Diagnoza lubelskiego rynku innowacji synteza ekspertyz na potrzeby RSI 2020

Transkrypt

1 Diagnoza lubelskiego rynku innowacji synteza ekspertyz na potrzeby RSI 2020 Załącznik do Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 roku 1

2 Spis treści 1. Wstęp Podstawy metodologiczne Innowacje w regionie lubelskim na tle kraju i UE informacje ogólne Uwarunkowania społeczno-gospodarcze Potencjał innowacyjny przedsiębiorstw regionu lubelskiego Specyfika i zakres działalności innowacyjnej Charakterystyka sektora przedsiębiorstw Działalność innowacyjna firm regionu lubelskiego Nakłady firm na działalność innowacyjną Przychody z działalności innowacyjnej Aktywność inicjatyw klastrowych Analiza sektora wsparcia innowacyjności firm struktura i jej cechy Charakter współpracy w ramach regionalnego systemu innowacji Potencjał badawczo-rozwojowy województwa lubelskiego Wielkość i struktura nakładów na badania i rozwój Potencjał sektora badawczo-rozwojowego Kapitał ludzki i społeczny Instytucje wsparcia biznesu Ocena potencjału B+R oraz efektywności współpracy Bariery w systemie transferu i komercjalizacji wiedzy Analiza SWOT Literatura

3 1. Wstęp Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego (RSI WL) została opracowana w 2004 roku i między innymi z uwagi na nowe podejście do rozwoju regionalnego i innowacyjności nie odpowiada obecnym wymogom stawianym tego typu dokumentom. Nie jest też spójna z obowiązującymi dokumentami krajowymi oraz z polityką unijną. Dlatego też Sejmik Województwa Lubelskiego podjął uchwałę nr XXIV/399/2012 o przystąpieniu do opracowania aktualizacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r. RSI WL 2020 będzie stanowić uszczegółowienie Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata w części dotyczącej rozpoznania potencjału innowacyjnego regionu oraz wskazania kierunków jego wzmacniania i wykorzystywania w poszukiwaniu przewagi konkurencyjnej Lubelszczyzny, zwłaszcza w kontekście identyfikacji i wsparcia rozwoju regionalnych obszarów inteligentnej specjalizacji. 2. Podstawy metodologiczne Zgodnie z założeniami metodologicznymi 1, opracowanie RSI WL obejmuje fazę analityczną oraz fazę koncepcyjną. Przedmiotem fazy analitycznej jest zbadanie i identyfikacja potencjału innowacyjnego Województwa Lubelskiego, w tym określenie wyzwań i uwarunkowań oraz trendów rozwojowych, opracowanie syntezy diagnozy wraz z proponowanymi celami i kierunkami potencjalnego wsparcia. Przedmiotem fazy koncepcyjnej jest poddanie treści syntezy szerszej debacie społecznej i sformułowanie wizji przyszłości w oparciu o SRWL , wskazanie priorytetowych kierunków rozwoju innowacyjności, określenie celów i obszarów wsparcia oraz skonstruowanie systemu monitorowania. Na potencjał innowacyjny województwa składa się zarówno zdolność do tworzenia nowej wiedzy i absorbowania istniejącej, jak i szeroko pojęty regionalny system innowacji, obejmujący zbiór powiązanych ze sobą instytucji, które wspólnie wpływają na efektywność generowania i rozpowszechniania wiedzy i rozwoju umiejętności. Podstawowe obszary tak zdefiniowanego potencjału, stanowią jednocześnie główne obszary diagnozy. Potencjał innowacyjny regionu lubelskiego był już między innymi przedmiotem licznych ekspertyz wykonanych na potrzeby aktualizacji RSIWL 2020 oraz wielu studiów diagnostycznych prowadzonych w ramach prac nad aktualizacją SRWL Dlatego też pierwszym krokiem w ramach fazy analitycznej jest wykorzystanie dotychczasowych ekspertyz i studiów diagnostycznych do przygotowania syntezy określającej aktualny potencjał innowacyjny regionu oraz identyfikującej bariery jego rozwoju. Innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne i marketingowe traktowane są jako jeden z podstawowych czynników podnoszenia konkurencyjności gospodarki regionów. Polityka innowacyjna powinna odnosić się zatem zarówno do podsystemu gospodarczego, społecznego, jak i przestrzennego, uznając że współzależność tych podsystemów ma decydujący wpływ na innowacyjność i konkurencyjność danego terytorium. Dla funkcjonowania innowacyjnych przedsiębiorstw potrzebne jest więc nie tylko prawidłowe działanie podsystemu gospodarczego, czyli odpowiednie warunki prowadzenia działalności gospodarczej, ale też niezbędne są skuteczne i efektywne jednostki finansujące innowacje oraz instytucje infrastruktury wsparcia biznesu pośredniczące w komercjalizacji innowacji. Niezbędne jest także właściwe funkcjonowanie podsystemu społecznego: kultury innowacyjności i przedsiębiorczości w społeczeństwie oraz infrastruktury społecznej, szczególnie systemu edukacji i sektora nauki, odpowiadających potrzebom gospodarki opartej na wiedzy. Prawidłowe funkcjonowanie przedsiębiorstw wymaga także 1 Rogut A., Założenia aktualizacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 r. Opracowanie na zlecenie DGI Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Łódź

4 odpowiedniej jakości podsystemu przestrzennego, w szczególności wyposażenia w podstawową infrastrukturę techniczną oraz wyspecjalizowaną infrastrukturę innowacyjną 2. Dlatego też niniejsza diagnoza obejmuje między innymi ocenę: potencjału produkcyjnego regionalnej gospodarki, w tym zasobów produkcyjnych i finansowych, kompetencji technologicznych, sieci biznesowych itp.; potencjału naukowo-badawczego regionu, w tym kadr, infrastruktury, finansowania, otwartości na potrzeby gospodarki, zakresu i form współpracy z przemysłem; potencjału instytucjonalnego i jakości infrastruktury wsparcia badań i innowacji, w tym jego rodzaju, zakresu i efektywności działań; barier współpracy pomiędzy głównymi interesariuszami. 3. Innowacje w regionie lubelskim na tle kraju i UE informacje ogólne Z przeprowadzonych kilka lat temu badań 3 wynika, że w roku 2000 liderem krajowego rankingu potencjału innowacyjnego było województwo mazowieckie. Ostatnie miejsce przypadło wtedy w udziale województwu warmińsko-mazurskiemu. Lubelszczyzna w tym rankingu znalazła się w grupie województw tzw. klasy drugiej, czyli regionów o średnim poziomie rozwoju potencjału innowacyjnego. Podobne wyniki uzyskano również w odniesieniu do roku 2003 i 2006 roku. Niemniej, na przestrzeni lat pozycja województwa lubelskiego w rankingu potencjału innowacyjnego spadła z 7 na 9. 4 W konsekwencji tego, w rankingu utworzonym z wykorzystaniem metody Perkala, Lubelszczyzna przyporządkowana została do grupy województw pogłębiających opóźnienie. Należy jednak zaznaczyć, że niemal identyczne wyniki uzyskano z zastosowaniem innych miar, chociażby wskaźnika Hellwiga, przy pomocy którego Lubelszczyzna znalazła się w latach na miejscach od 7 do 9, a ponadto została przyporządkowana do grupy województw tracących dystans 5. W kolejnych latach pozycja regionu lubelskiego nie uległa zmianie. W raporcie Regional Innovation Monitor z 2011 roku, przygotowanym na potrzeby Komisji Europejskiej wszystkie polskie regiony zostały zakwalifikowane do grupy obszarów o niskiej zdolności do zarządzania polityką innowacyjną, mimo znacznych funduszy przeznaczanych na ten cel. Potencjał innowacyjny określony dla polskich województw według syntetycznego wskaźnika Perkala i jego zmiany tym razem w okresie lat , pozwoliły zaliczyć woj. lubelskie (obok podkarpackiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego) do tzw. grupy niestabilnego środka. W województwach tych zidentyfikowano bowiem niejednoznaczne tendencje zmian poszczególnych elementów potencjału innowacyjnego, duże zmiany wartości wskaźnika syntetycznego oraz zmiany lokat w rankingu województw w poszczególnych latach. Dla porównania pozostałe województwa Polski Wschodniej, tj. podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie (obok lubuskiego, opolskiego i kujawskopomorskiego) zaliczono do grupy regionów opóźnionych. Jak oceniono na podstawie wyników przeprowadzonych badań, województwa te są najsłabsze pod względem potencjału innowacyjnego posiadały bowiem ujemną wartość wskaźnika syntetycznego w kolejnych latach. Badania przeprowadzone na podstawie danych do 2009 roku potwierdziły niekorzystne procesy w regionach Polski Wschodniej, ale także w innych słabych ekonomicznie regionach (opolskim, lubuskim Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej ocena, znaczenie, perspektywy. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku Feltynowski M., Ranking potencjału innowacyjnego polskich regionów z wykorzystaniem miar syntetycznych, w: Nowakowska A. (red.), Zdolności innowacyjne polskich regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Tamże. Paździor A., Gałązka K., Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny. Ekspertyza na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w ramach projektu Kapitał intelektualny Lubelszczyzny

5 i kujawsko-pomorskim). Z kolei ocena potencjału innowacyjnego regionów w raporcie kohezyjnym 6, plasuje Lubelskie w kategorii słabych dyfuzorów, co oznacza niewielką zdolność do generowania innowacji. Oznacza to, że region jest zdolny w najlepszym razie do absorpcji nowych technologii wytwarzanych gdzie indziej i potrzebuje inwestycji w wykształcenie siły roboczej, infrastrukturę i jakość otoczenia biznesu. Wskaźnik potencjału innowacyjnego został w tym przypadku obliczony na podstawie danych obejmujących stronę podażową procesu innowacyjnego (np. wydatki na badania i rozwój) oraz możliwości absorpcji i dyfuzji innowacji (np. poziom wykształcenia i powiązań gospodarczych). Lubelskie, podobnie jak i pozostałe województwa Polski Wschodniej, w porównaniu z innymi regionami Unii Europejskiej, należy do grona regionów o najniższym poziomie innowacyjności. Spośród trzech grup czynników analizowanych na poziomie ogólnoeuropejskim, Lubelskie - podobnie jak większość polskich regionów, wypada stosunkowo dobrze jedynie w zakresie czynników umożliwiających rozwój innowacji (m. in. poziom wykształcenia mieszkańców, nakłady publiczne na B+R itp.). Gdy uwzględni się jednak wskaźniki opisujące działalność innowacyjną przedsiębiorstw (m.in. nakłady B+R sektora przedsiębiorstw, działalność innowacyjną MSP, liczbę patentów europejskich) oraz wyniki tej działalności (m.in. udział przedsiębiorstw wprowadzających nowe produkty i usługi, wartość sprzedaży tych produktów i usług, zatrudnienie w firmach zaawansowanych technologicznie), to województwo lubelskie, trafia do kategorii o najniższym poziomie innowacyjności w skali UE. Dlatego też z tego powodu, przeprowadzone podobne badania, realizowane na potrzeby raportu spójności 7 wskazują na konieczność zmiany kierunku polityki innowacyjnej we wszystkich regionach europejskich z polityki podażowej na popytową, stymulującą zapotrzebowanie na innowacje. Kategoria Pozycja w kraju Wartość wytworzonego w województwie PKB 10 Wartość PKB wg parytetu siły nabywczej na mieszkańca województwa 16 Wartość produkcji przemysłowej 12 Wartość produkcji przemysłowej w przeliczeniu na mieszkańca 16 Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tysięcy mieszkańców Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit., na podstawie: Komisja Europejska, 2010, Piąty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, DG Regio, Bruksela Komisja Europejska, 2010, Piąty raport na temat spójności op.cit. 5

6 Udział użytków rolnych w powierzchni ogólnej 1 Wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej 3 Produkcja owoców z krzewów i plantacji jagodowych 1 Udział przedsiębiorstw innowacyjnych, które wprowadziły innowacje 10 Udział przedsiębiorstw wdrażających innowacje nowe w skali rynku 13 Udział przedsiębiorstw wdrażających innowacje procesowe 4 Innowacyjność w sektorze usług 9 Udział produktów innowacyjnych w przychodach netto przedsiębiorstw przemysłowych 15 Udział produktów nowych w przychodach ze sprzedaży w eksporcie 15 6

7 Poziom współpracy w zakresie działalności innowacyjnej 7 Udział przedsiębiorstw w nakładach na B+R 15 Ilość jednostek B+R 9 Liczba studentów na 10 tysięcy mieszkańców 6 Współczynnik sukcesu w ubieganiu się o granty habilitacyjne 12 Współczynnik sukcesu w ubieganiu się o projekty własne 11 Współczynnik sukcesu w ubieganiu się o granty promotorskie 7 Współczynnik sukcesu rozwojowe w ubieganiu się o granty 4 Zatrudnienie w sektorze B+R 7 Rysunek 1. Pozycja rankingowa regionu lubelskiego w kraju w przykładowych kategoriach oceny potencjału gospodarczego i innowacyjności. 7

8 4. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze 8 Obszar województwa lubelskiego charakteryzuje się m.in. względnie niską stopą urbanizacji i niewielką liczbą ośrodków miejskich liczących około 100 tys. mieszkańców, które mogłyby pełnić funkcje biegunów wzrostu drugiego rzędu (jeżeli stolice województw określimy mianem biegunów pierwszego rzędu) 9. Województwo lubelskie zajmuje powierzchnię km 2. W jego skład wchodzą 4 podregiony (bialski, chełmsko-zamojski, lubelski i puławski), 20 powiatów, w ramach których wyróżnić można 4 miasta na prawach powiatu, 213 gmin, 41 miast i miejscowości wiejskich 10. Obszar ten zamieszkuje 2.159,8 tys. osób (tabela 1), co stanowi 5,7% ogółu mieszkańców Polski. Tabela 1. Liczba ludności i części składowe podregionów województwa lubelskiego 11. Większą część ludności Lubelszczyzny (53,5%) tworzą mieszkańcy wsi. Ludność obszarów miejskich stanowi 46,5%. Strukturę tę można określić mianem nietypowej, biorąc pod uwagę fakt, iż w całej Polsce odsetek mieszkańców miast kształtuje się na poziomie 61% 12,13. Procesy demograficzne w województwie lubelskim negatywnie wpływają na zdolność obszaru do wytwarzania innowacji. Do szczególnie istotnych problemów należy duża liczba osób w wieku przedi poprodukcyjnym charakterystyczna dla całego obszaru Polski Wschodniej oraz wysokie ujemne saldo migracji. Obszar województwa charakteryzuje się znaczącym niedoborem osób w wieku produkcyjnym zdolnych do generowania innowacji i wprowadzania ich na rynek. Słaby rozwój miast, szczególnie gospodarek o charakterze metropolitalnym, jest również czynnikiem wpływającym negatywnie na powstawanie i dyfuzję innowacji. Należy zwrócić uwagę, że osoby młode i osoby w wieku produkcyjnym wykazują większą skłonność do zakupu nowoczesnych i innowacyjnych produktów i usług, a ta grupa jest w regionie lubelskim mała chodzi tu szczególnie o grupę osób w wieku produkcyjnym, która oprócz skłonności do zakupu posiada zazwyczaj większe możliwości finansowe 14. Niski poziom dochodów i wydatków gospodarstw domowych sprawia z kolei, że koncentrują się one na zabezpieczeniu podstawowych potrzeb życiowych, a jako konsumenci nie są otwarci na zakup innowacyjnych i nowoczesnych rozwiązań. Popyt na produkty i usługi innowacyjne, które charakteryzują się wyższą wartością dodaną i w związku z tym wyższą ceną, na Lubelszczyźnie, podobnie jak w innych województwach Polski Wschodniej jest niski, a rynek nie generuje potrzeb w tym zakresie. Dodatkowym czynnikiem negatywnym jest tutaj wskaźnik zagrożenia ubóstwem, który w województwach Polski Wschodniej waha się od nieco poniżej 20% ogółu gospodarstw Kompleksowa diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Województwa Lubelskiego, obejmująca między innymi położenie, przestrzeń i jej atrakcyjność, gospodarkę, społeczeństwo i zasoby ludzkie oraz infrastrukturę, została opracowana w 2012 roku przez Departament Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego na potrzeby SRWL, dlatego też w niniejszym dokumencie zagadnienia te zostały potraktowane marginalnie. Gajewski P., Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku GUS, Informacje o województwie, Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010, Główny Urząd Statystyczny (stan z r.). Sytuacja społeczno-ekonomiczna województwa lubelskiego , Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa Obliczenia na podstawie: GUS, Informacje o województwie, Rocznik statystyczny województwa lubelskiego 2010, Główny Urząd Statystyczny (stan z r.). Paździor A., Obszary koniunktury gospodarczej w regionie lubelskim. Ekspertyza na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w ramach realizacji projektu Kapitał intelektualny Lubelszczyzny Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. 8

