ZAKŁAD EKSPLOATACJI SYSTEMÓW ELEKTRONICZNYCH INSTYTUT SYSTEMÓW ELEKTRONICZNYCH WYDZIAŁ ELEKTRONIKI WOJSKOWA AKADEMIA TECHNICZNA

Transkrypt

1 ZAKŁAD EKSPLOAACJI SYSEMÓW ELEKRONICZNYCH INSYU SYSEMÓW ELEKRONICZNYCH WYDZIAŁ ELEKRONIKI WOJSKOWA AKADEMIA ECHNICZNA PRACOWNIA PODSAW EKSPLOAACJI ĆWICZENIE LABORAORYJNE NR 12 DIAGNOZOWANIE UKŁADU SYGNALIZACJI WŁAMANIA 1. Narzędzia wspomagające realizację ćwiczenia: - stanowisko do diagnozowania Układu sygnalizacji włamania. 2. Przedmiot: eksploatacja systemów bezpieczeństwa; eksploatacja systemów; diagnostyka systemów antropotechnicznych.. Cel ćwiczenia: - zapoznanie studentów z metodami diagnozowania układu sygnalizacji włamania Warszawa 2009

2 SPIS REŚCI str CEL ĆWICZENIA WIADOMOŚCI OGÓLNE Systemy bezpieczeństwa (ochrony) Diagnozowanie systemu bezpieczeństwa SANOWISKO DO DIAGNOZOWANIA UKŁADU SYGNALIZACJI WŁAMANIA Uwagi wstępne Rodzaje czujek współpracujących z centralą MARIX Przykłady przyłączenia czujek do centrali MARIX Opis stanowiska laboratoryjnego Zestaw stanowiska Pulpit sterująco-pomiarowy Wartości napięć w punktach A L modelu centrali i czujek Zestaw zadawanych uszkodzeń modelu centrali i modeli czujek Przygotowanie stanowiska do ćwiczenia laboratoryjnego Pomiar wartości napięcia w punktach A L w stanie zdatności układu. 11 A. Pomiar wartości napięcia w punkcie A L1 linia nr B. Pomiar wartości napięcia w punkcie A L2 linia nr DIAGNOZOWANIE UKŁADU SYGNALIZACJI WŁAMANIA Uwagi wstępne Zbiory objawów, hipotez, poleceń sprawdzenia, wyników sprawdzeń i diagnoz. 11 Metodyka diagnozowania Układu sygnalizacji włamania za pomocą woltomierza 12 A. Diagnozowanie układu w przypadku zapalenia się diody czerwonej Alarm. 12 B. Diagnozowanie układu w przypadku zapalenia się diody żółtej abele pomiarowe niezbędne do przeprowadzenia procesu diagnozowania UWAGI KOŃCOWE PYANIA KONROLNE. 16 WZÓR SPRAWOZDANIA

3 2.1. CEL ĆWICZENIA Celem ćwiczenia jest zapoznanie studentów z metodami diagnozowania układu sygnalizacji włamania WIADOMOŚCI OGÓLNE Systemy bezpieczeństwa (ochrony) Systemy bezpieczeństwa (ochrony) są obiektami technicznymi złożonymi, gdyż realizują wiele różnych funkcji, do których można na przykład zaliczyć: dozorowanie zabezpieczanego obiektu, autodiagnozowanie elementów systemu (czujek, kamer, linii zasilających, urządzeń wej/wyj, rezerwowych źródeł zasilania, itd.), alarmowanie o zagrożeniu, inicjowanie działań antydestrukcyjnych. W systemach bezpieczeństwa można wyróżnić następujące stany: Stan zdatności ε Z poprawnie realizowane są wszystkie funkcje systemu; Stan niezdatności ε N wszystkie funkcje są realizowane nieprawidłowo; Częściowa zdatność sytemu ochrony ε ZN poprawnie realizowane są niektóre funkcje systemu. A. System bezpieczeństwa prosty Systemy te realizują jedną funkcję. Zwykle uszkodzenie dowolnego elementu (czujki, centrali) uniemożliwia poprawną pracę całego systemu bezpieczeństwa. O wskaźnikach niezawodności takiego obiektu decydują: jakość projektowania i wykonania od tego głównie zależy nieuszkadzalność początkowa R O zwana często nieuszkadzalnością konstrukcyjną (rozpoczynając użytkowanie możemy nie mieć pewności, że obiekt jest zdatny); powolne (i w zasadzie nieodwracalne) zmiany fizyczne zachodzące w elementach składowych systemu bezpieczeństwa (np. powolna zmiana czułości czujnika temperaturowego) procesy te charakteryzują się tzw. nieuszkadzalność parametryczna R N ; skokowe (nagłe, losowe) zmiany właściwości fizycznych elementów systemu bezpieczeństwa (np. uszkodzenie typu przerwa w przewodzie transmitującym sygnał z czujnika do centrali alarmowej) zjawiska tego typu charakteryzuje tzw. nieuszkadzalność katastroficzna R K; poprawność eksploatacji tj. obsługi, sterowania, zasilania, użytkowania procesy te kształtują tzw. nieuszkadzalność eksploatacyjną R E. Wszystkie te wskaźniki niezawodności są funkcjami czasu oraz punktu pracy systemu bezpieczeństwa SB. B. System bezpieczeństwa złożony W zasadzie wszystkie obecnie instalowane systemy bezpieczeństwa można zaliczyć do tej grupy, gdyż realizują wiele różnych funkcji w obiektach technicznych. Można wyróżnić następujące stany użytkowania systemów alarmowych: 1. stan zdatności (wszystkie założone i zaprojektowane funkcje systemu bezpieczeństwa są realizowane poprawnie); 2. stan niezdatności (wszystkie założone i zaprojektowane funkcje systemu bezpieczeństwa są realizowane niepoprawnie);. stan częściowej zdatności (tylko niektóre założone i zaprojektowane funkcje systemu bezpieczeństwa są realizowane poprawnie). Systemy bezpieczeństwa złożone tworzone są z systemów prostych, zatem uszkodzenie jednego lub kilku z nich nie powoduje całkowitego uszkodzenia systemu, lecz zmniejsza jego efektywność działania. Systemy bezpieczeństwa są obiektami odnawialnymi, tzn. w przypadku uszkodzenia są naprawialne (np. możliwa jest wymiana uszkodzonej czujki). Naprawa może zakłócić realizację planowych zadań systemu bezpieczeństwa (np. wymiana czujki wymaga wyłączenia całego toru sygnałowego).

