Polska i Słowacja, wspólna ekologii racja Poľsko a Slovensko spoločný ekologický záujem

Transkrypt

1 Polska i Słowacja, wspólna ekologii racja Poľsko a Slovensko spoločný ekologický záujem Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w 85% w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka oraz z budżetu państwa w 10% za pośrednictwem Euroregionu Beskidy.

2 ul. Szczyrkowska Bielsko-Biała Szczyrk Plánovaná trasa prírodného a náučného chodníka Klubu Gaja Objav svoj park v obecnom parku vo Wilkowiciach 20. Jesion wyniosły / Jaseň štíhly Fraxinus Excelsior 21. Formy odroślowe olszy czarnej / Letorastové formy jelše lepkavej 22. Lipa drobnolistna / Lipa malolistá / Tilia cordata 23. Jarzębina / Jarabina vtáčia / Sorbus aucuparia 24. Drzewa i krzewy iglaste / Ihličnaté stromy a kry 25. Bluszcz pospolity / Brečtan popínavý / Hedera helix Plan przebiegu trasy ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej Klubu Gaja Odkryj swój park w parku gminnym w Wilkowicach ul. Wyzwolenia ul. Parkowa Ośrodek Klubu Gaja Stredisko Klubu Gaja Urząd Gminy Wilkowice Obecný úrad 1. Klon jawor / Javor horský / Acer pseudoplatanus 7. Sosna czarna / Borovica čierna / Pinus nigra 2. Kasztanowiec zwyczajny / Pagaštan konský / Aesculus hippocastanum 8. Modrzew / Smrekovec opadavý / Larix decidua 3. Posusz czynny i posusz jałowy / Mŕtve stojace / a ležiace drevo 9. Olsza czarna / Jelša lepkavá / Alnus glutinosa 4. Buk zwyczajny / Buk lesný / Fagus sylvatica 10. Grąd typowy / Typický zmiešaný / listnatý les 5. Grąd wysoki / Vysoký zmiešaný les 11. Dąb szypułkowy / Dub letný / Quercus robur 6. Znaczenie światła w lesie / Význam svetla v lese 12. Świerk pospolity / Smrek obyčajný / Picea abies 13. Sosna zwyczajna / Borowica lesná / Pinus sylvestris 14. Głóg jednoszyjkowy / Hloh jednosemenný / Crataegus monogyna 15. Grąd niski / Nízky zmiešaný / listnatý les 16. Dziki bez czarny / Baza čierna / Sambucus nigra 17. Wierzba iwa / Vŕba rakytová Salix caprea 18. Grupa dębów szypułkowych / Skupina dubov letných 19. Brzoza brodawkowata / Breza previsnutá Betula pendula Otwarcie parku Przed remontem... Pred opravou... W piątek 2 lipca odbyło się uroczyste przekazanie wyremontowanych alejek parkowych w Wilkowicach. Inwestycja ta została zrealizowana w ramach projektu pt. Polska i Słowacja, wspólna ekologii racja. Jest to projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w 85% w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka oraz z budżetu państwa w 10% za pośrednictwem Euroregionu Beskidy, realizowany przez Gminę Wilkowice w partnerstwie i porozumieniu z Gminą Bziny oraz Stowarzyszeniem Ekologiczno Kulturalnym Klub Gaja. Uroczystego przecięcia wstęgi dokonali Wójt Gminy Wilkowice Mieczysław Rącza w towarzystwie, Przewodniczącej Rady Gminy Anny Maślanki, Starosty Gminy Bziny Jana Benuša oraz prezesa Klubu Gaja Jacka Bożka. W ramach realizacji wspólnego projektu w uroczystości tej udział wzięło ponad 40 zaproszonych gości ze słowackiej gminy partnerskiej, którzy, po części oficjalnej, pod opieką przewodnika i ekologa Jarosława Kasprzyka wzięli udział w warsztatach ekologicznych i wycieczce ścieżką przyrodniczą po parku. Wilkowicki park ma bogatą historię. Powstał w latach dwudziestych ubiegłego wieku z inicjatywy żon lekarzy pracujących w pobliskim uzdrowisku w Bystrej i stanowił swoiste zaplecze spacerowe dla tutejszego sanatorium. Do wybuchu II wojny światowej opiekowało się Po... Po... Brama wjazdowa od strony urzędu Vjazdová brána zo strany úradu nim Towarzystwo Upiększania Bystrej. Potem teren parku zaczął się kurczyć kolejne fragmenty przeznaczano na działki budowlane i drogi. Do dzisiaj ostał się tylko fragment, ale bardzo cenny przyrodniczo. Rośnie tutaj rzadki las grądowy, w którym występują lipy i dęby. Można tu zobaczyć zawilca gajowego, czosnek niedźwiedzi czy bluszcz. Warto zaznaczyć, że w odnowionym parku od pięciu lat funkcjonuje przygotowana staraniem ekologów z Klubu Gaja ścieżka przyrodniczo dydaktyczna, z której bardzo często korzystają dzieci i młodzież podczas plenerowych lekcji przyrody. Od tego roku, przez park przebiega również odcinek szlaku rowerowego, wytyczonego przez Beskidzkie Towarzystwo Cyklistów, również w ramach unijnego projektu Rowerem z Bielska Białej na Słowację który łączy wspomniane Bielsko z Martinem na Słowacji. Oprac. S.Filapek 3

3 Otwarcie parku V piatok 2. júla sa uskutočnilo slávnostné predanie obnovených parkových chodníkov vo Wikowiciach. Táto investícia bola realizovaná v rámci projektu s názvom Poľsko a Slovensko spoločný ekologický záujem. Tento projekt je spolufinancovaný Európskou úniou z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v 85% v rámci Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko Slovenská republika a v 10% zo štátneho rozpočtu prostredníctvom Euroregiónu Beskydy, realizovaný je obcou Wilkowice v partnerstve a pri dohode s obcou Bziny a s Ekologicko kultúrnym združením Klub Gaja. Slávnostné preťatie stužky urobili: starosta obce Wilkowice Mieczysław Rączka v spoločenstve s predsedkyňou Rady obce Annou Maślankou, starostou obce Bziny Jánom Beňušom a predsedom Klubu Gaja Jackom Bożkom. V rámci realizácie spoločného projektu na podujatiu sa zúčastnilo viac ako 40 pozvaných hostí z partnerskej slovenskej obce, ktorí po oficjálnej časti pod okom sprievodce a ekológa, Jarosława Kasprzyka, sa zúčastnili na ekologických workshopoch a na prírodovednej prehliadke parku. Wilkowický park má bohaté dejiny. Vznikol v dvadsiatych rokoch minulého storočia z iniciatívy manželiek lekárov pracujúcich v blízkých kúpeloch v Bystrej a bol zvláštnym prehliadkovým zázemím pre tunajšie sanatórium. Predtým ako vypukla II. svetová vojna malo ho na starosti Towarzystwo Upiększania Bystrej (Združenie okrašľovania Bystrej). Potom areál parku sa začal zmenšovať postupné časti boli určené na stavebné pozemky a cesty. Dodnes sa zachoval len zlomok, ten však je veľmi vzácny z prírodovedného hľadiska. Rastie tu, veľmi zriedka sa dnes vyskytujúci, zmiešaný listnatý les, v ktorom sa nachádzajú lípy a duby. Je možne si tu pozrieť veternicu hajnú, medvedí cesnak alebo brečtan popínavý. Treba zaznamenať, že v obnovenom parku už päť rokov existuje, pripravený ekológmi Moment przecięcia wstęgi Akt prestrihnutia stuhy Od lewej J.Banus, J.Grzeszek tłumacz, M.Rączka, J.Bożek Od ľavej J. Beňuš, J. Grzeszek tlmočníčka, M. Rączka, J. Bożek z Klubu Gaja prírodovedný náučný chodník, ktorý je veľmi často využívaný deťmi a mládežou počas vyučovacích hodín prírodopisu v prírode. Od tohto roku, cez park vedie aj úsek cyklotrasy, vyznačenej Beskydským združením cyklistov, tento zámer tiež vznikol v rámci európskeho projektu Bicyklom z Bielska Białej na Slovensko ktorý spája zmienené Bielsko s Martinom na Slovensku. Spracovanie S.Filapek Wilkowice z lotu ptaka Wilkowice - z vtáčej perspektívy Gmina Wilkowice (woj. śląskie), pow. 34 km 2, ludność os. (stan na grudzień 2009) Malowniczo położona gmina, na pograniczu Parków Krajobrazowych Beskidu Śląskiego i Małego oraz Kotliny Żywieckiej (w tzw. Bramie Wilkowickiej), znajduje się w południowej części województwa śląskiego, w pobliżu stolicy Podbeskidzia: Bielska Białej. W jej skład wchodzą trzy sołectwa: Bystra, Meszna, Wilkowice. Przez gminę przebiegają ważne szlaki handlowo turystyczne, trasa drogowo kolejowa: Bielsko Żywiec Zwardoń Bratysława oraz Bielsko Szczyrk Wisła. Gmina posiada swój specyficzny mikroklimat, otoczona z jednej strony przez bujnie porośnięte lasem szczyty i zbocza gór, z drugiej znajdujące się na nizinach łąki i pastwiska. Położona najwyżej Bystra już pod koniec XIX w. znana była z leczniczych właściwości klimatycznych. Austriacki lekarz Ludwik Jekeles odkrył, że gmina posiada wyśmienite warunki do leczenia chorób płuc i w 1897 roku założył w Bystrej Zakład Wodoleczniczy. Obecnie Specjalistyczny Zespół Chorób Płuc i Gruźlicy jest wiodącym ośrodkiem torakochirurgicznym w Polsce. Baza noclegowa i gastronomiczna jest bardzo dobrze rozwinięta. Na terenie gminy funkcjonują: hotel, trzy schroniska górskie, gospodarstwa agroturystyczne, domy wczasowe, chatka studencka, ośrodek harcerski oraz liczne, serwujące doskonałe posiłki: restauracje, zajazdy i pizzerie. Gmina posiada niezwykle dogodne warunki do rekreacji i uprawiania sportu. Otoczona jest pasmem gór Beskidu Śląskiego: Kozia Góra, Szyndzielnia, Klimczok, Magura oraz Beskidu Małego: Czupel, Magurka Wilkowicka, Rogacz. Wszystkie połączone gęstą siecią znakowa- Schronisko PTTK na Magurce Wilkowickiej Horská chata na Wilkowickej Magurke nych szlaków turystycznych oraz szlakami narciarskimi. Przez gminę przebiega czerwony szlak rowerowy z Bielska-Białej do Martina, w zimie można korzystać z trzech wyciągów narciarskich, trasy biegowej na Magurce Wilkowickiej i skoczni narciarskiej. Do dyspozycji gości i turystów pozostają również: kryty basen w DW Magnus w Bystrej oraz nowoczesna, pełnowymiarowa hala sportowa w Wilkowicach. Odwiedzając gminę koniecznie trzeba zwiedzić willę Juliana Fałata Fałatówkę w Bystrej, gdzie obecnie mieści się muzeum biograficzno artystyczne słynnego malarza. Warto również zobaczyć gminny park, gdzie członkowie Klubu Gaja przygotowali niezwykle interesującą ścieżkę dydaktyczną. Godne odwiedzenia są również: neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Wilkowicach z końca XIX w. oraz zabytkowa XVIII wieczna kaplica Matki Boskiej Siewnej w Mesznej. Przejeżdżając przez gminę, zwrócicie Państwo uwagę na rzeźby, tzw. Witacze (ustawione przy głównych drogach) oraz patronów świętych (figurujących przed budynkami użyteczności publicznej i szkołami). Na terenie gminy organizuje się wiele imprez kulturalnych i sportowo rozrywkowych. Najciekawsze z nich to: Dni Wilkowic (czerwiec), Dni Bystrej (lipiec), Dni Mesznej (sierpień), Rodzinny Rajd Rowerowy (lipiec), Puchar Magurki w biegach narciarskich i biegach przełajowych śladami Arcyksiężnej Marii Teresy (luty, październik), Bystrzańskie Recitale Organowe (lipiec), Święto Plonów (wrzesień), Przegląd Chórów Gaude Cantem (październik). M. Rączka 4 5

