnik XXXVI Zjazdu PTGeol. w Pieninach, Rocznik PTG, r. 11, nr 7, s Michalik A., 1968, Objaśnienia do przeglądowej mapy hydrogeologicznej Polski, arkusz Cieszyn 1: , Warszawa, ss Michalik A., 1969, Z metodyki badań hydrogeologicznych otworów studziennych we fliszu karpackim, Kwartalnik Geologiczny, t. 13, z. 3, Warszawa, s Michalik A. 1972, Dokumentacja hydrogeologiczna podziemnych wód mineralnych z utworów kredy i dewonu w Ustroniu-Zawodziu, Uzdrowisko Ustroń, z. 30, ss. 60. Michalik A., 1973, Wody mineralne w polskiej części Karpat Zachodnich, Biuletyn Instytutu Geologii, 227, Z badań hydrogeologicznych w Polsce, t. III, Warszawa. Michalik A., 1974, Nowa metoda graficznego przedstawiania składu chemicznego wód pitnych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s Michalik A., 1975, Opracowanie stosunków wodnych w rejonie Oświęcimia, WRN w Krakowie, Wydział Gospodarki Przestrzennej, Geologii i Ochrony Środowiska, ss. 25. Michalik A., 1979, Dokumentacja hydrogeologiczna woj. tarnowskiego, Wojewódzki Zarząd Inwestycji Rolnych, Tarnów, ss. 55. Michalik A., Drobisz Z., 1982, Wody mineralne w okolicy Żywca, Biuletyn Instytutu Geologii 339, Z badań hydrogeologicznych w Polsce, t. IV, s Michalik A., Lach J., 1991, Wody mineralne Swoszowic, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s

7 4. Hydrografia 85 Pydziński B., 1969, Stosunki wodne w dorzeczu Soły, Dokumentacja Geograficzna, 6, s Pydziński B., 1970, Wody gruntowe w dorzeczu Soły, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s Pydziński B., Dynowski J., Waksmundzki K., 1971, Przewodnik wycieczki hydrograficznej w Beskid Śląski, [w:] Ogólnopolska Konferencja Hydrograficzna, UJ, Kraków, ss. 18. Pydziński B., 1984, Rzeki Afryki na tle rzeźby i klimatu, Geografia w Szkole, z. 5, s Pydziński B. 1985, Rzeki karpackie ich ustrój i znaczenie gospodarcze, Geografia w Szkole, z. 5, s Pydziński B. 1986, Obszary o dodatnim i ujemnym bilansie wodnym, Geografia w Szkole, z. 3, s Pydziński B. 1987, Wpływ działalności eksploatacyjnej na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, red. Z. Zioło, Baranów Sandomierski, s Woźniczka Z., 1980, Z badań hydrologicznych w dorzeczu Sugnugurin-goł w górach Chentej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s Żychowski J., 1988a, Wpływ wybranych elementów środowiska geograficznego na odpływy w małych zlewniach Beskidu Niskiego, streszczenia prac habilitacyjnych i doktorskich 1986, Żychowski J., 1988b, Wpływ wybranych elementów środowiska geograficznego na kształtowanie wezbrań w małych zlewniach wschodniej części Beskidu Niskiego, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych, Wydawnictwo PAN, t. XXX/1 2, styczeń grudzień 1986, s Żychowski J., 1991, Propozycja ilościowej oceny przestrzennego rozmieszczenia cech elementów środowiska geograficznego w zlewniach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s Żychowski J., 1997, Zróżnicowanie wezbrań w ekstremalnych warunkach w małych zlewniach Beskidu Niskiego, [w:] Ekstremalne zjawiska meteorologiczne, hydrologiczne i oceanograficzne, Warszawa, s Żychowski J., 1999a, Średnie nachylenie zlewni, [w:] Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza, Wydawnictwo UJ, Kraków, s Żychowski J., 1999b, Zróżnicowanie odpływów gruntowych w rzeźbie rusztowej na przykładzie reprezentatywnych zlewni Beskidu Niskiego, Wiadomości Ziem Górskich, z. 8 (12), s Żychowski J., 2000, Przyczyny różnej transformacji opadów w odpływy w dwóch zlewniach Beskidu Niskiego, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Żychowski J., 2002a, Zalesianie stoków górskich w strefach nadgranicznych przyczyną degradacji środowiska przyrodniczego w przyszłości, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej bilans dokonań, PTG i Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s Żychowski J. 2002b, Miernik regionalnej fizyczno-chemicznej jakości wody do picia, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, red. J. Burchard, t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s