9 domowych w województwie podkarpackim do ponad 25% w województwie lubelskim. Oznacza to, że w przypadku regionu lubelskiego aż ¼ gospodarstw domowych ze względów materialnych nie może być traktowana jako potencjalni konsumenci produktów i usług innowacyjnych. W ocenie ekspertów, w sytuacji niskiego materialnego poziomu życia, nie należy oczekiwać, że stymulowanie strony podażowej procesów innowacyjnych pozytywnie wpłynie na poziom innowacyjności, chyba że będzie on dotyczył sprzedaży produktów i usług poza granice regionu. Taka sytuacja wymaga jednak wysokiej konkurencyjności cenowej i jakościowej tych produktów, co może być trudne do osiągnięcia. Istotne zatem jest zidentyfikowanie tzw. smart specialisations regionu lubelskiego, gwarantujących przewagę konkurencyjną Lubelszczyzny na rynku krajowym i w eksporcie. Dla długoterminowej poprawy popytu na innowacje w województwie takim, jak Lubelskie niezbędne są też działania nie tylko proinnowacyjne, ale również wpływające na poziom rozwoju społecznogospodarczego 15. W opracowaniu przygotowanym na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno gospodarczego Polski Wschodniej do roku , w konkluzji stwierdza się między innymi, że województwo lubelskie charakteryzuje: bardzo zła sytuacja demograficzna, niski poziom przedsiębiorczości, dość duża liczba studentów, ale wysoki udział w ich ogólnej liczbie studentów nauk humanistycznych i społecznych, średni poziom HRST (ang. Human Resources for Science and Technology) zasoby ludzkie w sektorze naukowym i technicznym, bardzo niski poziom dochodów i wydatków ludności, bardzo niski wskaźnik urbanizacji, wysoka stopa bezrobocia, niska aktywność zawodowa, średni wskaźnik zaufania społecznego oraz niski (ale 3. w kraju) poziom więzi społecznych, ogólny średni poziom rozwoju kapitału społecznego. W 2009 roku wartość wytworzonego w województwie lubelskim PKB wyniosła mln zł, co dało województwu 10 miejsce w Polsce. Tym samym udział województwa w tworzeniu krajowego PKB wyniósł 3,8% i spadł z 3,9% w roku Od 2005r. dynamika wzrostu PKB w województwie była generalnie niższa niż średnio w kraju o ok. 1,4 pkt proc. W sposób szczególny widać to w 2009 roku. W wyniku spowolnienia gospodarczego PKB Polski wzrósł w stosunku do 2008 roku jedynie o 1,7%. Dodatnią dynamikę zanotowało w tym czasie 12 województw wśród których największą pomorskie- 3,9% oraz mazowieckie 3,3%, natomiast lubelskie wraz z województwami kujawsko pomorskim, świętokrzyskim oraz opolskim znalazło się wśród regionów, które w 2009 roku wytworzyły mniejszą wartość realną produktów i usług niż rok wcześniej. W 2009 roku wartość PKB (wg parytetu siły nabywczej) na mieszkańca województwa lubelskiego wyniosła Euro co stanowiło 67,1% średniej dla Polski i tylko ok. 41% średniej unijnej (w roku 2004 wskaźnik ten wynosił odpowiednio 69 i 35%). Lokowało to region na ostatniej pozycji w kraju. Według Indeksu Regionalnej Konkurencyjności, gdzie poziom rozwoju mierzony jest m. in. wartością PKB województwo lubelskie zajmuje 214 miejsce wśród 268 europejskich regionów Tamże. Tamże. UMWL, Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Województwa Lubelskiego. Departament Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Lublin

10 Rysunek 2. WDB w województwie lubelskim wg sekcji PKD 2007 w 2009 r. 18 Województwo lubelskie należy do regionów o najniższym poziomie uprzemysłowienia. Największy udział w WDB w województwie wg sekcji PKD w 2009 roku miało rolnictwo (rys. 2). Udział województwa w krajowej produkcji przemysłowej w 2010 roku wyniósł niespełna 2,5% i w porównaniu z rokiem 2005 (2,59%) wykazuje tendencję spadkową. Pod względem wartości produkcji przemysłowej województwo plasuje się na 12 pozycji w kraju, zaś w przeliczeniu na mieszkańca zajmuje ostatnie miejsce. W 2010 roku w przemyśle zatrudnionych było ponad 103 tys. osób, tj. o ponad 5 tys. mniej niż w roku Wartość produkcji sprzedanej przemysłu na 1 zatrudnionego w województwie wyniosła 236 tys. zł., co stanowi 69% średniej w kraju. Największe znaczenie dla regionu odgrywa przemysł spożywczy, który skupia ponad 25% wszystkich zatrudnionych w przemyśle i wytwarza prawie 24% produkcji sprzedanej ogółem. W strukturze produkcji przemysłowej duże znaczenie posiadają ponadto inne gałęzie, takie jak: produkcja napojów (5,3% wartości sprzedanej), produkcja mebli oraz wyrobów z metali (po 4,7%). Niższą niż w kraju wartość produkcji sprzedanej w przemyśle notują przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 1000 pracowników (ponad 36% przy 39% w kraju). Podmioty małe i średnie charakteryzowały się z kolei wyższą wartością produkcji sprzedanej (łącznie 41% przy 36% w kraju) UMWL, Ekokomponent dla województwa lubelskiego. Opracowanie Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie, Lublin 2012, na podstawie Bank Danych Lokalnych, GUS. UMWL, Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Województwa Lubelskiego op.cit. 10

11 Rysunek 3. Struktura zatrudnienia w województwie lubelskim wg sekcji PKD 2007 w 2010 r. 20 Analiza struktury zatrudnienia w województwie lubelskim (rys. 3) potwierdza rolniczy charakter regionu. Z uwagi na te właśnie uwarunkowania oraz wynikającą z nich dostępność surowców niezbędnych do rozwoju branży przetwórstwa owocowo-warzywnego, przetwórstwo rolnospożywcze stanowi jedną z podstawowych gałęzi przemysłu. Produkcja sprzedana artykułów spożywczych na Lubelszczyźnie ukształtowała się w 2010 roku na poziomie 5 303,2 mln zł, co stanowiło 23,4% ogółu produkcji sprzedanej w regionie. Według REGON w 2010 roku w województwie lubelskim zarejestrowanych było 1545 przedsiębiorstw zajmujących się produkcją artykułów spożywczych. Na terenie województwa lubelskiego funkcjonują przedsiębiorstwa z wszystkich kluczowych branż przemysłu rolno spożywczego 21. Strukturę tych przedsiębiorstw przedstawia poniższy wykres (rys. 4). Rysunek 4. Struktura firm przemysłu artykułów spożywczych w województwie lubelskim (stan na ) UMWL, Ekokomponent dla województwa lubelskiego op.cit. Tamże. Tamże. 11

12 Prezentowane powyżej dane z roku 2010 znajdują również potwierdzenie w wynikach analizy aktualnej sytuacji gospodarczej województwa lubelskiego 23, z których wynika między innymi, że produkcja sprzedana przemysłu za I kw r. wyniosła 7 402,8 mln zł i była wyższa o 9,3%, w stosunku do analogicznego okresu ub. r., w tym w sekcji przetwórstwo przemysłowe zanotowano wzrost o 10,7%. W I kwartale 2012 r. największy udział w sekcji przetwórstwo przemysłowe w regionie posiadały działy: produkcja artykułów spożywczych 22,4%, produkcja napojów 5,0%, produkcja wyrobów z metali 5,0%. Przychody ze sprzedaży w dziale produkcja artykułów spożywczych w I kw r. zmniejszyły się o 0,7% w stosunku do I kw r. Wyższe przychody ze sprzedaży w analogicznym okresie osiągnięto m. in. w dziale produkcja wyrobów z metali (wzrost o 55,5%) oraz produkcja napojów (wzrost o 22,3%). Niższe niż w marcu 2011 r. przychody ze sprzedaży wystąpiły w 13 (spośród 30), a wyższe w 17 działach przemysłu. Uwzględniając działy o znaczącym udziale w produkcji sprzedanej przemysłu największy spadek nastąpił w produkcji papieru i wyrobów z papieru (o 24,5%) oraz wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych (o 11,0%). Największy wzrost w stosunku do marca 2011 r. nastąpił w poligrafii i reprodukcji zapisanych nośników informacji (o ponad 150%), produkcji wyrobów farmaceutycznych, skór i wyrobów ze skóry oraz urządzeń elektrycznych (o ponad 60,0%). W dziale produkcja wyrobów z metali w I kw r. przychody ze sprzedaży osiągnęły dynamikę 121,7% w stosunku do analogicznego okresu ubiegłego roku. W dziale produkcja artykułów spożywczych na koniec I kw r. zarejestrowanych było ok. 200 podmiotów zajmujących się przetwórstwem mięsa, ok. 90 wytwarzających wyroby mleczarskie oraz ok. 180 przetwarzających owoce i warzywa. Przedsiębiorstwa działu produkcja napojów w I kw r. osiągnęły przychody ze sprzedaży wyższe o 22,3% od przychodów ubiegłego roku. Wyższe przychody ze sprzedaży potwierdza między innymi Nałęczów Zdrój Sp. z o.o., producent wody mineralnej Cisowianka (ok. 7% udziału w krajowym rynku sprzedaży wody mineralnej). Od 2009 r. Spółka zainwestowała w nowe linie produkcyjne ponad 100 mln zł, w tym 10 mln zł w 2012 r. w linię do produkcji wody w puszce. Lubelszczyzna jest regionem typowo rolniczym, o czym świadczy duża powierzchnia użytków rolnych oraz najwyższy w Polsce ich udział w powierzchni ogólnej. Region posiada znaczący udział dobrej jakości gleby do produkcji rolniczej, co powoduje, że przeważają uprawy intensywne (pszenica, jęczmień, buraki cukrowe, rośliny strączkowe). Potencjał ten jest znacznie korzystniejszy w porównaniu do średnich wartości w Polsce. Według skali IUNG w Puławach 24, wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w województwie lubelskim wyniósł 74,1 pkt. (w kraju 66,6 pkt.) i jest jednym z najwyższych w Polsce (po województwach opolskim i dolnośląskim). Województwo jest jednym z największych w kraju producentów zbóż, warzyw gruntowych, owoców z drzew oraz owoców z krzewów i plantacji jagodowych. W porównaniu do 2003 r., województwo lubelskie utrzymało na zbliżonym poziomie udział w krajowej produkcji zbóż, natomiast zmniejszył się udział produkcji buraków cukrowych i ziemniaków. Na przestrzeni ostatnich 8 lat wzmocniona została, mierzona udziałem w produkcji krajowej, specjalizacja w uprawach owoców z drzew oraz owoców z krzewów i plantacji jagodowych, w których Lubelszczyzna posiada pozycję dominującą. 25 Pod względem produkcji owoców z krzewów i plantacji jagodowych region lubelski zajmował pierwsze miejsce w kraju w 2011 roku, a ich zbiory stanowiły 51,6% zbiorów krajowych. Zbiory ziemniaków, pszenicy, owoców z drzew oraz warzyw gruntowych stanowiły odpowiednio 9,6%, 11,6%, 17,3% i 11,1% zbiorów krajowych. W latach struktura towarowej produkcji rolniczej zmieniła się na korzyść produkcji roślinnej (54% w roku 2010 przy 45% w 2005) NBP, Sytuacja gospodarcza województwa lubelskiego. Analiza NBP Odział Okręgowy Lublin, Lublin Krasowicz St., Oleszek W., Horabik J., Dębicki R., Jankowiak J., Stuczyński T., Jadczyszyn J., Racjonalne gospodarowanie środowiskiem glebowym Polski. Polish Journal of Agronomy, 2011, 7, GUS, Rolnictwo w województwie lubelskim w 2011r., Główny Urząd Statystyczny, UMWL, Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Województwa Lubelskiego op.cit. 12

13 Lubelszczyzna to region o średnim poziomie rozwoju potencjału innowacyjnego, zakwalifikowany do grupy województw pogłębiających opóźnienie i tracących dystans. Lubelskie to słaby dyfuzor o niewielkiej zdolności do generowania innowacji, jednak jest to region posiadający zasoby umożliwiające rozwój o charakterze innowacyjnym. Konieczna jest jednak zmiana kierunku polityki innowacyjnej regionu z podażowej na popytową, stymulującą zapotrzebowanie na innowacje. Obszar województwa charakteryzuje niedobór osób w wieku produkcyjnym zdolnych do generowania innowacji i wprowadzania ich na rynek. Niski poziom dochodów i wydatków gospodarstw domowych nie generuje popytu na produkty i usługi innowacyjne. Istotne jest zidentyfikowanie specjalizacji regionu, gwarantującej przewagę konkurencyjną wytwarzanych w regionie produktów i usług na rynku krajowym i w eksporcie. Największe znaczenie dla regionu ma przemysł spożywczy, skupiający 25% wszystkich zatrudnionych w przemyśle i wytwarzający prawie 24% produkcji sprzedanej. 13

14 5. Potencjał innowacyjny przedsiębiorstw regionu lubelskiego 5.1. Specyfika i zakres działalności innowacyjnej Innowacyjność przedsiębiorstwa można zdefiniować jako zdolność do efektywnego wprowadzania nowych bądź ulepszonych produktów, procesów, technologii, metod organizacji procesów produkcyjnych etc. Działalność innowacyjna prowadzona przez przedsiębiorstwo jest niezwykle złożonym procesem, a innowacje są traktowane jako jedno z podstawowych narzędzi stymulujących rozwój przedsiębiorstwa. Dzięki nim przedsiębiorstwo może reagować na potrzeby rynku, a czasem wręcz potrzeby te umiejętnie kreować. Innowacje stanowią również niezwykle ważny element walki konkurencyjnej. Pozwalają realizować strategie kosztowe, ponieważ umożliwiają uzyskanie efektów oszczędnościowych. Są również skutecznym narzędziem w strategii dywersyfikacji innowacje umożliwiają zróżnicowanie oferty rynkowej i dają możliwość zajęcia pozycji lidera rynkowego. Przedsiębiorstwo określa się mianem innowacyjnego wówczas, gdy jego działalność charakteryzuje występowanie zbioru następujących cech 27 : prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe, przeznacza na działalność B+R relatywnie wysokie środki finansowe, systematycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo-techniczne, stale wprowadza na rynek innowacje, w wolumenie produkcji przedsiębiorstwa relatywnie duży udział posiadają nowe produkty i technologie, posiada zdolność nie tylko do tworzenia innowacji, ale także do ich wdrażania, posiada wysoki stopień zdolności do adaptacji innowacji ze źródeł zewnętrznych. Zakres działań innowacyjnych prowadzonych przez przedsiębiorstwo może być sklasyfikowany poprzez rodzaj wdrażanych innowacji. Do podstawowych rodzajów innowacji zalicza się 28,29 : innowacje produktowe, czyli innowacje polegające na wdrażaniu na rynek nowych lub ulepszonych produktów; innowacje procesowe, które dotyczą zmian w metodach produkcji i dystrybucji, obejmujące swoim zasięgiem wszelkie zmiany w technikach, wyposażeniu i oprogramowaniu (np. komputeryzacja przedsiębiorstwa czy automatyzacja procesów produkcyjnych w przedsiębiorstwie); innowacje organizacyjne, czyli wszelkie udoskonalenia w organizacji samego przedsiębiorstwa lub działań składających się na funkcje jakie realizuje w swojej działalności; innowacje marketingowe, czyli modyfikacje w zakresie strategii cenowej, promocji, opakowań, sprzedaży itp. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw prowadzona jest z reguły w celu 30,31 : zwiększenia asortymentu wyrobów lub usług, zastąpienia przestarzałych produktów lub procesów, Świeczewska I. i inni, Aktualny i przyszły profil gospodarczy województwa lubelskiego. ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o., Kutno Tamże.. GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach Informacje i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Tamże. Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. 14

15 wejścia na nowe rynki lub zwiększenia udziału w rynku, poprawy jakości wyrobów lub usług, poprawy elastyczności produkcji i zwiększenia produktywności, zwiększenia zdolności produkcyjnych dla wyrobów lub usług, obniżki osobowych kosztów pracy na jednostkę produktu, obniżki materiałochłonności i energochłonności na jednostkę produktu, zmniejszenia szkodliwości dla środowiska, poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników. Cele te mają przede wszystkim związek z podniesieniem konkurencyjności przedsiębiorstwa, zwiększeniem jego udziału w rynku i poprawą efektywności produkcji. Są również przedsiębiorstwa, które wdrążają innowacje chcąc osiągnąć jednocześnie kilka różnych celów, np. zwiększają asortyment i poprawiają jakość wyrobów zakładając, że pozwoli im to wejść na nowe rynki. W Polsce najważniejszym celem wdrażania innowacji jest zwiększenie asortymentu wyrobów (51,5%) oraz poprawa ich jakości (50,3%). Prawie 44% aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw przemysłowych w kraju wskazuje, że istotnym celem jest wejście na nowe rynki. Obniżkę osobowych kosztów pracy za istotny cel innowacji uznaje w kraju zaledwie 24,5%, a obniżenie materiałochłonności i energochłonności oraz zmniejszenie szkodliwości dla środowiska około 26% przedsiębiorstw Charakterystyka sektora przedsiębiorstw Zaangażowanie sektora przedsiębiorstw regionu lubelskiego w tworzenie WDB jest niższe od średniej krajowej. Średnio w Polsce przedsiębiorstwa wypracowują niemal połowę WDB, podczas gdy w województwie lubelskim wkład ten nie przekracza 40%. Jednocześnie województwo lubelskie należy do regionów o najniższym poziomie uprzemysłowienia. Jak wspomniano wcześniej, udział województwa w krajowej produkcji przemysłowej w 2010 roku wyniósł niespełna 2,5% i w porównaniu z rokiem 2005 (2,59%) wykazuje tendencję spadkową 33. Ogólnie niski poziom rozwoju sektora przemysłowego można tłumaczyć z jednej strony słabym popytem wewnętrznym, a z drugiej słabo wykształconymi szlakami transportowymi, które obniżają atrakcyjność regionu dla inwestycji sektora bazowego, opartego na zaspakajaniu popytu zewnętrznego. W 2010 r. w województwie lubelskim działało poniżej 80 firm na 1 tys. mieszkańców. W tym samym czasie w woj. zachodniopomorskim i mazowieckim funkcjonowało 130 przedsiębiorstw na 1 tys. mieszkańców 34. W skali całego kraju mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa generowały w 2009 r. 57,6% wszystkich przychodów, czyli o ponad 3 pkt. proc. mniej niż w 2005 r. Można jednocześnie zauważyć, że w województwach makroregionu wschodniego udział ten był w 2009 r. wyższy od przeciętnego. Szczególnie istotny był sektor MŚP dla województwa lubelskiego, gdzie generował 71,2% przychodów. Warto też zwrócić uwagę na dynamikę zmian. W latach w województwie lubelskim analizowane udziały zwiększają się we wszystkich segmentach sektora MŚP. Przy czym to mikroprzedsiębiorstwa charakteryzują się najwyższym stopniem elastyczności i zdolności do adaptowania się do nowych warunków. Z kolei waga średnich firm związana jest między innymi z ich większym potencjałem do prowadzenia działalności innowacyjnej, której koszty są najczęściej trudne do udźwignięcia przez firmy małe, a zwłaszcza przez mikroprzedsiębiorstwa. Średnie firmy mają też na ogół łatwiejszy dostęp do kapitału, w tym do kredytu bankowego. Z drugiej strony, większe Tamże. UMWL, Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej Województwa Lubelskiego op.cit. Gajewski P., Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej op.cit. 15