4 SYSEMY OWE ZŁOŻONE Systemy, które nie mogą być remontowane w czasie realizacji zadania (np. statek powietrzny). Klasa I Systemy, od których wymaga się skutecznego działania w zadanym, krótkim przedziale czasu (t 1, t 2 ) Klasa II Systemy, od których wymaga się skutecznego działania w długim przedziale czasu Klasa III Systemy nienaprawialne Systemy naprawialne Rys Klasyfikacja złożonych systemów alarmowych System klasy I (rys. 2.1) realizuje swoje zadanie w przedziale czasu τ, w tym czasie nie może - z założenia - ulec uszkodzeniu. System ten do chwili rozpoczęcia zadania poddawany jest permanentnej kontroli eliminującej elementy niezdatne w chwili początkowej. Systemy klasy II znajdują się zwykle przez długi okres w stanie czuwania (dozorowania chronionego obiektu), a realizowane zadania aktywne są krótkotrwałe (np. zainicjowanie sygnału alarmu, zdjęcie zabezpieczeń lub włączenie blokad w strefach, weryfikacja biometryczna użytkownika itp.). Odnowa takiego systemu jest wykonywana w czasie jego użytkowania. System uznaje się za niezdatny, jeżeli ewentualna odnowa nie zostanie zakończona przed rozpoczęciem aktywnego zadania lub wystąpi uszkodzenie podczas realizacji aktywnego zadania. Od systemu alarmowego klasy III wymaga się by utrzymywał zdatność w długim okresie użytkowania. Spełnienie tego wymagania zależy od czasu trwania odnowy, częstości uszkodzeń, organizacji obsługi, od typu realizowanych zadań oraz od odporności systemu na destrukcję Diagnozowanie systemu bezpieczeństwa Złożone systemy bezpieczeństwa wyposażane są w układy samokontroli tj. układy automatycznego dozorowania stanu technicznego. Dozorowanie to polega na permanentnym diagnozowaniu poszczególnych elementów systemu (tj. czujek, elementów centrali alarmowej, kamer, monitorów, sygnalizatorów optycznych itd.). Centrala alarmowa wytwarza wzorcowe sygnały, które pobudzają poszczególne elementy składowe sytemu. Elementy te generują wzorcowe sygnały odpowiedzi, które są przetwarzane w centrali alarmowej na informację diagnostyczną typu: system zdatny niezdatny. Zadaniem konstruktorów jest określenie na etapie konstruowania systemu dopuszczalnych tolerancji sygnałów wymuszających i odpowiedzi. Informacja o stanie systemu może mieć formę wizualną lub akustyczną i może być prezentowana w centrali alarmowej lub w oddalonym centrum alarmowym. Na rysunku 2.2 przedstawiono przykładowy schemat blokowy złożonego systemu bezpieczeństwa z układem samokontroli. Określanie stanu systemu bezpieczeństwa realizowane jest przez układ samokontroli przyłączony do centralnej magistrali Centrali alarmowej. W tym układzie wytwarzane są wzorcowe sygnały kontrolne dla: linii dozorowych; centrali alarmowej (sterownika centralnego centrali układy mikroprocesorowe: zasadniczy µp1 i rezerwowy (rezerwa gorąca µp2), oraz mikroprocesora wykonawczego µpw; kontroli urządzeń wejściowych i wyjściowych centrali (np. modułu wymiany informacji wej/wy CA z liniami dozorowanymi); urządzeń wejściowych i wyjściowych centrali (np. modułu wymiany informacji wej/wy CA z liniami dozorowanymi); modułu sterowania transmisją sygnału do oddalonego centrum alarmowego; przyłączonych przez port wej/wyj urządzeń sygnalizujących stan centrali (komputera na którym są wyświetlane informacje o aktualnym stanie zdatności systemu bezpieczeństwa, urządzeń zewnętrznych systemu np. czytnika kodów); urządzeń informacyjnych wewnętrznych centrali o stanie zdatności systemu bezpieczeństwa (wyświetlacz LCD, modułów sygnalizacji wizualnej stanu CA, panelu obsługi oraz drukarki wewnętrznej CA gdzie drukowane są na bieżąco informacje o stanach technicznych całego systemu); układu zasilania zasadniczego oraz rezerwowego całego systemu bezpieczeństwa. 4

