Ocena częstości występowania oraz wymiarów kanału przysiecznego żuchwy aspekty w planowaniu leczenia implantologicznego

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 21, 2, 2, 1 18 ISSN X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Marcin Adamiec 1, A D, Aleksandra Michalska 1, A D, Piotr Wesołowski 2, A, C, E, F, Jan Nikodem Perek 2, B, C, Paweł Nieckula 2, B, C 2, C, E, F, Andrzej Wojtowicz Ocena częstości występowania oraz wymiarów kanału przysiecznego żuchwy aspekty w planowaniu leczenia implantologicznego Evaluation of the Incidence and Dimensions of the Mandibular Incisive Canal Aspects of Implantological Treatment Planning 1 Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Chirurgii Stomatologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Warszawa, Polska 2 Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Warszawa, Polska A koncepcja i projekt badania, B gromadzenie i/lub zestawianie danych, C analiza i interpretacja danych, D napisanie artykułu, E krytyczne zrecenzowanie artykułu, F zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu Streszczenie Wprowadzenie. Rozpowszechnienie CBCT umożliwiło dokładniejszą diagnostykę przed wykonaniem zabiegu wszczepienia implantów w obrębie kości szczęki i żuchwy. Pozwoliło także szczegółowo uwidocznić struktury anatomiczne, mniej widoczne lub zniekształcone, za pomocą klasycznych projekcji RTG. Jedną z nich jest kanał przysieczny żuchwy (canalis alveolaris anterior inferior). Cel pracy. Radiometryczna ocena częstości występowania oraz wymiary kanału przysiecznego żuchwy w aspekcie planowania leczenia implantologicznego w tym odcinku żuchwy. Materiał i metody. Analizie poddano 1 projekcji CBCT wykonanych w Zakładzie Chirurgii Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Przeanalizowano zdjęć kobiet i 4 zdjęć mężczyzn. Oznaczono wiele parametrów anatomicznych i morfologicznych: częstość występowania kanału przysiecznego żuchwy w badanej grupie, symetryczność, długość kanału, wymiary kanału ku przodowi od otworu bródkowego, minimalną odległość od wierzchołków korzeni zębów, a także minimalną odległość od brzegu wyrostka. Wyniki. Analiza zdjęć ujawniła częstość występowania kanału przysiecznego żuchwy wynoszącą 8%. Wykazano ponadto dużą zmienność topografii oraz rozmiarów tej struktury. Długość kanału różni się znacząco: od 1,6 mm do 3, mm (SD = 6,36). Zmienny jest także przebieg kanału, choć w większości przypadków przebiega on od przedsionkowej (bocznej) blaszki zbitej trzonu żuchwy, zbliżając się z biegiem kanału do powierzchni językowej. Widoczny jest także brak symetrii po obu stronach, czasem wręcz występuje tylko jeden kanał przysieczny żuchwy (8% przypadków). Wnioski. Ocena radiometryczna ujawniła znaczną zmienność w anatomii kanału przysiecznego żuchwy zarówno w przypadku jego wymiarów, jak i symetryczności czy topografii. W związku ze znaczną częstotliwością występowania kanału przysiecznego żuchwy jest wskazana dokładna diagnostyka w przypadku zabiegów implantacyjnych w przednim odcinku żuchwy oraz zabiegów okołoimplantacyjnych w tym rejonie. Szczegółowa diagnostyka za pomocą CBCT pozwala na uniknięcie powikłań śród- i pozabiegowych (Dent. Med. Probl. 21, 2, 2, 1 18). Słowa kluczowe: stożkowa tomografia komputerowa, kanał przysieczny żuchwy, technika all-on-four, technika bone ring. Abstract Background. Development of CBCT has enabled more precise diagnostics before dental implant insertion in the area of maxilla and mandible. The prevalence of cone beam computed tomography (CBCT) has allowed visualizing very detailed anatomical structures, which are less visible by means of classical RTG projections. Mandibular incisive canal (canalis alveolaris anterior inferior) is one of them.