16 nasycenie małymi firmami wytwarza atmosferę przedsiębiorczości, która sprzyja powstawaniu kolejnych podmiotów, a także prowadzi do nasilenia aktywności badawczo-rozwojowej 35. W województwie lubelskim większość przedsiębiorstw zaliczana jest do branży średniej i niskiej techniki. Najważniejsza na Lubelszczyźnie i w całej Polsce Wschodniej branża wysokiej techniki to branża lotnicza, której główni producenci obecni są w Świdniku, Rzeszowie, Mielcu i Krośnie. Na drugim miejscu w ujęciu makroregionalnym plasuje się produkcja farmaceutyków. Najbardziej znacząca jest ona w województwie podkarpackim, gdzie reprezentowana jest przez dużych i średnich wytwórców, a także w województwie lubelskim, gdzie przeważają podmioty średniej wielkości. Wśród branż średnio-wysokiej techniki w województwach Polski Wschodniej największe znaczenie mają producenci maszyn i urządzeń, pojazdów samochodowych, urządzeń elektrycznych oraz chemikaliów i wyrobów chemicznych. Produkcja maszyn i urządzeń obecna jest we wszystkich 5 regionach, ale największą rolę odgrywa w zatrudnieniu i produkcji sprzedanej w województwach lubelskim i podkarpackim 36. Jednym z najsilniejszych skupisk gospodarczych w regionie jest przemysł spożywczy, skoncentrowany w obszarze przetwórstwa rolno-spożywczego, w tym: przetwórcy warzyw i owoców, przetwórcy zbóż, a także cukrownie, mleczarnie, gorzelnie, browary i przedsiębiorstwa produkujące wyroby mięsne. Potencjał lubelskiej branży spożywczej przyciągnął już do regionu wielu zagranicznych inwestorów. W regionie działa także kilku dużych i znaczących podmiotów w takich branżach, jak: meblarska, handlowa, chemiczna, czy surowcowo-paliwowa Działalność innowacyjna firm regionu lubelskiego W latach działalność innowacyjną w skali całego kraju prowadziło około 16,9% przedsiębiorstw przemysłowych i 12,6% przedsiębiorstw działających w sektorze usługowym. Przeciętne nakłady inwestycyjne w obu sektorach były zbliżone i wynosiły nieco ponad 4,6 mln zł. W województwie lubelskim, podobnie jak i w podkarpackim oraz podlaskim, odsetek firm przemysłowych zaangażowanych w działalność inwestycyjną był wyższy niż średnio w Polsce (lubelskie 18%, podkarpackie 18,7%, podlaskie 18,4%). Jednocześnie niższe były przeciętne nakłady ponoszone przez firmy przemysłowe. Kształtowały się one między 4,2 mln zł w województwie lubelskim (najwięcej wśród regionów Polski Wschodniej), do 1,85 mln zł w woj. warmińsko-mazurskim. Jeszcze większy dystans dzieli od średniej krajowej aktywność inwestycyjna firm z sektora usług. Na Lubelszczyźnie odsetek przedsiębiorstw usługowych prowadzących działalność inwestycyjną nie przekroczył 10% (wyniósł 8,2%). Województwo lubelskie, gdzie przeciętne nakłady ponoszone przez firmy usługowe osiągnęły ponad 1,6 mln zł, wyróżniało się wprawdzie na tle makroregionu wschodniego, ale jednak wciąż poziom nakładów tych podmiotów to tylko około 35% średniej krajowej. Działalność innowacyjną prowadzą relatywnie nieliczne firmy przemysłowe, natomiast w dużo mniejszym zakresie usługowe. Wciąż niewielkie jest też zaangażowanie MŚP z Lubelszczyzny w działalność eksportowo-importową. Tym samym nie są wykorzystywane szanse związane z zaspokajaniem popytu zewnętrznego. Względnie niewielka otwartość na świat przejawia się też w szczątkowej obecności kapitału zagranicznego. Region lubelski, jak i makroregion Polski Wschodniej wyróżnia się stagnacją w rotacji liczby przedsiębiorstw. Oznacza to, że z jednej strony mało przedsiębiorstw zostaje wyrejestrowanych, ale niewiele także powstaje. Wyraźnie także widać ciążenie nowo rejestrowanych przedsiębiorstw ku rolnictwu. Jednocześnie bardzo mało nowych podmiotów podejmuje działalność w obrębie nowoczesnych usług i działalności innowacyjnej 38, Tamże. Domański B. i inni, Znaczenie przemysłu dla inteligentnego i trwałego rozwoju regionu Polski Wschodniej oraz podejmowanych działań dotyczących jego restrukturyzacji i modernizacji. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku PARP, Klastry w województwie lubelskim. PARP, Warszawa 2012 za Pięćsetka Polityki ranking największych polskich firm, materiały źródłowe czasopisma Polityka: Gajewski P., Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej op.cit. Lulek A., Innowacyjność a zróżnicowany rozwój obszarów województwa zachodniopomorskiego na podstawie analizy rozwoju terenów nadmorskich, w: Rozwój lokalny i regionalny, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań

17 Z analizy innowacyjności gospodarek województw Polski Wschodniej wykonanej na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno gospodarczego Polski Wschodniej do roku wynika, że w województwie lubelskim w 2010 r. działało w przemyśle 3,8% przedsiębiorstw innowacyjnych Polski, a w usługach odpowiednio 3,3% przedsiębiorstw. W 2010 r. 6,1% przedsiębiorstw przemysłowych wdrożyło nowe innowacje produktowe w skali rynku, a aż 14,2% przedsiębiorstw innowacje procesowe. Z przedsiębiorstw sektora usług w analizowanym roku nowe lub istotnie ulepszone produkty w skali rynku wdrożyło 4,4%, natomiast innowacje procesowe aż 9,2%. Można dodać, że innowacje organizacyjne w województwie w okresie w przemyśle wdrożyło 6,7%, a innowacje marketingowe 5,1% przedsiębiorstw. W usługach innowacje organizacyjne wdrożyło 4,7%, natomiast marketingowe 7,7% przedsiębiorstw. Wskaźniki te oprócz innowacji procesowych w przemyśle były niższe niż średnio w kraju, albo (produkty nowe w skali rynku w przedsiębiorstwach usługowych) zbliżone do średniej. Z przeprowadzonej analizy wynika ponadto, że najważniejszym celem innowacji dla przedsiębiorstw przemysłowych jest w województwie lubelskim poprawa jakości wyrobów (aż 51% firm wskazuje to jako cel istotny). Dla przedsiębiorstw przemysłowych drugim w kolejności celem innowacji jest zwiększenie asortymentu wyrobów, ale ma to mniejsze znaczenie niż średnio w kraju. Za ważny cel innowacji aż 43% przedsiębiorstw uznaje zwiększenie zdolności produkcyjnych (o 6 pp więcej niż średnio w Polsce). Większe niż średnio w Polsce znaczenie mają cele środowiskowe oraz bezpieczeństwo pracy. Znacząco zmniejszał się za to zakres współpracy przedsiębiorstw przemysłowych w zakresie działalności innowacyjnej. W 2010 r. zaledwie 6% innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych regionu współpracowało ze sobą przy wdrażaniu innowacji. Niestety bardzo niska była również współpraca innowacyjna przedsiębiorstw małych, a mimo zmniejszania się w kolejnych latach większe znaczenie miała ona w grupie przedsiębiorstw średnich (zatrudniających od osób). Trudno interpretować procentowe udziały dużych przedsiębiorstw współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej wobec ich małej liczby w województwie. Najważniejszą barierą procesów innowacyjnych jest brak własnych środków finansowych (38,5% przedsiębiorstw wskazuje to jako barierę istotną; w 2010 r. było to o ponad 7 pp więcej niż średnio w kraju, a województwo wśród wskazań tej bariery zajmowało pierwsze miejsce w Polsce). Druga pod względem ważności barierą były zbyt wysokie koszty innowacji (37,3% wskazań w liczbie przedsiębiorstw ankietowanych). Dopiero na trzecim miejscu przedsiębiorcy wskazali brak zewnętrznych środków finansowych (29,9%). Mniejszy jest udział firm wskazujących na czynniki ekonomiczne wśród barier innowacji w sektorze usług. (w usługach uważa się za najważniejszą barierę wysokie koszty innowacji). Duża część przedsiębiorstw województwa uznaje za wysoką barierę czynniki rynkowe (w sektorze przemysłu 24,2% firm uznaje, że jest to dominacja jednego przedsiębiorstwa na rynku, a aż 25,8% niepewność popytu). Znaczenie czynników rynkowych nie jest aż tak duże w usługach. Można jeszcze zauważyć, że wyraźnie wyżej niż średnio w Polsce ocenia się w województwie lubelskim bariery związane z wiedzą i co ważniejsze najistotniejsza wśród nich jest trudność w znalezieniu partnerów do współpracy. Więcej niż średnio w kraju za istotne bariery innowacji w województwie uznaje się także brak wykwalifikowanego personelu, a także brak informacji na temat rynków. Podobne uwagi można też odnieść do sektora usług. Zróżnicowanie wewnętrzne województwa lubelskiego jest znaczne. Najwięcej przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie w przemyśle i w usługach występuje w Lublinie i w podregionie lubelskim. Analiza w powiatach jest jednak mało wiarygodna. Według danych GUS największy jest udział aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw w powiecie opolskim, parczewskim i krasnostawskim, a największy udział przedsiębiorstw wdrażających innowacje występuje w powiecie opolskim, chełmskim i parczewskim. W przemyśle różnice między podregionami województwa według udziału przedsiębiorstw wdrażających innowacje produktowe były bardzo duże, najwyższy udział występował w podregionie lubelskim, a najniższy w chełmsko-zamojskim (różnica wyniosła aż 6 pp). Podobnie duże różnice wystąpiły w innowacjach procesowych i miały podobny rozkład przestrzenny. Zróżnicowanie między podregionami w innowacyjności przedsiębiorstw usługowych było większe w zakresie innowacji procesowych niż produktowych. Nie ujawnia się w skali podregionów przewaga podregionu lubelskiego. Pod względem udziału przedsiębiorstw innowacyjnych, które wprowadziły 40 Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. 17

18 innowacje w 2010 roku województwo zajmowało 10. pozycję w kraju, a pod względem udziału przedsiębiorstw wdrażających innowacje nowe w skali rynku niestety aż 13. pozycję. Wyraźnie wyższy był poziom innowacji procesowych w przemyśle - pod względem udziału takich przedsiębiorstw woj. lubelskie zajmowało 4. pozycję w Polsce. Zdecydowanie niższe pozycje dotyczyły innowacyjności w sektorze usług (9. pozycja). Pod względem poziomu współpracy w zakresie działalności innowacyjnej lubelskie to pozycja 7., ale w grupie przedsiębiorstw średniej wielkości 5. pozycja w kraju. Zakres współpracy jest więc stosunkowo słaby, a poziom innowacyjności mierzony tradycyjnymi wskaźnikami procentowymi niski 41. Tabela 2. Przedsiębiorstwa przemysłowe i usługowe prowadzące działalność innowacyjną w makroregionie wschodnim w okresie Wyszczególnienie Udział przedsiębiorstw, które ponosiły nakłady na działalność innowacyjną w % ogółu przedsiębiorstw Nakłady przypadające na jedno przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tyś zł Polska Przemysłowe 16, ,1 Usługowe 12, ,5 Lubelskie Przemysłowe 18, ,2 Usługowe 8, ,4 Podkarpackie Przemysłowe 18, Usługowe 10,2 966,9 Podlaskie Przemysłowe 18, ,4 Usługowe 7,9 610,5 Świętokrzyskie Przemysłowe 16, ,8 Usługowe 9,7 458,4 Warmińsko-mazurskie Przemysłowe 14, ,8 Usługowe 10,0 426,1 Tabela 3. Innowacyjność przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce Wschodniej na tle kraju 43. Województwo Przedsiębiorstwa przemysłowe Udział przychodów netto ze sprzedaży innowacyjne produktów innowacyjnych które poniosły nakłady na działalność innowacyjną które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej Suma odchyleń od średniej krajowe Średnia odchylenia od średniej krajowej w latach (w pp.) Pomorskie 1,3-1,5 0,5 18,1 18,4 Podkarpackie 5,0 3,0 4,4 1,0 13,4 Śląskie 5,1 3,3 4,2-0,5 12,1 Mazowieckie 1,9 1,9 3,2 2,0 9,0 Małopolskie 0,6 0,7-0,2-0,7 0,3 Opolskie 1,3 2,3 2,0-5,5 0,0 Dolnośląskie 1,1 1,0 0,8-4,2-1,2 Podlaskie 1,6 0,2 1,4-4,8-1, Tamże. GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw op.cit. Dej M. i inni, Znaczenie przemysłu dla inteligentnego i trwałego rozwoju regionu Polski Wschodniej oraz podejmowanych działań dotyczących jego restrukturyzacji i modernizacji. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego na potrzeby aktualizacji Strategii rozwoju społeczno gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Kraków

19 Warmińsko-mazurskie -0,7-2,6 1,0 0,1-2,1 Lubelskie 1,2 0,6 1,1-5,6-2,8 Świętokrzyskie -1,1 0,1-0,3-4,4-5,8 Kujawsko-pomorskie -2,5-1,4-2,4-0,7-7,0 Wielkopolskie -2,4-1,9-2,9-3,0-10,2 Lubuskie -4,7-3,0-6,2-2,8-16,7 Łódzkie -6,5-2,9-5,1-4,3-18,8 Zachodniopomorskie -5,7-3,8-5,1-5,9-20,5 Z analiz GUS (tabela 2, rysunek 5) wynikają nieco bardziej optymistyczne wnioski. W latach w województwie lubelskim 18% firm przemysłowych oraz 8,2% usługowych prowadziło działalność innowacyjną. W latach nastąpił również nieznaczny wzrost udziału procentowego przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie. Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko-mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnosląskie 12,1 16,4 13,1 17,1 9,2 19,4 11,6 16,9 13,3 21,1 14,2 16,4 9,2 18,2 14,9 21,8 15,2 20,3 16,3 18,4 13,1 17,3 10,7 14,2 11, ,3 19, , , Przedsiębiorstwa usługowe Przedsiębiorstwa przemysłowe Rysunek 5. Przedsiębiorstwa aktywne innowacyjnie w latach w % ogółu przedsiębiorstw według województw 44. W tym okresie 19,1% przedsiębiorstw przemysłowych prowadziło działalność innowacyjną, a w grupie przedsiębiorstw usługowych było ich 12,3% (w tym przypadku wzrost o niemal ¼). Wyższe wartości analizowanych wskaźników w danych GUS wynikają z faktu pomijania w zestawieniach firm małych i mikroprzedsiębiorstw. Szczegółowe badania aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw regionu lubelskiego zostały przeprowadzone w ramach Projektu Systemowego Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny Dobór próby przedsiębiorstw do badania był losowy, o wysokim stopniu reprezentatywności grupy liczącej 650 firm z terenu województwa lubelskiego. Kryterium doboru próby był odsetek firm GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw op.cit. Świdzińska A., Analiza istniejącej infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji. Ekspertyza na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w ramach projektu Kapitał intelektualny Lubelszczyzny

20 zarejestrowanych w danym powiecie, z uwzględnieniem podziału na przedsiębiorstwa małe (zatrudniające od 10 do 49 pracowników), średnie ( pracowników) oraz duże (powyżej 250 pracowników), przy zachowaniu proporcji charakterystycznych dla każdego powiatu. Badaniami z zastosowaniem standaryzowanego kwestionariusza wywiadu objęto 55 firm dużych, 199 średnich i 396 małych, zajmujących się najczęściej działalnością usługową (247), rzadziej produkcyjną (174) lub handlową (154). W badaniu nie uwzględniono mikroprzedsiębiorstw. Analiza materiału empirycznego, pozwala między innymi na udzielenie odpowiedzi na pytanie o aktualny stan i zakres wdrażania innowacji na terenie Lubelszczyzny. Z przeprowadzonych analiz wynika, że blisko 77% badanych firm podejmuje działania związane z podnoszeniem kwalifikacji przez pracowników. Są to głównie kursy, szkolenia lub studia podyplomowe (36,6%) oraz organizuje szkolenia wewnętrzne (34,1%). Przez ostatnie 12 miesięcy w momencie prowadzenia badań (2011), pracownicy 73% z nich brali udział w szkoleniach ukierunkowanych na rozwój i/lub wdrożenie nowych produktów, procesów czy rozwiązań organizacyjnych. Należy jednak wziąć w tym kontekście pod uwagę fakt, że tylko 31,1% badanych jednostek w ciągu ostatniego roku wdrożyło innowacje. Większość podmiotów gospodarczych jak wynika z ekspertyzy skupia się głównie na umocnieniu bądź utrzymaniu firmy na rynku (21,1%) takie wskazania są procentowo wyższe wśród małych przedsiębiorstw. Motywacją do działania o charakterze innowacyjnym jest również zdobycie nowych rynków zbytu takie deklaracje są najwyższe procentowo wśród przedsiębiorstw średniej wielkości (18,7%). Niewielki odsetek wprowadza na rynek nowe wyroby czy usługi, bo tylko 8,9% i są to w większości duże firmy (12,2%). Wśród wdrożonych form innowacji przez badane przedsiębiorstwa warto wymienić te, które mają najwyższy odsetek pozytywnych odpowiedzi: udoskonalenie bądź zmodernizowanie dotychczasowych produktów (D 13,5%; Ś 16,5%; M 18,7%), wprowadzenie nowych produktów (D 14,4%; Ś 18,2%; M 24,2%), wdrożenie nowych technologii (D 13,5%; Ś 21,2%; M 17,1%), udoskonalenie procesu zarządzanie organizacją (D 13,5%; Ś 10%; M 10,7%). Najniższy odsetek wdrażanych innowacji dotyczył wprowadzenia nowego znaku towarowego/marki na rynek. Takiej odpowiedzi udzieliło 4,5% dużych firm, 3,5% średnich przedsiębiorstw i 1,6% małych. Można stwierdzić, że zmiana innowacyjna nie jest cechą ilościową badanych przedsiębiorstw, bez względu na zmienną wyznaczaną wielkością przedsiębiorstwa czy jego stażem na rynku. Pytanie o motywację wprowadzanych innowacji dostarcza pogłębionych informacji, ale wyraźnie zaznacza się potrzeba przetrwania sytuacji kryzysowej i dbałość o posiadanie określonej strategii rozwoju. Znakomita większość badanych firm deklaruje chęć dalszego rozwijania swojej działalności. Warto byłoby zatem połączyć dotychczasowe działania na rzecz innowacji i przedsiębiorczości badanych przedsiębiorstw z deklaracjami dalszego rozwoju przez odpowiedni system wsparcia. 20