5 Wyświetlacz LCD Panel obsługi Moduł sygnalizatorów Drukarka ransmisja sygnałów Alarm, uszkodzenie Linia dozorowa nr 1 Linia dozorowa nr "n" Sterownik centralny CA µp W µp 2 (rezerwa) µp 1 Moduł sterowania przekaźnikami lub liniami Moduł wymiany informacji Wej/Wyj CA Linie (czujki) Moduł wymiany informacji Wej/Wyj CA Linie (czujki) Magistrala centralna S 1 S i S n Zasilanie systemu Moduł zasilania Urządzenia Wej/Wyj Układy samokontroli CA i linii Zasilacz Komputer Monitoring Czytnik kodów Klawiatura 20V - 50Hz Akumulator Zasilanie awaryjne Rys Schemat blokowy złożonego systemu bezpieczeństwa z układem samokontroli Elementem odpowiedzialnym za realizację algorytmu dozorowania systemu bezpieczeństwa jest mikroprocesor sterownika centralnego centrali alarmowej, który realizuje określoną programowo sekwencję działań diagnostycznych. Pobudzone sygnałami diagnostycznymi, wytworzonymi przez układ samokontroli, czujki alarmowe odpowiadają impulsami o założonej sekwencji np. czasowej. Oznacza to pojawienie się w określonym czasie impulsów odpowiedzi (np. sekwencji zer i jedynek) odpowiadających stanowi poszczególnych czujek w linii dozorowej systemu bezpieczeństwa. Każda czujka zabudowana w linii dozorowej posiada swój własny, unikalny adres (przypisanie tego samego adresu dla dwóch czujek powoduje sygnalizację niezdatności w CA). Informacja o stanach zdatności lub niezdatności czujek pojawia się na wyświetlaczu LCD lub w module sygnalizatorów wizualnych. W przypadku wystąpienia, podczas sprawdzania stanu technicznego systemu, stanu alarmu np. przeciwpożarowego, przerywana jest procedura testowania (sygnał alarmu posiada większy priorytet niż sygnały diagnostyczne) i uruchamiane są działania informacyjno-terapeutyczne. 2.. SANOWISKO DO DIAGNOZOWANIA UKŁADU SYGNALIZACJI WŁAMANIA Uwagi wstępne Układ sygnalizacji włamania (napadu) ma na celu wykrywanie włamania oraz alarmowanie o nim w celu podjęcia odpowiednich działań. Ogólna zasada działania Urządzenie sygnalizacji włamania zostanie omówiona na bazie Centrali alarmowej MARIX. W skład tego urządzenia wchodzą następujące podstawowe elementy: - centrala alarmowa wraz z systemem zasilania w energię elektryczną; - czujki napadu. Do Centrali alarmowej MARIX mogą być także przyłączone czujki dymu Rodzaje czujek współpracujących z centralą MARIX Do centrali MARIX mogą być przyłączone następujące rodzaje czujek: - czujki z przyłączanym wyłącznikiem krańcowym - styki NC (styki normalnie zwarte przy drzwiach zamkniętych); - czujki z przyłączanym wyłącznikiem krańcowym - styki NO (styki normalnie rozwarte przy drzwiach zamkniętych); - czujki z przyłączanym kontaktronem - styki NC. Do czujek mogą być przyłączone pojedyncze lub podwójne rezystory. Czujki mogą być wyposażone w dodatkowy wyłącznik z napisem AMPER służący do sprawdzenia działania urządzenie sygnalizacji włamania. 5

6 Na rysunku 2. przedstawiono schematy czujek z normalnie zwartymi stykami - NC. SPARE C / N SPARE C / N + - SUPPLY N / C + - SUPPLY N / C + - SUPPLY N / C AMPER AMPER AMPER Kontaktron Kontaktron Mikrowyłącznik Wyłącznik Czujka bez rezystora Czujka z pojedynczym rezystorem Czujka bez rezystora Czujka z pojedynczym rezystorem Rys. 2.. Schematy czujek z normalnie zwartymi stykami NC Przykłady przyłączenia czujek do centrali MARIX Czujka z dwoma rezystorami Poniżej podano kilka wybranych przykładów przyłączenia czujek do centrali MARIX. Producent określił dla jakich wartości prądów i rezystancji linii Centrala alarmowa sygnalizuje stan pracy układu. Wartości te przedstawiono w formie abeli parametryzacji linii tabela 2.1. abela 2.1 Rezystancja linii [kω] 0 0,75 1,6,72 5,86 6,91 7,41 17,4 5,6 Bez rezystorów Linia EOL 1 rezystor NC Dozorowanie Alarm NO Alarm Dozorowanie NC Dozorowanie Alarm NO Alarm Dozorowanie Linia DEOL 2 rezystory NC NO Dozorowanie Alarm Alarm Dozorowanie Prąd linii [ma] 0,5 0,47 0,44 0,7 0,25 0,295 0,285 0,18 0,11 0 Linie z czujkami ze stykami NC, bez rezystorów Linie bez rezystorów, ze stykami NC, są to linie normalnie zwarte, które rozróżniają tylko dwa stany: - zamknięcie drzwi zwarcie styków wyłącznika krańcowego (obwód zwarty R L = 0Ω) jest to stan Dozorowania; - otwarcie drzwi - rozwarcie styków (obwód rozwarty R L = ) jest to stan Alarmu. Na liniach takich zwykle umieszcza się jedną czujkę lub kontaktron. Linie EOL - Czujki ze stykami NC, z pojedynczym rezystorem Linie EOL z pojedynczym rezystorem, ze stykami NC, są to linie, które rozróżniają trzy stany: - zamknięcie drzwi zwarcie styków wyłącznika krańcowego (obwód zwarty R L = ) jest to stan Dozorowania; - otwarcie drzwi - rozwarcie styków (obwód rozwarty R L = ) jest to stan Alarmu; - zwarcie przewodów linii między czujką, a centralą (R L = 0Ω) jest to stan u; Linie EOL nie rozróżniają stanu u, gdy linia zostanie rozwarta (przerwana). Na liniach takich zwykle umieszcza się jedną czujkę lub kontaktron. Linie DEOL - Czujki ze stykami NC, z dwoma rezystorami Linie DEOL z dwoma rezystorami, ze stykami NC, przedstawione na rys. 2.4, są to linie, które rozróżniają cztery stany: - zamknięcie drzwi zwarcie styków wyłącznika krańcowego (zwarty jeden rezystor R L = ) jest to stan Dozorowania; - otwarcie drzwi - rozwarcie styków (R L = 9,4kΩ) jest to stan Alarmu; - zwarcie przewodów linii między czujką, a centralą (R L = 0 Ω) jest to stan u; - przecięcie przewodów linii między czujką, a centralą (R L = ) jest to stan u. Na rys. 2.4 przedstawiono linie, w których umieszczono tylko jedną czujkę. W liniach DEOL można umieszczać kilka czujek, co przedstawia rys

