Czy telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka?

Transkrypt

1 Człowiek w kulturze 14 Jarosław Paszyński SJ Czy telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka? Wpływ telewizji na współczesną kulturę jest ogromny. Przejawia się on w kształtowaniu świadomości i postaw tak poszczególnych osób, jak i całych społeczeństw. Z tego względu warto podjąć refleksję nad tym, czy telewizja, która tak silnie oddziałuje na człowieka, może stanowić dla niego zagrożenie. Aby na to pytanie odpowiedzieć, należy wcześniej rozważyć, od strony filozoficznej, czym jest sama telewizja. Na tle bowiem rozumienia faktu telewizji czytelne staną się zagrożenia godzące w człowieka. A zatem czym jest telewizja? Nie ulega wątpliwości, że jest ona ludzkim wytworem, a więc stanowi pewnego rodzaju dziedzinę sztuki. Jeśli tak, to - jak każda sztuka - od człowieka pochodzi i do człowieka jest adresowana. Jak każda sztuka, wyrasta z określonego rozumienia rzeczywistości i z chęci jej ulepszenia, która płynie z dostrzeżenia braków w tejże rzeczywistości. Wreszcie, tak jak każda sztuka, stara się eliminować dostrzeżone w świecie braki poprzez wytwarzanie rzeczy (programów) pięknych, po to, by ostatecznie zbogacić osobowe życie człowieka. Widać więc, że telewizja, będąc pewnego rodzaju dziedziną sztuki, nosi wszelkie charakterystyczne jej znamiona. Jest bowiem ludzkim wytworem, którego racją powstania jest ostatecznie osobowe dobro człowieka. Pojawia się tu następujący problem. Otóż jeśli telewizja jest dziedziną sztuki, to czym się różni od innego rodzaju sztuk, jak na przykład sztuki robienia butów czy też malowania obrazów? Wydaje

2 252 Jarosław Paszyński SJ się, że można wskazać na pięć zasadniczych czynników odróżniających telewizję od innych sztuk. Pierwszym i zasadniczym czynnikiem jest ikoniczny charakter znaków, jakimi operuje telewizja. Chodzi oczywiście o znak, jakim jest obraz. Telewizja bowiem stanowi ogromny system różnorakich znaków, wielostronnie ze sobą powiązanych, wśród których pierwszoplanową rolę odgrywa obraz. Drugim czynnikiem jest swoisty nośnik tychże znaków, jakim jest, w przeważającej mierze używana dzisiaj, taśma o zapisie cyfrowym. Zapis ten jest dalej przetwarzany przez odpowiednie urządzenia w określone fale, które z kolei są odbierane przez wszystkim dobrze znane odbiorniki telewizyjne. Na wspomniane wyżej czynniki zdaje się wskazywać od strony etymologicznej sam termin telewizja", gdyż pochodzące z języka greckiego tele znaczy tyle co daleko", w złożeniach zaś - na odległość", z dala". Natomiast słowo wizja" pochodzi z łacińskiego visio i znaczy widzenie", zjawisko". Tak więc mamy tutaj odniesienie do swoistego nośnika, za którego pomocą przesyłana jest na odległość określona wizja, czyli obraz. Trzecim czynnikiem odróżniającym telewizję od innych sztuk jest materiał, stanowiący wyjściową bazę dla tworzywa, z którego są robione programy telewizyjne. Materiałem tym może być prawie wszystko: ludzie rozmawiający ze sobą na różnorakie tematy, informacje o przeróżnych wydarzeniach w kraju i za granicą, polityczne, gospodarcze czy kulturalne, przyroda, szeroko rozumiana kultura, a w tym inne dziedziny sztuki, jak np. fdm, teatr, muzyka czy poezja. Materiał ten jest rejestrowany na odpowiednim nośniku i w takiej postaci stanowi dopiero tworzywo do robienia określonych programów. Z tym wiąże się następny charakterystyczny dla telewizji czynnik, jakim jest sposób organizacji tworzywa w określony program. Dokonuje tego oczywiście autor programu. On to bowiem poddaje go stosownej obróbce zgodnie z własnym planem, obróbka ta jest niezwykle ułatwiona ze względu na specyficzny nośnik, jakim jest wspomniana taśma o zapisie cyfrowym. Stanowi ona wdzięczne pole dla przeróżnych kombinacji dokonywanych na jej zapisie znako-