2 Ocena kanału przysiecznego żuchwy 11 Objectives. The aim of the study is a radiometric evaluation of the occurrence of mandibular incisive canal and its dimensions. Material and Methods. One hundred scans of CBCT performed in the Department of Oral Surgery at the Medical University of Warsaw were analyzed. Tomography images of women and 4 men were examined. The frequency of occurrence, symmetry, the length of the canal, dimensions forward to the mental foramen, minimal distance to the root apices and minimal distance to the alveolar edge were assessed. Results. The analysis has revealed the frequency of the occurrence exceeding 8%. Furthermore, the wide variety of topography and its dimensions was revealed. The length of the canal differs significantly from 1.6 mm to 3. mm (SD = 6.36). Although the topography is also changeable, it is generally running by the vestibular dense lamina of the body of mandible and approximating to the lingual side. The lack of symmetry is also noticeable. In some cases it is possible to detect only one mandibular incisive canal left or right (8% of cases). Conclusions. Radiometric evaluation revealed considerable variety of the anatomy of mandibular incisive canal, both dimensions and symmetry as well as topography. Due to the substantial frequency of appearance of mandibular incisive canal, thorough diagnostics for implantation procedures in the lower anterior mandible and bone grafting from this region is recommended. Scrupulous diagnostics by means of CBCT allows avoiding threatening periprocedural and post-procedural complications (Dent. Med. Probl. 21, 2, 2, 1 18). Key words: cone-beam computed tomography, mandibular incisive canal, all-on-four technique, bone ring technique. Przedni odcinek żuchwy jest postrzegany jako całkowicie bezpieczne miejsce implantacji, a także jako miejsce dawcze przeszczepów kostnych [1]. W ostatnich latach zaczęto jednak zwracać uwagę na kanał przysieczny żuchwy, drobną strukturę o niestałym występowaniu oraz bardzo zmiennej morfologii, znaną też jako kanał sieczny żuchwy (mandibular incisive canal MIC) [1, 2] (ryc. 1, 2). Wiele uwagi poświęcono strukturze, jaką jest kanał żuchwy, natomiast opis jego kontynuacji, czyli MIC, w piśmiennictwie pojawia się rzadko [3]. Występowanie powikłań śród- i pozabiegowych podczas zabiegów w przednim odcinku żuchwy doprowadziło do wnikliwej analizy struktur anatomicznych w tej okolicy. Do głównych powikłań należą: masywny krwotok, zaburzenia neurosensoryczne oraz ostry ból występujący śródzabiegowo. Do rzadszych powikłań można zaliczyć brak osteointegracji implantu spowodowany perforacją kanału przysiecznego żuchwy, mającego średnicę powyżej 2 mm, co jest spowodowane migracją tkanek miękkich wzdłuż implantu [3]. Przeprowadzono badania na: zwłokach ludzkich, zdjęciach pantomograficznych oraz zdjęciach zębowych. Częstość występowania MIC w tych badaniach była mała i sięgała 23% na zwłokach [4], 11 1% na zdjęciach pantomograficznych [1, 3] oraz 6% na zdjęciach zębowych [4, ]. Przyczyną tego były niewielkie rozmiary omawianej struktury, a także w przypadku zdjęć pantomograficznych dwuwymiarowość obrazu, niewystarczająca do prawidłowej diagnostyki. Wraz z rozpowszechnieniem tomografii komputerowej wiązką stożkową (Cone Beam Computed Tomography CBCT) zaczęto ponownie badać MIC. Tym razem odsetek pacjentów, u których występowała struktura, był znacznie większy. MIC znaleziono nawet w 83,% przypadków [3, 6]. W 27 r. obecność pęczka naczyniowo-nerwowego została potwierdzona badaniem rezonansu magnetycznego o wysokiej rozdzielczości [7]. Najczęstszym badaniem radiologicznym w stomatologii jest zdjęcie pantomograficzne. Ze względu jednak na niewielkie