21 Tabela 4. Przedsiębiorstwa innowacyjne przemysłowe w województwie lubelskim wg rodzajów wprowadzonych innowacji w latach Lp. Przedsiębiorstwa przemysłowe Dane w % ogółem w tym: 21,17 18,16 17,14 2. nowe lub istotnie ulepszone produkty 14,59 13,57 11,46 3. nowe lub istotnie ulepszone dla rynku produkty 7,46 7,15 6,06 4. nowe lub istotnie ulepszone procesy 18,46 12,65 14,20 Na przestrzeni lat , w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa lubelskiego przeważały innowacje procesowe, rozumiane jako nowe lub istotnie ulepszone procesy (tabela 4). Wyjątek stanowić może rok 2009, gdzie odsetek wprowadzonych innowacji procesowych i nowych lub istotnie ulepszonych produktów był na zbliżonym poziomie i wynosił około 13%. Dane GUS za ten sam okres ponownie pokazują nieco wyższą aktywność innowacyjną firm regionu lubelskiego (tabela 5), ponieważ analogicznie, jak we wcześniejszych zestawieniach dane te dotyczą podmiotów gospodarczych o zatrudnieniu przekraczającym 49 osób. Tabela 5. Przedsiębiorstwa innowacyjne w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle a według rodzajów wprowadzonych innowacji w latach Przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje produktowe lub procesowe w % ogółu przedsiębiorstw w latach WOJEWÓDZTWA ogółem nowe lub istotnie ulepszone produkty nowe lub istotnie ulepszone procesy razem w tym nowe dla rynku POLSKA 35,3 26,0 14,7 27,2 Dolnośląskie 34,3 23,8 12,3 28,0 Kujawsko-pomorskie 38,2 27,4 13,6 29,2 Lubelskie 34,1 23,6 11,5 29,1 Lubuskie 29,7 24,3 13,4 21,7 Łódzkie 29,8 23,9 12,3 22,0 Małopolskie 35,9 26,7 14,3 25,0 Mazowieckie 41,1 30,8 17,5 30,2 Opolskie 37,4 25,2 17,6 30,3 Podkarpackie 41,6 31,0 18,0 33,3 Podlaskie 35,4 27,6 15,1 28,1 Pomorskie 28,9 21,2 12,8 22,0 Śląskie 38,9 29,0 17,3 30,2 Świętokrzyskie 34,8 24,7 14,6 28,7 Warmińsko-mazurskie 35,2 23,1 13,3 29,3 Wielkopolskie 31,6 23,9 14,6 23,9 Zachodniopomorskie 30,8 20,1 11,4 26,3 a Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób Paździor A., Gałązka K., Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny. Ekspertyza na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w ramach projektu Kapitał intelektualny Lubelszczyzny na podstawie BDL (Banku Danych Lokalnych) GUS (stan z r.). GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw op.cit. 21

22 Pewnym wskaźnikiem aktywności proinnowacyjnej podmiotów gospodarczych województwa lubelskiego jest ocena wykorzystania środków Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Program ten jest jednym z sześciu programów Krajowych Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, który jest finansowany ze środków europejskich. Jest to program skierowany przede wszystkim do przedsiębiorców, którzy zamierzają realizować innowacyjne projekty, związane z badaniami i rozwojem, nowoczesnymi technologiami, inwestycjami o dużym znaczeniu dla gospodarki, wdrażaniem i stosowaniem technologii informacyjnych i komunikacyjnych. W ramach programu wspierane są działania z zakresu innowacyjności produktowej, procesowej, marketingowej i organizacyjnej, które w sposób bezpośredni lub pośredni przyczyniają się do powstania i rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw. Wsparcie przewidziane w ramach programu jest udzielane niezależnie od sektora czy branży, której dotyczy. W ramach programu nie jest wspierana innowacyjność na poziomie lokalnym lub regionalnym. Na koniec czerwca 2012 roku na terenie województwa lubelskiego realizowano 252 przedsięwzięcia o łącznej wartości prawie 1 562,2 mln zł, z czego przyznane dofinansowanie wynosi około 759,2 mln zł. Ilość realizowanych projektów realizowanych w ramach poszczególnych obszarów wsparcia przedstawiono na rysunku 6. Pod względem ilości umów o dofinansowanie podpisanych w ramach POIG najwięcej projektów realizowanych jest w ramach Priorytetu VIII Społeczeństwo informacyjne zwiększanie innowacyjności gospodarki (117 projektów o wartości 132,8 mln zł) oraz Priorytetu VI Polska gospodarka na rynku międzynarodowym (63 projekty o wartości 123,6 mln zł). Pod względem wydatkowania środków w ramach POIG największe projekty realizowane są w ramach Priorytetu IV Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia (36 projektów o wartości 996,7 mln zł) oraz Priorytetu II Infrastruktura sfery B+R (2 projekty o wartości 188,7 mln zł) Badania i rozwój Instytucje otoczenia biznesu Innowacyjność Turystyka Informatyzacja Rysunek 6. Ilości umów / decyzji o dofinansowanie wygenerowanych z KSI SIMIK, wg stanu na dzień r. (w mln PLN) województwo lubelskie 49. Najistotniejsze z punktu rozwoju innowacyjnego regionu - badania i rozwój stanowią zatem jedynie znikomą część projektów aplikowanych i realizowanych w ramach PO IG w województwie lubelskim Nakłady firm na działalność innowacyjną W skali całego kraju działalność innowacyjna wiąże się w głównej mierze z zakupami lepszych maszyn i urządzeń, a w dalszej kolejności z inwestycjami budowlanymi. Na klasyczną działalność badawczorozwojową przeznaczanych było tymczasem jedynie 8,2% nakładów na innowacyjność ponoszonych przez firmy przemysłowe oraz 7,4% - przez firmy usługowe. W województwie lubelskim w latach UMWL, Regionalne obserwatorium funduszy Europejskich. II raport - Stan wdrażania Programów Operacyjnych oraz Programów Wsparcia w Województwie Lubelskim (wg stanu na ). Departament Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie, Lublin, wrzesień Tamże. 22

23 ponad połowa nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych przeznaczona została na inwestycje budowlane, a jedna trzecia na maszyny i urządzenia. Z kolei podmioty usługowe inwestowały przede wszystkim w maszyny i urządzenia, które pochłaniały ponad 78% całości środków wydanych na innowacje. Ogólnie firmy z województwa lubelskiego rzadko dokonywały zakupów wiedzy zewnętrznej. Mniejsze niż średnio w Polsce było też znaczenie działalności badawczo-rozwojowej 50. Niskie nakłady na innowacyjność są czynnikiem osłabiającym perspektywy rozwoju regionu lubelskiego. Wprawdzie województwo lubelskie wyróżnia się najwyższym w makroregionie dodatnim saldem zmiany liczby przedsiębiorstw w okresie oraz relatywnie wysokimi nakładami inwestycyjnymi przypadającymi średnio na jedną firmę, jednak z drugiej strony w dużej części obejmuje ono tereny stagnacyjne (przede wszystkim we wschodniej części województwa). Lublin w ostatnich latach coraz lepiej wypełnia rolę regionalnego bieguna wzrostu, ale inne ośrodki miejskie dopiero wydają się przygotowywać do tej roli 51. Tabela 6. Nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych w makroregionie wschodnim w latach według celu (P - przemysłowe, U usługowe) 52 Ogółem Działalność B+R Zakup wiedzy ze źródeł zewn. Zakup oprogramowania Nakłady inwestycyjne na budynki, budowle i grunty Maszyny i urządzenia techniczne Szkolenie kadry Marketing związane nowych z innowacyjnością i ulepszonych produktów Inne mln zł zł na 1 mieszkań ca Udział w całości [%] Polska P ,36 8,2 1,1 1,5 27,4 57,0 0,9 2,5 1,4 U ,99 7,4 2,0 11,1 24,6 48,7 0,6 2,9 2,7 Lubelskie P 827,4 381,83 6,7 0,18 1,55 52,34 33,87 0,12 4,46 0,79 U 100,5 46,38 3,48 0,50 3,28 7,96 78,21 0,60 0,30 5,67 Podkarpackie P 1 017,3 484,86 14,03 1,01 3,11 25,33 49,66 0,42 5,45 0,99 U 88 41,94 10,23 0,45 1,48 66,48 20,00 0,23 0,91 0,23 Podlaskie P 445,5 373,3 4,42 0,07 1,84 26,13 65,86 0,43 1,05 0,20 U 23,2 19,4 11,21 0 6,03 35,78 41,81 1,29 2, Świętokrzyskie P 451,6 353,90 7,86 0,20 1,02 15,66 72,79 0,62 0,62 1,24 U 19,7 15,44 0 0,51 7,61 21,83 62,44 1,02 0,51 6,09 Warmińskomazurskie P 325,4 228,08 2,3 0,03 1,38 27,93 64,9 0,25 1,69 1,51 U 23,4 16,40 8,97 1,28 12,39 23,08 50,85 0,85 2,14 0,43 Z analiz wykonywanych na poziomie krajowym 53 wynika, że na województwo lubelskie w 2010 roku przypadało 2,3% nakładów na innowacje w przemyśle i 0,4% w usługach Polski. Wielkość środków na działalność innowacyjną w sektorze usług drastycznie spadła w roku 2009 i 2010 (między 2006 a 2010 spadek wyniósł 57%). W przemyśle również występowały wahania - wysoka tendencja wzrostu utrzymywała się do 2008 r., kiedy dynamika wzrostu nakładów innowacyjnych była dodatnia, a między 2006 a 2010 zanotowano wzrost aż o 97%. Środki własne przedsiębiorstw były stale decydującym źródłem finansowania innowacji, podobnie jak w kraju. W przemyśle w 2010 r. obejmowały one 80,5% nakładów, podczas gdy środki pozyskane z zagranicy dostarczyły 6,8%, a budżet państwa 2,9% działalności innowacyjnej województwa (w kraju 1,1%). W usługach znaczenie Gajewski P., Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej op.cit. Tamże. Tamże. Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. 23

24 środków własnych przedsiębiorstw znacząco zmniejszyło się, wzrosło natomiast znaczenie środków pozyskiwanych z zagranicy, które dostarczyły około 6% nakładów innowacyjnych w sektorze usług. Wzrost znaczenia środków z zagranicy w nakładach innowacyjnych wystąpił w 2010r. Nakłady innowacyjne na działalność badawczo-rozwojową w 2010 r. obejmowały 9% wydatków w przemyśle i wykazywały również bardzo duże wahania. W ostatnim okresie bardzo wyraźnie wzrosły wydatki tego sektora na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych (objęły aż 25% wydatków innowacyjnych województwa). Struktura kierunków wydatkowania środków na innowacje w przemyśle województwa lubelskiego była odmienna od średniej krajowej. Również intensywność nakładów na innowacje w przeliczeniu na pracującego była w 2010 r. wyraźnie niższa niż średnio w kraju 54. Tabela 7. Cele działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w makroregionie wschodnim w latach Zwiększenie asortymentu wyrobów lub usług Zastąpienie przestarzałyc h produktów lub procesów Wejście Zwiększenie na nowe rynki udziału w rynku Poprawa jakości wyrobów lub usług Poprawa elastyczności produkcji Zwiększenie zdolności produkcyjnych Poprawa BHP Obniżka jednostkowych osobowy kosztów pracy Przedsiębiorstwa, które oceniły znaczenie danego celu jako wysokie w % przedsiębiorstw aktywnych Polska P 52 37,3 37,3 40,2 53, ,8 31,5 28,6 U 47,4 39,7 32,4 45,7 56,3 17, ,9 19 Lubelskie P 43,8 46,7 30,2 40,1 53,3 31,4 35,1 33,1 34,3 U 56,6 47,4 21,1 38,2 64,5 5,3 7,9 18,4 14,5 Podkarpackie P 53,3 35,4 35,7 37, ,2 37,4 36,2 32,2 U 41,7 38,6 46, ,8 12,9 18,2 30,3 21,2 Podlaskie P 45,4 52,8 34,4 45,4 63,2 40,5 44,8 44,2 31,3 U 59,1 36,4 16,4 61,4 65,9 9,1 27,3 9,1 13,6 Świętokrzyskie P 52,1 38,4 38,9 44,2 55,3 38,4 40,5 47,4 35,3 U 32,8 16,4 13,1 14,8 29,5 8,2 8,2 4,9 8,2 Warmińskomazurskie P 52 41, ,1 65,3 39,1 58,7 48,9 32,9 U 48,4 62,9 8,1 45,2 51,6 19,4 14,5 22,6 3,2 Z przedstawionych zestawień (tabela 6) wynika, że nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych w regionie lubelskim stanowią jedynie 1/3 średniej krajowej, choć w nakładach kwotowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca jest to już tylko ½ średniej krajowej. Znacznie gorzej w tym zestawieniu wypadają przedsiębiorstwa usługowe. Ich nakłady na innowacje stanowią jedynie 1/12 średniej krajowej mimo, że w przypadku oceny nakładów kwotowych oraz udziału procentowego inwestycji w maszyny i urządzenia w całości nakładów, osiągnięte wartości są największe w skali makroregionu wschodniego, a w przypadku inwestycji sprzętowych większe od średniej krajowej Tamże. Gajewski P., Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej op.cit. 24

25 Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko-mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnosląskie 877,2 732, , , , ,5 895, , , , , ,0 301, ,3 860, ,1 496, , , , , ,5 569, ,7 710, ,2 673, ,7 824, , , , Przedsiębiorstwa usługowe Przedsiębiorstwa przemysłowe Rysunek 7. Nakłady na działalność innowacyjną przypadające na jedno przedsiębiorstwo, które poniosło nakłady na działalność innowacyjną wg województw w 2010 roku (w tys. zł) 56. Źródłem finansowania innowacji w badanych przedsiębiorstwach jest głównie własne przedsiębiorstwo, bądź grupa powiązanych czy współpracujących z nim przedsiębiorstw. Nakłady na innowacje u ponad połowy firm deklarujących wprowadzanie zmian pochodzi z kapitału własnego lub zysku. Kolejne źródła, z których korzystają przedsiębiorstwa chcące wdrażać innowacje, to w prawie równej mierze kredyty bankowe bądź dofinansowanie ze środków unijnych. Wśród badanych przedsiębiorstw tylko średnie w nieznacznym stopniu korzystają z funduszy pożyczkowych (1,2%) i są to te, które funkcjonują na rynku od 11 do 20 lat 57. W roku 2009 i 2010 nakłady na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych województwa lubelskiego wzrastały w zbliżonym tempie, osiągając w drugim analizowanym roku wartość tys. zł w przemyśle i tys. zł w sektorze usługowym (tabela 8). Tabela 8. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach województwa lubelskiego w latach (w tys. zł) 58 Lp. Wyszczególnienie Dane w tys. zł Przedsiębiorstwa przemysłowe Przedsiębiorstwa z sektora usług Porównując strukturę nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle i sektorze usług w latach można zauważyć zwiększenie wydatków innowacyjnych w obydwu obszarach (tabela 9) GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw op.cit. Świdzińska A., Analiza istniejącej infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji op.cit. Paździor A., Gałązka K., Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny op.cit. 25