3 Czy telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka? 253 wym. Sposób bowiem organizacji tworzywa w określony program polega właśnie na operacji na znakach. Operacje te mogą być różnorodne. Oto niektóre z nich: eliminacja dużej części materiału, tak że np. z kilkugodzinnego zapisu filmowego powstaje piętnastominutowy program; określony wybór i zestawienie znaków, jak np. z kilkuset informacji wybiera się tylko kilkanaście, co jest zależne jedynie od arbitralnej decyzji autora, tak co do rodzaju, jak i układu informacji. Inne operacje to: przestawianie różnych znaków, np. obrazów, a nawet pojedynczych zdań czy słów, tak że w innym kontekście znaczą co innego; dodawanie nowych znaków z innych materiałów filmowych czy dźwiękowych; nakładanie na siebie określonych znaków - czy to obrazów, czy dźwięków - na obrazy; podkładanie melodii; przeplatanie muzyką itd.. W efekcie powstaje gotowy program, który już nie odnosi się do bezpośrednio realnie istniejącej rzeczywistości, tak jak wyjściowy materiał filmowy, ale wyraża myśl autora, której podporządkowany jest całkowicie dokonany na taśmie zapis. Wszystkie te składniki spina w jedną i sensowną całość piąty czynnik, jakim jest właściwy dla telewizji cel. Wydaje się, że celem tym jest upowszechnianie na szeroką skalę różnych treści. Rodzaj tych treści uzależniony jest przede wszystkim od wiedzy i woli autora konkretnego programu. Należy podkreślić, że o jakości programu decyduje jego twórca, dlatego też to on w pierwszym rzędzie jest odpowiedzialny za własny wytwór. Odpowiedzialność ta rośnie wraz ze wzrostem skali odbioru danego programu. Chodzi tu nie tylko 0 odpowiedzialność za poziom techniczny i artystyczny, ale przede wszystkim o odpowiedzialność moralną, od której twórca jako człowiek nie jest w stanie się uwolnić. W przeciwnym razie musiałby zanegować własny wytwór bądź siebie jako człowieka, a to jest niemożliwe. Widać więc, że autor konkretnego programu nie jest w stanie uciec przed moralną odpowiedzialnością. Jeśli tak, to należy zapytać, czego ona dotyczy. Otóż twórca jest moralnie odpowiedzialny za wszystko, co pochodzi od niego jako istoty rozumnej 1 wolnej, konkretnie mówiąc - za zgodność treści i znaczenia programu z osobowym dobrem człowieka. To zakłada określone rozumienie rzeczywistości i człowieka, jakie ma twórca. Za prawdziwość

4 254 Jarosław Paszyński SJ tej wiedzy jest on również odpowiedzialny, z niej bowiem wyrasta cała jego twórczość. Twórca jest moralnie odpowiedzialny za sposób przygotowania programu i jego oddziaływanie na widzów. Jeżeli celem właściwym telewizji jest upowszechnianie na szeroką skalę różnych treści, to nie dziwi fakt, że jest ona określana mianem środka masowego przekazu. Zauważyć należy, że istotnym momentem jest tutaj akcent na masowość przekazu, na jego jak najszersze upowszechnianie. Wynika z tego, że telewizja ze swej natury, chcąc dotrzeć do jak największego grona widzów, stara się dostosować do ich poziomu. Odsłania się tutaj podstawowa, rzec można konstytutywna, dla telewizji relacja między odbiorcą a twórcą. Jest ona dosyć złożona, ponieważ jest zapośredniczona przez obraz i dźwięk. Tak więc dla realizacji celu właściwego telewizji konieczny jest, z jednej strony, odbiorca (widz) - bez niego bowiem telewizja traci rację bytu, z drugiej strony zaś twórca przygotowujący program oraz cała instytucja, czyli określony sztab ludzi, odpowiedni sprzęt, miejsce itd. Wiadomo, że w takiej instytucji istnieją różnego rodzaju zależności, układy, odniesienia, które często znajdują swój wyraz w treściach konkretnych programów. A zatem, w świetle przeprowadzonych rozważań, okazuje się, że telewizja stanowi swoisty system znaków, ikonicznych i dźwiękowych, który jawi się jako medium między twórcą a widzem. Mając to wszystko na uwadze można teraz zadać interesujące nas pytanie: Czy telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka? Otóż należy odpowiedzieć twierdząco: Tak, telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka, i to dosyć znaczne. Dlaczego? Po pierwsze dlatego, że odrywa człowieka od realnie istniejącej rzeczywistości. Telewidz bowiem oglądając program na ekranie telewizyjnym ma do czynienia z systemem znaków, głównie obrazów i dźwięków, a nie z realnym światem. Cały jednakże problem polega tutaj na tym, że znaki te co innego oznaczają, a co innego znaczą. Oznaczają realny świat, gdyż wskazują na znane nam skądinąd postaci, miejsca czy wydarzenia. Znaczą jednakże co innego, znaczą bowiem myśl autora, wedle której, jak wcześniej pokazano, cały materiał wyjściowy organizowany jest w określony program. Rzeczywistość stanowi tu tworzywo dla wyrażenia myśli autora pro-