4 Budynek UG Wilkowice Budova obecného úradu vo Wilkowiciach Muzeum J. Fałata Múzeum J. Fałata Kościół Parafialny pw. św. Michała Archanioła w Wilkowicach Farský kostol sv. Michala Archanjela v Wilkowicach Obec Wilkowice (sliezske vojvodstvo), rozloha 34 km 2, obyvateľstvo os. (údaje za december 2009) Malebne položená obec, na rozhraní Krajinárskych parkov Sliezskych Beskýd, Malých Beskýd a Żywieckej kotliny (v tzv. Żywieckej bráne), sa nachádza v južnej časti sliezskeho vojvodstva, neďaleko hlavného mesta Pedbeskydia: Bielska Białej. Tvoria ju tri dediny (solectva): Bystra, Meszna, Wilkowice. Územím obce prechádzajú dôležité obchodno turistické ťahy, cestno železničná trasa: Bielsko Żywiec Zwardoń Bratislava a Bielsko Szczyrk Wisła. Obec má svoju špecifickú mikroklímu, je obklopená na jednej strane bohato zalesnenými vrchmi a sváhmi hôr, a na druhej strane sa v nížinách nachádzajú lúky a pasienky. Najvyššie položená dedina Bystra už na konci 19. s. bola známa liečivými vlastnosťmi klímy. Rakúsky lekár Ludwik Jekeles objavil, že obec má vynikajúce podmienky pre liečbu pľúcnych ochorení a v roku 1897 zriadil v Bystrej Vodoliečebný ústav. Súčasne Specjalistyczny Zespół Chorób Płuc i Gruźlicy (Odborný ústav pľúcnych chorôb a tuberkulózy), ktory dnes je popredným strediskom torakochirurgie v Poľsku. Dobre vyvinuté je ubytovacie a stravovacie zázemie. Na území obce sa nachádzajú: hotel, tri horské chaty, agroturistické zariadenia, rekreačno oddychové domy, študentská nocľaháreň, skautské stredisko a mnohé reštaurácie, pizzérie a hostince, ponúkajúce výborné jedlá. Obec má neobvyklé vhodné podmienky pre rekreáciu a pestovanie športov. Obklopená je pásmom hôr Sliezskych Beskýd: Kozia Góra, Szyndzielnia, Klimczok, Magura a Malých Beskýd: Czupel, Magurka Wilkowicka, Rogacz. Všetky vrchy sú prepojené hustou sieťou vyznačených turistických chodníkov a lyžiarskych trás. Územím obce prechádza cyklotrasa Bicyklom z Bielska Białej na Slovensko, v zimnom obdobiu fungujú tri lyžiarske vleky a bežecká lyžiarska trasa na Wilkowickej Magurke a skokansky mostík. K dispozícii hostí a turistov sú tiež: krytý bazén v hotelu Magnus v Bystrej a moderná, plno rozmerná športová hala vo Wilkowiciach. Pri návšteve obce nevyhnutné je navštíviť vilu Juliana Fałata Fałatówku v Bystrej, ktorá súčasne je sídlom biograficko umeleckého múzea známeho maliara. Zaujímavé sú tiež: neogotický farský kostol sv. Michala Archanjela vo Wilkowiciach z konca 19.s., a pamiatková kaplnká Matky Božej z 18. s. v Mesznej. Prechádzajúc cez obec, obrátite pozornosť na sochy, tzv. Vítače (umiestnené pri hlavných cestách) a patrónov svätcov (pred verejnými budovami a školami). Na území obce sa usporiadajú mnohé kultúrne a športovo rekreačne podujatia. K najzaujímavejším patria: Dni Wilkowic (jún), Dni Bystrej (júl), Dni Mesznej (august), Rodinné cyklistické preteky (júl), Pohár Magurky v lyžiarskych bežeckých pretekoch pod názvom po stopách Arcikňažnej Márie Terézie (február, október), Organové rečitály v Bystrej (júl), Sviatok úrody (september), Prehliadka zborov Gaude Cantem (október). M. Rączka Kaplica pod wezwaniem Matki Boskiej Siewnej w Mesznej Kaplnka Matky Božej Sevnej v Mesznej Bziny Budynek Urzędu Gminy w Bzinach Budova obecného úradu v Bzinách Bziny są słowacką miejscowością i gminą leżącą na terenie powiatu Dolný Kubín w odległości 4 km od stolicy powiatu. Geograficznie znajdują się na Pogórzu Orawskim, na lewym brzegu rzeku Orawy i u podnóża Brezovca, czyli jednego z zalesionych wzniesień, jakie są charakterystyczne dla tej okolicy. Ze względu na położenie w dolinie rzeki Orawy mają nieco cieplejszy umiarkowany klimat niż pozostałe podgórskie miejscowości. Najchłodniejszym miesiącem roku jest styczeń, a najcieplejszym - lipiec. Ich wysokość n.p.m. to około 500 m. Miejscowość została założona około roku 1345 (pierwsza wzmianka) i należała do Oravskiego hradu. Jej nazwa wywodzona jest od rośliny bzu, który gęsto porastał okolicę. Bziny były podzielone na dwie części: rolniczą i wołoską (pasterską). Poza uprawą roli i hodowlą bydła mieszkańcy zajmowali się również kamieniarstwem: wyrabiali posadzki kamienne i bruk oraz nagrobki. Bziny były położone wzdłuż głównej drogi królewskiej. W roku 1993 w wyniku przeprowadzonego referendum odłączyły się od Dolnégo Kubína tworząc samodzielną gminę samorządową z własnym urzędem i Radą. Obecnie liczą nieco ponad 500 mieszkańców i zajmują powierzchnię prawie 600 ha. Z zabytków znajdują się tutaj: dzięwiętnastowieczny klasycystyczny kościół, kilka przydrożnych kapliczek (jedna z XVIII w.) i zabytkowe, również dzięwiętnastowieczne, tynkowane chałupy zrębowe kryte gontami. Twórczość ludowa przejawia się przede wszystkim w rzeźbie w drewnie, wyrobie 6 7

5 tradycyjnych drewnianych zabawek i szopek bożonarodzeniowych. Obiekty sportowe to stadion piłkarski, a w sezonie zimowym naturalne lodowisko. Zawody w niektórych dyscyplinach rozgrywane są również w tutejszym Domu Kultury. Gmina ma m.in. swoją reprezentację tenisa stołowego kobiet, drużynę piłkarską młodzików i seniorów. Turyści mogą znaleźć nocleg w dwóch obiektach: Tribúna - OcÚ (Noclegownia turystyczna) na 20 osób. Kontakt tel.: / oraz u pani Aleny Laurinčíkovej na piętrze w jej prywatnym domu nr 26/2. Kontakt tel.: , , alenka56@post.sk, strona internetowa: Na terenie gminy działa Ochotnicza Straż Pożarna i Koło Łowieckie. Ciekawostką są tablice powitalne, które od ubiegłego roku zostały ustawione na krańcach miejscowości. Ich autorem jest młody plastyk Filip Grznár, który znalazł praktyczne zastosowanie dla swojej pracy dyplomowej. Kościół Parafialny w Bzinach Farský kostol v Bzinách Bziny Ulica w Bzinach Ulica v Bzinách Bziny sú obec na Slovensku položená na území okresu Dolný Kubín a vzdialená 4 km od tohto mesta. Zo zemepisného hľadiska sa nachádzajú v Oravskej vrchovine, na ľavom brehu rieky Orava a na úpätí Brazovca, čiže jedného z zalesnených kopcov, aké sú typické pre toto okolie. Vzhľadom na situovanie v údolí rieky Orava majú niečo teplejšiu miernejšiu klímu, ako iné podhorské obce. Najzimnejší mesiac je január, a najteplejší júl. Ležia v nadmorskej výške asi 500 m. Obec bola založená okolo roku 1345 (prvá písomná zmienka) a patrila k Oravskému hradu. Názov obce je odvodený od názvu rastliny bez - baza ktorá tu rástla vo veľkom množstve. Bziny boli rozdelené na dve časti: sedliacku a valaskú (pastierskú). Okrem poľnohospodárstva a chovu dobytka sa obyvatelia venovali kamenárstvu: vyrábali kamenné dlaždice, brúsky a náhrobníky. Bziny ležali pri hlavnej kráľovskej ceste. V roku 1993, v dôsledku prevedeného referenda, sa obec Bziny odčlenila od mesta Dolný Kubín a stala sa samostatnou obcou so samostatným obecným úradou a Radou obce. Súčasne majú viac ako 500 obyvateľov a rozlohu asi 600 ha. Nachádzajú sa tu nasledovné pamiatky: klasicistický kostol z 19. storočia, niekoľko prícestných kaplniek (jedna z 18. storočia) a zrubové omazané domy so sedlovou šindľovou strechou a podlomenicou tiež z 19. storočia. Ľudová tvorba sa prejavuje predovšetkým v rezbe do dreva, výrobe tradičných drevených hračiek a betlehemov. Športové objekty sú futbalový štadión, a v zimnej sezóne prírodné klzisko. Zápasy v niektorých disciplínach sa konajú aj v tunajšom Kultúrnom dome. Obec ma m.i. svoju reprezentáciu v stolnom tenise žien, futbalové mužstvo žiakov a seniorov. Turisti môžu nájsť nocľah v dvoch objektoch: Tribúna - OcÚ (Turistická ubytovňa) pre 20 osôb. Kontakt tel.: / a u pani Aleny Laurinčíkovej na poschodí v jej súkromnom dome č. 26/2. Kontakt tel.: , , alenka56@post.sk, webová stránka: Na území obce pôsobí Dobrovoľnický hasičský zbor a Poľovnícke združenie. Zaujímavosťou sú pútače, ktoré od minulého roka sa nachádzajú na koncoch obce. Ich autorom je mladý umelec Filip Grznár, ktorý si našiel praktické využitie pre svoju maturitnú prácu. Witacz Pútač O Klubie Gaja Bziny - Widok ogólny Bziny - Celkový pohľad Klub Gaja jest jedną z najstarszych i wiodących organizacji społecznych zajmujących się ochroną środowiska i prawami zwierząt w Polsce. Został założony przez Jacka Bożka w 1988 roku. Od 2004 roku Klub Gaja jest organizacją pożytku publicznego. Misją Klubu Gaja jest ochrona naszej planety Ziemi oraz zachowanie środowiska naturalnego dla nas i dla przyszłych pokoleń. Klub Gaja już od ponad 20 lat zajmuje się ochroną środowiska naturalnego. Prowadzi ogólnopolskie kampanie i programy edukacyjne na rzecz ochrony rzek i dolin rzecznych oraz na rzecz ochrony drzew, zalesienia i zadrzewienia, w celu zmniejszenia skutków zmian klimatu na Ziemi. Celem działań Klubu Gaja jest także podniesienie świadomości społecznej w zakresie ochrony zwierząt. Klub zwraca uwagę opinii publicznej na zagrożenia i proble my ekologiczne związane z działalnością człowieka oraz na naszą wspólną odpo wiedzialność za stan środowiska. W swojej działalności edukacyjnej, warsztatach i wydarzeniach wykorzystuje niekonwencjonalne metody oraz różne formy sztuki. Od 2005 roku Klub Gaja prowadzi zajęcia edukacyjne oraz opiekuje się parkiem w Wilkowicach w ramach programu Odkryj swój park. Więcej na 8 9