26 Tabela 9. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach województwa lubelskiego w latach (w %) 59. Lp. Wyszczególnienie Dane w % Przedsiębiorstwa przemysłowe 17,63 14,10 15,06 2. Przedsiębiorstwa z sektora usług 10,56 8,62 9,59 Można zatem stwierdzić, iż działalność innowacyjna odgrywa niemałą rolę w rozwoju przedsiębiorstw Lubelszczyzny. W analizowanym okresie występuje wzrost nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych, przy równoczesnym wzroście wprowadzanych nowych lub istotnie ulepszonych procesów. Oznacza to, że sektor przemysłowy może odegrać wiodącą rolę w rozwoju gospodarki regionu lubelskiego Dominującym rodzajem nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa lubelskiego są nakłady na środki trwałe, a w szczególności maszyny i urządzenia techniczne (tabela 10). W 2010 r. inwestycje w środki trwałe w regionie lubelskim stanowiły przeciętnie ponad 58% nakładów na innowacje, a wśród nich prawie 48% to właśnie nakłady na maszyny i urządzenia techniczne. Przedsiębiorstwa przemysłowe regionu lubelskiego w coraz większym stopniu decydują się na finansowanie działalności badawczej i rozwojowej. Przeciętny udział nakładów w finansowaniu tej działalności w latach systematycznie rośnie i w 2010 r. zbliżył się do poziomu 9%. Może to świadczyć o zwiększającej się współpracy jednostek gospodarczych z ośrodkami naukowo-badawczymi. W wyniku rozpowszechnienia się technik komputerowych, w analizowanym okresie zaobserwować można stopniowy wzrost nakładów na zakup oprogramowania, który w 2010 roku przekroczył nieznacznie poziom 3%. Jednak mimo popularyzacji programów komputerowych, w porównaniu do nakładów na środki trwałe, nadal ten rodzaj wydatków innowacyjnych wykazuje stosunkowo niski poziom. Tabela 10. Nakłady na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych w województwie lubelskim według rodzajów działalności inwestycyjnej w latach Lp. Przedsiębiorstwa przemysłowe Dane w tys. zł Dane w % ogółem w tym: ,00% 100,00% 100,00% 2. działalność badawczo rozwojowa (B+R) ,67% 7,44% 8,99% 3. zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych ,18% 0,71% 25,23% 4. zakup oprogramowania ,55% 1,42% 3,05% 5. nakłady inwestycyjne na środki trwałe ogółem 6. nakłady inwestycyjne na środki trwałe budynki i lokale, obiekty inżynierii lądowej i wodnej oraz grunty 7. nakłady inwestycyjne na środki trwałe maszyny i urządzenia techniczne ogółem 8. nakłady inwestycyjne na środki trwałe maszyny i urządzenia techniczne z importu 9. szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji produktowych lub procesowych 10. marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów ,22% 86,64% 58,35% ,42% 32,70% 10,68% ,80% 53,94% 47,67% ,33% 25,14% 23,29% ,12% 0,22% 0,18% ,46% 2,78% 0,96% 11. pozostałe ,79% 0,79% 3,25% Tamże. Tamże. 26

27 Wart odnotowania jest fakt, iż w 2010 roku można było zaobserwować wysokie nakłady na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych tys. zł, co stanowiło ponad 25% nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych (tabela 10). Dla porównania można podać, iż w poprzednich latach wielkość ta nie osiągnęła nawet poziomu 1%. Tak dynamicznemu wzrostowi towarzyszył spadek nakładów na marketing związany z wprowadzeniem nowych lub ulepszonych produktów, przy jednocześnie niskim poziomie nakładów na szkolenie personelu związanego bezpośrednio z wprowadzeniem innowacji. Na tej podstawie można dojść do przekonania, że jednostki przemysłowe Lubelszczyzny wolą przeznaczać więcej nakładów na zakup zewnętrznej wiedzy, niż przeprowadzić proces szkolenia personelu we własnym zakresie. Struktura nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach usługowych w badanych latach była zbliżona do struktury zaobserwowanej w jednostkach przemysłowych (tabela 11). W tym przypadku dominującym rodzajem nakładów na innowacje również były nakłady na środki trwałe. Zjawiskiem odróżniającym obydwa badane sektory był fakt wystąpienia większych nakładów na działalność badawczo rozwojową w przedsiębiorstwach usługowych. W tego typu podmiotach występował również niski poziom nakładów na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych. Warto jednak podkreślić, że wartość nakładów na szkolenie personelu związanego bezpośrednio z wprowadzeniem innowacji w analizowanych latach sukcesywnie wzrastała. W 2008 r. nakłady te stanowiły zaledwie 0,5%, natomiast w 2010 r. osiągnęły już poziom prawie 1,5% ogółu nakładów przedsiębiorstw tego sektora. Tabela 11. Nakłady na innowacje w przedsiębiorstwach usługowych w województwie lubelskim według rodzajów działalności inwestycyjnej w latach Lp. Przedsiębiorstwa z sektora usług Dane w tys. zł Dane w % ogółem w tym: ,00% 100,00% 100,00% 2. działalność badawczo rozwojowa (B+R) ,43% 17,07% 28,13% 3. zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych ,45% 0,07% 0,92% 4. zakup oprogramowania ,27% 3,38% 4,74% 5. nakłady inwestycyjne na środki trwałe ogółem 6. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - budynki i lokale, obiekty inżynierii lądowej i wodnej oraz grunty 7. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny i urządzenia techniczne ogółem 8. nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny i urządzenia techniczne z importu 9. szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji produktowych lub procesowych 10. marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów ,25% 77,59% 56,34% ,95% 5,55% 15,70% ,30% 72,04% 40,64% ,66% 0,59% 3,53% ,58% 0,51% 1,44% ,26% 0,23% 2,88% 11. pozostałe ,77% 1,15% 5,56% 61 Tamże. 27

28 W celu dokładniejszej analizy działań innowacyjnych i ich wpływu na konkurencyjność przedsiębiorstw na terenie Lubelszczyzny, zostały przeprowadzone badania ankietowe 62. Badaniami objęto 154 jednostki gospodarcze działające na terenie województwa lubelskiego. W próbie badawczej znajdowało się 100 jednostek prowadzących działalność gospodarczą, 21 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, 13 spółek cywilnych, 9 spółek jawnych, 5 spółdzielni, 3 przedsiębiorstwa państwowe oraz 2 spółki akcyjne. Z odpowiedzi większości respondentów wynika, iż zarówno w mikro, małych jak i średnich przedsiębiorstwach wydatki mające na celu poprawę pozycji konkurencyjnej przeznaczane były w większości na innowacje procesowe i innowacje marketingowe. Przebadane mikro przedsiębiorstwa stanowiły prawie 65% całej próby badawczej, małe przedsiębiorstwa 23%, średnie 9% i duże prawie 3%. Z analizy odpowiedzi na zadane respondentom pytanie - czy przedsiębiorstwo finansowało w poszczególnych latach działania mające na celu poprawę konkurencyjności? - okazało się, że prawie 39% wydatków w mikroprzedsiębiorstwach to właśnie nakłady na marketing nowych produktów. Ponadto przebadane mikrojednostki systematycznie inwestowały w nowoczesne technologie wytwarzania produktów (tabela 12). Można zatem stwierdzić, iż większość wydatków dotyczących wzmocnienia pozycji przedsiębiorstwa na tle konkurencji, przeznaczona była na innowacje marketingową oraz innowacje procesową. Tabela 12. Wydatki na innowacje w przebadanych mikro przedsiębiorstwach 63. Mikro przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające 0-9 osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1 Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) 2 Marketing nowych produktów (innowacja marketingowa) ,49% ,78% 3 Projektowanie, wdrożenie innowacji ,33% 4 Badania i rozwój (B+R) ,20% 5 Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,20% ,00% W przypadku małych przedsiębiorstw sytuacja odnośnie wydatków mających na celu poprawę pozycji konkurencyjnej kształtowała się podobnie jak w przypadku mikrojednostek. Jednak tym razem, największą popularność zdobyły inwestycje w nowoczesne technologie czyli innowacje procesowe prawie 33% (tabela 13). Na drugiej pozycji znalazły się procesy projektowania i wdrażania innowacji, a także wydatki mające na celu poprawę sfery zarządzania prawie 23%. Jednak w tej grupie przebadanych jednostek najmniejszym zainteresowaniem cieszyły się nakłady na innowacje marketingowe prawie 8% Tamże. Tamże. 28

29 Tabela 13. Wydatki na innowacje w przebadanych małych przedsiębiorstwach 64. Małe przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1 Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) 2 Marketing nowych produktów (innowacja marketingowa) 3 Projektowanie, wdrożenie innowacji ,50% ,50% ,50% 4 Badania i rozwój (B+R) ,00% 5 Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,50% ,00% Wyniki z przebadanych średnich jednostek stanowią potwierdzenie poprzednich analiz. W tej grupie przedsiębiorstw również przeważają nakłady na innowacje marketingową, a w dalszej kolejności na procesy projektowania i wdrożenia innowacji oraz nowoczesne technologie (tabela 14). W dalszym ciągu najmniejsze nakłady przeznaczane były na sferę badawczo-rozwojową nieco ponad 9% wydatków. Tabela 14. Wydatki na innowacje w przebadanych średnich przedsiębiorstwach 65. Średnie przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1 Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) 2 Marketing nowych produktów (innowacja marketingowa) ,73% ,82% 3 Projektowanie, wdrożenie innowacji ,27% 4 Badania i rozwój (B+R) ,09% 5 Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,09% ,00% W grupie przebadanych dużych jednostek gospodarczych okazało się, że wydatki na innowacje marketingową są tak samo ważne przy wzmacnianiu pozycji konkurencyjnej jak sfera zarządzania, a w szczególności istotne są procesy wdrożenia controllingu w jednostkach nieco ponad 22% (tabela 15). Na dalszej pozycji, zachowując ten sam procent odpowiedzi respondentów, ukształtowały się nakłady na procesy projektowania i wdrożenia innowacji, a w szczególności innowacji procesowej. Na uwagę zasługuje fakt, że w dużych jednostkach gospodarczych taka samą rolę jak innowacjom przypisuje się sferze badawczo-rozwojowej Tamże. Tamże. 29

30 Tabela 15. Wydatki na innowacje w przebadanych dużych przedsiębiorstwach 66. Duże przedsiębiorstwa - czyli jednostki zatrudniające powyżej 250 osób Lp. Wyszczególnienie Razem 1 Nowoczesne technologie (innowacja procesowa) ,52% 2 Marketing nowych produktów (innowacja marketingowa) ,22% 3 Projektowanie, wdrożenie innowacji ,52% 4 Badania i rozwój (B+R) ,52% 5 Sferę zarządzania np. wdrożenie controllingu ,22% ,00% Generalnie potwierdziła się prawidłowość, że im firmy są większe, tym częściej prowadzą działalność innowacyjną. Wynika to z faktu, że co do zasady większe firmy dysponują większym potencjałem dla prowadzenia działalności innowacyjnej, mają większy dostęp do lepiej wykształconej kadry pracowniczej, większe możliwości finansowe oraz bardziej profesjonalną kadrę menedżerską. Duże przedsiębiorstwa funkcjonują na bardziej wymagających rynkach, na których obecna jest konkurencja ze strony silnych i dużych firm zagranicznych. Konkurencja ta stymuluje bowiem zachowania innowacyjne dużych polskich firm. Z kolei małe i średnie firmy charakteryzują się mniejszym zakresem działalności opartym na mniejszej liczbie produktów niż ich więksi konkurenci. Stąd ich przestrzeń dla innowacji jest stosunkowo mniejsza 67. Podsumowując można stwierdzić, że spośród głównych kierunków wydatków przedsiębiorstw funkcjonujących w województwie lubelskim, mających na celu wzmocnienie ich pozycji konkurencyjnej w badanych latach dominowały inwestycje w procesy projektowania i wdrożenia innowacji marketingowych (24,85%) poprzez marketing nowych produktów oraz innowacje procesowe (24,24%), służące do wprowadzania nowoczesnych technologii wytwarzania. Mniejsza część wydatków przeznaczana była na projektowanie i wdrożenie innowacji (20%), sferę zarządzania (16,97%). Wart odnotowania jest fakt, iż najniższe kwoty podmioty z Lubelszczyzny przeznaczały na badania i rozwój (13,94%). 68 Tabela 16. Nakłady na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych w przemyśle a według źródeł finansowania w 2010 roku (ceny bieżące) 69. Z tego środki Województwa Ogółem własne pozyskane zagranicy (bezzwrotne) z kredyty bankowe pozostałe w % POLSKA 100,0 77,3 7,2 7,3 8,2 Dolnośląskie 100,0 73,4 9,6 7,2 9,8 Kujawsko-pomorskie 100,0 77,9 10,4 9,0 2,7 Lubelskie 100,0 86,3 4,2 6,1 3,4 Lubuskie 100,0 74,2 12,9 10,1 2,8 Łódzkie 100,0 71,4 1,6 2,0 25,0 Małopolskie 100,0 74,8 10,7 11,3 3,2 Mazowieckie 100,0 81,0 10,3 2,4 6,3 Opolskie 100,0 85,6 5,8 7,5 1, Tamże. Zadura-Lichota P., Innowacyjność 2010, op.cit. s. 13. Paździor A., Gałązka K., Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny op.cit. GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw op.cit. 30

31 Podkarpackie 100,0 84,1 4,9 4,6 6,4 Podlaskie 100,0 84,4 4,1 7,1 4,4 Pomorskie 100,0 52,5 11,2 34,8 1,5 Śląskie 100,0 89,0 3,3 5,4 2,3 Świętokrzyskie 100,0 61,7 11,2 14,8 12,3 Warmińsko-mazurskie 100,0 51,9 17,7 24,1 6,3 Wielkopolskie 100,0 67,7 5,7 7,6 19,0 Zachodniopomorskie 100,0 93,4 2,4 3,8 0,4 Najważniejszą barierą procesów innowacyjnych jest brak własnych środków finansowych (38,5% przedsiębiorstw wskazuje to jako barierę istotną; w 2010 r. było to o ponad 7 pp więcej niż średnio w kraju, a województwo wśród wskazań tej bariery zajmowało pierwsze miejsce w Polsce). Druga pod względem ważności barierą były zbyt wysokie koszty innowacji (37,3% wskazań w liczbie przedsiębiorstw ankietowanych). Dopiero na trzecim miejscu przedsiębiorcy wskazali brak zewnętrznych środków finansowych (29,9%). Mniejszy jest udział firm wskazujących na czynniki ekonomiczne wśród barier innowacji w sektorze usług Przychody z działalności innowacyjnej Jednym ze sposobów mierzenia efektów działalności innowacyjnej jest ocena przychodów uzyskanych z tytułu sprzedaży nowych lub ulepszonych produktów. Podstawowym wskaźnikiem komercjalizacji procesów innowacyjnych jest udział produktów innowacyjnych w przychodach netto ze sprzedaży wyrobów ogółem. Wskaźniki udziałów można rozpatrywać według produktów innowacyjnych ogółem, produktów innowacyjnych w skali przedsiębiorstw i w skali rynku oraz udziału przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych dla rynku na eksport w przychodach netto ze sprzedaży ogółem w przedsiębiorstwach danego województwa. Komercjalizacja innowacji produktowych odzwierciedlona udziałem wyrobów nowych i istotnie ulepszonych w wartości sprzedaży wyrobów ogółem zależy zarówno od podejmowanych działań na rzecz wdrażania nowych produktów, ale także nowych rozwiązań procesowych, jak i stosowanych rozwiązań marketingowych i organizacyjnych. Przyjmuje się więc, że poziom komercjalizacji odzwierciedla pośrednio efektywność całego procesu innowacyjnego. W latach udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w sektorze przemysłu obniżył się z 17,0% do 13,9% w kraju, a w odniesieniu do eksportu z 2,9% tylko do 2,8%. Najniższy poziom komercjalizacji innowacji produktowych w rozumieniu udziałów w przychodach netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych w 2010 roku miały województwa: zachodniopomorskie, lubelskie (15. pozycja), lubuskie, podlaskie (13.), opolskie, świętokrzyskie (11.). Natomiast najniższe udziały w eksporcie produktów nowych w skali rynku w przychodach przedsiębiorstw ze sprzedaży wystąpiły w podlaskim (16.) i lubelskim (15.). Województwo lubelskie charakteryzowało się udziałem produkcji wyrobów nowych przemysłu w wartości sprzedaży wyrobów ogółem niższym od średniej w kraju aż o 9 pp. Nieco wyższy od ogólnego poziom komercjalizacji występowała w przedsiębiorstwach średniej wielkości, a był bardzo niski zarówno w małych, jak i dużych przedsiębiorstwach. Zdecydowanie wyższą komercjalizacją innowacji produktowych charakteryzował się sektor prywatny (o 5,2 pp), ale między 2006 a 2010 obniżył się znacząco udział jego przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych dla rynku na eksport w przychodach netto ze sprzedaży ogółem 71. Podobne wnioski wynikają z analizy danych przedstawionych w tabeli 17, a dotyczących okresu , czyli przesuniętego o rok w stosunku do danych ilustrujących nakłady na działalność innowacyjną. Wśród przedsiębiorstw przemysłowych z makroregionu wschodniego najwyższa relacja przychodów z produktów nowych i istotnie ulepszonych została osiągnięta w woj. warmińsko Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. Tamże. 31

32 mazurskim i podkarpackim (gdzie ponadto była ona wyższa niż średnio w Polsce), zaś najniższa w woj. lubelskim (znacznie poniżej średniej krajowej) i świętokrzyskim 72. Tabela 17. Przychody ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w latach w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych z makroregionu wschodniego (w % przychodu ogółem). Ogółem Nowe dla rynku Nowe dla firmy Polska Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Przemysłowe 10,6 4,1 6,4 Usługowe 3,2 1,2 2,0 Przemysłowe 7,4 5,0 2,3 Usługowe 0,5 0,1 0,4 Przemysłowe 11 4,7 6,3 Usługowe 3,8 0,2 3,7 Przemysłowe 9,8 2,1 7,7 Usługowe 0,3 0,2 0,1 Przemysłowe 6,0 3,7 2,3 Usługowe 0,1 0,0 0,1 Przemysłowe 11,4 3,0 8,5 Usługowe 0,5 0,3 0,2 Z zaprezentowanych analiz wynika, że w zakresie wydatków na innowacje w województwie lubelskim dominują innowacje procesowe. Innowacje produktowe z roku na rok cieszyły się mniejszym powodzeniem, co uwidocznione jest również w osiągniętym poziomie przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych (tabela 18). W 2008 r. udział ten kształtował się na poziomie nieco ponad 6%, podczas gdy w 2010 r. obniżył się prawie o połowę do wielkości 3,5%. Tabela 18. Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych województwa lubelskiego w latach Przedsiębiorstwa przemysłowe Dane w % ,19 7,36 3,45 Z zestawień GUS (tabela 19) wynika, że w województwie lubelskim jedynie 3,8% przychodów firm to przychody ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych. Średnia krajowa to 12,4%, a najlepszy wynik w tym zestawieniu osiągnęło województwo pomorskie 48,1% Gajewski P., Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej op.cit. Paździor A., Gałązka K., Działania innowacyjne w przedsiębiorstwach Lubelszczyzny op.cit. 32