5 Czy telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka? 255 gramu. Tak więc odbiorca ma tu do czynienia ze znakami znaków, czyli ze znakami, które znaczą myśl twórcy programu, a myśl ta z kolei wyrasta z innych znaków, a mianowicie z wiedzy tegoż twórcy o realnym świecie. Widać zatem, jaka spiętrzona bariera znaków oddziela widza od realnej rzeczywistości. Takie oderwanie od świata jest groźne dlatego, że człowiek wcześniej czy później przestaje rozumieć otaczający go świat, a co za tym idzie - samego siebie. Jeśli tak, to przestaje żyć na miarę człowieka, a więc rozumnie. Po drugie, telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka, ponieważ bardzo łatwo może go wprowadzić w błąd, oszukać czy też zideologizować. Dokonać tego może poprzez proste przemilczenie, odpowiedni układ informacji, poprzez niedomówienie, bezczelne kłamstwo, a przede wszystkim poprzez manipulację zapisem znakowym w trakcie przygotowywania programu. Najgroźniejsze w tym wszystkim jest to, że widz oglądający program uważa, iż percypowane obrazy i dźwięki nie tylko oznaczają, ale i znaczą realną rzeczywistość. A to, jak wcześniej zostało pokazane, jest tylko w połowie prawdą. Sytuacja ta umożliwia łagodne sączenie różnych ideologii, tym bardziej groźne, że odbiorca nie jest tego świadomy. Co więcej, uważa, że jest to jego sposób myślenia, który zaczerpnął z rzeczywistości przez telewizję. A wszystko to przez sugestywną siłę obrazu, który łudząco przypomina rzeczywistość. Tak więc odbiorcy, którego urzeka syreni śpiew obrazu, rzadko przypada w udziale prawda. To zaś stanowi przyczynę znieprawienia rozumu, gdyż rozum z natury jest przyporządkowany do poznawania prawdy. Konsekwencją tego jest fałszywy obraz rzeczywistości u widza oraz fałszywe wzory postępowania, które najczęściej nieświadomie przyjmuje za swoje. Po trzecie, telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka, ponieważ przy nadmiernym jej oglądaniu prowadzi do zubożenia ludzkiej psychiki. Jest to szczególnie groźne w odniesieniu do dzieci. Bierne bowiem oglądanie rozmigotanego obrazu na ekranie telewizyjnym przeszkadza w ćwiczeniu własnej wyobraźni oraz intelektu. Brutalne sceny głęboko odciskają się w dziecięcej psychice, skutecznie ją niszcząc. W konsekwencji prowadzi to do zupełnego stępienia wrażliwości na krzywdę ludzką, słowem - na drugiego

6 256 Jarosław Paszyński SJ człowieka. Ponadto telewizja, operując obrazem, który jest adresowany do zmysłu wzroku, z konieczności unieruchamia widza. Trudno bowiem przy oglądaniu telewizji nieustannie się przemieszczać lub wykonywać inne zajęcie. Widać więc, że telewizja może stanowić źródło zniewolenia człowieka także co do miejsca i czasu. Po czwarte, telewizja, jak każdy ludzki wytwór, może być użyta do dobrego lub złego celu. To zaś zależy jedynie od dobrej lub złej woli oraz prawdziwej lub fałszywej wiedzy o rzeczywistości zarówno twórcy programu, jak i jego odbiorcy. Podane argumenty oczywiście nie wyczerpują wszystkich czynników, ze względu na które telewizja może stanowić zagrożenie dla człowieka. Pokazują jednakże w sposób wystarczający, że jest takie zagrożenie i że jest ono dosyć poważne. Kończąc te rozważania, należy jeszcze zwrócić uwagę na jedną rzecz. Otóż, jak to wcześniej zostało pokazane, racją bytu dla telewizji powinno być ostatecznie osobowe dobro człowieka. Jeśli tak, to gwarantem tego dobra może być jedynie dobra wola i prawdziwa wiedza o rzeczywistości autora konkretnego programu oraz rozumne korzystanie z telewizji przez widza.