rozmiary omawianej struktury oraz fakt, iż badanie to jest dwuwymiarowe, uniemożliwia ono wykrycie MIC w większości przypadków. Kolejnym powodem, dla którego zdjęcie pantomograficzne nie powinno być jedynym badaniem w diagnostyce przedimplantacyjnej jest częste występowanie artefaktu w przednim odcinku żuchwy, jakim jest rzutujący się na ten obszar cień rzekomy kręgosłupa. Wprowadzone do stomatologii w 1988 r. badanie CBCT umożliwiło przeprowadzenie trójwymiarowej wizualizacji relacji przestrzennych w przednim odcinku żuchwy, przy minimalnej dawce skutecznej, kilkakrotnie mniejszej niż konwencjonalne badanie tomografii komputerowej [8], co jest zgodne z zasadą ALARA (As Low As Reasonably Achievable). Celem podjętych badań jest ocena radiometryczna częstości występowania oraz wymiarów kanału przysiecznego żuchwy w aspekcie planowania leczenia implantologicznego. Materiał i metody Ocenie poddano 1 projekcji CBCT pacjentów ( kobiet i mężczyzn) (ryc. 3), w wieku 14 7 lat (średnia wieku kobiet 41,96, mężczyzn 43,62). Projekcje zostały wykonane w Zakładzie Chirurgii Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego za pomocą aparatu Gendex CB-. Pomiary zdjęć radiologicznych zostały wykonane z użyciem programu icat Vision w wersji , natomiast dane zostały zestawione w programie Microsoft Excel 21. Kryterium

3 12 M. Adamiec et al. 4 Ryc. 1. Wizualizacja kanału przysiecznego żuchwy w programie InVivo Dental Fig. 1. Visualisation of the mandibular incisive canal in In Vivo Dental Program Ryc. 3. Grupa badana Fig. 3. Study group suma = 1 pacjentów 7) fakt, czy kanał występował jedno- czy obustronnie. W każdym przypadku niezbędnym warunkiem była obecność wszystkich zębów siecznych, trzonowych i przedtrzonowych w żuchwie. Wyniki Ryc. 2. Wizualizacja kanału przysiecznego żuchwy w programie InVivo Dental Fig. 2. Visualisation of the mandibular incisive canal in In Vivo Dental Program klasyfikacji do pracy była obecność wszystkich zębów w żuchwie od zęba 3 do 4. Analizie poddano następujące elementy: 1) długość kanału przysiecznego żuchwy, 2) średnicę kanału za otworem bródkowym, 3) odległość od linii pośrodkowej żuchwy, 4) minimalną odległość od brzegu części zębodołowej żuchwy, ) minimalną odległość od wierzchołków korzeni zębów, 6) odległość od blaszki przyśrodkowej oraz bocznej trzonu żuchwy, Wśród przeanalizowanych zapisów CBCT kanał przysieczny żuchwy został odnaleziony w 8% przypadków (ryc. 4). Obustronnie występował on w 92% przypadków, natomiast jednostronnie w pozostałych 8% (ryc. ). Średnia długość kanału wynosiła 18, mm (SD = 6,36). Najkrótszy kanał mierzył 1,6 mm, a najdłuższy 3, mm (ryc. 6 7). Najmniejsza średnica kanału wynosiła,3 mm, największa 4,12 mm. Średnio wartość ta była równa 2,14 mm (SD =,77) (ryc. 8 9). Największa odległość od linii pośrodkowej żuchwy wynosiła 23,6 mm. U niektórych pacjentów kanał kończył się tuż przy linii pośrodkowej. Średnia odległość wynosiła 4,96 mm (SD = 6,26) (ryc. 1 11). Co do topografii kanału zwykle rozciąga się on od blaszki przedsionkowej trzonu żuchwy i zbliża się ku blaszce językowej (ryc. 12, ryc ), jednak czasem może także przebiegać w całości wzdłuż blaszki przedsionkowej. Odległość do wierzchołków korzeni siekaczy i kłów wynosi,67 17,8 mm, przeciętnie 4,7 mm (SD = 3,23) (ryc ). Odległość do brzegu części zębodołowej żuchwy wynosi natomiast od 23,9 mm do nawet 6,88 mm, co wskazuje na to, że jest możliwość pogrążenia implantu w światło kanału. Statystyczna odległość jest równa 16,7 mm (SD = 3,47) (ryc. 19 2). Co więcej, procesowi gojenia rany poekstrakcyjnej towarzyszy fizjologiczny zanik kości wyrostka zębodołowego, który może sięgać około 4% w wymiarze wertykalnym i 6% w wymiarze horyzontalnym [9].