6 O Klube Gaja Klub Gaja je jednou z najstarších a popredných sociálnych organizácií, ktoré sa venujú ochrane životného prostredia a práv zvierat v Poľsku. Bol zriadený Jackom Bożkom v roku Od roku 2004 Klub Gaja je verejnoprospešnou organizáciou. Poslaním Klubu Gaja je ochrana našej planéty Zemi a zachraňovanie životného prostredia pre nás a pre budúce generácie. Klub Gaja už viac ako 20 rokov pôsobí v oblasti ochrany životného prostredia. Usporiadame celopoľské kampane a edukačné programy za účelom ochrany riek a riečných údolích, ako tiež za účelom ochrany stromov, zalesnenia a sadenia stromov s cieľom zmenšiť následky klimatických zmien na Zemi. Cieľom činnosti Klubu Gaja je tiež zvýšenie sociálneho uvedomenia v rozsahu ochrany zvierat. Obraciame pozornosť verejného mienenia na ohrozenia a ekologické problémy súvisiace s pôsobením človeka a našou spoluzodpovednosťou za stav prostredia. Vo svojej edukačnej činnosti, workshopoch a akciách využívame nekonvenčné metódy a rôzne druhy umenia. Od roku 2005 Klub Gaja vedie edukačné aktivity a v rámci programu Objav svoj park má na starosti park vo Wilkowiciach. Viac nájdete na Przewodnik po ścieżce Idąc na spacer do parku lub nad najbliższą rzekę, by odpocząć, rzadko zastanawiamy się, czy otaczająca nas przyroda jest wyjątkowa. Chcemy w ciszy i spokoju zregenerować siły, a najlepiej nadaje się do tego naturalny krajobraz i zieleń drzew. Przyzwyczajamy się do otaczającej nas natury, często nie zdając sobie sprawy, jak ona jest cenna i ile zawiera w sobie niespodzianek. Na takim założeniu oparta została idea stworzenia ścieżki przyrodniczodydaktycznej Odkryj swój park w parku gminnym w Wilkowicach. Na niewielkim, 2,5 ha terenie, odkryliśmy bogactwo przyrody, które będzie służyć nie tylko mieszkańcom gminy, ale także odwiedzającym nas gościom ze Śląska, Polski i Europy. Odkrywanie znaczenia i piękna naszych małych, lokalnych ojczyzn, wiąże nas bardziej z miejscem, w którym żyjemy, a także daje nam powód do dumy. Park, który był za oknem od zawsze, może okazać się niezwykłą przestrzenią, gdzie gospodarstwo człowieka i królestwo przyrody będą tak sharmonizowane, że podniosą jakość życia ludzi, ale także zachowają cenne przyrodniczo miejsce dla przyszłych pokoleń. Zapraszając Państwa na ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną Klubu Gaja Odkryj swój park, zachęcam do szukania i otaczania opieką podobnych obiektów w naszym województwie i kraju. Chrońmy nasze dziedzictwo narodowe, bo parki, lasy i krajobraz stanowią jego nieodłączną część. Jacek Bożek prezes Klubu Gaja Prírodný Keď ideme do parku alebo k najbližšej rieke, aby si odpočinúť, zriedka premýšľame o tom, či príroda, ktorá nás obklopuje je výnimočná. Chceme v tichu a v kľude regenerovať sily, a najlepšia na to je prirodzená krajinka a zelené stromy. Zvykáme si na obklopujúcou nás naturu, často si ani neuvedomujeme, aká je vzácna a koľko prekvapení skrýva. Na takom predpoklade je založená mýšlienka vytvorenia prírodného a náučného chodníka Objav svoj park v obecnom parku vo Wilkowiciach. Na malom, 2,5 ha, územiu sme objavili bohactvo prirody, ktoré budú využívať nielen obyvatelia obce, ale aj návštevníci zo Sliezska, Poľska a z Európy. Odhaľovanie významu a krásy našich malých, lokálnych vlasti, späja nás s miestom, v ktorom žijeme a davá nám dôvod, aby sme boli hrdí. Park, ktorý sa od zavše nachádzal za oknom, môže byť neobyčajným priestorom, v ktorom ľudské hospodárenie a kráľovstvo prírody budú tak harmonizované, že dokážu zvýšiť kvalitu života budúcich generácií. Pozývam Vás na prírodno náučný chodník Klubu Gaja Objav svoj park a povzbudzujeme k hľadaniu a pestovaniu podobných objektov v našom kraji a zemi. Chráňme naše národné dedičstvo, bo parky, lesy a krajinka sú jeho neoddeliteľnou súčasťou. Jacek Božek Predseda Kluba Gaja 10 11

7 Gminny Park w Wilkowicach usytuowany jest nieopodal centrum gminy. Sąsiaduje on w części południowej z budynkiem, w którym mieści się siedziba Urzędu Gminy Wilkowice. Obok parku przebiega uczęszczany, zielony szlak turystyczny, wiodący od stacji PKP Wilkowice Bystra na Klimczok (1117 m n.p.m.). Teren parku obniża się łagodnie w kierunku przepływającego w pobliżu potoku Białka. Cały obszar parku zlokalizowany jest na siedlisku grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum zróżnicowanego ze względu na wilgotność i żyzność podłoża na grąd: wysoki, typowy i niski. Dzięki ograniczonym zabiegom pielęgnacyjnym park ten charakteryzuje się częściowym powrotem do naturalnych układów biocenotycznych. Na terenie parku dominują rodzime gatunki drzew: lipa drobnolistna Tilia cordata, dąb szypułkowy Quercus robur, klon jawor Acer pseudoplatanus, jesion wyniosły Fraxinus excelsior oraz olsza czarna Alnus glutinosa. Domieszkę stanowią takie gatunki jak: brzoza gruczołowata Betula pendula, dzika czereśnia Cerasus avium, klon zwyczajny Acer platanoides, świerk pospolity Picea abies, modrzew europejski Larix decidua, topola czarna Populus nigra. Spośród gatunków obcych na terenie parku i w jego sąsiedztwie można zaobserwować: sosnę czarną Pinus sylvestris, kasztanowca zwyczajnego Aesculus hippocastanum oraz daglezję zieloną Pseudotsuga menziesii. Niektóre z drzew osiągają wymiary kwalifikujące je do objęcia ochroną jako pomniki przyrody. Zróżnicowany jest również skład gatunkowy występujących w parku krzewów, które reprezentują: leszczyna Corylus avellana, czeremcha zwyczajna Padus avium, dziki bez czarny Sambucus nigra, jarzębina Sorbus aucuparia, wierzbaiwa Salix caprea, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna. W runie największy udział posiadają gatunki charakterystyczne dla lasów liściastych: zawilec gajowy Anemone nemorosa, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna i gajowiec żółty Galeobdolon luteum. Obecný park vo Wilkowiciach sa nachádza blízko centra obce. V južnej části susedí s budovou Obecného úradu vo Wilkowiciach. Vedľa parku vedie frekventovaný zelený turistický chodník zo železničnej stanice Wilkowice Bystra na Klimczok (1117 m.n.m.). Areál parku má jemný sklon smerom k potoku Białka, ktorý poblíž preteká. Celý areál sa nachádza na územiu subkontinentálneho zmiešaného listnatého lesa Tilio Carpinetum veľmi rozličného z hľadiska vlhkosti a úrodnosti pôdy, ktorý sa delí na: vysoký, typický a nízký. Vďaka omedzeným pestovateľským zásahom sa tento park charakterizuje čiastočným návratom k prirodzeným ekologickým sústavám. V areáli parku prevládajú pôvodné druhy stromov: lipa malolistá Tilia cordata, dub letný Quercus robur, jaseň štíhly Fraxinus Excelsior a jelša lepkavá Alnus glutinosa. Dodatkom sú také druhy ako: breza previsnutá Betula pendula, čerešňa vtáčia Cerarus avium, javor mliečny Acer platanoides, smrek obyčajný Picea abies, smrekovec opadavý Larix decidua, topoľ čierny Populus nigra. Medzi cudzími druhmi v areáli parku a v jeho susedstve sa vyskytujú: Borovica čierna Pinus nigra, Pagaštan konský Aesculus hippocastanum a Duglaska tisolistá Pseudotsuga menziesii. Niektoré stromy dosahujú rozmery pre chránené prírodné pamiatky. Veľmi rozličné je druhové zloženie stromov nachádzajúcich sa v areáli parku, ku ktorým patria: lieska obyčajná Corylus avellana, čremcha obyčajná Padus avium, baza čierna Sambucus nigra, jarabina vtáčia Sorbus aucuparia, vŕba rakytová Salix caprea, hloh jednosemenný Crataegus monogyna. V podraste najväčší podiel majú druhy typické pre listnaté lesy: veternica hájna Anemone nemorosa, kozonoha hostcová Aegopodium podagraria, blyskáč jarný Ficaria verna a hluchavník žltý Galeobdolon luteum. Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum Cesnak medvedí Allium ursinum Spośród gatunków roślin podlegających ochronie prawnej na terenie parku stwierdzono występowanie: czosnku niedźwiedziego Allium ursinum, lilii złotogłów Lilium martagon, pióropusznika strusiego Matteucia struthiopteris, barwinka pospolitego Vinca minor oraz bluszczu pospolitego Hedera helix. Medzi právne chránenými druhmi v areáli parku sú: cesnak medvedí Allium ursinum, ľalia zlatohlavá Lilium martagon, pérovník pštrosí Matteuccia struthiopteris, zimozeleň menšia Vinca minor a brečtan popínavý Hedera helix. Klon jawor Acer pseudoplatanus Javor horský Acer pseudoplatanus 12 13