33 Tabela 19. Przychody neto ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w przedsiębiorstwach przemysłowych w 2010 roku 74. Województwa Przychody netto ze sprzedaży produktów a nowych lub istotnie ulepszonych w % przychodów netto ze sprzedaży ogółem ogółem w tym nowe lub istotnie ulepszone eksport dla rynku tylko dla przedsiębiorstwa POLSKA 12,4 7,8 4,6 5,5 Dolnośląskie 6,2 3,8 2,5 2,7 Kujawsko-pomorskie 16,7 4,0 12,7 11,6 Lubelskie 3,8 1,9 1,9 1,4 Lubuskie 4,8 1,5 3,2 2,2 Łódzkie 7,8 1,7 6,1 2,8 Małopolskie 11,7 7,6 4,2 4,0 Mazowieckie 9,1 6,0 3,1 5,1 Opolskie 5,7 4,0 1,7 1,2 Podkarpackie 9,3 4,5 4,8 3,9 Podlaskie 5,5 3,1 2,3 1,1 Pomorskie 48,1 46,8 1,2 7,6 Śląskie 13,8 6,8 7,0 8,7 Świętokrzyskie 6,1 2,9 3,3 1,6 Warmińsko-mazurskie 12,8 2,3 10,5 9,5 Wielkopolskie 12,4 5,9 6,5 6,4 Zachodniopomorskie 3,1 2,0 1,1 1,5 a Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób Podobnie, z analizy Znaczenia przemysłu dla inteligentnego i trwałego rozwoju regionu Polski Wschodniej oraz podejmowanych działań dotyczących jego restrukturyzacji i modernizacji 75 wynika, że większość województw Polski Wschodniej odznacza się przeciętnym poziomem zaangażowania przedsiębiorstw przemysłowych w działalność innowacyjną, poza jedynie województwem podkarpackim, które cechuje się wysokimi wartościami wskaźników. Pozostałe cztery województwa, w tym lubelskie wypadają najsłabiej, jeżeli chodzi o udział sprzedaży produktów innowacyjnych w przychodach netto firm, co oznacza, że nie potrafią one dostatecznie przełożyć prowadzonej działalności innowacyjnej na sukces ekonomiczny Aktywność inicjatyw klastrowych Na interaktywnej mapie klastrów prowadzonej przez PARP 76 zarejestrowane są w województwie lubelskim 23 klastry: informatyczny, produkcja chmielu, żywność ekologiczna, piekarniczy, kosmetyka, produkcja drewna, motoryzacja, restauracje i hotelarze, fryzjerstwo, kultura, budownictwo energooszczędne, szkutnictwo, poligrafia, ekoenergetyka, edukacja, turystyka (dwa klastry), lotnictwo, agroturystyka, ogrodnictwo, uzdrowiska, dwie branże nieokreślone. Można zauważyć, że województwo charakteryzuje najwyższa w makroregionie wschodnim aktywność w tworzeniu inicjatyw klastrowych. Dla porównania PARP identyfikuje: GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw op.cit. Dej M. i inni, Znaczenie przemysłu dla inteligentnego i trwałego rozwoju regionu Polski Wschodniej op.cit. PARP, Intaraktywna mapa klastrów, 33

34 7 organizacji klastrowych w województwie warmińsko-mazurskim: produkcja jachtów, energia odnawialna, ciepłownictwo, browary, produkcja okien, mleczarstwo, produkcja mebli; 12 w województwie podlaskim: turystyka, edukacja cyfrowa, produkcja drewna, 2 spożywcze, uzdrowiska, instytucje otoczenia biznesu, budownictwo, produkcja bielizny, zielonych technologii, obróbka metali, piekarnictwo; 13 w województwie podkarpackim: turystyka, informatyka (dwa klastry), lotnictwo (trzy klastry), winiarstwo, spawalnictwo, odlewnictwo (dwa klastry), branża spożywcza, meblarstwo, produkcja szkła; 12 w województwie świętokrzyskim: ceramika, kamieniarstwo, turystyka, produkcja biomasy, budownictwo, ogrodnictwo i sadownictwo (trzy klastry), organizacja targów, medycyna i usługi zdrowotne (dwa klastry), produkcja mebli. Profil organizacji klastrowych nie pokrywa się z rzeczywistym występowaniem klastrów jako skupisk przestrzennych. Organizacje klastrowe powstają często w ramach prób pozyskania środków zewnętrznych, a ich rzeczywista działalność jest znikoma. Istotne mogą się natomiast okazać inicjatywy istniejące w branżach, w których istnieje potencjał klastrowy w ujęciu sektorowym i przestrzennym, na nich powinna się koncentrować polityka klastrowa poszczególnych województw 77. Klastry to silne i wysoce konkurencyjne skupiska przedsiębiorstw o określonym profilu działalności wraz z otaczającymi instytucjami (naukowymi, usługowymi, administracyjnymi). Podstawową masę klastrów tworzą firmy, jednak istotna dla rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych jest również obecność różnego rodzaju instytucji, które mogą wspierać rozwój przedsiębiorstw (w tym ze sfery B+R), polityka publiczna oraz mentalność środowisk biznesu, nauki i administracji. Wg PARP przekrój branżowy lubelskich inicjatyw klastrowych uwidacznia typowo rolniczy charakter regionu i wskazuje na to, że region dość efektywnie wykorzystuje swój potencjał gospodarczy. W branży spożywczej działają łącznie 3 inicjatywy, powiązane przede wszystkim z przetwórstwem rolniczym (Dolina Ekologicznej Żywności, Stowarzyszenie Lubelski Klaster Branży Spożywczej oraz Lubelski Cebularz Regionalny Klaster w Lublinie). W strukturze lubelskich inicjatyw klastrowych wyróżnia się również, wykorzystująca bogate dziedzictwo kulturowe oraz walory krajobrazowe i uzdrowiskowe regionu Lubelszczyzny, turystyka (3 inicjatywy Klaster Kultur Lubelszczyzny, Kraina Lessowych Wąwozów, Klaster Restauratorów i Hotelarzy) Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. PARP, Klastry w województwie lubelskim, Warszawa

35 Zaangażowanie sektora przedsiębiorstw regionu lubelskiego w tworzenie WDB jest niższe od średniej krajowej. W województwie w przeliczeniu na jeden tysiąc mieszkańców działa poniżej 80 firm podczas, gdy w zachodniopomorskim i mazowieckim jest ich odpowiednio 130. Sektor MŚP jest istotny dla województwa, ponieważ generuje 71,2% przychodów, aczkolwiek większość podmiotów gospodarczych jest zaliczana do branży średniej i niskiej techniki. W przedsiębiorstwach województwa lubelskiego przeważają innowacje procesowe. Najważniejsze z punktu widzenia rozwoju innowacyjnego regionu badania i rozwój stanową znikomą cześć aktywności podmiotów gospodarczych. Nakłady na innowacje firm w regionie dotyczą inwestycji budowlanych, zakupów maszyn i urządzeń. Nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych w regionie lubelskim stanowią jedynie 1/3 średniej krajowej, a w przypadku firm usługowych jedynie 1/12. Podmioty gospodarcze w województwie lubelskim mają niemal najniższy w kraju udział sprzedaży produktów innowacyjnych w przychodach netto, co oznacza, że nie potrafią przełożyć prowadzonej działalności innowacyjnej na sukces ekonomiczny. 35

36 6. Analiza sektora wsparcia innowacyjności firm struktura i jej cechy Innowacje to szczególny, interaktywny proces współpracy w zróżnicowanej sieci kooperacyjnej, często określanej mianem systemu innowacji. Na poziomie województwa sieć współpracy obejmującą przedsiębiorstwa, jako obszar popytowy oraz sektor wsparcia innowacyjności, w skład którego wchodzą jednostki badawczo-rozwojowe i instytucje otoczenia biznesu, tworzące wspólnie regionalny system innowacji. Od potencjału elementów składowych takiego systemu oraz efektywności współpracy zależy konkurencyjność gospodarki oraz rozwój regionu i jego pozycja w kraju i UE. Głównym beneficjentem systemu innowacji są oczywiście firmy, które w procesie innowacyjnym czerpią wiedzę z wielu źródeł. Innowacje powstają w efekcie samodzielnie prowadzonej działalności badawczo-rozwojowej, w wyniku różnego typu partnerstwa z podmiotami zewnętrznymi. Innowacje mogą również powstawać poprzez nabycie wiedzy ich źródłem są wtedy umowy na prowadzenie prac B+R, zakupione licencje itp. Współpraca z otoczeniem staje się dla przedsiębiorstw środkiem do rozszerzenia zakresu przedsięwzięć badawczych i rozwojowych, jest też sposobem zdobycia nowych kompetencji w tworzeniu strategii rozwoju opartej o działalność innowacyjną Charakter współpracy w ramach regionalnego systemu innowacji Współpracę w ramach działalności innowacyjnej w latach w skali całego kraju prowadziło 33,8% aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw przemysłowych oraz 32,8% podmiotów z sektora usług. Wśród aktywnych innowacyjnie przedsiębiorstw o liczbie pracujących powyżej 499 osób, niemal trzy czwarte przedsiębiorstw przemysłowych i ponad połowa z sektora usług współpracowało w ramach działalności innowacyjnej 79. Zarówno w przedsiębiorstwach przemysłowych, jak i z sektora usług głównym partnerem we współpracy w zakresie działalności innowacyjnej w latach byli dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania. Wśród krajowych przedsiębiorstw współpracujących w ramach działalności innowacyjnej 29,7% podmiotów najwyżej oceniło współpracę z tą właśnie grupą partnerów, natomiast w sektorze usług odsetek ten wyniósł 39,6%. W ogólnej liczbie podmiotów współpracujących w zakresie działalności innowacyjnej 12,2% przedsiębiorstw przemysłowych i 10,5% z sektora usług współpracowało w ramach klastrów 80. Z analizy regionalnej infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji 81 wynika natomiast, że w województwie lubelskim współpraca firm z instytucjami naukowo-badawczymi funkcjonuje na bardzo niskim poziomie 80,2% przedsiębiorstw nie prowadzi takiej współpracy. Ponadto 60,6% badanych firm nie funkcjonuje w kooperacji z innymi firmami, a jeżeli to robi, to głównie z firmami z regionu (22%) bądź spoza regionu (12,3%). Tylko 5,1% przedsiębiorstw współpracuje z firmami zagranicznymi. Zasięg kontaktów biznesowych w regionie deklaruje najwięcej małych przedsiębiorstw (44,8%). Z kolei firmy duże w równym stopniu współpracują z innymi firmami w regionie i w kraju oraz z podmiotami z UE, jak też spoza obszaru UE. Należy dodać, że do głównych barier rozwoju innowacyjności lubelskich przedsiębiorców uważa się słabość relacji pomiędzy środowiskiem nauki i biznesu. Jak wynika z badań, tylko 41,8% dużych przedsiębiorstw, 16,1% średnich oraz 10,4% małych należy do organizacji otoczenia biznesu nastawionych na inicjowanie, rozwój i zacieśnianie relacji środowiska przedsiębiorczości z otoczeniem zewnętrznym. Jest to bardzo słaby wynik i wyraźnie wymaga poprawy zwłaszcza, że najniższy odsetek wśród badanych stanowią firmy o najkrótszym stażu na rynku (10 lat i mniej), więc odpowiednie wsparcie dałoby im szansę utrzymania się na rynku, przyczyniając się do rozwoju i wdrażania innowacji. Zdecydowana większość badanych firm nie należy również do organizacji branżowych, które mogłyby wspomagać prowadzenie biznesu i podnoszenie konkurencyjności na rynku. Taka sytuacja ma miejsce wśród 71% małych przedsiębiorstw, 60,3% średnich i 50,9% dużych 82. Warto zatem zbadać problem i ustalić co jest przyczyną takiego stanu rzeczy, mimo kilku lat inwestycji i aktywnych działań zmierzających do zbudowania regionalnego Gajewski P., Poziom i dynamika rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej op.cit. GUS, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw op.cit. Świdzińska A., Analiza istniejącej infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji op.cit. Tamże. 36

37 systemu innowacji. Diagnoza aktualnego potencjału oraz efektywności współpracy przedsiębiorstw oraz sektora wsparcia innowacyjności firm ma za zadanie określić, w jaki sposób zintensyfikować wzajemną współpracę, wspieranie i budowanie silnych przedsiębiorstw na Lubelszczyźnie, tworząc skuteczny i wysoce efektywny regionalny system innowacji oraz silną gospodarkę Potencjał badawczo-rozwojowy województwa lubelskiego Ocenę działalności i potencjału badawczo-rozwojowego regionu można przeprowadzić na podstawie analizy nakładów w sektorze B+R, wykorzystując dodatkowo analizę kapitału intelektualnego oraz efektów prowadzonej działalności Wielkość i struktura nakładów na badania i rozwój W latach udział nakładów na badania i rozwój w PKB Polski wzrósł z 0,56% do 0,68%. Tendencja wzrostu jest więc bardzo słaba, a ponadto w porównaniu do rozwiniętych krajów europejskich wskaźniki te są stale bardzo małe. Bardzo niski jest także w Polsce udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej (wydatki tego sektora stanowią zaledwie 0,18% PKB). W województwie lubelskim udział nakładów na działalność B+R w PKB jest niższy niż średnio w Polsce, aczkolwiek wydatki te w okresie wzrosły z 0,44% do 0,58% co jest oczywiście bardzo pozytywnym zjawiskiem, którego dynamika i wartość docelowa są jednak wysoce niesatysfakcjonujące. Udział przedsiębiorstw w finansowaniu działalności badawczorozwojowej w województwie lubelskim również był bardzo niski i niższy niż średnio w Polsce. Oceniając z kolei strukturę wydatkowania środków w 2009 roku prawie 62% nakładów wydatkowano na badania podstawowe, a zaledwie 18% na prace rozwojowe 83,84. Omawiane wskaźniki są również bardzo niekorzystne w odniesieniu do kontekstu międzynarodowego. Zarówno region lubelski, jak i cały kraj, dzieli ogromny dystans od wyznaczonego w Strategii Lizbońskiej poziomu nakładów na B+R w stosunku do PKB (3%). Zauważmy ponadto, że niektóre kraje UE przekraczają znacząco ten poziom, np. nakłady na B+R jako % PKB w 2009 r. w Szwecji przekraczały 3,5%, a w Finlandii zbliżały się do 4% 85. Co więcej, niektóre kraje Europy Środkowo-Wschodniej też notują znacząco lepsze wyniki (np. Czechy około 1,5%) 86. Tabela 20. Nakłady na działalność badawczą i rozwojową wg dziedzin nauki w 2010 roku 87. Województwa Ogółem W tym na dziedziny nauk przyrodnicze inżynieryjne i techniczne medyczne i nauki o zdrowiu rolnicze społeczne i humanistyczne w mln zł OGÓŁEM POLSKA , , , ,5 798, ,7 Dolnośląskie 630,0 120,2 321,9 # # 50,7 Kujawsko-pomorskie 204,2 52,6 76,6 7,2 # # Lubelskie 362,2 50,2 95,3 23,4 138,2 55,1 Lubuskie 45,5 3,7 30,2 1,2-10,2 Łódzkie 553,2 144,2 175,5 79,5 65,9 88,0 Małopolskie 1 091,1 296,4 476,2 99,6 77,8 141,2 Mazowieckie 4 248, , ,9 480,6 186,8 327, Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. Olechnicka A, Płoszaj A., Potencjał placówek naukowo-badawczych województwa lubelskiego. Ekspertyza na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Lublin Eurostat. Olechnicka A, Płoszaj A., Potencjał placówek naukowo-badawczych województwa lubelskiego op.cit. GUS 37

38 Opolskie 38,5 9,9 18,8 # # 6,5 Podkarpackie 508,3 68,1 354,9 # # # Podlaskie 103,9 16,6 32,2 # # # Pomorskie 488,4 189,5 196,2 71,7 # # Śląskie 849,1 83,5 641,7 40,0 3,5 80,4 Świętokrzyskie 167,9 42,5 80,1 7,0-38,2 Warmińsko-mazurskie 173,8 25,7 11,7 18,4 97,2 20,6 Wielkopolskie 777,8 255,8 234,4 52,9 121,6 113,0 Zachodniopomorskie 173,8 13,9 93,9 40,5 14,0 11,4 Istotnym aspektem finansowania działalności B+R jest struktura nakładów. Uważa się, że powinny dominować nakłady ponoszone przez przedsiębiorstwa tak jest w krajach uznawanych za wzorce w tym zakresie, np. USA. W Polsce struktura nakładów pod tym względem jest niekorzystna. Jedynie 1/4 nakładów dotyczy sektora przedsiębiorstw. Za pozostałe 3/4 odpowiadają po równo sektor szkolnictwa wyższego i sektor rządowy, rozumiany jako publiczne instytucje naukowe. W województwie lubelskim struktura nakładów na B+R jest wyraźnie mniej korzystna niż średnia krajowa. Przedsiębiorstwa odpowiadają jedynie za 13,2% nakładów na B+R w regionie, co plasuje województwo na przedostatniej pozycji w kraju (tabela 21). Tabela 21. Struktura nakładów na działalność badawczą i rozwojową według źródeł finansowania w 2010 roku 88. Województwa Ogółem W tym środki z budżetu państwa podmiotów gospodarczych jednostek naukowych PAN i instytutów badawczych organizacji międzynarodowych i instytucji zagranicznych w % POLSKA 100,0 56,2 24,4 4,7 11,8 Dolnośląskie 100,0 46,2 33,7 1,1 14,2 Kujawsko-pomorskie 100,0 58,3 19,0 1,3 18,9 Lubelskie 100,0 63,1 13,2 2,9 14,8 Lubuskie 100,0 67,6 24,9 - # Łódzkie 100,0 62,4 19,7 1,3 10,0 Małopolskie 100,0 65,7 18,4 3,8 7,7 Mazowieckie 100,0 57,1 22,6 7,9 11,0 Opolskie 100,0 64,2 20,7 7,0 8,0 Podkarpackie 100,0 24,9 48,0 0,3 26,0 Podlaskie 100,0 # 16,2 # 16,1 Pomorskie 100,0 44,4 46,9 0,8 6,7 Śląskie 100,0 52,3 27,6 7,4 10,2 Świętokrzyskie 100,0 # 17,9 # 21,9 Warmińsko-mazurskie 100,0 77,4 11,2 1,1 2,2 Wielkopolskie 100,0 63,1 19,2 2,2 13,1 Zachodniopomorskie 100,0 53,5 18,0 - # 88 GUS 38