4 Ocena kanału przysiecznego żuchwy Ryc. 4. Częstość występowania kanału przysiecznego żuchwy Fig. 4. The incidence of the mandibular incisive canal kanał obecny brak kanału Ryc.. Symetria występowania kanału przysiecznego żuchwy Fig.. Symmetry of the occurrence of the mandibular incisive canal jednostronnie obustronnie długość kanału [mm] Ryc. 6. Średnia, minimalna i maksymalna długość kanału (mm) Fig. 6. Average, minimal and maximal length of the mandibular incisive canal (mm) długość kanału [mm] Ryc. 7. Rozkład wartości długości kanału w grupie badanej (mm) Fig. 7. Distribution of values of MIC length in the study group (mm) lp. Omówienie Polskie nazewnictwo omawianej struktury nie jest do końca sprecyzowane. Najczęściej występującą nazwą jest kanał przysieczny żuchwy, lecz także kanał sieczny żuchwy [1]. Obie nazwy wydają się tłumaczeniem angielskiej nazwy mandibular incisive canal, powszechnie przyjętej w piśmiennictwie anglosaskim. W obu przypadkach jednak nazwa może nasuwać na myśl inną strukturę znajdującą się w obrębie części twarzowej czaszki, a mianowicie kanał przysieczny szczęki. To samo dotyczy angielskiej nazwy, gdzie niezbędne jest dodanie przymiotnika mandibu-

5 14 M. Adamiec et al. 4, 4 Ryc. 8. Średnia, minimalna i maksymalna średnica kanału (mm) średnica kanału [mm] 3, 3 2, 2 1, 1 Fig. 8. Average, minimal and maximal diameter of the mandibular incisive canal (mm), średnica kanału [mm] Ryc. 9. Rozkład wartości średnicy kanału w grupie badanej (mm) Fig. 9. Distribution of values of MIC diameter in the study group (mm) lp. odległość od linii pośrodkowej żuchwy [mm] Ryc. 1. Średnia, minimalna i maksymalna odległość kanału od linii pośrodkowej żuchwy (mm) Fig. 1. Average, minimal and maximal distance of MIC to the midline of the mandible (mm) odległość kanału od linii pośrodkowej żuchwy [mm] lp. Ryc. 11. Rozkład wartości odległości kanału do linii pośrodkowej żuchwy (mm) Fig. 11. Distribution of values of the distance of MIC to the midline of the mandible (mm) lar wskazującego na umiejscowienie struktury. Jednoznaczą nazwą wydaje się łacińskie określenie canalis alveolaris inferior anterior, dokładnie lokalizująca daną strukturę. Nazwa ta sugeruje również, że kanał oraz biegnący w nim nerw są kontynuacją kanału żuchwy i nerwu zębodołowego dolnego. W dokładnym tłumaczeniu polska nazwa brzmiałaby kanał zębodołowy dolny przedni. Przez analogię ze szczęką nazwa kanał przysieczny żuchwy jest bardziej właściwa, dlatego jest domyślnie stosowana przez autorów tego artykułu. W przypadku wystąpienia powikłania w przednim odcinku żuchwy krwawienie śródkostne należy zatamować wskaźnikiem kierunkowym, łącznikiem bądź implantem [11]. W większości przypadków jest to wystarczające postępowanie, gdyż masywne krwawienia śródkostne są dużą rzadkością. Gdy takie postępowanie nie jest