7 CENRALA OWA Matrix Z1 COM AUX + - COM Z2 AUX + - COM Z4 SPARE C / N + - SUPPLY N / C + - SUPPLY N / C Kontaktron Linia nr 1 Czujka Linia nr 2 AMPER Czujka Linia nr 4 AMPER Rys Przyłączenie czujek z dwoma rezystorami do centrali alarmowej linie DEOL Linia DEOL z kilkoma czujkami ze stykami NC, z dwoma rezystorami Jeżeli linia składa się z kilku czujek, to w przypadku włamania do jednego pomieszczenia, Centrala alarmowa sygnalizuje Alarm, jednak nie rozróżnia numeru pomieszczenia (czujki). +U Z Układ sygnalizacji CENRALA OWA Matrix R ogr COM A L Z1 Układ pomiaru prądu linii (spadku napięcia na rezystancji linii) Komparator drabinkowy - AUX + Linia nr 1 C / N - + SUPPLY C / N - + SUPPLY C / N - + SUPPLY Czujka nr 1 Czujka nr 2 Ostatnia czujka w linii Rys Przyłączenie kilku czujek w jednej linii do centrali alarmowej linia DEOL Centrala alarmowa wyposażona jest dla każdej linii w: - rezystor ograniczający R ogr ; - układ pomiaru prądu linii; - układ sygnalizacji. Rezystor ograniczający ogranicza prąd linii do wartości 0,5mA w przypadku zwarcia przewodów przy wejściu do CA. Układ pomiaru prądu linii mierzy prąd płynący w danej linii poprzez pomiar napięcia w punkcie A L. Napięcie to podawane jest na komparator drabinkowy. W zależności od wartości płynącego prądu komparator podaje odpowiedni sygnał do układu sygnalizacji. Układ sygnalizacji, w zależności od wartości prądu linii, sygnalizuje stan pracy Układu sygnalizacji włamania. Kontrola stanu układu pomiaru prądu linii W celu sprawdzenia czy układ układu pomiaru prądu linii np. nr 1 jest w stanie zdatności należy: - odłączyć czujki linii nr 1 od Centrali alarmowej; - do zacisków Z1 i COM przyłączyć rezystor regulacyjny (47kΩ) połączony szeregowo z 7

8 miliamperomierzem; - zmieniając wartość rezystancji, obserwować wskazania miliamperomierza; - w momentach zmiany stanu pracy Układu sygnalizacji włamania porównać wartości prądu wskazanego przez miliamperomierz z wartościami podanymi w tabeli 2.1. Jeżeli wskazania miliamperomierza nie różnią się więcej niż 10% od wartości podanych w tabeli 2.1, to należy uznać, że układu pomiaru prądu linii jest zdatny Opis stanowiska laboratoryjnego Stanowisko laboratoryjne przedstawia model fizyczny układu sygnalizacji włamania, które składa się z centrali alarmowej CA z dwoma liniami dozorowania stanu chronionych pomieszczeń linie DEOL. W linii dozorowania nr 1 znajduje się jedna czujka z dwoma rezystorami. W linii dozorowania nr 2 znajdują się dwie czujki. Ogólny schemat Układu sygnalizacji włamania przedstawiono na rysunku 2.6. Do każdej linii dołączony jest rezystor ograniczający prąd do wartości 0,5mA, w przypadku wystąpienia zwarcia linii. Rezystory te znajdują się w centrali alarmowej. W modelu fizycznym zastosowano rezystory o wartości 12kΩ. W tabeli 2.2 przedstawiono wartości rezystancji i prądu linii. Dodatkowo obliczono spadki napięcia na rezystancji linii oraz napięcia w punktach A L U AL. Wartości te obliczono tylko dla punktów granicznych stanów pracy Układu sygnalizacji włamania. abela 2.2 DEOL 2 rezystory NC Dozorowanie Alarm Rezystancja linii [kω] Prąd linii [ma] Spadek napięcia na rezystancji linii [V] 0 0,75 1,6,72 5,86 6,91 7,41 17,4 5,6 0,5 0,47 0,44 0,7 0,25 0,295 0,285 0,18 0, ,5 1,9,9 0 Napięcie w punkcie A U AL [V] 0 0,5 1,9,9 6,0 Po przekroczeniu odpowiednich wartości napięcia w punkcie A L, co odpowiada danej wartości prądu w linii I L, centrala sygnalizuje odpowiedni stan pracy układu. CENRALA OWA MARIX 12kΩ 12kΩ A L1 1 4 A L Czujka Nr 1 Linia nr 1 DEOL Czujka nr 2 Czujka nr Linia nr 2 DEOL Rys Ogólny schemat Układu sygnalizacji włamania Na rysunku 2.7 przedstawiono schematy Linii nr 1 w czterech stanach pracy. W tabeli podano graniczne i rzeczywiste wartości prądów w linii oraz napięć w punkcie A L. Wartości rzeczywiste zawierają się w danych przedziałach. Wartości prądów w linii oraz napięć w punkcie A L dla Linii nr 2, w czterech stanach pracy są takie same, jak dla Linii nr 1. W przypadku jednoczesnego włamania do obu pomieszczeń chronionych przez czujki nr 2 i, wartości te ulegają zmianie: I L2 = 0,22mA, a U A L 2 =,24V. Wartości te zawierają się także w przedziale stanu Alarm i Centrala alarmowa generuje sygnał włamania. 8

9 Linia nr 1 DEOL Dozorowanie Alarm Przerwa Zwarcie CA CA CA CA A L1 1 A L1 1 A L1 1 A L Czujka nr 1 Czujka nr 1 Czujka nr 1 Czujka nr Parametry Zwarcie Dozorowanie Alarm Przerwa Wartości graniczne Wartości rzeczywiste I L 1 [ma] Max Min 0,5 0,47 0,5 0,47 0,25 0,6 0,25 0,11 0,28 0, Wartości graniczne Wartości rzeczywiste U A L 1 [V] Min Max 0 0,5 0 0,5 1,9 1,69 1,9,9 2,6,9 6,0 6, Zestaw stanowiska Rys Schematy Linii nr 1 w czterech stanach pracy Zestaw stanowiska stanowi pulpit sterująco-pomiarowy i woltomierz. W stanach zdatności i niezdatności stanowisko umożliwia: - sygnalizację stanów pracy Układu sygnalizacji włamania ; - pomiar napięcia U L1 i U L2 w punktach A L1 i A L2 ; - pomiar napięcia w wybranych punktach linii nr 1 i 2 (punkty nr 1 10); - zadawanie uszkodzeń Układu sygnalizacji włamania Pulpit sterująco-pomiarowy Na rysunku 2.8 przedstawiono widok płyty czołowej stanowiska. Pulpit sterująco-pomiarowy zawiera: - modele czujek DEOL i centrali alarmowej; - wyłączniki i przełączniki sterujące pracą stanowiska; - rezystor regulacyjny; - gniazda pomiarowe; - diody sygnalizacyjne. 1. Gniazda pomiarowe umożliwiają pomiar napięcia w wybranych punktach linii. 2. Wyłączniki z napisem Uszkodzenia (U 1 U 14 ) służą do zadawania uszkodzeń.. Diody służą do sygnalizacji stanu pracy Układu sygnalizacji włamania (zgodnie z opisem na stanowisku rys. 2.8). 4. Układ zadawania napięcia w punktach A L1 i A L2, w celu określenia wartości napięć, przy których zapalają się odpowiednie diody sygnalizacyjne. 5. Do zasilania stanowiska napięciem 20V służy podświetlany wyłącznik z napisem Sieć umieszczony na tylnej ściance stanowiska. 9