39 Największy udział w strukturze nakładów na działalność badawczo-rozwojową ma natomiast sektor rządowy w przypadku lubelskiego są to w znacznej mierze instytuty badawcze działające w Lublinie oraz w Puławach. Dla porównania w 2010 roku udział podmiotów gospodarczych w finansowaniu działalności badawczej i rozwojowej w województwach podkarpackim i pomorskim wyniósł odpowiednio 48% oraz 46,9% (tabela 21) Potencjał sektora badawczo-rozwojowego Kompleksowa analiza potencjału jednostek naukowo-badawczych województwa lubelskiego została przeprowadzona w ramach jednej z ekspertyz wykonanych na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego 89. Według zaprezentowanych w niej danych GUS w 2010 roku w województwie lubelskim funkcjonowało 67 jednostek prowadzących działalność badawczorozwojową. Taki wynik daje regionowi średnią pozycję w skali krajowej lubelskie zajmuje pod tym względem dziewiątą pozycję w kraju, razem z województwem podkarpackim. Jednocześnie jednostki badawczo-rozwojowe działające w województwie lubelskim stanowią jedynie niewielką część 3,8% wszystkich takich instytucji działających w kraju. Co więcej, udział lubelskich jednostek badawczorozwojowych w ogólnej liczbie tego typu podmiotów w Polsce nie zmienił się znacząco w okresie Stało się tak pomimo dość dynamicznego wzrostu liczby jednostek B+R w województwie w omawianym okresie, co oznacza to, że w pozostałych regionach dynamika przyrostu liczby jednostek badawczo-rozwojowych była większa. W województwie lubelskim funkcjonuje 45 jednostek badawczo-rozwojowych w sektorze przedsiębiorstw oraz 22 poza nim. Z 67% udziałem jednostek B+R w sektorze przedsiębiorstw, lubelskie odpowiada niemal średniej krajowej, wynoszącej w tym przypadku 70%. Z cytowanych analiz 90 wynika, ze instytucje naukowe z województwa lubelskiego charakteryzują się średnią w skali kraju skutecznością w ubieganiu się o środki krajowe na badania. Świadczą o tym współczynniki sukcesu w ubieganiu się o granty MNiSW. Najmniejszą skuteczność w ubieganiu się o granty badawcze widać w przypadku projektów habilitacyjnych (12 pozycja w kraju), oraz projektów własnych 11 pozycja. Zdecydowanie lepsze wynik region odnotowuje w przypadku grantów promotorskich zajmuje bowiem 7 pozycje wśród polskich województw. Bardzo dobre współczynniki sukcesu dotyczą grantów rozwojowych (4 pozycja w kraju), jednakże z oceny ilościowej wynika, że liczba tego typu projektów realizowanych w regionie jest dość mała. W województwie lubelskim najwięcej grantów badawczych finansowanych ze środków MNiSW (granty przyznane w latach ) realizowały szkoły wyższe. Co piąty taki projekt realizował UMCS. Jedynie nieco mniej projektów przypada na Uniwersytet Przyrodniczy (17,4%) oraz Uniwersytet Medyczny (15,8%). Na Politechnice Lubelskiej realizowano 13,2% grantów. Duży udział ma także KUL. Przy czym w tym przypadku 11,1% projektów realizowane było przez KUL, a ponadto 6,7% przez Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Na pozostałe instytucje instytuty badawcze przypada około 15% grantów, z czego około 8% na instytuty działające w Puławach, i około 5% na instytuty działające w Lublinie. Klasyfikacja projektów badawczych obejmuje ponadto 41 projektów realizowanych w województwie lubelskim ze środków 6. Programu Ramowego oraz 29 projektów finansowanych ze środków 7. Programu Ramowego. Najaktywniejsze w programach ramowych są publiczne instytuty badawcze i szkoły wyższe: Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach (12 projektów), UMCS (11 projektów), Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach (10 projektów), Politechnika Lubelska (6 projektów stricte badawczych oraz 2 wspomagające, dotyczące regionalnej strategii innowacji oraz transferu technologii). Aktywne są także przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Świdnik S.A. (12 projektów). Podmioty zlokalizowane w województwie lubelskim uzyskały 55 patentów udzielonych podmiotom krajowych przez Urząd Patentowy RP w 2010 r. Około 2/3 patentów w województwie lubelskim przyznano instytutom naukowym oraz szkołom wyższym, pozostała część przypadła na przedsiębiorstwa i osoby fizyczne. W latach największą liczbą przyznanych patentów w województwie lubelskim mogły się poszczycić: Politechnika Lubelska (około 22% patentów udzielonych podmiotom z woj. lubelskiego), Uniwersytet Olechnicka A, Płoszaj A., Potencjał placówek naukowo-badawczych województwa lubelskiego op.cit. Tamże. 39

40 Medyczny w Lublinie (17%), Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (8%), Instytut Nawozów Sztucznych w Puławach (7%), Zakłady Azotowe Puławy (5%), Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie (3%), Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (2%) oraz Instytut Agrofizyki PAN im. Bohdana Dobrzańskiego w Lublinie (2%). Analizując dziedzinę badawczą realizowanych grantów można zidentyfikować regionalną specjalizację naukową. Listę dziedzin grantów MNiSW przyznanych w latach podmiotom z woj. lubelskiego prezentuje tabela 22, w której zastosowano sortowanie od największej do najmniejszej liczby projektów w danej dziedzinie realizowanych w województwie (kolumna nr 3). Tabela 22. Dziedziny grantów MNISW (konkursy z lat ) specjalizacja badawcza woj. lubelskiego 91. Dziedzina według OSF Liczba projektów w Polsce Liczba projektów w woj. lubelskim % krajowych projektów w woj. lubelskim Współczynnik lokalizacji dla woj. lubelskiego Nauki o Roślinach Uprawnych i Glebie ,2 3,1 Filozofia i Teologia ,0 4,4 Nauki Weterynaryjne ,1 6,0 Nauki Kliniczne Niezabiegowe ,6 1,7 Psychologia i Pedagogika ,4 2,3 Kształtowanie i Ochrona Środowiska Przyrodniczego ,8 1,7 Medycyna Wieku Rozwojowego ,1 2,7 Inżynieria Ochrony Środowiska ,9 2,0 Chemia ,4 0,7 Nauki o Zwierzętach Hodowlanych ,5 1,6 Historia ,5 1,4 Fizyka ,2 0,7 Inżynieria Rolnicza ,1 5,1 Elektrotechnika ,8 1,5 Geografia i Oceanologia ,8 1,3 Nauki Farmaceutyczne ,3 1,6 Nauki o Żywności i Żywieniu ,3 1,0 Socjologia i Nauki Polityczne ,6 1,0 Biologia Medyczna ,6 0,6 Zdrowie Publiczne i Kultura Fizyczna ,2 0,9 Nauki o Sztuce ,0 1,8 Ekologia i Ochrona Przyrody ,8 0,6 Nauki o Literaturze, Bibliotekoznawstwo i Informacja Naukowa ,2 0,9 Biologia Organizmów ,3 0,5 Językoznawstwo ,4 1,4 Nauki Kliniczne Zabiegowe ,4 1,0 Prawo ,4 1,0 Technologie Materiałowe ,8 0,6 Budownictwo ,3 0,9 Nauki o Zarządzaniu ,3 0,5 91 Tamże. 40

41 Technologie Chemiczne oraz Inżynieria Chemiczna i Procesowa ,8 0,4 Biologia Molekularna i Komórkowa ,7 0,4 Elektroenergetyka ,3 1,8 Finanse, Bankowość, Rachunkowość ,6 1,2 Konstrukcja Maszyn ,6 0,8 Transport ,5 0,5 Matematyka ,0 0,4 Nauka o Materiałach i Inżynieria Materiałowa ,7 0,1 Polityka Regionalna, Polityka Społeczna i Demografia ,8 0,6 O znaczącej specjalizacji naukowej regionu możemy mówić szczególnie w przypadku dziedzin o dużej liczbie grantów realizowanych w regionie, które dodatkowo stanowią istotny odsetek projektów w skali Polski, a także cechują się wysokim współczynnikiem lokalizacji. W województwie lubelskim wyraźnie widoczna jest specjalizacja w naukach związanych z szeroko pojęty rolnictwem, a w szczególności w zakresie: Nauk o Roślinach Uprawnych i Glebie, Nauk Weterynaryjnych, Nauk o Zwierzętach Hodowlanych, Inżynierii Rolniczej. Specjalizację rolniczą uzupełnia specjalizacja w zakresie ochrony środowiska - Kształtowanie i Ochrona Środowiska Przyrodniczego oraz Inżynieria Ochrony Środowiska. Ponadprzeciętna aktywność w zakresie rolnictwa związana jest oczywiście z działaniem specjalistycznych instytutów badawczych w Lublinie oraz Puławach. Duża koncentracja potencjału badawczego Lubelszczyzny dotyczy także filozofii i teologii to z kolei jest związane z tradycjami KUL. Ponadto należy wskazać także na specjalizację w zakresie pedagogiki i psychologii, medycyny wieku rozwojowego oraz nauk klinicznych niezabiegowych. Duża liczba realizowanych projektów badawczych oraz duży ich udział w skali krajowej, a także wysoki współczynnik lokalizacji są dosyć silnymi przesłankami do stwierdzenia regionalnej specjalizacji w danej dziedzinie. Wyniki te znajdują również potwierdzenie w przeprowadzonej analizie aktywności publikacyjnej jednostek badawczorozwojowych zlokalizowanych w regionie. W przypadku województwa lubelskiego widoczna jest wysoka specjalizacja w naukach weterynaryjnych prawie co trzeci polski artykuł w tej dziedzinie indeksowany w Web of Science, powstał w województwie lubelskim, z czego około 55% z nich w Lublinie, a 44% w Puławach. Współczynnik lokalizacji jest w tym przypadku bardzo wysoki i wynosi 6,4. Inne dziedziny, które można uznać za istotną specjalizację lubelskiego to przede wszystkim: farmakologia i farmacja, zdrowie publiczne, środowiskowe i medycyna pracy, nauki środowiskowe i ekologia, rolnictwo, nauki o żywności i żywieniu. W ocenie aktywności publikacyjnej ponadprzeciętna cytowalność artykułów może świadczy zwykle o wysokiej jakości prowadzonych badań. W przypadku województwa lubelskiego wśród dziedzin z jednocześnie znaczącą liczbą artykułów oraz wyraźnie przewyższającą średnią krajową cytowalnością wymienić należy przede wszystkim: nauki materiałowe średnie cytowania stanowią 108% średniej krajowej, rolnictwo 112%, nauki o układzie nerwowym i neurologia 118%, botanika 113%, 41

42 onkologia 136%, biofizyka 117%. Ponadto wiele innych dziedzin również cechuje się ponadprzeciętną cytowalnością, ale przy dość małej liczbie artykułów, mniejszej niż 35 w czteroletnim okresie poddawanym analizie. Regionalną specjalizację, w aspekcie jakości prowadzonych badań, można zidentyfikować także na podstawie analizy dokonań poszczególnych badaczy zatrudnionych w jednostkach w regionie. Na potrzeby cytowanego opracowania 92 przeprowadzono analizę dla 973 naukowców zatrudnionych w województwie lubelskim oraz w sumie dla naukowców z całego kraju. Doboru próby badawczej dokonano na podstawie danych o kierownikach projektów składanych do finansowania przez MNiSW w latach W analizie uwzględniono zarówno projekty zatwierdzone do realizacji, jak i projekty odrzucone. Takie określenie próby podyktowane było dostępnością danych (baza OSF), a także tym, że kierownicy składający wnioski stanowią grupę najaktywniejszych badaczy. Na tej podstawie przygotowana została lista imion i nazwisk wraz z przypisanymi specjalizacjami naukowymi (dziedziny do jakiej składane były granty). Następnie dla każdej z osób sprawdzono tzw. indeks Hirscha na podstawie bazy Google Scholar. Indeks h (zwany indeksem Hirscha; h-index) jest coraz częściej stosowaną miarą, która pozwala na pomiar całego dorobku publikacyjnego jedną liczbą uwzględniającą zarówno ilość, jak i cytowania publikacji. Indeks Hirscha to wskaźnik, który ilustruje zdolność naukowca (także grupy naukowców, instytutu lub kraju) do systematycznego publikowania prac, które są dobrze cytowane. Kolejnym krokiem analizy było obliczenie średnich indeksów h dla poszczególnych dziedzin nauki w przekroju krajowym oraz wojewódzkim. Wyniki analizy pokazują, że w większości dziedzin, dla których możliwa była w miarę wiarygodna analiza (co najmniej 9 badanych osób z woj. lubelskiego), region lubelski plasuje się poniżej średniej krajowej. Jednakże można zidentyfikować także kilka dziedzin, w których naukowcy z lubelskiego w znaczący sposób wyróżniają się na tle średniej krajowej. Najlepsze wyniki dotyczą nauki o zwierzętach hodowlanych. W tym przypadku średni indeks h naukowców z regionu stanowi 162% średniej krajowej dla tej dziedziny. Duża przewaga regionu lubelskiego dotyczy także dziedziny kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego w tym przypadku średni h dla lubelskiego stanowi 134% wartości tego wskaźnika dla całego kraju. Wyraźna jest także przewaga w dziedzinie: zdrowie publiczne i kultura fizyczna (123% średniej). Należy także wskazać na przewagę w dziedzinie nauki o roślinach uprawnych i glebie. Co prawda w tym przypadku różnica nie jest tak duża, jak w dziedzinach wymienionych wcześniej (wynosi 106%), ale jest ona istotna także dlatego, że jest reprezentowana w regionie przez bardzo liczną grupę badanych uczonych (82 osoby z woj. lubelskiego). Potencjał sfery badawczo-rozwojowej w województwie lubelskim jest skoncentrowany w Lublinie (wraz ze Świdnikiem) oraz w Puławach. Co prawda w wielu mniejszych miastach regionu działają szkoły wyższe, ale mają one znaczenie głównie jako instytucje edukacyjne, ich potencjał badawczy jest bardzo mały, zwłaszcza w dziedzinach technicznych i ścisłych. Największe znaczenie dla regionalnego potencjału B+R mają duże publiczne uczelnie zlokalizowane w Lublinie oraz publiczne instytuty badawcze w Lublinie i Puławach. Wśród jednostek prywatnych największa jest rola WSK PZL Świdnik. O potencjale badawczym tego podmiotu świadczy wyróżniająca w skali regionalnej, a także krajowej, aktywność w Programach Ramowych UE. Firma ze Świdnika jest w tym względzie dość wyjątkowa, ponieważ słabością regionalnej sfery B+R jest małe zaangażowanie w międzynarodowe projekty badawcze. Lubelski sektor B+R cechuje wyraźna specjalizacja w zakresie badań związanych z szeroko rozumianym rolnictwem, wsią oraz środowiskiem naturalnym. Co istotne, specjalizacja ta ma charakter nie tylko ilościowy, ale także jakościowy związane jest to z funkcjonowaniem w Lublinie i w szczególności w Puławach wyspecjalizowanych jednostek B+R prowadzących nierzadko unikalną w skali krajowej działalność. Województwo lubelskie charakteryzuje się średnim potencjałem badawczym odniesionym do skali krajowej. W większości analizowanych kryteriów oceny 93 lubelskie plasuje się tuż za regionami, w których zlokalizowane są najważniejsze ośrodki naukowe Polski (Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Łódź, Trójmiasto, Konurbacja Śląska). Tym Tamże. Tamże. 42