6 Ocena kanału przysiecznego żuchwy 1 Ryc. 12. Wizualizacja kanału przysiecznego żuchwy w płaszczyźnie strzałkowej w programie InVivo Dental Fig. 12. Visualisation of the mandibular incisive canal in sagittal plane in InVivo Dental programme wystarczające, należy zastosować ucisk sterylną gazą, aplikacją środków hemostatycznych, kauteryzacją lub uciskiem palcami. Można ponadto zastosować podwiązanie naczyń, łącznie z zasto- sowaniem angiografii, w celu łatwiejszej identyfikacji miejsca krwawienia. Należy także unikać nacięć krwiaka, gdyż mogłoby to utrudnić uzyskanie hemostazy. Również usunięcie implantu mogłoby spowodować podobne przedłużenie krwawienia. Przedstawione wyniki mogą wskazywać na to, iż przedni odcinek żuchwy uważany dotąd za całkowicie bezpieczny do implantacji czy też pobrania kości autogennej zawiera struktury anatomiczne mogące być źródłem powikłań śród- i pozabiegowych, a w następstwie roszczeń pacjenta w wyniku poniesionego uszczerbku na zdrowiu [12]. W związku z tym, że kanał przysieczny żuchwy nie występuje stale, a także jego morfologia jest bardzo zmienna, zaleca się wykonywanie tomografii komputerowej wiązką stożkową, tak jak jest to wykonywane w diagnostyce przedimplantacyjnej w innych rejonach, zwłaszcza w bocznych odcinkach szczęki oraz żuchwy. Zwraca się także szczególną uwagę na wykonanie zdjęcia CBCT, gdyż na zdjęciu pantomograficznym kanał przysieczny żuchwy jest widoczny jedynie w 1% przypadków, w tym dobrze widoczny tylko w 1% przypadków [13]. Jednak sam fakt występowania kanału przysiecznego żuchwy nie jest powodem do rezygnacji, może jednak wskazywać na potrzebę modyfikacji planu leczenia. Jak już wyżej wspo Ryc Przebieg kanału przysiecznego żuchwy. Kanał rozpoczyna bieg ku przodowi od otworu bródkowego (MF), (ryc. 13, od lewej). Za MF jest widoczny pełny kanał kostny (ryc. 14), następnie otwiera się u góry, wypuszczając naczynia i nerwy do zęba (ryc. 1). Za zębem kontynuuje swój bieg ku linii pośrodkowej żuchwy (ryc. 16) Fig Path of the mandibular incisive canal (MIC). It begins with the mental foramen (MF), (Fig. 13, left side). Forward to the MF full bony canal is visible (Fig. 14), then the MIC opens at the top releasing nerves and vessels to the tooth (Fig. 1). After that the MIC continues to run anteriorly towards the midline of the mandible (Fig. 16) 1 16

7 16 M. Adamiec et al. odległość wierzchołków korzeni [mm] Ryc. 17. Średnia, minimalna i maksymalna odległość kanału od wierzchołków korzeni (mm) Fig. 17. Average, minimal and maximal distance of MIC to tooth apices (mm) odległość kanału do wierzchołków korzeni [mm] l.p. Ryc. 18. Rozkład wartości odległości kanału do wierzchołków korzeni (mm) Fig. 18. Distribution of values of the distance of MIC to tooth apices in the study group (mm) odległość od brzegu części zębodołowej żuchwy [mm] Ryc. 19. Średnia, minimalna i maksymalna odległość kanału od brzegu części zębodołowej żuchwy (mm) Fig. 19. Average, minimal and maximal distance of MIC to the alveolar border (mm) odległość kanału do brzegu części zębodołowej żuchwy [mm] Ryc. 2. Rozkład wartości odległości kanału od brzegu części zębodołowej żuchwy (mm) Fig. 2. Distribution of values of the distance of MIC to the alveolar border (mm) l.p. mniano, struktura ta ma bardzo zmienną morfologię, często więc może sięgać zaledwie do kłów, kilka milimetrów przed przednią pętlą kanału żuchwy lub otworu bródkowego. Niektórzy autorzy sugerują, że położenie kanału przysiecznego żuchwy względem podstawy trzonu żuchwy jest stałe, ze względu na to, iż nawet u bezzębnych osób resorpcja kości po utracie zębów zachodzi głównie w części zębodołowej żuchwy, a nie w trzonie [14]. Autorzy