10 CENRALA OWA Matrix LINIA nr 1 DEOL Alarm Dozorowanie LINIA nr 2 DEOL Alarm Dozorowanie A L1 1 12kΩ A 4 12kΩ 5 A L2 10 U ΖΝ Linia 1 Linia 2 S 1 S 2 Reg. U Czujka Nr 1 Czujka nr 2 Czujka nr Min Max Sprawdzanie U USZKODZENIA U 1 U 2 U U 4 U 5 U 6 U 7 U 8 U 9 U 10 U 11 U 12 U 1 U 14 Rys Widok płyty czołowej stanowiska do diagnozowania układu sygnalizacji włamania Układ zadawania napięcia w punktach A L1 i A L2 Układ składa się z dwóch przełączników S 1 Linia 1 i S 2 Linia 2 oraz rezystora regulacyjnego R r (47kΩ) Sprawdzanie U. Jeżeli przełącznik S 1 Linia 1 jest ustawiony w położeniu U ZN, to do centrali przyłączona jest czujka nr 1. Wówczas w punkcie A L1 istnieje napięcie wynikające ze stanu pracy tej czujki. Jeżeli przełącznik S 1 jest ustawiony w położeniu Reg. U, to czujka nr 1 zostaje odłączona od centrali, a na wejście pomiarowe centrali przyłączona jest szczotka rezystora regulacyjnego. Rezystorem tym można zmieniać napięcie w punkcie A L1, w zakresie 0 4,7V, w celu określenia wartości napięć, przy których zapalają się odpowiednie diody sygnalizacyjne. ym samym rezystorem regulacyjnym można sprawdzać Linię nr 2 używając przełącznika S 2 Linia Wartości napięć w punktach A L modelu centrali i czujek 1. U AL = 0 0,5V zwarcie linii. 2. U AL = 0,5 1,9V stan normalny Dozorowanie.. U AL = 1,9,9V otwarcie drzwi Alarm. 4. U AL =,9 6,0V przerwa linii Zestaw zadawanych uszkodzeń modelu centrali i modeli czujek Na stanowisku można zamodelować następujące uszkodzenia: - przerwa linii centrala generuje sygnał ; - zwarcie linii centrala generuje sygnał ; - uszkodzenie wyłącznika czujki (przy drzwiach zamkniętych styki wyłącznika są rozwarte) centrala generuje sygnał Alarm ; - uszkodzenie układu pomiaru napięcia w CA centrala generuje sygnał ; - uszkodzenie układu pomiaru napięcia w CA centrala generuje sygnał Alarm ; 10

11 2... Przygotowanie stanowiska do ćwiczenia laboratoryjnego 1. Przyłączyć kabel zasilający stanowiska do gniazda 20V i włączyć podświetlany wyłącznik Sieć umieszczony na tylnej ściance stanowiska.. 2. Ustawić wszystkie przełączniki U 1 U 14 w pozycji wyłączone (dźwignie wyłączników do dołu).. Ustawić przełączniki S 1 (Linia 1) i S 2 (Linia 2) w pozycji U ZN. 4. Pokrętło rezystora regulacyjnego Sprawdzanie U ustawić w lewym skrajnym położeniu. Po wykonaniu tych czynności zapalą się diody zielone sygnalizując Dozorowanie. Stanowisko znajduje się w stanie zdatności. Przed przystąpieniem do pomiarów odczekać około minuty w celu nagrzania się stanowiska Pomiar wartości napięcia w punktach A L w stanie zdatności układu A. Pomiar wartości napięcia w punkcie A L1 linia nr 1 Pomiar rzeczywistych granicznych wartości napięcia należy wykonać w sposób opisany poniżej. 1. Do gniazda pomiarowego 4 lub 10 (masa) przyłączyć masę woltomierza, a do gniazda pomiarowego A L1 przyłączyć dodatni zacisk woltomierza. Zakres woltomierza ustawić na 100V. 2. Przełącznik S 1 Linia 1 ustawić w położeniu Reg. U (pokrętło rezystora regulacyjnego Sprawdzanie U w lewym skrajnym położeniu). Po przestawieniu przełącznika, do układu pomiaru napięcia CA zostanie przyłączona szczotka rezystora regulacyjnego. Rezystancja rezystora R r =0Ω. Wartość napięcia w punkcie A L1 jest równa 0V. Zapali się dioda żółta sygnalizując.. Pokręcając powoli pokrętłem rezystora regulacyjnego w prawo obserwować diody. Przy wzroście napięcia kolejno będą gasły i zapalały się odpowiednie diody. W momentach zapalania diod należy odczytać wartość napięcia na woltomierzu i zanotować ją w tabeli 2.9 w kolumnie Linia 1 USW zdatny (Układ Sygnalizacji Włamania zdatny). 4. Po wykonaniu pomiarów przełącznik S 1 ustawić w położeniu U ZN, a pokrętło rezystora regulacyjnego Sprawdzanie U w lewym skrajnym położeniu. Zaświeci się dioda zielona sygnalizując Dozorowanie. emu stanowi odpowiada określona rzeczywista (dla badanej linii) wartość napięcia, którą po odczytaniu na woltomierzu należy zanotować w ostatnim wierszu tabeli 2.9 Kolejność zapalania się diod w czasie pomiaru granicznych wartości napięć. 1. Gaśnie dioda żółta i zapala się zielona Dozorowanie. 2. Gaśnie dioda zieloną i zapala się czerwona Alarm.. Gaśnie dioda czerwona i zapala się żółta. B. Pomiar wartości napięcia w punkcie A L2 linia nr 2 Pomiar rzeczywistych wartości napięcia w punkcie A L2 należy wykonać podobnie, jak w punkcie 2..4.A. Dodatni zacisk woltomierza przyłączyć do gniazda A L2, a przełącznik S 2 Linia 2 ustawić w położeniu Reg. U. Wyniki pomiarów zanotować w tabeli 2.9 w kolumnie Linia 2 USW zdatny. Po wykonaniu pomiarów przełącznik S 2 ustawić w położeniu U ZN, a pokrętło rezystora regulacyjnego Sprawdzanie U w lewym skrajnym położeniu DIAGNOZOWANIE UKŁADU SYGNALIZACJI WŁAMANIA Uwagi wstępne Przed rozpoczęciem ćwiczenia wykładowca podaje numery wyłączników, które studenci powinni włączać kolejno, aby zadać określone uszkodzenie. Dopiero po przeprowadzeniu procesu diagnozowania jednego uszkodzenia, należy włączyć następny wyłącznik (po wyłączeniu poprzedniego), zadając kolejne uszkodzenie. Założono, że w układzie diagnozowanym istnieje w danej chwili tylko jedna niezdatność. Włączenie kilku wyłączników jednocześnie nie powoduje uszkodzenia stanowiska Zbiory objawów, hipotez, poleceń sprawdzenia, wyników sprawdzeń i diagnoz W tabeli 2. zestawiono zbiory objawów, hipotez, poleceń sprawdzenia, wyników sprawdzeń i diagnoz. Z tych tabel, w procesie diagnozowania należy wybrać odpowiedni objaw itd. 11