43 samym region lubelski jest ważnym uzupełnieniem polskiej sfery B+R. Rola lubelskiego jest widoczna szczególnie w porównaniu z pozostałymi regionami Polski Wschodniej (podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie). Na ich tle lubelskie jest zdecydowanym liderem. Mimo bardzo dobrej pozycji regionu na tle Polski Wschodniej oraz średniej pozycji krajowej, w kontekście europejskim potencjał badawczo-rozwojowy regionu jest słaby. W dużej mierze związane jest to z niską pozycją całego kraju w tym zakresie, o czym świadczą chociażby wyniki rankingów innowacyjności krajów i regionów prowadzonych przez Unię Europejską. Z analizy cech krajowego sektora badań i rozwoju w powiązaniu ze sferą podażową procesów innowacyjności 94 w przypadku województwa lubelskiego wynika, że charakteryzuje się on szeregiem zarówno cech pozytywnych, jak i negatywnych. Do kategorii cech pozytywnych zalicza się między innymi: rosnącą wartość nakładów na badania i rozwój w wartościach bezwzględnych (o 117% w latach ), rosnąca intensywność wartości bezwzględnej nakładów na badania i rozwój na mieszkańca, najwyższą w regionie Polski Wschodniej intensywność nakładów na B+R, niższy od średniej krajowej stopień zużycia aparatury naukowo-badawczej, stabilną i stopniowo rosnąca liczbę jednostek badawczo-rozwojowych, ujawniającą się specjalizację wydatkowania nakładów w dziedzinie nauk rolniczych stale rosnącą od 2007 r. liczbę zgłaszanych wynalazków, rosnącą aktywność patentową choć stale wyraźnie niższą od średniej krajowej. Z opracowania wynikają niestety również cechy negatywne. Są nimi między innymi: słabsza dynamika wzrostu nakładów na B+R niż średnio w kraju po 2003 r., choć dynamika wzrostu intensywności nakładów na B+R na mieszkańca jest zbliżona do średniej krajowej, a jej intensywność w stosunku do średniej utrzymuje się na podobnym poziomie w stosunku do średniej kraju; utrzymujący się niższy od średniej dla Polski udział nakładów na badania i rozwój w regionalnym produkcie brutto (wzrost wystąpił w 2007 r. i 2009 r.); bardzo niski wskaźnik BERD (wydatki biznesu na badania) w PKB; niska intensywność nakładów badawczo-rozwojowych na mieszkańca i na pracującego w sektorze B+R; zdecydowana przewaga nakładów na badania podstawowe w stosunku do nakładów na prace rozwojowe i badania stosowane; mała gęstość podmiotów B+R na km 2 i mała intensywność zatrudnionych w sektorze B+R w stosunku do aktywnych zawodowo na tle średniej dla kraju; bardzo niska wartość aparatury naukowo-badawczej na zatrudnionego w B+R, struktura sektora B+R woj. lubelskiego charakteryzuje się dużym dystansem do rynku, a jej zmiany są wyjątkowo powolne. 94 Gaczek W.M., Matusiak M., Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej op.cit. 43

44 Kapitał ludzki i społeczny Kapitał ludzki i społeczny to najważniejsze czynniki od których zależy poziom innowacyjności, w szczególności w przypadku strony podażowej procesów innowacyjnych. Wpływają one bowiem na zdolność i skłonność do wprowadzania rozwiązań innowacyjnych. Ogólny wskaźnik zasobów ludzkich w nauce i technice (HRST) jest czynnikiem traktowanym jako określający potencjalną zdolność do wprowadzania postępu technicznego i innowacji do gospodarki. HRST obejmuje osoby, które ukończyły z sukcesem poziom edukacji na poziomie 5 (szkoły wyższe), osoby bez formalnych kwalifikacji, które zostały zatrudnione w zawodach sfery nauka i technika oraz wykwalifikowanych obcokrajowców przybywających do kraju i obywateli powracających do kraju. Poziom wskaźnika HRST dla województwa lubelskiego jest średni 95,96. Z przeprowadzonych zestawień statystycznych i ich analiz 97 wynika, że w 2010 roku zatrudnienie w sektorze B+R w regionie wyniosło 7,1 tys. osób. Było to mniej więcej tyle samo co w województwie pomorskim i nieco mniej niż w łódzkim. Województwo lubelskie zajmuje pod tym względem siódmą pozycję wśród polskich regionów, zdecydowanie wyprzedzając pozostałe regiony Polski Wschodniej. W województwie lubelskim w 2010 r. osoby zatrudnione w działalności badawczo-rozwojowej stanowiły 0,7% ogółu pracujących. Było to nieco mniej niż średnia krajowa, kształtująca się na poziomie 0,8%. W okresie można zaobserwować dość wyraźny spadek udziału zatrudnionych w B+R w ogólnej liczbie pracujących w regionie z 0,78% do 0,69%. Tym samym, w omawianym okresie dystans regionu do średniej krajowej niestety zwiększył się. Zmiany te wiążą się jednak przede wszystkim ze zmianą ogólnej liczby pracujących, a w mniejszym stopniu ze zmianą zatrudnienia w sektorze badań i rozwoju. Omawiana dynamika potwierdza stagnację zatrudnienia w sektorze B+R zarówno w Polsce, jak i w regionie lubelskim. Z oceny rozwoju kwalifikacji zawodowych pracowników zajmujących się badaniami naukowymi wynika, że w województwie lubelskim przyznawana jest stosunkowo wysoka liczba stopni naukowych doktora oraz doktora habilitowanego. W 2010 r. w województwie nadano 8,9% krajowych stopni naukowych doktora oraz 5,5% stopni naukowych doktora habilitowanego. Ponadto w lubelskim nadano 8,3% krajowych tytułów naukowych profesora. Rozwój kadr naukowych w regionie można zatem uznać za stosunkowo dobry, zwłaszcza gdy przedstawione dane odniesiemy do udziału pracowników naukowych Lubelszczyzny w ogólnej liczbie naukowców w Polsce wynoszącym około 5,5%. Województwo lubelskie posiada duży i zróżnicowany potencjał edukacyjny na poziomie wyższym. Dysponuje również szeroką, zróżnicowaną ofertą dydaktyczną, dość dobrze ocenianą w odniesieniu do innych regionów kraju. Potencjał edukacyjny w zakresie szkolnictwa wyższego był miedzy innymi przedmiotem ekspertyzy dotyczącej powiązań jednostek naukowych w województwie lubelskim 98. Z przeprowadzonych w niej analiz wynika, że Polsce w roku akademickim 2010/2011 w 460 szkołach wyższych wszystkich typów kształciło się 1 mln 841 tys. studentów. Według stanu z 30 listopada 2010 roku w Polsce istniały cztery ośrodki akademickie, w których kształciło się ponad 100 tys. studentów. Były to: Warszawa, Kraków, Wrocław i Poznań. Z kolei do największych ośrodków kształcących od 20 tys. do 100 tys. studentów należały Łódź, Lublin, Gdańsk i Katowice (łącznie było ich 14). Województwo lubelskie posiada duży potencjał edukacyjny na poziomie wyższym, dysponując zróżnicowaną ofertą dydaktyczną 20 szkół wyższych, w których kształci się blisko 100 tys. studentów. Według danych GUS w uczelniach publicznych w roku akademickim 2010/2011 naukę pobierało 62 tys. studentów, natomiast w niepublicznych blisko 38 tys., z czego niespełna 17 tys. w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W porównaniu z poprzednim rokiem akademickim liczba osób studiujących ogółem zmalała o 3,2%, a na I roku studiów o blisko 10% i według prognoz demograficznych tendencja spadkowa będzie się pogłębiać przez najbliższą dekadę 99, Tamże. GUS, Nauka i technika w Polsce w 2009 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Olechnicka A, Płoszaj A., Potencjał placówek naukowo-badawczych województwa lubelskiego op.cit. Antonowicz D., Powiązania globalne jednostek naukowych w województwie lubelskim. Ekspertyza na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w ramach projektu Kapitał intelektualny Lubelszczyzny Katolicki Uniwersytet Lubelski jest uczelnią niepubliczną funkcjonującą na prawach uczelni publicznej. Na potrzeby niniejszej ekspertyzy będzie traktowany jako uczelnia niepubliczna, zgodnie ze swym statusem. GUS 2011d:

45 Rysunek 8. Szkolnictwo wyższe w Polsce w roku akademickim 2010/ Głównym ośrodkiem akademickim w województwie lubelskim jest miasto Lublin, w którym mieściło się 9 uczelni skupiających ponad 87% ogółu studentów (rys. 8). Największe szkoły wyższe w Lublinie to: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (27,0% ogółu studiujących osób), Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (16,7%), Uniwersytet Przyrodniczy (10,8%) oraz Politechnika Lubelska (10,1%). W Lublinie ma swoją siedzibę jedna z dziewięciu w kraju uczelni medycznych Uniwersytet Medyczny, na którym kształciło się 7,3% ogółu studentów w województwie. Poza Lublinem największym ośrodkami akademickimi są Biała Podlaska (7072 studentów), Zamość (5407), Chełm (4182) i Tomaszów Lubelski (1028). W Puławach, Rykach i Łukowie kształciło się łącznie ponad 1,5 tys. studentów. W sześciu filiach i wydziałach zamiejscowych w roku akademickim 2009/2010 kształciło się 5119 studentów, z czego blisko połowa (48,5%) w Wydziale Zamiejscowym Akademii Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego (Warszawa) w Białej Podlaskiej. Edukacja na poziomie wyższym w województwie lubelskim jest niemal całkowicie skoncentrowana w stolicy województwa Lublinie, poza którym znajdują się szkoły o znaczeniu lokalnym oraz filie i wydziały zamiejscowe. Zamieszczone poniżej tabele 23 i 24 pokazują charakterystykę lubelskiego szkolnictwa wyższego w ujęciu dynamicznym. W ciągu minionych dziesięciu lat można zaobserwować istotny wzrost liczby uczelni (o 65% w latach ), ale również pierwsze konsekwencje niżu demograficznego w postaci spadku liczby studentów, a w konsekwencji tego wkrótce również mniejszej liczby absolwentów. Tabela 23 ilustruje ponadto stopniowy, ale stały wzrost liczby nauczycieli akademickich, co niewątpliwie oznacza wzrost potencjału naukowo-dydaktycznego lubelskich uczelni. 101 Perełki Lubelszczyzny, Urząd Statystyczny w Lublinie. 45

46 Tabela 23. Szkoły wyższe w województwie lubelskim 102. Rok akademicki Szkoły wyższe Nauczyciele akademiccy Studenci Absolwenci 2000/ / / / x O ile tabela 23 pokazuje wielkość potencjału edukacyjnego i badawczego lubelskich uczelni, o tyle tabela 24 przedstawia zróżnicowanie instytucjonalne. W skali całego województwa potencjalni studenci (np. zagraniczni) mają do dyspozycji szeroką ofertę uczelni o różnym profilu. W zasadzie szkoły wyższe województwa lubelskiego oferują całe spektrum profilów uczelni. Tabela 24. Szkoły wyższe w województwie lubelskim z uwzględnieniem typu szkoły w roku akademickim 2008/ Typ szkoły wyższej Liczba Nauczyciele akademiccy Studenci Absolwenci Uniwersytet Wyższa Szkoła Techniczna Wyższa Szkoła Rolnicza Wyższa Szkoła Ekonomiczna Wyższa Szkoła Pedagogiczna Akademia Medyczna Pozostałe szkoły wyższe Współpraca naukowo-badawcza może być analizowana w wymiarze terytorialnym na poziomie regionu, kraju i międzynarodowym. Można poddać ją także analizie ze względu na rodzaj podmiotu współpracującego. W przypadku badań jednostek naukowo-badawczych województwa lubelskiego współpraca ta została zawężona do sektora przedsiębiorstw i innych podmiotów (związanych z działalnością w obszarze B+R). Średnia liczba umów o współpracy naukowo-badawczej dla instytucji B+R wynosi 23,86. Liczba umów zawartych przez jednostki wynosi Z badań przeprowadzonych w ramach III etapu KIL Przedsiębiorcy 105 wynika, że przedsiębiorstwa działające na Lubelszczyźnie w znacznej większości deklarują chęć dalszego rozwoju i wdrażają wiele rozwiązań, które mają temu służyć. Większość firm skupia się głównie na umocnieniu bądź utrzymaniu firmy na rynku, a ponad połowa posiada w związku z tym sformalizowaną strategię rozwoju. Przedsiębiorcy ponad 70% badanych firm inwestują w podnoszenie kwalifikacji swoich pracowników. Wśród wdrożonych form innowacji przez badane przedsiębiorstwa najczęściej pojawiają się udoskonalenia bądź modernizowanie dotychczasowych produktów, wprowadzanie nowych produktów czy udoskonalanie procesu zarządzania, także wdrażanie nowych technologii. Jest to jednak każdorazowo wynik poniżej 20% działań innowacyjnych u wszystkich zbadanych firm. Z badań wynika ponadto, że na bardzo niskim poziomie funkcjonuje współpraca firm z Lubelszczyzny z instytucjami naukowobadawczymi 80,2% nie prowadzi takiej kooperacji. Współpraca środowiska naukowego oraz przedsiębiorstw w województwie lubelskim nie charakteryzuje się wysokim stopniem innowacyjności. Najczęściej stosowanymi formami współpracy są szkolenia, konferencje, konsultacje, Olechnicka A, Płoszaj A., Potencjał placówek naukowo-badawczych województwa lubelskiego op.cit. na podstawie Rocznik statystyczny województwa lubelskiego Tamże. Antonowicz D., Powiązania globalne jednostek naukowych w województwie lubelskim op.cit. Świdzińska A., Analiza istniejącej infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji op.cit. 46

47 rzadko zamawiane badania i współpraca badawczo-rozwojowa, co świadczy o złej kondycji sektora B + R nie nastawionego na badania możliwe do zaaplikowania w regionalnych podmiotach gospodarczych. Lubelszczyzna jest regionem pretendującym do miana silnego ośrodka akademickiego i naukowo-badawczego. Niski poziom współpracy B + R z podmiotami gospodarczymi pozwala na stwierdzenie, że konieczna jest zmiana podejścia do tej współpracy, szczególnie poprzez nastawienie na prorynkowe aktywności badawcze Instytucje wsparcia biznesu Instytucje wsparcia biznesu to jednostki oferujące przedsiębiorcom usługi wspierające, które mogą dotyczyć szeroko rozumianych aktywności służących tworzeniu, prowadzeniu oraz rozwojowi przedsiębiorstwa. Oferta instytucji otoczenia biznesu dotyczy zwykle udzielania informacji, szkolenia, doradztwa, wsparcia w zakresie B+R itp. Do instytucji otoczenia biznesu zaliczamy agencje rozwoju, stowarzyszenia przedsiębiorców i osób działających na ich rzecz, izby gospodarcze, samorządy przedsiębiorców, centra wspierania przedsiębiorczości, inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, fundusze pożyczkowe, fundusze kapitału zalążkowego, firmy prywatne świadczące usługi dla przedsiębiorstw, inkubatory technologiczne, sieci aniołów biznesu, parki naukowo-technologiczne oraz parki przemysłowe 106. Jednostki nastawione na wspieranie innowacyjności oraz przedsiębiorczości (rys. 9), zwykle określane są one również mianem Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości (OIP). Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości Ośrodki przedsiębiorczości Ośrodki szkoleniowodoradcze (ośrodki wspierania przedsiębiorczości, centra biznesu, kluby przedsiębiorczości, punkty konsultacyjnodoradcze), Inkubatory przedsiębiorczości. Ośrodki innowacji Centra transferu technologii, Akademickie inkubatory przedsiębiorczości i preinkubatory, Parki technologiczne. Parabankowe instytucje finansowe Regionalne i lokalne fundusze pożyczkowe, Fundusze poręczeń kredytowych, Fundusze kapitału zalążkowego, Sieci aniołów biznesu. Rysunek 9. Typy ośrodków innowacji i przedsiebiorczości 107. Kompleksowa analiza istniejącej w regionie infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji była przedmiotem specjalistycznej ekspertyzy 108, z której najistotniejsze wnioski zaprezentowano poniżej. Prawie połowę, bo 43,7% wszystkich wyróżnionych typów OIP w Polsce, stanowią Ośrodki Szkoleniowo-Doradcze. Kolejna wielkościowo grupa to Centra Transferu Technologii (12,4%), następnie Regionalne i Lokalne Fundusze Pożyczkowe (11,3%). Najmniejszą grupę OIP reprezentują Sieci Aniołów Biznesu (0,1%) oraz Fundusze Kapitału Zalążkowego (1,2%). Ta sfera związana z finansowaniem przede wszystkim przedsięwzięć o dużym ryzyku, do których zalicza się działania innowacyjne, rozwija się w Polsce bardzo powoli. Lubelskie ośrodki stanowią 6,9% wszystkich działających w naszym kraju. Na rysunku 10 przedstawiono ilościowe porównanie OIP w Polsce i na Lubelszczyźnie pomijając Ośrodki Szkolno-Doradcze, gdyż są one niewspółmiernie ilościowo rozwinięte do pozostałych (stanowią najbardziej dynamicznie funkcjonujący typ ośrodków) Dąbrowska E. i inni, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, raport PARP, Warszawa Płoszaj A., Instytucje wsparcia biznesu i promowania innowacji w województwie lubelskim, ich działania, powiązania, skuteczność. Warszawa Świdzińska A., Analiza istniejącej infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i innowacji op.cit. 47

48 Parki Technologiczne Inkubatory Technologiczne AIP Inkubatory Przedsiębiorczości Centra Transferu Technologii Regionalne i Lokalne Fundusze Pożyczkowe Fundusze Kapitału Zalążkowego Sieci Aniołów Biznesu Fundusze Poręczeń Kredytowych Lubelszczyzna Polska Rysunek 10. Porównanie ilości OIP w Polsce i na Lubelszczyźnie bez OSD 109. Na 10 typów OIP, na Lubelszczyźnie zidentyfikowano tylko 8. Oprócz dużej ilościowo reprezentacji Ośrodków Szkolno-Doradczych (wraz z filiami), najwięcej na Lubelszczyźnie jest Centrów Transferu Technologii i Funduszy Pożyczkowych. W województwie istnieje tylko jedna Sieć Aniołów Biznesu oraz jeden Inkubator Przedsiębiorczości, natomiast nie ma Funduszu Kapitału Zalążkowego, czy Inkubatora Technologicznego. Największe skupisko OIP jest w Lublinie, Puławach, Zamościu i Biłgoraju. Na Lubelszczyźnie na jeden ośrodek przypada 36,4 tys. mieszkańców, w kraju średnio 53,1 tys., natomiast liczba aktywnych firm przypadających na jeden OIP w województwie lubelskim wynosiła 2702, podczas gdy średnia krajowa wynosiła 2303 (dane dla 2011 roku). Poniżej (rys. 11) przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie zidentyfikowanych w poszczególnych miastach i powiatach na Lubelszczyźnie typów ośrodków innowacji i przedsiębiorczości. 109 Tamże. 48