sugerują zatem, że nawet u osób bezzębnych kanał będzie obecny mimo zaniku funkcji. Wobec tego jest to wskazówka, iż również u takich osób należy przeprowadzić diagnostykę przedzabiegową w celu wykluczenia obecności kanału. Wśród procedur, przeprowadzanych w przednim odcinku żuchwy, podczas których jest możliwość uszkodzenia omawianej struktury, należy wymienić w pierwszej kolejności pogrążenie pojedynczego wszczepu. W tym przypadku ze względu na niewystarczający zwykle wymiar horyzontalny kości wszczepiany implant ma najmniejszą dostępną średnicę, rekompensowaną przez zwiększoną długość. W przednim odcinku żuchwy są ponadto wykonywane odbudowy całego łuku zębowego z użyciem większej liczby implantów. Obecnie uważa

8 Ocena kanału przysiecznego żuchwy 17 się, że wystarczająca do pełnej rehabilitacji narządu żucia jest metoda All-on-four, autorstwa Maló et al. [1]. Szczegółowa diagnostyka przedimplantacyjna, poprzedzająca zabiegi w szczęce, wiąże się ze szczegółową analizą zachyłków kostnych w zatoce oraz dostępną bazą kostną w szczęce, w obrębie wyrostka zębodołowego, natomiast w przypadku żuchwy diagnostyka obejmuje zwykle jedynie lokalizację otworów bródkowych, aby uniknąć jatrogennego uszkodzenia nerwu bródkowego. Wielokrotnie jednak występuje pętla przednia nerwu zębodołowego dolnego (the anterior loop of the inferior alveolar nerve). Jest to przedłużenie właściwego nerwu zębodołowego dolnego ku przodowi od otworu bródkowego, przed opuszczeniem kanału kostnego [16]. Jej kontynuacją jest kanał przysieczny żuchwy. Obie struktury mogę się znajdować w planowanej lokalizacji tylnych implantów w metodzie All-on-four. Natomiast przednie implanty mogą uszkodzić odcinek kanału bliższy linii pośrodkowej, co wydaje się sytuacją o znacznie mniejszym prawdopodobieństwie ze względu na to, iż jedynie w 3% przypadków kanał przysieczny żuchwy sięgał linii pośrodkowej, a w pozostałych przypadkach jego średnica w pobliżu spojenia żuchwy była znacznie mniejsza niż w pobliżu otworu bródkowego. Kolejną sytuacją, podczas której istnieje prawdopodobieństwo uszkodzenia pęczka naczyniowo-nerwowego w przednim odcinku żuchwy jest pobieranie autogennych bloków kostnych w celu przeszczepienia. Jest to dość częsty zabieg, mimo iż w ostatnich latach ustępujący innym metodom augmentacji kości wyrostka zębodołowego. Bardziej nowatorskim zabiegiem jest metoda bone ring technique [17], umożliwiająca pobranie skalibrowanymi trepanami odpowiedniej wielkości bloków kostnych. Miejsce biorcze znajduje się około 3 4 mm poniżej wierzchołków korzeni zębów siecznych dolnych, a średnia odległość kanału przysiecznego żuchwy od wierzchołków korzeni wynosi 4,68 mm i waha się od,67 mm do 17,8 mm. Istnieje więc prawdopodobieństwo uszkodzenia kanału przysiecznego żuchwy podczas pobierania bloków kostnych metodą bone ring technique. Są prace opisujące topografię otworu bródkowego (mental foramen, foramen mentalis MF) [18] oraz przedniej pętli nerwu zębodołowego dolnego, a także otworów językowych [19]. Otwór bródkowy jest strukturą o stałym występowaniu, umiejscowioną w okolicy zębów przedtrzonowych, zwykle między pierwszym a drugim zębem przedtrzonowym w żuchwie [18]. Pętla przednia nerwu zębodołowego dolnego została opisana przez Jalbout