12 abela 2. Zbiór objawów 1. Świeci dioda żółta w linii nr.. 2. Świeci dioda zielona Dozorowanie w linii nr... Świeci dioda czerwona Alarm w linii nr.. Zbiór hipotez 1. Uszkodzona linia DEOL nr 1 lub 2 2. Zwarcie między punktami. i. Linii nr.. Przerwa między punktami. i. Linii nr. 4. Uszkodzony wyłącznik czujki nr. (styki wyłącznika rozwarte przy zamkniętych drzwiach) 5. Ponieważ wartość pomierzonego napięcia mieści się w granicach napięć stanu Dozorowanie (tab. 2.2), a świeci dioda czerwona Alarm, to hipoteza brzmi Uszkodzony układ pomiaru napięcia CA w linii nr Ponieważ wartość pomierzonego napięcia mieści się w granicach napięć stanu Alarm (tab. 2.2) i świeci dioda czerwona Alarm, to hipoteza brzmi Uszkodzony wyłącznik krańcowy czujki nr.. lub nr.. (przy drzwiach zamkniętych styki wyłącznika są rozwarte). 7. Ponieważ wartość pomierzonego napięcia mieści się w granicach napięć stanu (tab. 2.2), a świeci dioda żółta, to hipoteza brzmi Uszkodzony układ pomiaru napięcia CA w linii nr. 8. Ponieważ wartość pomierzonego napięcia mieści się w granicach napięć stanu Dozorowanie (tab. 2.2), a świeci dioda żółta, to hipoteza brzmi Uszkodzony układ pomiaru napięcia CA w linii nr. Zbiór poleceń sprawdzeń 1. Pomierzyć wartość napięcia w punkcie A L1 lub A L2 2. Pomierzyć wartość napięcia w punkcie nr. Sprawdzić UPN w linii nr. przy włączonym wyłączniku U. według punktu 2..4 i porównać go z wartościami napięć zawartymi w tabeli 2.2. Zbiór wyników sprawdzeń 1. Napięcie w punkcie A L.. - U AL1 lub U AL2 =.. V 2. Napięcie w punkcie. U.. =.. V. U MIN stanu Alarm =..V. Wartość tego napięcia jest mniejsza od wartości w stanie zdatności układu (tabela U MIN stanu Alarm = 1,9V). 4. U MAX stanu (przerwa linii) =..V. Wartość tego napięcia jest większa od wartości w stanie zdatności układu (tabela U MAX stanu = 0,5V). 5. U. =.V. Wyłącznik czujki nr.. posiada styki zwarte. 6. U. =.V. Wyłącznik czujki nr.. posiada styki rozwarte. 7. U..=..V. Między punktami..-.. jest połączenie. Zbiór diagnoz 1. Zwarcie linii między punktem., a masą. 2. Przerwa między punktami.. i. Linii nr. Uszkodzony wyłącznik krańcowy czujki nr.. 4. Uszkodzony układ pomiaru napięcia Linii nr dla stanu układu 5. Uszkodzony układ pomiaru napięcia Linii nr dla stanu układu Alarm Metodyka diagnozowania Układu sygnalizacji włamania za pomocą woltomierza Poniżej została opisana metodyka diagnozowania Układu sygnalizacji włamania za pomocą woltomierza na przykładzie linii DEOL, która składa się z czujek (takiej linii stanowisko nie posiada). Po włączeniu jednego z wyłączników Uszkodzenia nastąpi uszkodzenie Układu sygnalizacji włamania. em niezdatności układu jest zapalenie żółtej diody sygnalizującej lub diody czerwonej sygnalizującej Alarm (włamanie). A. Diagnozowanie układu w przypadku zapalenia się diody czerwonej Alarm Uwagi! 1. Jeżeli zapali się dioda czerwona Alarm, a napięcie w punkcie A L danej linii mieści się w zakresie stanu Alarm, to oznacza że nastąpiło włamanie, lub nastąpiło uszkodzenie czujki (rozwarcie styków wyłącznika czujki przy drzwiach zamkniętych). W ćwiczeniu zakładamy, że nie nastąpiło włamanie. 2. W czasie diagnozowania czujek, aby stwierdzić czy styki wyłącznika są zwarte lub rozwarte, należy pomierzyć napięcie na wyjściu i wejściu czujki. Jeżeli te napięcia są sobie równe, to styki wyłącznika czujki są zwarte. 12