8 Przez teren parku wytyczono ścieżkę edukacyjno-przyrodniczą o długości ok. 1 km. Wzdłuż ścieżki wytypowano 25 obiektów, istotnych ze względów dydaktycznych. Obiekty te reprezentują rodzime i obce gatunki drzew, krzewów, roślin zielnych i mszaków, zbiorowiska roślinne oraz procesy ekologiczne związane z biocenozą lasu. Przedstawiane gatunki roślin mają również duże znaczenie praktyczne. Są wśród nich gatunki lecznicze, a także gatunki drzew i krzewów o znaczeniu gospodarczym i dekoracyjnym. Można ją śmiało polecić wszystkim miłośnikom przyrody. Ze względu na niewielki stopień trudności jej pokonania oraz usytuowanie w centrum gminy i związany z tym dogodny dojazd, a także możliwość zaparkowania samochodu na skraju parku, ze ścieżki mogą również korzystać osoby niepełnosprawne. Czas niezbędny do zapoznania się z opisanymi tu obiektami zlokalizowanymi wzdłuż ścieżki dydaktycznej wynosi około 3 godzin. Ścieżka dydaktyczna rozpoczyna się na skraju parku, w sąsiedztwie parkingu przylegającego do siedziby władz gminy. Następnie biegnie ona w kierunku północnym aż w pobliże ul. Grabecznik położonej w sąsiedztwie północnej granicy parku. Od tego miejsca ścieżka skręca na północnywschód i dochodzi do ul. Parkowej. Skrajem ul. Parkowej wiedzie do granicy parku przy ul. Słowiczej. Następnie ścieżka zawraca skrajem ul. Parkowej i kończy się przy budynku będącym siedzibą Klubu Gaja. Zbigniew Wilczek Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Śląskiego Opis obiektów, na które warto zwrócić uwagę odwiedzając ścieżkę przyrodniczodydaktyczną Klubu Gaja w parku gminnym w Wilkowicach V areáli parku je vyznačený edukačno prírodný chodník s dĺžkou prib. 1 km. Pozdĺž chodníka je určené 25 objektov, dôležitých z didaktického hľadiska. Tieto objekty reprezentujú domáce a cudzie druhy stromov, krov, zelené rastliny a machorasty, rastlinné skupiny a ekologické procesy súvisiace s biocenózou lesa. Predstavené druhy rastlin majú aj veľký praktický význam. Sú medzi nimi liečivé druhy a druhy stromov a krov s hodpodárskym a okrásnym významom. Smelo môžeme chodník odporučiť všetkým milovníkom prírody. Vzhľadom na malý stupeň náročnosti a umiestnenie v centre obce a spojenú s tým pohodlnú dopravu, a možnosť parkovať auto na okraju parku, chodník môžu využivať aj handicapované osoby. Čas potrebný na poznanie popísaných objektov, nachádzajúcich sa pozdĺž chodníka, je asi 3 hodiny. Náučný chodník začína na okraju parku, v susedstve parkoviska priľahlého k sídlu obecnej samosprávy. Ďalej vedie na sever k ul.grabecznik nachádzajúcej sa v susedstve severnej hranice parku. Od tohto miesta odbočuje na severný východ a smeruje k ul.parkowej. Okrajom ul.parkowej vedie k hranice parku pri ul. Słowiczej. Potom chodník vedie späť okrajom ul.parkowej a končí pri budove, ktorá je sídlom Klubu Gaja. Popis pozuruhodných objektov pri prírodno náučnom chodníku Klubu Gaja v Obecnom parku vo Wilkowiciach. 1 Klon jawor Acer pseudoplatanus jest okazałym drzewem osiągającym do 35 m wysokości. Wyróżnia się spośród reszty drzew w parku dzięki charakterystycznej brązowo-beżowej korze łuszczącej się płatami, przypominającej korę platanu (stąd łacińska nazwa pseudoplatanus). Kwitnie wkrótce po wykształceniu pięcio lub trójklapowych liści. Żółto-zielonkawe kwiaty, zebrane są w podłużne zwisające wiechy o długości cm. Owocem jawora są skrzydlaki ustawione parami. Tworzą one względem siebie kąt prosty. Występujący w parku jawor osiąga obwód 243 cm na wysokości 1,3 m (w pierśnicy), co kwalifikuje go do objęcia ochroną jako pomnik przyrody. Jawor jest europejskim gatunkiem górskim, na niżu występuje rzadziej, ale często jest nasadzany w parkach i przy drogach. 1 Javor horský Acer pseudoplatanus okázalý strom dosáhujúci 35 m výšky. Líši sa od ostatných parkových stromov charakteristickou hnedobéžovou borkou, ktorá sa zlupuje šupienkami, a pripomína borku platana (odtiaľ latinský názov pseudoplatanus). Kvitne ihned potom ak vzniknú piati alebo trojdielne liste. Žltozelené kvety, zobrané do podlhovastých visiacich strapcov s dĺžkou cm. Plodom javora sú krídlaté dvojnažky. Krídla zvierajú uhol 90 o. Javor, ktorý sa nachádza v parku má obvod kmeňa v prsnej výške (1, 3 m nad zemou), čo je podmienkou pre ochranu ako prírodná pamiatka. Javor je európskym horským druhom, v nížine sa vyskytuje zriedka, ale často je sadený v parkoch a pozdĺž ciest. 2 Kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum posadzony został wzdłuż jednej ze ścieżek przecinającej park. Drzewa tego gatunku osiągają do 20 metrów wysokości. Liście są 5 7 listkowe dłoniastozłożone. Bardzo dekoracyjne białe kwiaty z żółtawoczerwonemi plamkami, zebrane są w wyprostowane wiechy długości cm. Kasztanowiec zwyczajny jest jednym z najpiękniejszych drzew ozdobnych, efektownym o każdej porze roku. W naturze występuje na Bałkanach, w Grecji i Bułgarii, gdzie rośnie w dolinach górskich rzek na wysokości m n.p.m. Kasztanowiec został wprowadzony do uprawy w zachodniej i środkowej Europie w 1576 roku. Jest wytrzymały na niskie temperatury, wrażliwy na suszę. Warunki siedliskowe w parku w Wilkowicach są optymalne dla tego gatunku dzięki żyznym i wilgotnym glebom. 2 Pagaštan konský Aesculus hippocastanum je zasadený pozdĺž jedného chodníka, ktorý vedie cez park. Stromy tohto druhu dosahujú výšku 20 metrov. Má päť až sedempočetné dlaňovito zložené listy. Veľmi dekoratívne biele kvety so žltočervenými škvrnami, vo vzpriamených kužeľovitých strapcochpagaštan konský je jeden z najkrajších okrasných stromov, spôsobí veľký dojem v každom ročnom období. Pochádza z Balkánu, z Grécka a z Bulharska, kde rastie v údoliach horských riek vo výške m n.m. Pagaštan sa pestuje v západnej a strednej Európe od roku Je odolný voči nízkym teplotám, citlivý na sucho. Vzhľadom na úrodnú a vlhkú pôdu podmienky v parku vo Wilkowiciach sú optimálne pre vývoj a rast tohto druhu

9 je zasadený pozdĺž jedného chodníka, ktorý vedie cez park. Stromy tohto druhu dosahujú výšku 20 metrov. Má päť až sedempočetné dlaňovito zložené listy. Veľmi dekoratívne biele kvety so žltočervenými škvrnami, vo vzpriamených kužeľovitých strapcoch.pagaštan konský je jeden z najkrajších okrasných stromov, spôsobí veľký dojem v každom ročnom období. Pochádza z Balkánu, z Grécka a z Bulharska, kde rastie v údoliach horských riek vo výške m n.m. Pagaštan sa pestuje v západnej a strednej Európe od roku Je odolný voči nízkym teplotám, cit- 3 Posusz czynny i posusz jałowy na terenie parku można obserwować zamierające i martwe świerki, które pozostawiono w celach edukacyjnych. Posusz czynny to zamierające lub martwe drzewa, które nadal są zasiedlone przez owada będącego przyczyną ich obumarcia. Drzewa te według leśników stanowią zagrożenie dla lasu i powinny być (głównie w drzewostanach iglastych) usunięte przed wylotem szkodnika. Natomiast posusz jałowy stanowią martwe drzewa opuszczone przez owada, który spowodował ich obumarcie, lub zabite przez inne czynniki i nie zasiedlone przez szkodliwe owady. Pozostawianie w lesie posuszu jałowego jest korzystne ze względu na to, że drzewa takie są środowiskiem życia wielu organizmów, (grzybów, śluzowców, owadów, w tym antagonistów owadów uznanych za livý na sucho. Vzhľadom na úrodnú a vlhkú pôdu podmienky v parku vo Wilkowiciach sú optimálne pre vývoj a rast tohto druhu. Ponechanie v lese mŕtveho ležiaceho dreva je priaznivé vzhľadom na to, že takéto stromy sú životným prostredím pre mnohé organizmy, (hríby, slizovkovce, hmyzy, v tom antagonisti drevokazných hmyzov, a väčsie zvieratá). Dodatočne odstránovanie mŕtveho ležiaceho dreva hneď po opustení ho drevokazným hmyzom môže nepriaznivo pôsobiť na populáciu parazitov drevokaza, ktoré opúšťajú strom neskôr ako drevokazný druh. V parku boli ponechané mŕtve smreky s dutinami, ktoré majú priseknutú koronu, aby neohrozovali navštevníkov parku. Mŕtve drevo je sídlom pre mnohé organizmy. Príkladom môže byť ľahko sledovateľná huba strapcovka tehlovočervená Hypholoma sublateritium. 4 Buk zwyczajny Fagus sylvatica w sąsiedztwie ścieżki dydaktycznej wyróżnia się pod względem rozmiarów okazały buk osiągający 86 cm w pierśnicy. Buk jest drzewem osiągającym wysokość do 30 m, o korze gładkiej, ołowiowioszarej. Rozdzielnopłciowe kwiaty buka zebrane są w oddzielne kwiatostany. Krótki, gęsty kwiatostan męski zwisa na długim ogonku; żeński stoi powyżej na wyprostowanej i krótkiej szypułce. Owocem jest trójkanciasty, czerwonobrunatny orzeszek zwany pospolicie bukwią. Świeże owoce mają smak migdałowy, zjadane w większej ilości są trudno strawne i wpływają odurzająco. Wytłaczany z nich olej znajduje zastosowanie przy wyrobie margaryny. Buk jest pospolitym gatunkiem europejskim. W Polsce spotykany jest w części południowej szkodniki, a także większych zwierząt). Ponadto i północno-zachodniej. usuwanie posuszu zbyt szybko po wylocie z niego owadów szkodliwych może negatywnie wpłynąć na populację pasożytów 4 Buk lesný Fagus sylvatica szkodnika, które opuszczają drzewo później, niż gatunek żywicielski. W parku pozostawiono dziuplaste martwe świerki, którym skrócono koronę, aby nie zagrażały odwiedzającym park osobom. Martwe drewno jest siedliskiem życia wielu organizmów. Przykładem może być łatwy do zaobserwowania grzyb maślanka ceglasta Hypholoma sublateritium. 3 Mŕtve stojace a ležiace drevo Buk lesný Fagus sylvatica Buk zwyczajny Fagus sylvatica v susedstve naučného chodníka sa, vzhľadom na svojú veľkosť, odlišuje okázalý buk, ktorý má 86 cm v prsnej výške. Buk je strom, ktorý dosahuje výšku 30 m, s hladkou, olovitosivou kôrou. Rôznopohlavné kvety rastú v oddelených zväzočkoch. Krátke, husté samčie súkvetia visí na dlhých vyhonkoch, samičí kvet stojí hore na vzpriamenej a krátkej stopke. Plod je ostro trojhranný červeno hnedý oriešok bežné nazývaný bukvica. Čerstvé plody chutia ako mandle, vo väčšom množstve vyvolávajú žalúdočnú nevoľnosť a majú omamné účinky. Olej vylisovaný z bukvíc sa používa pri výrobe margarínu. Buk je obyčajným európskym stromom. V Poľsku sa najčastejšie vyskytuje v južnej a severozápadnej časti. 5 Grąd wysoki mianem grądów określa się lasy dębowo-grabowe lub dębowo-lipowo-grabowe. Występują one na całym obszarze Polski na niżu i w piętrze pogórza z wyjątkiem terenów górzystych. Zajmują one siedliska świeże i słabo wilgotne, dobrze utrzymujące wilgoć dzięki znaczącej ilości gliny w podłożu. Grądy niegdyś dominowały w krajobrazie Polski, ale ze względu na żyzne siedliska, które zajmują, zostały wylesione. Obecnie zajmują one zaledwie 0,24% powierzchni kraju. Ze względu na różnice wilgotnościowe i troficzne siedlisk zajmowanych przez grądy wyróżnia się: grądy wysokie stosunkowo najuboższe, lekko zakwaszone i najmniej wilgotne; grądy niskie bardziej wilgotne i żyzne oraz pośrednie grądy typowe. Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna pozwala zapoznać się z wszystkimi typami siedliskowymi grądów. W części południowej znajduje się grąd wysoki, w którym w drzewostanie obok lipy, dębu i klonu występuje buk, sosna i świerk. W runie zaznacza się udział: kosmatki gajowej Luzula luzuliodes i kosmatki żółtawej L. luzulina, turzycy pigułkowatej Carex pilulifera, borówki czarnej Vaccinium myrtillus. Większy też jest udział mszaków, spośród których największą rolę odgrywa płonnik strojny Polytrichastrum formosum. 5 Vysoký zmiešaný les je to vysoký dubovohrabový alebo dubovo lipovo hrabový les. Vyskytuje sa na území celého Poľska na nížinách a v podhorskom výškovom stupni okrem horských terénov. Má čerstvé a málo vlhké stanovištia, ktoré dobre zachycujú vlhkosť vďaka významnému podielu hliny v pôde. V davných rokoch vysoké zmiešané lesy prevládali na poľskom území, ale vzhľadom k tomu, že sa nachádzali na úrodných pôdach boli vylesnené. Súčasne je to iba 0,24% rozlohy krajiny. Vzhľadom na rozdiely vlkosti a trofiky stanovišti vysokých zmiešaných lesov sa rozlišuje: vysoké zmiešané lesy pomerne najchudobnejšie, ľahko zakvasené, nízke zmiešané lesy vlhšie a úrodnejšie a prostredné typické zmiešané lesy. Prírodný naučný chodník umožňuje poznať všetký druhy zmiešaných lesov. V južnej časti sa nachádza vysoký zmiešaný les, ktorý tvoria okrem líp, dubov a javorov aj buk, borovica a smrek. V podraste sa nachádzajú: chlpaňa hájna Luzula luzuliodes a chlpaňa žltavá L. luzulina, ostrica guľkoplodá Carex 16 17

10 Fiołek leśny Viola reichenbachiana Fialka lesná Viola reichenbachiana Jesion Fraxinus excelsior Jaseň Fraxinus excelsior pilulifera, čučoriedka obyčajna Vaccinium myrtillus. Väčší je tiež podiel machorastov, medzi ktorými najväčšiu rolu odohráva ploník stenčený Polytrichum formosum. 6 Znaczenie światła w lesie na terenie parku można zaobserwować ciekawą formę jesionu Fraxinus excelsior o wygiętym w stronę światła pniu. Przyglądając się temu drzewu uzmysłowić sobie można, jak bardzo światło decyduje o strukturze zbiorowiska leśnego. Większość siewek rozwijających się z nasion spadających na dno lasu ginie przy pełnym zwarciu drzew z powodu braku wystarczającej ilości światła, niezbędnego do życia. Pozostałe rosną bardzo powoli, czekając na moment, kiedy rozluźni się zwarcie koron drzew i wykorzystują każdą lukę w sklepieniu lasu, wykształcając w jej kierunku pędy i liście. Jesion należy do drzew mających spore wymagania świetlne, o czym można się przekonać obserwując jego koronę, która szczególnie u młodych osobników jest prześwietlona i krótka. 6 Význam svetla v lese v areáli parku si môžeme všimnúť zaujímavý tvar jaseňa Fraxinus excelsior s pňom ohnutým smerom k slnku. Ak sa pozeráme na tento strom môžeme si uvedomiť do akej miery svetlo rozhoduje o štruktúre lesnej sústavy. Väčšina osiva, ktoré sa vyvíja z semien padajúcich na dno lesa, zahyne v dôsledku nedostatku svetla, čo je následkom veľkej hustoty stromov. Ostatné rastú veľmi pomalu, čakajúc na okamih, keď koruny budú redšie a využívajúc každú mezeru v strope lesa, tvoriac smerom k nej letorasty a listy. Jaseň patrí k stromom, ktoré vyžadujú moc svetla, o čom sa môžeme presvedčiť, keď pozreme na jeho kôru, ktorá najmä u mladých stromov je presvetlená a krátka. 7 Sosna czarna Pinus nigra jest często nasadzanym gatunkiem w parkach ze względu na małe wymagania i znaczną odporność na zanieczyszczenie powietrza. Osiąga wysokość m. Kora starszych drzew jest bardzo chropowata, bruzdowana i tarczkowata, barwy szarej lub szaroczarnej. Igły po dwie na krótkopędach, sztywne, długości cm, są barwy ciemnozielonej lub czarnozielonej. Szyszki żeńskie podobne do tych u naszej rodzimej sosny pospolitej, jednak wyraźnie większe, długości do 8 cm, w okresie dojrzałości ciemnobrunatne. Gatunek ten pochodzi z południowej Europy. 7 Borovica čierna Pinus nigra je druhom často sadeným v parkoch vzhľadom na malú náročnosť a veľkou odolnosť proti znečisteniu vzduchu. Dosahuje výšku m. Kôra starších stromov je veľmi drsná brázdovitá, sivej alebo sivočernej farby. Tuhé hlice s dĺžkou cm tmavozelenej alebo zelenočiernej farby vyrastajú na brachyblastoch vo zväzočkoch po dvoch. Samičie šišky sú podobné šiškám našej borovicy lesnej, sú však väčšie, s dĺžkou 8 cm, zrelé majú tmavohnedu farbu. Tento druh stromu pochádza z južnej Európy. 8 Modrzew Larix decidua został posadzony na terenie parku. Jest drzewem osiągającym do 50 m, o igłach opadających na zimę. W młodości bardzo szybko rośnie. Jego kora jest gruba, szarobrązowa, rdzawo nakrapiana, głęboko spękana, łuszcząca się. Drzewo jednopienne, kwitnące od marca do maja. Żółte kwiaty męskie zebrane są pod spodem gałązek. Kwiaty żeńskie zebrane są w stojące żywoczerwone szyszeczki. Na stanowiskach naturalnych występuje w Polsce jedynie w Tatrach przy górnej granicy lasu. Gatunek światłolubny, dlatego w lasach liściastych trudno znaleźć podrost modrzewia ze względu na zbyt duże ocienienie. Zawilec gajowy Anemone nemorosa Veternica hájna Anemone nemorosa 8 Smrekovec Larix decidua bol zasadený v areáli parku. Je to strom dosahujúci 50 m, s ihlicami, ktoré mení každý rok podobne ako listnaté stromy. V mladosti veľmi rýchlo rastie. Jeho kôra je hrubá, šivohnedá s početnými malými hrdzavými škvrnami, do hľbky šupinovito rozbrázdená. Strom s jedným kmeňom, kvite marec až máj. Žlté samčie kvety sú zoskupené pod vetvami. Samičie kvety sú usporiadané do žltozelených až purpurovočervených vzpriamených šištíc, pri báze obklopené vencom ihlíc na hornej strane konárika. Na prírodzených stanovištiach v Poľsku sa vyskytuje iba v Tatrách pri hornej hranici lesa. Druh svetlomilný, a preto v listantých lesoch vzhľadom na príliš veľký tieň ťažko je nájsť smrekovec

11 9 Olsza czarna Alnus glutinosa występuje w miejscach najbardziej wilgotnych w obrębie parku. Osiąga wysokość do 25 m. Jej pień pokryty jest ciemną korowiną, u starszych drzew prawie czarną i silnie spękaną w formie dość regularnych płytek. Drewno po ścięciu zabarwia się intensywnie na pomarańczowo. Liście w zarysie klinowate, najszersze w części wierzchołkowej, na wierzchołku wykrojone. Drzewo to jest jednopienne. Kwitnie zanim pojawią się liście liści. Kwiaty męskie olszy czarnej zebrane są w długie, zwisające, żółtoczerwone kotki. Kwiatostany żeńskie są krótkie, barwy purpurowej. Owocujące kotki są silnie zdrewniałe i z wyglądu podobne do podługowatokulistych szyszek, barwy ciemnobrunatnej. Olsza czarna występuje w niemal całej Europie. Jest rośliną wskaźnikową wysokiego poziomu wód gruntowych. 9 Jelša lepkavá Alnus glutinosa vyskytuje sa v najvlhších častiach parku. Dosahuje výšku do 25 m. Jej kmeň má tmavú kôru, u starších stromov temer čiernou a silno popraskanou vo forme pravidelných dosiek. Po zrúbaní drevo sa farbí na intenzívnu oranžovú farbu. Liste majú klinovitý tvar, najširšie sú v hornej časti. Strom má jeden kmeň. Kvitne ešte pred vypučaním listov. Samčie kvety sú usporiadané v jahňadách a zakladajú sa už v predchádzajúcom roku. Samičie žltočervené kvety vytvárajú vajcovité kužele, ktoré neskôr zdrevnatejú a zostávajú na strome celý rok. Jelša lepkavá sa vyskytuje v temer celej Európe. Je rastlinou, ktorá je ukazovateľom vysokej úrovne pôdných vôd. 10 Grąd typowy zajmuje centralną cześć parku. Drzewostan tworzy głównie dąb szypułkowy i lipa drobnolistna z domieszką dzikiej czereśni i jawora. W runie dominuje zawilec gajowy Anemone nemorosa i podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria. Spotyka się również: czosnaczka pospolitego Alliaria petiolata, dąbrówkę rozłogową Ajuga reptans i gajowca żółtego Galeobdolon luteum. W słabo wykształconej warstwie mszystej występuje żurawiec pofałdowany Atrichum undulatum. 10 Typický listnatý les nachádza sa v centrálnej časti parku. Sú to hlavne dub letný a lipa drobnolistá s dodatkom čerešní a javora. V podraste prevláda veternica hájna Anemone nemorosa a kozonoha hostcová Aegopodium podagraria. Vyskytuje sa aj: cesnačká lekárska Alliaria petiolata, zbehovec plazivý Ajuga reptans a hluchavník žltý Galeobdolon luteum. V slabo vytvorenej machovej vrstve rastie aj katarínka vlnkatá Atrichum undulatum. 11 Dąb szypułkowy Quercus robur największy okaz tego gatunku osiągający 1m w pierśnicy rośnie w centralnej części parku. Dąb szypułkowy osiągający do 45 m wysokości należy do naszych najwyższych drzew liściastych. Kora tego drzewa jest gruba i silnie popękana. Liście długości do 14 cm, odwrotnie jajowate, wrębne o klapach zaokrąglonych, posiadają u nasady charakterystyczne uszka. Nasiona zwane żołędziami są walcowate i otoczone do 1/3 wysokości miseczką. Miseczki zebrane są po 2 lub 3 na wydłużonej szypułce. W przeszłości wysuszone i pozbawione łupin żołędzie, upalone i zmielone służyły do sporządzania napoju noszącego nazwę kawy żołędziowej. Dąb szypułkowy występuje w środkowej Europie, w północnej Afryce i zachodniej Azji. 11 Dub letný Quercus robur najväčší strom tohto druhu dosahujucý 1 m obvodu v prsnej výške, rastie v centrálnej časti parku. Dub letný dosahuje 45 m výšky a patrí k najvyšším listnatým stromom. Kôra tohto stromu je hrubá a silne popraskaná. Listy majú krátku stopku a kožovité perovito laločnatú celistvookrajovú čepeľ, na báze srdcovito vykrojené a s charakteristickými uškami. Semienka sa nazývajú žaluď sú valcovité a do 1/3 výšky sedia v čiaške. Čiašky sú usporiadané po 2 alebo 3 na predĺženej stopke. V minulosti sušené a zbavené šupiek žalude, pražené a mleté boli použivané ako prípravok pre napoj, ktorý sa volal žaluďová káva. Dub letný sa vyskytuje vo strednej Európe, severnej Afrike a západnej Ázii. 12 Świerk pospolity Picea abies na terenie parku można spotkać pojedyncze świerki, najprawdopodobniej sztucznie wprowadzone na siedlisko grądowe, o czym świadczy ich nienajlepsza kondycja, a także bardzo mały udział gatunków borowych w runie zazwyczaj towarzyszących świerkowi. Świerk pospolity jest gatunkiem rodzimym o prostym pniu, osiągającym wysokość do 50 m, pokrytym szarą lub czerwonobrązową cienką, łuskowatą korą. Ciemnozielone igły pozostające na gałęziach przez 5 7 lat są sztywne i ostre. Świerk kwitnie w kwietniu i maju. Początkowo czerwone, później żółte kwiaty męskie rozmieszczone są w obrębie korony. Czerwonawe kwiaty żeńskie w postaci szyszeczek występują tylko w obrębie wierzchołka. Przemieniają się one w brązowe, zwisające szyszki o długości cm. Świerk ma niewielkie wymagania pokarmowe i cieplne. Ważny dla tego cienioznośnego gatunku jest dostatek wody w glebie ze względu na płytki system korzeniowy. 12 Smrek obyčajný Picea abies v areáli parku môžeme najsť ojedinelé smreky, najpravdopodobnej umelým spôsobom zavedené na stanovištia zmiešaných lesov, o čom svedčí ich nie najlepšia kondícia aj malý podiel v podraste druhov rastlin typických pre pôvodné ihličnaté lesy. Smrek obyčajný je domácim druhom s priamym kmeňom, dosahujúci výšku 50 m, z sivou alebo červenohnedou kôrou v tenkých šupinach. Tmavozelené, tuhé a ostre ihlice ostávajú na vetvách 5 až 7 rokov. Na začiatku sa samčie kvety nachádzajú v korone. Červené samičie kvety v podobe šišiek sa vyskytujú len na vrchu. Menia sa v hnedé, previsajúce Dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans Zbehovec plazivý Ajuga reptans šišky s dĺžkou cm. Smrek má malé nároky na vyživu a teployu. Dôležité pre tento odolný vôči tieňu druh s plytkým koreňovým systémom je dostatok vody v pôde. 13 Sosna zwyczajna Pinus sylvestris okazałe drzewo o wysokości dochodzącej do 40 m. Pień w górnej części jest rudy i łuszczy się cienkimi płatami, w dolnej części starych drzew pokryty jest grubą brązową, głęboko bruzdowaną korą. Igły ustawione parami na krótkopędach mają długość 3 7 cm. Pozostają one na drzewie przez okres 3 6 lat. Jest to jednopienne drzewo kwitnące w maju i czerwcu. Żółte kwiaty męskie stoją skupione u nasady pędów wykształcających się w danym roku. Ciemnoczerwone lub fioletowe stojące szyszeczki żeńskie ulokowane są na szczycie pędów. Przekształcają się one w szarobrązowe szyszki, w których nasiona dojrzewają jesienią następnego roku. Sosna jest podstawowym gatunkiem lasotwórczym w niżowej części Polski. Ma bardzo małe wymagania siedliskowe i dzięki głębokiemu ukorzenianiu jest odporna na suszę. Jest gatunkiem światłolubnym, ale znosi półcień. Warunki panujące w parku (znaczne zwarcie koron drzew liściastych i silnie rozwinięte runo) nie sprzyjają jej naturalnemu odnowieniu

12 13 Borovica lesná Pinus sylvestris mohutný strom dosahujúcy výšku 40 m. Kmeň v hornej časti má červenkastú farbu a kôrou, ktorá šupinovite opadáva, v dolnej časti starých stromov kmeň má hrubú, hluboko rozbrázdenú kôru. Ihlice s dĺžkou 3 7 cm vyrastajú na konároch po dvoch z jedného miesta na krátkych výhonkoch, sú tuhé, špičaté a pichľavé. Po 3-6 rokoch opadávajú. Nikdy však nie naraz ako je to u listnatých drevín, preto si málokto túto výmenu ihneď všimne. Je to strom s jedným kmeňom, kvitne v máji a v júni. Žlté samčie kvety vyrastajú na báze každoročných letorastov. Tmavočervené alebo fialové samičie šišky sa nachádzajú na vrchu letorastov. Zo samičich kvetov sa vytvarajú sivohnede šišky, ktorých semienka dozrievajú na jeseň následného roka. Borovica je podstatný druh tvoriaci lesy v nižinnej časti Poľska. Má veľmi malé nároky na stanovište a vďaka hlubokým korením je odolná vôči suchu. Je svetomilným druhom, a rastie aj v polotieňi. Podmienky, aké sú v parku (veľká hustota koron listnatých stromov a silný podrast) nie sú priaznivé pre jej prirodzenú obnovu. 14 Głóg jednoszyjkowy Cratageus monogyna jest pospolitym krzewem osiągającym do 8 m wysokości występującym głównie w lasach liściastych. Nazwa łacińska Crataegus wywodzi się z języka greckiego. Kratos oznacza siłę, agein znaczy dostarczać. Prawdopodobnie odnosiło się to do sposobu użytkowania rośliny jako pożywnego pokarmu dla kóz lub do jej właściwości leczniczych. Wyciągi z kwiatów liści i owoców stosowane są od dawna jako nasercowe środki uspokajające, a także przy nadciśnieniu, bezsenności, napadach lęku i depresjach. Owoce głogu są jadalne i zawierają witaminę C i prowitaminę A. W zimie pozostają one na krzewie i z tego względu stanowią ważne źródło pokarmu dla ptaków. Głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna Hloh jednosemenný Cratageus momogyna 14 Hloh jednosemenný Cratageus monogyna je obyčajný ker dosahujúci 8 m výšky, vyskytujúci sa hlavne v listnatých lesoch. Latinský nazov Cratageus pochadza z greckého jazyka. Kratos znamená silu a agein dodávanie. Pravdepodobne sa to týkalo spôsobu využívania rastliny ako vysoko vyživného krmiva pre kozy alebo liečivých vlastností rastliny. Vyťažok v kvetov, listov a plodov oddavna je používaný ako ukľudňujúce prostriedky na srdce, a ako liek proti zvyšenému krvnému tlaku, nespavosti, útokom strachu, depresii. Plody hlohu sú jedlé a obsahujú vitamín C a provitamín A. Zimou ostávajú na kriakoch a preto sú dôležitým zdrojom krmiva pre vtáky. 15 Grąd niski jest najwilgotniejszym typem lasu grądowego. Wykształca się w obniżeniach terenu i nieopodal cieków wodnych, jednak nie zalewanych w czasie wysokich stanów wód. Na terenie parku można go spotkać w części północnej i północno-wschodniej położonej bliżej przepływającego w pobliżu potoku Białka. W drzewostanie poza gatunkami typowymi dla grądów pojawia się olsza czarna Alnus glutinosa. Znacznie lepiej wykształcona jest tutaj warstwa krzewów tworzonej głównie przez dziki bez czarny Sambucus nigra i podrost jawora Acer pseudoplatanus. W runie wczesną wiosną dominuje ziarnopłon wiosenny Ficaria verna. Później pojawia się szereg gatunków preferujących siedliska wilgotne takich, jak: lepiężnik biały Petasites albus, starzec jajowaty Senecio ovatus, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere i bodziszek żałobny Geranium phaeum. Można zauważyć tutaj także podlegającą ochronie ścisłej paproć, którą jest pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris. 15 Nízky zmiešaný les je najvlhším druhom zmiešaného lesu. Vzniká v údoliach blízko vodných tekov, ktoré nie sú však zaplavované vysokými vodami. V areáli parku sa nachádza v severnej a severnovýchodnej časti neďaleko potoku Białka. Medzi strommi sa, okrem druhov typických pre zmiešaný les, nachádza jelša lepkavá Alnus glutinosa. Lepšia je tu vrstvou kriakov tvorenou hlavne bazou čiernou Sambucus nigra a mladým javorom. V podraste na začiatku jari prevláda blyskáč jarný záružľolistý Ficaria verna. Neskôr sa ukázujú aj iné vlhkomilné druhy, ako sú: deväťsil biely Petasites albus, starček vajcovitolistý Senecio ovatus, netýkavka nedotklivá Impatiens noli tangere a pakost hnedočervený Geranium phaeum. Môžeme tu najsť aj chránenú papraď perovník pštrosí Matteuccia struthiopteris. Pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris Perovník pštrosí Matteucia struthiopteris 16 Dziki bez czarny Sambucus nigra jest pospolitym w całej Polsce krzewem, kwitnącym w maju i czerwcu, kiedy to okrywa się białymi, lekko kremowymi kwiatkami, zebranymi w talerzowate baldachy. Owocami jego są kuliste jagody, najpierw ciemnoczerwone, a później w końcu sierpnia czarne i błyszczące. Z dojrzałych, świeżych owoców przygotowuje się zupy, kisiele, powidła, soki, a także nalewki owocowe, wódki i wina. Wysuszone kwiaty bzu czarnego stosowane są jako lek napotny i moczopędny. W średniowieczu używano wywaru z jego kory jako środka odchudzającego. Dziki bez czarny jest rośliną azotolubną. 16 Baza cierna Sambucus nigra je obyčajný ker, ktorý rastie v celom Poľsku, kvitne v máji a júni, keď vyrastajú biele až krémove kvety. Tie sa objavujú na až 30 cm veľkom plochom okolíku. Bohaté súkvetia s kvetmi skoro v jednej rovine vyrastajú na koncoch konárikov. Kvety sú drobné, 22 23

13 17 Vŕba rakytová Salix caprea je jedina vŕba, ktorá rastie nielen blízko vody, ale aj v lesoch. Dvojdomý druh. Samčie jahňady sú žlté, kvitnú v marci, a neskôr opadávajú. Zelené samičie jahňady sa vyvíjajú drobné suché plody, tobolky. Semená v tobolkách vŕb majú drobné biele chĺpky pripomínajúce vatu. Po dozretí sa uvoľňujú a lietajú v ovzduší. Na jari kvitnuce toboky sú jedny z najskorších kvetov a dodávajú peľ a nektár pre včely. Vŕba rakytová je veľmi malo náročná a vyskytuje sa od nížin až po alpský stupeň na horách. 18 Grupa dębów szypułkowych potencjalny pomnik przyrody kowo stojące, a później zwisające zielone kotki żeńskie osadzone są na szypułkach. Brzoza jest drzewem wiatrosiewnym, jej owocami są drobne, obustronnie oskrzydlone orzeszki. Ma ona niewielkie wymagania i rośnie na każdym siedlisku, ale ze względu na znaczne zapotrzebowanie na światło w wyniku konkurencji ze strony innych drzew, zajmuje z reguły siedliska najuboższe, nieużytki i ugory. Jest drzewem często sadzonym w parkach. Wiosną pozyskuje się z brzozy sok zwany oskołą używany, do wyrobu piwa, octu, musującego wina oraz syropu. Wytwarza się z niego również zapobiegającą łysieniu i wypadaniu włosów wodę brzozową. Dziki bez czarny Sambucus nigra Baza cierna Sambucus nigra stopky neveľké, plstnaté, s dvoma listencami. Okolík pozostáva z bielych alebo mierne žltkastých kvetov, ktoré sú spravidla 5 početné.usporiadané. Plody sú guľaté bobuľe spočiatku červené, neskôr na konci augusta čierne a lesklé. Zo zrelých, čerstvých kôstkovičiek sa pripravuje polievky, ovocné kysele, lekváre, šťavy a ovocné likéry, vodky aj vína. Sušené kvety čiernej bazy sú používané ako liek na potenie a močopudný. V stredoveku vývar z kôry bol používaný ako prostriedok na schudnutie. Baza čierna je dusíkomilná rastlina. 17 Wierzba iwa Salix caprea jest jedyną wierzbą rosnącą nie tylko w pobliżu wody, lecz również w lasach. Gatunek dwupienny. Kotki męskie są żółte, kwitną w marcu, po czym opadają. Zielone kotki żeńskie rozwijają się w torebki, z których uwalniają się filcowato owłosione nasiona. Wiosną kwitnące bazie jako jedne z pierwszych kwiatów dostarczają pszczołom pyłku i nektaru. Wierzba iwa jest bardzo mało wymagająca i występuje od nizin po piętro alpejskie w górach. w części północno-wschodniej parku wyróżnia się grupa 8 okazałych dębów szypułkowych osiągających w pierśnicy obwód cm. Skupienie to kwalifikuje się do objęcia ochroną jako pomnik przyrody. Wprawdzie dla dębu szypułkowego proponowany wymiar kwalifikujący drzewo do objęcia ochroną wynosi 377 cm obwodu na wysokości 1,3 m, to jednak w przypadku skupień drzew, w skład takiego zbiorowego pomnika przyrody mogą wchodzić drzewa o znacznie mniejszych obwodach. Pamiętać należy, że pomnik przyrody ma być elementem wyróżniającym się z otoczenia, ponadprzeciętnym oraz wartościowym w skali lokalnej i to kryterium należy uważać za najistotniejsze przy wyborze obiektów do ochrony pomnikowej. 18 Skupina dubov letných potenciálna prírodná pamiatka v severovýchodnej časti parku sa odlišuje skupina 8 mohutných dubov letných, ktore dosahujú v prsnej výške obvod cm. Táto skupina splňuje podmienky, aby sa stať prírodnou pamiatkou. Navrhovaný rozmer pre dub letný, aby bol chranený, je obvod 377 cm vo výške 1,3 m, ale v prípade skupín stromov, prírodnú pamiatku môžu tvoriť stromy s menšími obvodmi. Grupa dębów szypółkowych Skupina dubov letných Je treba si pamätať, že prírodná pamiatka má byť elementom, ktorý sa odlišuje od okolia, a má výnimočné nadpriemerné a cenené v lokálnom merítku hodnoty a toto kritérium sa považuje za najdôležitejšie pri započítaní objektov k počtu prírodných pamiatok. 19 Brzoza brodawkowata Betula pendula jest jednym z najszybciej rosnących drzew, o wysokości do 30 m. Jej pędy pokryte są licznymi gruczołkami. Kwiaty pojawiają się wraz z rozwojem liści. Brązowożółte kwiaty męskie zebrane są w zwisające kotki, które pojawiają się w lecie rok wcześniej. Począt- Brzoza brodawkowata Betula pendula Breza previsnutá Betula pendula 24 25

14 19 Breza previsnutá Betula pendula je jeden z najrýchlejšie rastúcich stromov dosahuje výšku 30 m. Jej ratolesty sú pokryté bradavičnatými žliazkami. Kvety má v rovnakom čase ako liste. Hnedožlté samčie kvety sú vo vzpriamených jahňadách, ktoré sa vyskytujú v lete o rok skôr. Spočiatku stojacie, a neskôr ovísajucé zelené samičie jahňady vyrastajú na stopkách. Breza je strom, ktorý sa rozmnožuje výsevom pomocou vetra, jej plody sú hrubé dvojstranne okrídlené oriešky. Je málo náročná a rastie na každom stanovišti, ale je svetlomilná a v dôsledku konkurencie iných rastlín najčastejšie rastie na najchudobnejších miestach, neužitkoch a úhoroch. Je strom často sadený v parkoch. Na jari sa získavá brezovú šťavu, ktorá sa volá oskola a je používaná na výrobu piva, octu, perlivého vína a sirupu. Z brezy sa vyrába aj prípravok proti vypadávaniu vlasov a plešiveniu brezovú vodu. 20 Jesion wyniosły Fraxinus excelsior występuje w sąsiedztwie skrzyżowania ul. Parkowej z ul. Słowiczą. Jego obwód w pierśnicy wynosi 300 cm, co w pełni kwalifikuje to drzewo do objęcia ochroną jako pomnik przyrody. Proponowany minimalny obwód dla jesionu to 251 cm. Jesion jest drzewem kultowym. W mitologii greckiej strzały Amora (greckiego Erosa) wykonywane były m.in. z jesionu. Serce, ugodzone przez Amora taką strzałą, wybuchało gorętszym płomieniem niż w przypadku innych strzał. W mitologii słowiańskiej przypisywano temu drzewu właściwości magiczne. Wierzono, że sen pod jesionem krzepił umysł. Jesion leczył, łagodził, ale potrafił także zabijać. Żadna brzechwa czyli strzała do kuszy lub łuku nie trafiała tak celnie, jak jesionowa. 20 Jaseň štíhly Fraxinus excelsior vyskytuje sa vedľa križovatky ul. Parkovej a ul.słowiczej. Jeho obvod v prnej výške je 300 cm, čo úplne postačuje na potreby Jesion wyniosły Fraxinus excelsior Jaseň štíhly Fraxinus excelsior prírodnej ochrany, ako prírodná pamiatka. Navrhovaný ministerstvom minimálny obvod pre jaseň je 251 cm. Jaseň je kultový strom. V greckej mytológie Amorovy šípy (grecký Eros) boli z jaseňa. Srdce prepichnuté takým šípom, milovalo horúcejšie ako v prípade šípov z iného dreva. V slovanskej mytológie tento strom bol považovaný za strom s magickými vlastnostiami. Verilo sa, že spánok pod jaseňom posilňoval rozum. Jaseň liečil, uľahčoval, ale dokázal aj zabijať. Žiaden šíp od kuše nešieľ tak dobré k cieľu ako jaseňový. 21 Formy odroślowe olszy czarnej olsza czarna Alnus glutinosa, charakteryzuje się dużą zdolnością regeneracyjną. Przejawia się to często wyrastaniem, nawet u starych okazów, pędów odroślowych z odziomkowej części pnia lub w wyższej jego partii z guzowato ukształtowanych pąków stłumionych (śpiących, sferoblastów). Po ścięciu drzewa bardzo szybko pojawiają się odrośla, czego przykład można obserwować w parku w Wilkowicach. Na nasadach pni olszy czarnej przy dłużej trwających wylewach wody, powstają również efemeryczne korzenie przybyszowe, pełniące funkcje oddechowe. Niektóre z nich docierają do gleby i stają się korzeniami odżywiającymi. Są one dobrze widoczne po obniżeniu się poziomu wody gruntowej, gdy zostaną odsłonięte. Takie przystosowanie pozwala przetrwać roślinie w nadmiernie wilgotnym podłożu. 21 Letorastové fromy jelše lepkavej jelša lepkavá Alnus glutinosa, sa charakterizuje veľkou regeneračnou schopnosťou. Často sa to prejavuje tým, že aj u starých stromov, vyrastajú letorasty zo spodnej časti kmeňa alebo jeho vyšších úsekov z nádorových púčikov (sféroblastov). Po zrúbaní stromu, čoho príklad môžeme sledovať v parku vo Wilkowiciach, vešmi rýchlo sa ukázujú letorasty. Na kmeňoch jelše lepkavej pri dlhších záplavách vodou, vznikajú aj efemerické bočné korenie, ktoré spĺňajú dýchacie úlohy. Niektoré sa dostavajú do pôdy a menia sa v korenie, ktoré majú vyživnú úlohu. Sú dobre viditeľné, keď sa znižuje úroveň pôdnych vôd. Také prispôsobenie umožňuje, aby rastlina žila na príliš vlhkom podklade. 22 Lipa drobnolistna Tilia cordata Lipa drobnolistna Tilia cordata Lipa malolistá Tilia cordata drzewo o dużej, gęstej koronie i zwisających gałęziach dorastające do 30 m. Liście sercowate, długości 3 6 cm, od spodu z bardzo charakterystycznymi, pomarańczowymi kępkami włosów w kątach nerwów. Kwitnie w czerwcu. Jasnozielone kwiaty rosnące w grupach po 5 11 zebrane są w zwisające kwiatostany. Kwiaty zapylane są przez owady. Jest ważną rośliną miododajną. Jedno duże drzewo w wieku od 50 do 100 lat dostarcza w sprzyjających warunkach klimatycznych od 2 do 5 kg miodu dziennie. Kwiatostan lipowy stosowany jest jako środek napotny. Również węgiel z lipy używany jest jako węgiel leczniczy. Lipa drobnolistna jest gatunkiem ciepłolubnym, dlatego nie występuje w wyższych położeniach w górach. 22 Lipa malolistá Tilia cordata Strom s veľkou, hustou korunou a ovísajúcimi konármi, dosahuje výšku 30 m. Srdcovité listy s dĺžkou 3 6, od spodu majú veľmi charakteristické zväzočky oranžových chĺpkov v pazuchách žiliek. Kvitne v júni. Svetlozelené kvety sú usporiadané do súkvetí. Kvety sú opeľované hmyzom. Je dôležitou rastlinou pre výrobu medu. Úhlie z lipového dreva je používané ako liečivo. Lipa malolistá je teplomilným druhom, a preto sa nevyskytuje na horách

15 23 Jarzębina Sorbus aucuparia 25 Bluszcz pospolity Hedera helix pnie się po pniu modrzewia rosnącego przed siedzibą Klubu Gaja. Jest on wiecznie zielonym krzewem z pędami płożącymi się lub pnącymi. Bluszcz zakwita we wrześniu i październiku, pierwszy raz w 8 10 roku życia. Jego cuchnące zgnilizną, miodne kwiaty zwabiają wiele owadów. Owocem jest okrągława, niebieskoczarna jagoda. Gatunek ten podlega w Polsce częściowej ochronie. małe drzewo lub krzew. Osiąga wysokość 8 10 m. Kwitnie w maju i czerwcu. Kwiaty o ciężkim, słodkim zapachu są białe i zebrane w szczytowe baldachogrono. Kwiaty dostarczają pszczołom pyłku i nektaru. Z 1 ha pszczoły potrafią zebrać 35 kg miodu jarzębinowego, który jest czerwonawy, gruboziarnisty i charakteryzuje się silnym zapachem. Pomarańczowoczerwone owoce utrzymują się na drzewach często aż do zimy, służąc za pokarm dla ptaków. Świeże owoce zawierają witaminę C, prowitaminę A i witaminę PP. Nadają się na przetwory. Ze względu na duże walory dekoracyjne jest często sadzona jako drzewo ozdobne. Jarzębina ma bardzo małe wymagania siedliskowe, jest niewrażliwa na mróz i dobrze znosi zacienienie. 23 Jarabina Sorbus aucuparia malý strom alebo ker. Dosahuje výšku 8 10 m. Kvitne v máji v a júni. Kvety s ťažkou, sladkou vônou sú biele a usporiadané v chocholíkaté metliny. Dodávajú včelám peľ a nektár. Z 1 ha včely dokážu získať 35 kg jarabinového medu, ktorý je červonkastý, hrubozrnný a charakterizuje sa silnou voňou. Oranžovočervené plody často sa držia na stromoch až do zimy, a sú krmivom pre vtáky. Čerstvé plody obsahujú vitamín C, provitamín A a vitamín PP. Sú vhodné pre potravinárske výrobky. Vzhľadom na dekoratívne vlastnosti je často sadená ako okrasný strom. Jarabina má veľmi malé nároky na stanovište, je mrzovzdorná a dobré rastie aj v tieni. 24 Drzewa i krzewy iglaste w sąsiedztwie siedziby Klubu Gaja można zobaczyć niewielką kolekcję roślin iglastych często nasadzanych w parkach. Rosną tutaj: sosna czarna Pinus nigra, świerk pospolity Picea abies, daglezja zielona Pseudotsuga menziesii, jodła pospolita Abies alba, żywotnik zachodni Thuja occidentalis, jałowiec pośredni Juniperus x media, jałowiec pospolity J. communis oraz modrzew pospolity Larix decidua. Drzewa i krzewy iglaste poza 24 Ihličnaté stromy a kry Jarzębina Sorbus aucuparia Jarabina Sorbus aucuparia walorami estetycznymi mają również znaczenie zdrowotne, ponieważ wydzielają one substancje lotne zwane fitoncydami hamujące rozwój drobnoustrojów. v susedstve sídla Klubu Gaja sa nachádza malá zbierka ihličnatých rastlín často sadených v parkoch. Rastú sem: borovica čierna Pinus nigra, smrek obyčajný Picea abies, duglaska tisolistá Pseudotsuga menziesii, jedľa biela Abies alba, tuja západna Thuja occidentalis, borievka prostredná Juniperus x media, borievka obyčajná Juniperus communis, smrekovec opadavý Larix decidua. Ihličnaté stromy a kry okrem dekoratívnych vlastnosti majú aj zdravotný význam, kvôli tomu, že uvoľňujú látky, nazývané fytoncídy, ktoré majú schopnosť zbrzďovať rozvoj niektorých mikroorganizmov. 25 Brečtan popínavý Hedera helix popína sa po kmeni smrekovca, ktorý rastie pred sídlom Klubu Gaja. Je to stalé zelený ker s letorastmi, ktoré sa plazia alebo popínajú. Brečtan kvitne v septembri a októbri, prvý krát v 8 10 roku života. Jeho páchnucé hnilobou, medné kvety lákajú hmyz. Plod je guľovitá, modročierna bobuľa. Tento druh je v Poľsku čiastočne chránený. Bibliografia (wykaz ważniejszych pozycji) Bibliografia (zoznám dôležitejších zdrojov) Aas G., Riedmiller A Drzewa. Rozpoznawanie i oznaczanie liściastych i iglastychdrzew Europy. Muza S.A., Warszawa Mowszowicz J Dziko rosnące rośliny użytkowe. WSiP, Warszawa Pawlaczyk P., Jermaczek A Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Reichhof J.H., Steinbach G Wielka encyklopedia. Drzewa i krzewy. Muza S.A.,Warszawa. Seneta W Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa. Wysocki Cz., Sikorski P Fitosocjologia stosowana. Wyd. SGGW, Warszawa. Ziółkowska M Gawędy o drzewach. Wyd. Arkona, Warszawa. Bluszcz pospolity Hedera helix Brečtan popínavý Hedera helix Lilia złotogłów Lilium martagon Ľalia zlatohlavá Lilium martagon 28 29

16 Wybrane prace dzieci i młodzieży złożone w ramach konkursu plastycznego Nasz park wczoraj i dziś Vybraté práce detí a mládeže prihlásené do výtvarnej súťaže Náš park včera a dnes Kacper Śpiewak, Wilkowice Michelle Łasut, Wilkowice Karolinka Żmij i rodzina, Wilkowice Marta Sobel, Wilkowice Simonka Beňkšová, Dolny Kubin Jakub Kalarus, Meszna Sebastian Pruś, Wilkowice Paulina Durajczyk, Bystra Peter David Hraško, Dolny Kubin Natália Kurňavková, Dolny Kubin Lucyna Janica, Meszna Roksana Majchrzak, Bystra Łukasz Kruczek, Meszna Katarzyna Strzemsak, Meszna Martyna Śpiewak, Bystra Paweł Kaczmarek, Wilkowice 30 31

17 Zobacz na: / Pozvi na stránke: Konsultacja naukowa Zbigniew Wilczek Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Śląskiego Vedecká konzultácia Zbigniew Wilczek Katedra Geobotaniky a ochrany prírody Sliezskej univerzity Zdjęcia Archiwum Klubu Gaja, Zbigniew Wilczek, Sławomir Filapek Fotografie Archív Klubu Gaja, Zbigniew Wilczek, Sławomir Filapek Wydawca / Vydavateľ Urząd Gminy w Wilkowicach ul. Wyzwolenia 25, Wilkowice Tel. (+48 33) w. 414 Skład i druk / Technické spracovaníe, Tlač Drukarnia Małysz Górki Wielkiem ul. Spółdzielcza 7 tel: e mail: malysz@malyszdruk.pl Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w 85% w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka oraz z budżetu państwa w 10% za pośrednictwem Euroregionu Beskidy.