i Tabourian [2] jako przedłużenie nerwu zębodołowego dolnego ku przodowi od otworu bródkowego, przed opuszczeniem kanału kostnego. Struktura ta również powinna być rutynowo oceniana przy zabiegach implantacji []. Kolejną strukturą znajdującą się w przednim odcinku żuchwy są kanały językowe, które występują u znacznej części populacji, lecz ich morfologia i topografia są wysoce zmienne [21, 22]. Najczęściej są spotykane kanały językowe w linii pośrodkowej żuchwy [23, 24]. Przedmiotem dyskusji jest natomiast zawartość wspomnianych kanałów. Goaz i White opisali tętnice przebiegające w kanale jako gałęzie tętnicy zębodołowej dolnej [cyt. wg 2], natomiast Ennis uznał, że są to anastomozy tętnicy językowej [cyt. wg 26]. Podsumowując, należy stwierdzić, że analiza radiometryczna zapisów tomografii komputerowej wiązką stożkową ujawniła znaczną zmienność anatomiczną kanału przysiecznego żuchwy. Częstość występowania kanału okazała się znacznie większa niż w badaniach przeprowadzonych na zwłokach ludzkich oraz zdjęciach radiologicznych, zarówno pantomograficznych, jak i zębowych. W związku z tak dużą częstością występowania kanału jest wskazana dokładna diagnostyka przedimplantacyjna w przednim rejonie żuchwy, mimo powszechnej opinii, iż przedni odcinek żuchwy jest bezpiecznym regionem. Wspomniane procedury chirurgiczne mogą być całkowicie bezpieczne przy dokładnej ocenie radiologicznej, zwłaszcza w wymiarze przedsionkowo-językowym, co umożliwia jedynie zastosowanie tomografii. Piśmiennictwo [1] Misch C.M.: Comparison of intraoral donor sites for onlay grafting prior to implant placement. Int. J. Oral Maxillofac. Implants 1997, 12, [2] Pommer B., Tepper G., Gahleitner A., Zechner W., Watzek G.: New safety margins for chin bone harvesting based on the course of the mandibular incisive canal in CT. Clin. Oral Implants Res. 28, 19, [3] Makris N., Stamatakis H., Syriopoulos K., Tsiklakis K., van der Stelt P.F.: Evaluation of the visibility and the course of the mandibular incisive canal and the lingual foramen using cone-beam computed tomography. Clin. Oral Implants Res. 21, 21, [4] Mardinger O., Chaushu G., Arensburg B., Taicher S., Kaffe I.: Anatomic and radiologic course of the mandibular incisive canal. Surg. Radiol. Anat. 2, 22, [] Cheong Ngeow W., Phrabhakaran N., Scident M.: Assessment of the anterior loop should include the mandibular incisive canal. J. Oral Maxillofac. Surg. 211, 69,

9 18 M. Adamiec et al. [6] Pires C.A., Bissada N.F., Becker J.J., Kanawati A., Landers M.A.: Mandibular incisive canal: cone beam computed tomography. Clin. Implant Dent. Relat. Res. 212, 14, [7] Jacobs R., Lambrichts I., Liang X., Martens W., Mraiwa N., Adriaensens P.: Neurovascularization of the anterior jaw bones revisited using high-resolution magnetic resonance imaging. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 27, 13, [8] European Commission for Radiation Protection N o 172 CONE BEAM CT FOR DENTAL AND MAXILLOFA- CIAL RADIOLOGY Evidence Based Guidelines, 212, 31. [9] Heinemann F., Hasanb I., Schwahna C., Bourauelb C., Mundta T.: Bone level change of extraction sockets with Bio-Oss collagen and implant placement: A clinical study. Ann. Anat. 212, 194, [1] Ostrowska-Suliborska B.: Initial evaluation of images of the incisive canal in the anterior segment of the mandible using computer tomography. Magazyn Stomatol. 