13 . Jeżeli zapali się dioda czerwona Alarm, a napięcie w punkcie A L danej linii mieści się w zakresie stanu Dozorowanie, to oznacza że nastąpiło uszkodzenie Układu pomiaru napięcia. W takim przypadku należy sprawdzić Układ pomiaru napięcia przy włączonym wyłączniku zadanego uszkodzenia wg. pkt Aby przeprowadzić diagnozowanie układu należy wykonać niezbędną ilość kroków. 1-szy krok diagnozowania Po włączeniu wyłącznika uszkodzenia np. U 7 w tabeli 2.4 zanotować: 1. uszkodzenia O i. 2. Postawioną hipotezę.. Podjętą decyzję, jakie należy wykonać sprawdzenie. 4. Wynik wykonanego sprawdzenia kolejny objaw O i. 5. Postawioną diagnozę. W tabelach wpisano fikcyjne wartości pomierzonych napięć, ale zbliżone do wartości rzeczywistych. Oznaczenia użyte w tabeli: U 6 napięcie w punkcie 6; UPN układ pomiaru napięcia Centrali alarmowej. Kolejny krok diagnozowania Jeżeli w poprzednim kroku nie została postawiona diagnoza, to należy wykonać następne kroki diagnostyczne. Poniżej przedstawiono metodykę diagnozowania dla kilku wariantów uszkodzeń linii nr DEOL. Na rysunku 2.9 przedstawiono schemat Układu sygnalizacji włamania z linią DEOL, która składa się z czujek. Linia nr DEOL Alarm (włamanie) CA 12kΩ 1 A L 2 Cz nr 1 Cz nr 2 Cz nr Krok 1 Krok 2 Krok 1 1krok 4krok krok 2krok + V - Rys Schemat Układu sygnalizacji włamania z linią DEOL, która składa się z czujek Wariant 1 1 abela 2.4 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik np. U 7 O 1. Świeci dioda czerwona Alarm. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Pomierzyć wartość napięcia w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2 - U AL = 1,65V. Ponieważ wartość pomierzonego napięcia mieści się w granicach napięć stanu Dozorowanie (tab. 2.2), to hipoteza brzmi Uszkodzony układ pomiaru napięcia CA w linii nr. Polecenie sprawdzenia Sprawdzić UPN w linii nr przy włączonym wyłączniku U 7 według punktu 2..4 i porównać go z wartościami napięć zawartymi w tabeli 2.2. Wynik sprawdzenia O 4. U MIN stanu Alarm = 1,42V. Wartość tego napięcia jest mniejsza od wartości w stanie zdatności układu (tabela U MIN stanu Alarm = 1,9V). Diagnoza Uszkodzony układ pomiaru napięcia CA w linii nr. Wariant 2 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik np. U 11 O 1. Świeci dioda czerwona Alarm. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Pomierzyć wartość napięcia w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2 - U AL = 2,68V. abela 2.5

14 Krok 2 Krok Ponieważ wartość pomierzonego napięcia mieści się w granicach napięć stanu Alarm (tab. 2.2), to hipoteza brzmi Uszkodzony wyłącznik krańcowy jednej z czujek (przy drzwiach zamkniętych styki wyłącznika są rozwarte). Polecenie sprawdzenia Pomierzyć napięcie w punkcie 6. Wynik sprawdzenia O - U 6 = 0V. Wyłącznik czujki nr posiada styki zwarte. Uszkodzony wyłącznik krańcowy czujki nr 1 lub 2 (przy drzwiach zamkniętych styki wyłącznika są rozwarte). Polecenie sprawdzenia Pomierzyć napięcie w punkcie 4. Wynik sprawdzenia O 4 - U 4 = 1,1V. Wyłącznik czujki nr 2 posiada styki rozwarte. Diagnoza Uszkodzony wyłącznik krańcowy czujki nr 2. Gdyby wyłącznik czujki nr 2 był zdatny, (napięcie w punkcie 4 - U 4 = 0V), to należy wykonać 4-ty krok, mierząc napięcie w punkcie 2. B. Diagnozowanie układu w przypadku zapalenia się diody żółtej Aby przeprowadzić diagnozowanie układu należy wykonać niezbędną ilość kroków postępując podobnie, jak w punkcie A. Wyniki diagnozowania zapisać w tabeli 2.6. Uwagi! 1. Jeżeli zapali się dioda żółta, a napięcie w punkcie A L danej linii mieści się w zakresie stanu, to oznacza że nastąpiło uszkodzenie linii (zwarcie, przerwa). Należy odszukać rodzaj i miejsce uszkodzenia linii. 2. Jeżeli zapali się dioda żółta, a napięcie w punkcie A L danej linii mieści się w zakresie stanu Dozorowanie, to oznacza że nastąpiło uszkodzenie Układu pomiaru napięcia danej linii. W takim przypadku należy sprawdzić Układ pomiaru napięcia przy włączonym wyłączniku zadanego uszkodzenia wg. pkt Na rysunku 2.10 przedstawiono schemat Układu sygnalizacji włamania przy zwarciu i przerwie linii DEOL ( czujki). Linia nr DEOL (zwarcie, przerwa linii) CA 12kΩ 1 A L 2 Cz nr 1 Cz nr 2 Cz nr Krok 1 Krok 1 1krok 5krok 4krok krok + V - Rys Schemat Układu sygnalizacji włamania z linią DEOL zwarcie i przerwa Wariant 1 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik np. U 2 O 1. Świeci dioda żółta. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Pomierzyć wartość napięcia w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2. - U AL = 0V. Diagnoza Zwarcie linii między punktem 1, a masą. Wariant 2 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik np. U 12 O 1. Świeci dioda żółta. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Pomierzyć wartość napięcia w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2. - U AL = 1,64V. 14 2krok abela 2.6 abela 2.7

15 Krok 2 Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia Ponieważ wartość pomierzonego napięcia mieści się w granicach napięć stanu Dozorowanie (tab. 2.2), to hipoteza brzmi Uszkodzony układ pomiaru napięcia CA w linii nr. Sprawdzić UPN w linii nr przy włączonym wyłączniku U 1 według punktu 2..4 i porównać go z wartościami napięć zawartymi w tabeli 2.2. O. U MAX stanu (przerwa linii) = 1,8V. Wartość tego napięcia jest większa od wartości w stanie zdatności układu (tabela U MAX stanu = 0,5V). Diagnoza Uszkodzony układ pomiaru napięcia CA w linii nr. Krok 1 Krok 2 Krok Wariant Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik np. U 1 O 1. Świeci dioda żółta. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Pomierzyć wartość napięcia w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2. - U AL = 5,95V. Przerwa linii nr między punktami 1-8. Polecenie sprawdzenia Pomierzyć napięcie w punkcie 7. Wynik sprawdzenia O U 7 = 0V. Między punktami 7 8 jest połączenie Przerwa linii nr między punktami 1-6. Polecenie sprawdzenia Pomierzyć napięcie w punkcie 5. Wynik sprawdzenia O 4 U 5 = 5,96V. Diagnoza Przerwa linii nr między punktami 5-6. abela 2.8 Gdyby między punktami 5 6 nie było przerwy (napięcie w punkcie 5 U 5 = 0V), to należy wykonać 4-ty i 5-ty krok, mierząc napięcie w punktach i abele pomiarowe niezbędne do przeprowadzenia procesu diagnozowania 1. abela pomocnicza. Pomiar napięcia w punktach A L Układu sygnalizacji włamania (USW) w celu określenia zdatności lub niezdatności Układu pomiaru napięcia danej linii. W czasie diagnozowania, w przypadku postawienia hipotezy Uszkodzony układ pomiaru napięcia Linii nr, należy sprawdzić wymieniony układ wg punktu 2..4, przy włączonym wyłączniku danego uszkodzenia. Wyniki pomiaru zanotować w tabeli 2.9 w kolumnie USW niezdatny dla uszkodzenia U.. Porównać uzyskane wartości napięć z wartościami napięć pomierzonych w stanie zdatności układu i postawić diagnozę. Stan pracy układu Przerwa linii Alarm Dozorowanie Zwarcie linii Świeci dioda Żółta Czerwona Zielona Żółta USW zdatny abela 2.9 Linia nr 1 Linia nr 2 USW niezdatny USW USW niezdatny dla zadanego zdatny dla zadanego uszkodzenia U uszkodzenia U U AL1 [V] U AL1 [V] U AL2 [V] U AL2 [V] Napięcie w punktach A L w stanie normalnej pracy układu Dozorowanie Zielona U AL1 = V U AL2 = V 15

16 2. Główna tabela diagnostyczna Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik U. O 1. Świeci dioda.... linii nr.. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Sprawdzić napięcie w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2 - U AL = V. Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia O. Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia O 4 Diagnoza Krok 1 Krok 2 Krok abela UWAGI KOŃCOWE W wyniku wykonania ćwiczenia należy przedstawić sprawozdanie, które powinno zawierać: schemat blokowy Układu Sygnalizacji włamania ; wypełnione tabele pomiarowe; wnioski PYANIA KONROLNE 1. Wymienić stany techniczne i funkcjonalne systemu bezpieczeństwa i je scharakteryzować. 2. Dokonać podziału systemów bezpieczeństwa na klasy i podać przykłady rozwiązań.. Omówić zasadę diagnozowania systemu bezpieczeństwa przez centralę alarmową. 4. Jakie stany pracy rozróżniają linie z czujkami bez rezystorów ze stykami NC (normalnie zwartymi). 5. Jakie stany pracy rozróżniają linie EOL z czujkami ( z jednym rezystorem) ze stykami NC. 6. Jakie stany pracy rozróżniają linie DEOL z czujkami ( z dwoma rezystorami) ze stykami NC. 7. Jeżeli w jednej linii DEOL umieszczono dwie czujki, to w przypadku włamania do jednego z dwóch pomieszczeń, zabezpieczanych przez te czujki, Centrala alarmowa rozróżnia nr pomieszczenia (czujki), czy nie udowodnić. 8. Omówić kolejność postępowania w procesie diagnozowania Układu sygnalizacji włamania. 16

17 PRACOWNIA PODSAW EKSPLOAACJI Grupa Podgrupa Nr ćwiczenia 12 Ocena Lp. Nazwisko i Imię Data wykonania ćwiczenia Prowadzący ćwiczenie Podpis prowadzącego ćwiczenia Data oddania sprawozdania emat DIAGNOZOWANIE UKŁADU SYGNALIZACJI WŁAMANIA WZÓR SPRAWOZDANIA 1. Schematy Układu sygnalizacji włamania z liniami DEOL nr 1 i 2. CA 12kΩ Linia nr 1 DEOL A L1 1 2 Czujka nr 1 4 Linia nr 2 DEOL CA 12kΩ A L2 5 6 Cz nr Cz nr Numery uszkodzeń podane przez prowadzącego zajęcia U., U., U., U.,. Pomiar wartości napięcia w punktach A L w stanie zdatności układu wg pkt Pomiar wartości napięcia w punktach A L w stanie niezdatności układu wg pkt abela 2.9 Linia nr 1 Linia nr 2 Stan pracy układu Alarm Dozorowanie Świeci dioda Żółta Czerwona Zielona Żółta USW zdatny USW niezdatny dla zadanego uszkodzenia U 17 USW zdatny USW niezdatny dla zadanego uszkodzenia U U AL1 [V] U AL1 [V] U AL2 [V] U AL2 [V] Napięcie w punktach A L w stanie normalnej pracy układu Dozorowanie Zielona U AL1 = V U AL2 = V 4. abele diagnostyczne. Krok 1 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik U. O 1. Świeci dioda.... linii nr.. Uszkodzona linia nr. DEOL. Polecenie sprawdzenia Sprawdzić napięcie w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2. U AL = V. Diagnoza abela 1

18 Krok 1 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik U. O 1. Świeci dioda.... linii nr.. Uszkodzona linia nr. DEOL. Polecenie sprawdzenia Sprawdzić napięcie w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2. U AL = V. abela 2 Krok 2 Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia Diagnoza O. Krok 1 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik U. O 1. Świeci dioda.... linii nr.. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Sprawdzić napięcie w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2. U AL = V. abela Krok 2 Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia Diagnoza O. Krok 1 Krok 2 Zadane uszkodzenie Włączony wyłącznik U. O 1. Świeci dioda.... linii nr.. Uszkodzona linia nr DEOL. Polecenie sprawdzenia Sprawdzić napięcie w punkcie A L. Wynik sprawdzenia O 2. U AL = V. Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia O. abela 4 Krok Krok 4 Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia Polecenie sprawdzenia Wynik sprawdzenia Diagnoza O 4. O 5. 18

19 WNIOSKI 19