211, 21, 4, 3 3 [in Polish]. [11] Al-Ani O., Nambiar P., Ha K.O., Ngeow W.C.: Safe zone for bone harvesting from the interforaminal region of the mandible. Clin. Oral Implants Res. 213, 24, [12] Georgios E.R., Bhumija G., Roberto C.: Endosseous arteries in the anterior mandible: literature review. Int. J. Oral Maxillofac. Impl. 212, 27, [13] Jacobs R., Mraiwa N., van Steenberghe D.: Appearance of the mandibular incisive canal on panoramic radiographs. Surg. Radiol. Anat. 24, 26, 329. [14] Parnia F., Moslehifard E., Hafezeqoran A., Mahboub F., Mojaver-Kahnamoui H.: Characteristics of anatomical landmarks in the mandibular interforaminal region: A cone-beam computed tomography study. Med. Oral Patol. Oral Cir. Bucal. 212, 17, [1] Maló P., Rangert B., Nobre M.: All-on Four concept for completely edentulous mandibles: a retrospective clinical study. Clin. Implant Dent. Relat. Res. 23,, 2 9. [16] Al-Nakib L.H., Rasul S.K.: Evaluation of the anterior loop of the mental nerve incidence and extension in different age groups in Sulaimania city using digital panoramic imaging system. J. Bagh. Coll. Dent. 213, 2, [17] Giesenhagen B.: Vertical augmentation with bone rings. EDI 26, 2, 3. [18] Wychowański P., Nieckula P., Panek M., Kalinowski M., Borkowska U., Wojtowicz A.: Trial of examination of the mandibular and mental foramens based on the analysis of digital panoramic photographs. Dent. Med. Probl. 28, 4, [in Polish]. [19] Juodzbalys G., Wang H.L., Sabalys G.: Anatomy of mandibular vital structures. Part II: Mandibular incisive canal, mental foramen and associated neurovascular bundles in relation with dental implantology. J. Oral Maxillofac. Res. 21, 1, 1 1. [2] Jalbout Z., Tabourian G.: Glossary of implant dentistry. Upper Montclair, International Congress of Oral Implantologists 24, 16, 6. [21] Mohammed A.A., Hadi M.A., Mazen A.A.: CBCT applications in dental practice: A literature review. Dent. Tribune Polish Edition 212, 9, 1 [in Polish]. [22] Lustig J.P., London D., Lev Dor B., Yanko R.: Ultrasound identification and quantitative measurement of blood supply to the anterior part of the mandible. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 23, 96, [23] von Arx T., Matter D., Buser D., Bornstein M.M.: Evaluation of location and dimensions of lingual foramina using limited cone-beam computed tomography. J. Oral Maxillofac. Surg. 211, 69, [24] Makris N., Stamatakis H., Syriopoulos K., Tsiklakis K., van der Stelt P.F.: Evaluation of the visibility and the course of the mandibular incisive canal and the lingual foramen using cone-beam computed tomography. Clin. Oral Implants Res. 21, 21, [2] McDonnell D., Reza Nouri M., Todd M.E.: The mandibular lingual foramen: a consistent arterial foramen in the middle of the mandible. J. Anat. 1994, 184, [26] Liang X., Jacobs R., Lambrichts I., Vandewalle G.: Lingual foramina on the mandibular midline revisited: A macroanatomical study. Clin. Anat. 27, 2, Adres do korespondencji: Marcin Adamiec Zakład Chirurgii Stomatologicznej WUM ul. Nowogrodzka 9 pawilon XI 2-6 Warszawa adamiec.marcin@wp.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: