Fotochemia 2016/2017. Liczba godz. wykładów: 30 Liczba godz. laboratorium: 30

Transkrypt

1 Fotochemia 2016/2017 Liczba godz. wykładów: 30 Liczba godz. laboratorium: 30 Prof. dr hab. Bronisław Marciniak, Zakład Fizyki Chemicznej UAM, pok. 2.1 Konsultacje: środa godz Zaliczenie 1

2 Fotochemia Fotochemia procesy (fizyczne i chemiczne) ze wzbudzonych stanów elektronowych wytworzonych przez absorpcję światła przez cząsteczkę światło M M M* M w elektronowym stanie wzbudzonym energia cząsteczki większa o kj/mol czasy życia krótkie s 10 0 s zmiana struktury cząsteczki zmieniony rozkład ładunku elektronowego, momenty dipolowe, właściwości chemiczne 2

3 Fotochemia zagadnienia 1. Spektroskopia UV/VIS widma absorpcji i prawa absorpcji. 2. Stany elektronowo wzbudzone cząsteczek. 3. Wewnątrzcząsteczkowe i międzycząsteczkowe procesy fizycznej dezaktywacji stanów elektronowo wzbudzonych: fluorescencja i fosforescencja, wygaszanie stanów wzbudzonych. 4. Mechanizm przeniesienia energii wzbudzenia i przeniesienia elektronu. 5. Reakcje fotochemiczne typy reakcji, wydajność kwantowa reakcji fotochemicznej. 6. Zastosowanie procesów fotochemicznych. 7. Aparatura i metody stosowane w nowoczesnych badaniach fotochemicznych i fotofizycznych. 8. Mechanizmy wybranych reakcji fotochemicznych. 3

4 Podręczniki wykład [1] S. Paszyc, Podstawy fotochemii, PWN, Warszawa [2] J.A. Barltrop, J.D. Coyle, Fotochemia. Podstawy, (tłumaczenie z ang. J. Kotlicka), PWN, Warszawa [3] P. Suppan, Chemia i światło, (tłum.z ang. J. Prochorow), PWN, Warszawa [4] Metody badania mechanizmów reakcji fotochemicznych, pod red. B. Marciniaka, Wyd. Naukowe UAM, Literatura fotochemiczna [1] N.J. Turro, V. Ramamurthy, J.C. Scaiano, Modern molecular photochemistry of organic molecules, University Science Book, Sausalito/California, [2] J.R. Lakowicz, Principles of fluorescence spectroscopy, third edition, Springer, New York [3] P.W. Atkins, Julio de Paula, Chemia fizyczna, PWN, Warszawa [4] S.L. Murov, I. Carmichael, G.L. Hug, Handbook of Photochemistry, Marcel Dekker Inc., New York,

5 Fotochemia aspekt historyczny 100-lecie fotochemii ( ) Pionierzy Giacomo Ciamcian ( ); pierwsze publikacje 1886 r.; pierwsza obszerna praca Gazz. Chim. It. 32 (1902) 208 Emanuele Paternò (ur. II poł. XIX w.); pierwsze publikacje w roku 1909 Ciamcian Paternò Wybrane materiały nt. historii fotochemii A. Albini, The Belle Epoque of photochemistry, EPA Newsletter 78 (2008 r.) 97 H.D. Roth, Twenthieth century developments in photochemistry, Pure Appl. Chem. 73 (2001) 395 5

6 Fotochemia Lata 1960 i późniejsze G. Hammond; G. Porter, A.H. Zevail fotochemia współczesnie badania podstawowe r. fotochemiczne w syntezie zw. org. fotolabilne grupy ochronne fotoreakcje enancjoselektywne w matrycach niskotemperaturowych otrzymywania układów cyklicznych fotokatalityczne rozszczepienie cząsteczek wody fotochemia w układach biologicznych uszkodzenia DNA i naprawa uszkodzeń fotochemia atmosfery fotochemia związków o znaczeniu dla biologi i medycyny 6

7 Znaczenie fotochemii 1. Fotochemia stosowana fotochemiczne metody syntezy fotopolimeryzacja i sieciowanie fotochemiczne generowanie wodoru z wody proces fotograficzny fotochemiczne usuwanie zanieczyszczeń 2. Fotochemia atmosfery 3. Fotobiologia proces widzenia fotosynteza fotochemia kwasów nukleinowych i białek 7

8 Promieniowanie elektromagnetyczne pole elektryczne (E), pole magnetyczne (H) długość fali promieniowania promieniowanie elektomagnetyczne natura dualistyczna falowa odbicie, interferencja, dyfrakcja, polaryzacja korpuskularna efekt fotoelektryczny, efekt Comptona 8

9 Cechy promieniowania częstość [s 1 ], [Hz] liczba falowa ~ [cm 1 ] długość fali } natura falowa Foton, kwant energii promieniowania: E h h hc ~ intensywność promieniowania I c h = 6,62 l0 34 [J s] Zależność Plancka jednoczy naturę falową i korpuskularną promieniowania (energia przechodząca w ciągu 1s przez 1m 2 powierzchni prostopadłej do kierunku biegu promieniowania) dla światła monochromatycznego liczba fotonów przechodząca przez 1m 2 w ciągu 1s 9

10 Promieniowanie elektromagnetyczne - podział Atkins, Chemia fizyczna 10

11 Promieniowanie elektromagnetyczne światło Zakres UV: > 3 nm próżniowy UV nm UV nm VIS (wykrywalne przez ludzkie oko) P.W. Atkins Chemia fizyczna, PWN W-wa, 2001 (tłum. J. Najbar, red) 11

12 Promieniowanie elektromagnetyczne zakres UV-VIS prom. elektromagnetyczne absorpcja, emisja, transmisja fotonów jednostkowa cząstka promieniowania kwant energii - foton energia kwantu promieniowania określona przez zależność Plancka: E = h = h c/ = h c h - stała Plancka; h = 6.62 x [J x s] - częstość promieniowania; [s -1 ] - długość fali; [10-9 m = 1nm] c - prędkość światła w próżni; c = 3 x 10 8 [m /s] - liczba falowa [cm -1 ] 1 einstein = 6.02 x fotonów E = / [kj x mol -1 ] jeśli w [nm] 12

13 Promieniowanie elektromagnetyczne zakres UV-VIS [nm] E [kj mol -1 ] UVB (prom. słoneczne, krótkofalowy koniec) UVA (krótkofalowy koniec) VIS (prom. czerwone) UVC < 280 nm UVB nm UVA nm Energia fotonów UV-VIS porównywalna ze zmianą entalpii niektórych reakcji chemicznej, np.: O 2 2O H o =495 [kj mol -1 ] E = /, po podstawieniu 495 kj mol -1 = 241 nm Po absorpcji fotonów z zakresu < 241 nm O 2 zyskuje energię wystarczającą do dysocjacji *** Energia zaabsorbowanego kwantu - wykorzystana w procesie chemicznym (reakcja fotochemiczna) lub fizycznym (ciepło, procesy emisji promieniowania) 13

14 Spektroskopia elektronowa (elektronowo-oscylacyjna) UV-VIS absorpcyjna emisyjna 14

15 Formy energii cząsteczek 1. Energia translacyjna średnia energia translacji dla T = 298K (25 C): energia translacji: = 3/2 kt (dla molekuły) = 3/2 RT (dla mola molekuł) 3,7 kj/mol (0,89 kcal/mol) 6, J/molekułę nieskwantowana 3 stopnie swobody 2. Energia rotacyjna J/mol rotacja wirowanie cząsteczko wokół własnej osi skwantowana (spektroskopia mikrofalowa) 3 stopnie swobody dla cząsteczek nieliniowych 2 stopnie swobody dla cząsteczek liniowych model: wirujący bąk 15

16 Formy energii cząsteczek 3. Energia oscylacyjna J/mol oscylacje, drgania atomów (jąder) wokół położenia równowagi skwantowana (spektroskopia IR) 3n 6 stopni swobody dla cząsteczek nieliniowych 3n 5 stopni swobody dla cząsteczek liniowych model: oscylacje kulek połączonych sprężyną 4. Energia elektronowa J/mol Energia kinetyczna ruchu elektronów w cząsteczce i energia potencjalna przyciągania elektronów przez jądra i odpychania przez sąsiednie elektrony. skwantowane (spektroskopia UV-Vis) brak modelu mechanicznego 5. Energia wewnątrzjądrowa E el >> E osc >> E rot UV-Vis podczerwień mikrofale 16

17 Formy energii cząsteczek energia translacyjna 3.7 kj/mol (298K), nieskwantowana energia rotacyjna energia oscylacyjna energia elektronowa kj/mol; skwantowana kj/mol; skwantowana kj/mol; skwantowana E el >> E osc >> E rot UV-VIS IR mikrofale 17

18 Rodzaje spektroskopii podział wg pochłania lub emisji: spektroskopia absorpcyjna spekroskopia emisyjna spektroskopia rozpraszania (widmo Ramana) podział wg form energii: spektroskopia elektronowa spektroskopia oscylacyjna spektroskopia rotacyjna spektroskopia EPR spektroskopia NMR podział wg zakresu promieniowania: spektroskopia w obszarze UV-VIS (elektronowa + Raman) spektroskopia w podczerwieni (IR) (oscylacyjna + Raman) spektroskopia mikrofalowa (rotacyjna, EPR) spektroskopia w obszarze fal radiowych (NMR) 18

19 Diagram poziomów elektronowo-oscylacyjnych E przed aktem absorpcji cząsteczka w elektronowym st. podstawowym S 0 przejścia wibronowe 19

20 Rozkład energii w stanie równowagi termicznej 2 E 2 E = E 2 E 1 = h E 1 Jeżeli T = const i cząsteczki nie otrzymują energii spoza układu, to obsadzenie poziomów jest opisane funkcją rozkładu energii Boltzmana: n n 2 1 exp dla różnych stopni swobody: n n n n n n g g E kt exp 2 gdy E = 0 lub T = gdy E = lub T = exp E kt h kt Wniosek: Im bardziej odległe poziomy 2 i 1 lub im niższa temperatura, tym mniej jest obsadzony poziom o wyższej energii 20

21 Przykład: T = 298 K RT = 2,5 kj/mol UV-VIS: E ~400 kj/mol (300 nm) n2 400 / 2,5 70 e 3 10 n 1 czyli 100% obsadzony poziom 1 IR: E ~24 kj/mol (2000 cm -1 ) n2 24 / 2,5 e 7 10 n 1 5 czyli ~100% obsadzenia stanu 1 21

22 Absorpcja światła i wzbudzenie elektronowe cząsteczek foton + cząsteczka oddziaływanie pola elektrycznego promieniowania i cząsteczki foton może być zaabsorbowany (energia fotonu przekazana cząsteczce) tylko kwanty o określonej energii ( E ) mogą być zaabsorbowane (kwantowanie) E = E el E el jest charakterystyczna dla cząsteczki związku; energia kwantu prom. UV-VIS wystarczająca do zmiany energii elektronowej cząsteczek po absorpcji hv cząsteczka jest w elektronowym stanie wzbudzonym E = E el + E osc + E rot energia wewnętrzna cząsteczki w stanie stacjonarnym Wzbudzenie elektronowe przejście elektronu z orbitalu molekularnego o energii niższej (wiążący, niewiążący) na orbital molekularny o energii wyższej (antywiążący) Koniec wzbudzenie elektronowe powoduje zmianę struktury elektronowej cząsteczek 22

23 Absorpcja światła i wzbudzenie elektronowe cząsteczek Wzbudzenie elektronowe przejście elektronu z orbitalu molekularnego o energii niższej (wiążący, niewiążący) na orbital molekularny o energii wyższej (antywiążący) * >C=O n * n P.W. Atkins Chemia fizyczna, PWN W-wa, 2001 (tłum. J. Najbar, red) 23

24 Orbitale molekularne:,, n *, * Klasyfikacja przejść elektronowych w cząsteczkach Przejścia wymagające najmniejszej energii (długofalowe pasma w widmach absorpcji UV-VIS) wzbudzenie * układu >C=C< wzbudzenie n * w grupie >C=O P.W. Atkins, Chemia fizyczna, PWN W-wa, 2001 (tłum. J. Najbar, red) przejścia Rydberga (faza gazowa); przejścia c - t przejścia HOMO LUMO najważniejsze w fotochemii i fotofizyce 24

25 S S T T 2 S T 1 S 0 S 3 S 0 S 2 S 0 S 1 S 0 T 1 S

26 26

27 Widmo absorpcji UV-VIS molowy współ. absorpcji, A absorbancja T transmitancja [nm] długość prom. 1/ [cm -1 ] liczba falowa Energia przejścia (E) E (S 0 S 3 ) > E (S 0 S 2 ) > E (S 0 S 1 ) 3 < 2 < 1 27

28 Moment przejścia i prawdopodobieństwo przejścia elektronowego h = E warunek konieczny absorpcji ale niewystarczający prawdopodobieństwo przejścia elektronowego podczas przeskoku elektronu zmiana chwilowego momentu dipolowego moment przejścia (M) między stanem początkowym i oraz końcowym f M = i f dv i, f funkcja falowa opisująca stan początkowy ( i ) i końcowy ( f ) -operator momentu dipolowego: = e r j e = ładunek elektronu, r j = odległość j-tego elektronu od wybranego początku układu Prawdopodobieństwo przejścia elektronowego P M 2 obliczenia teoretyczne eksperyment siła oscylatora f f = 8 2 if m e M 2 3he 2 molowy wsp. absorpcji f = x 10-9 d f 1 m e ; e masa i ładunek elektronu if częstość przejścia; h stała Plancka Rys. 7.3 c, P. Suppan, Chemia i światło 28

29 Siła oscylatora f 2 8 mc M e h ~ 2 f 4, ~ d Przykład: max = dm 3 mol 1 cm 1 ~ max = cm 1 ~ ½ = cm 1 f 4, = 0,86 (dozwolone) 29

30 Prawdopodobieństwo przejścia elektronowego reguły wyboru Im większe prawdopodobieństwo przejścia elektronowego, tym większe f (także ) prawdopodobieństwo przejścia elektronowego reguły wyboru przejścia elektronowe dozwolone i wzbronione (w granicach przybliżeń stosowanych przy wyprowadzeniu reguł) reguły wyboru z rozważań symetrii i multipletowości orbitali molekularnych stanu podstawowego i wzbudzonego. wzbronione przejścia pomiędzy stanami o różnej multipletowości (singlet-tryplet) wzbronione przejścia n * (np. grupy C=O, ketony < [dm 3 mol 1 cm 1 ] ze względu na symetrię; obserwowane eksperymentalnie ponieważ w wyniku oscylacji zmienia się symetria dozwolone przejścia * (np. grupy C=C-C=C np. w dienach > 10 4 [dm 3 mol 1 cm 1 ] *** moment przejścia M a moment dipolowy ( ) cząsteczki w stanie początkowym (i) i końcowym (f) M 30

31 Spektrofotometr pomiar widma absorpcji próbka detektor źródło światła odnośnik spektrofotometr UV-VIS Atkins, Chemia fizyczna 31

32 Parametry pasma spektralnego i ich relacja z wielkościami teoretycznymi 1) częstotliwość ~ max (energia przejścia) 2) intensywność (w maksimum I 0 oraz integralna I ) integralny współczynnik absorpcji (A int ) 3) szerokość połówkowa ~ ½ A int ( ~ ) d ~ ~ ~ ~ 32

33 Czynniki determinujące kształt i szerokość konturu pasma 2 1 A F E = h Rozmycie pasma: 1. Zasada nieoznaczoności Heisenberga (rozmycie skwantowanych poziomów energetycznych h h h } -1 5,3 cm (ps) naturalny czas życia, naturalne rozmycie 1 A 21 ~ 3 33

34 Czynniki determinujące kształt i szerokość konturu pasma 2. Efekt Dopplera ' 1 2 c c 2kT m 1/ 2 ln2 1/ 2 3. Wpływ otoczenia (zderzenia, rozpuszczalnik, różne chwilowe otoczenie) 4. Zniekształcenia aparaturowe (monochromatyczność, szczeliny, niedoskonałość układu optycznego) 34

35 Prawo Lamberta Beera Prawa absorpcji Absorbancja proporcjonalna do długości drogi optycznej l oraz stężenia c substancji absorbującej; promieniowanie monochromatyczne, jednorodny ośrodek A = log I 0 / I = c l A absorbancja; I 0 natężenie prom. padającego; I natężenie prom. przepuszczonego, l droga optyczna [cm], c stężenie [mol/ dm 3 ], dziesiętny molowy współczynnik absorpcji [dm 3 mol -1 cm -1 ], SI [m 2 x mol -1 ] T = I / I 0 A = log 1/T T transmitancja wielkość charakterystyczna dla danego związku, niezależna od stężenia roztworu, zależy od promieniowania [dm 3 mol -1 cm -1 ] < < 10 5 [dm 3 mol -1 cm -1 ], małe wartości przejścia wzbronione np.: singlet-tryplet (wzbronione przez zakaz spinowy), duże wartości przejścia dozwolone przez reguły wyboru (absorpcyjne przejścia elektronowe typu n *) absorbancja a absorpcja 35

36 Absorbancja a intensywność (natężenie) promieniowania I 0 I nie występuje rozpraszanie I A = I 0 - I I A ( ) - natężenie prom. absorbowanego o długości fali ; jeśli znane I 0 można wyliczyć I A I A = I 0 ( cl ) = I 0 (1-10 -A ) absorbancja ma dużą wartość absorbancja ma małą wartość A>2 I A I 0 A < 0.05 I A I 0 c l I A ( ) wartość niezbędna do wyznaczenia wydajności kwantowej procesu pomiar natężenia światła metody: fizyczne termoogniwo, radiometr, kalorymetr cieplny chemiczne aktynometry chemiczne (roztwory w których zachodzą dobrze poznane i opisane reakcje fotochemiczne) jednostki I 0,I A [einstein dm -3 s -1 ]; energia s -1 cm -2 ([ erg s -1 cm -2 lub wat cm -2 ]) A bezwymiarowa 36

37 Prawo addytywności absorpcji Absorbancja mieszaniny równa się sumie absorbancji poszczególnych jej składników A = A i = ( 1 c c prawo Lamberta - Beera obowiązuje, gdy: prom. monochromatyczne wiązka równoległa małe natężenie prom. nie występuje rozpraszanie prom. właściwości absorpcyjne składników nie ulegają zmianie w mieszaninie brak oddziaływań (asocjacja, tworzenie kompleksów) pomiędzy cząsteczkami. układ absorbujący homogeniczny 37

38 Stany wzbudzone elektronowo multipletowość: stany singletowe (S) i trypletowe (T) C 2 H 6 * C-C stan singletowy stan trypletowy stan podstawowy * stany wzbudzone cząsteczki (parzysta liczba elektronów) w stanie podstawowym spiny sparowane (multipletowość = 1, stan singletowy) w stanie wzbudzonym spiny elektronów sparowane lub nie są sparowane stan wzbudzony osiągnięty otrzymany w wyniku absorpcji fotonu stan singletowy (reguły wyboru) 38

39 Stany wzbudzone elektronowo multipletowość: stany singletowe (S) i trypletowe (T) multipletowość stanu = 2s + 1 s liczba kwantowa s = 0 (elektrony sparowane) multipl = 1 singlet s = 1 (2 elektrony niesparowane) multipl = 3 tryplet Dla danej konfiguracji elektronowej (n, *;, *) najniższą energię ma stan o większej multipletowości reguła Hunda stan trypletowy ulega rozszczepieniu w zewnętrznym polu magnetycznym stan podstawowy (niewzbudzony) cząsteczek większości związków jest stanem singletowym 39

40 Elektronowe stany wzbudzone n * typ przejścia elektronowego wzbudzony stan elektronowy multipletowość : singlet konfiguracja elektronowa: n, * oznaczanie: S 1 (n, *),... S n (n, *) 1 (n, *) wzbudzony stan elektronowy multipletowość : tryplet konfiguracja elektronowa: n, * oznaczanie: T 1 (n, *),... T n (n, *) 3 (n, *) * typ przejścia elektronowego wzbudzony stan elektronowy multipletowość : singlet konfiguracja elektronowa:, * oznaczanie: S 1 (, *),... S n (, *) 1 (, *) wzbudzony stan elektronowy multipletowość : tryplet konfiguracja elektronowa:, * oznaczanie: T 1 (, *),... T n (, *) 3 (, *) 40

41 Przykład Wartości max (maksimum pasma), max (molowy współczynnik absorpcji w maksimum) i f (siły oscylatora) dla przejść elektronowych w wybranych związkach związek typ przejścia max [dm 3 mol -1 cm -1 ] f [nm] ( [cm -1 ]) do stanu S 1 (dozwolone ze względu na spin) p-terfenyl * (30000) perylen * (22850) pyren * (26850) aceton n * ~333 (~ 30000) do stanu T 1 (wzbronione ze względu na spin) aceton n * ~370 (~ 27000) naftalen * (21300) Dane z : N.J. Turro et al., Modern Molecular Photochemistry of Organic Molecules, Univ. Science Books, 2010, str. 219 O p- terfenyl perylen pyren naftalen aceton 41

42 Diagram poziomów elektronowo-oscylacyjnych S S T T 2 S T 1 S 0 S 3 S 0 S 2 S 0 S 1 S 0 T 1 S

43 Właściwości cząsteczek w stanach elektronowo wzbudzonych (porównanie ze stanem podstawowym) 1. Energia (rzędu kj/mol) 2. Czasy życia ( s) 3. Geometria (długości wiązań i kąty między wiązaniami) 4. Rozkład gęstości elektronowej (momenty dipolowe) 5. Właściwości chemiczne (reakcje fotochemiczne) Conclusion: Molecules in the excited states are characterized by different physical and chemical propetries in comparison with those in the ground states. They act like distinct chemical species. 43

44 Energie (E) i czas życia ( ) wybranych cząsteczek organicznych w najniższych stanach wzbudzonych singletowym (S 1 ) i trypletowym (T 1 ) w roztworze Compound E S (kj/mol) S (ns) E T (kj/mol) T ( s) Benzene a) Naphtalene a) Antracene a) Tetracene a) Benzophenone b) C a) a) in nonpolar solvents, b) in benzene 44

45 Właściwości cząsteczek w elektronowym stanie wzbudzonym Budowa cząsteczek H nm nm C C H C C H S. Paszyc, Podstawy fotochemii, PWN, 1992 H nm nm 45

46 Właściwości cząsteczek w elektronowym stanie wzbudzonym Momenty dipolowe (w debajach) cząsteczek w stanie podstawowym (S 0 ) i wzbudzonym stanie singletowym (S 1 ) związek stan S 1 stan S 0 formaldehyd benzofenon p-nitroanilina amino-4 -nitrobifenyl 6 16 S. Paszyc, Podstawy fotochemii, PWN, O O N + NH 2 O N + - O NH 2 akceptor donor wewnątrzcząsteczkowe przeniesienie ładunku debaj (D) jednostka momentu dipolowego nie należąca do układu SI; D 3, C m Z. Stasicka, O. Achmatowicz, Kompendium terminologii chemicznej 46

47 Właściwości cząsteczek w elektronowym stanie wzbudzonym Właściwości kwasowo-zasadowe w stanie podstawowym i wzbudzonym C 6 H 5 OH + H 2 O K a C 6 H 5 O + H 3 O stan podstawowy S 0 pk a = 10,0 K a * (C 6 H 5 OH)* + H 2 O (C 6 H 5 O )* + H 3 O stan wzbudzony S 1 pk * a = 5,7 pk a = - log K związek pk a (S 0) pk a * (S 1 ) pk a * (T 1 ) 2-naftol 9, ,1 a 7,7-8,1 a kwas 1-naftoesowy 3, a 3,8-4,6 a S. Paszyc, Podstawy fotochemii, PWN

48 Reakcje fotochemiczne: h A A* B + C - Photodissociation (photofragmentation) - Photocycloaddition - Photoisomerization - Photorearrangements - Photo addition - Photosubstitution - Photooxidation - Photoreduction - other Photo... 48

49 Diagram Jabłońskiego S n S 2 A(S 1 -S n ) Tn T 2 A(T 1 -T n ) S1 IC ISC IC +Q R A F IC T 1 Ph ISC R +Q S 0 49

50 Procesy fizycznej dezaktywacji stanów wzbudzonych diagram Jabłońskiego S 2 relaksacja wibracyjna IC T 2 S 1 IC A F ISC T 1 ISC Ph S 0 A - absorpcja IC konwersja wewnętrzna ISC przejście międzysystemowe bezpromieniste F fluorescencja Ph fosforescencja promieniste wewnątrzcząsteczkowe 50

51 Jabłonski - diagram T 1 phosphorescence ISC S 1 IC fluorescence radiationless deactivation heat singlet ground state S 0 excited singlet state S 1 ISC S 0 excited triplet state T 1 51

52 A. Jabłoński, Nature 1933, 839 Alexander Jabłoński ( ) do 1939 Uniwersytet Warszawski, Instytut Fizyki Doświadczalnej Edinburgh Medical School Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu około 70 prac naukowych z dziedziny spektroskopii atomowej i molekularnej 52

53 Procesy dezaktywacji stanów wzbudzonych międzycząstecz. międzycząstecz. Stan singletowy S 1 Procesy fizyczne: - fluorescencja (F) M*(S 1 ) S 0 + h - konwersja wewnętrzna (IC) M*(S 1 ) M(S 0 ) - przejście interkombinacyjne (ISC) M*(S 1 ) M*(T 1 ) - wygaszanie (+Q): M*(S 1 ) + Q(S 0 ) M(S 0 ) + Q* przeniesienie energii wzbudzenia M*(S 1 ) + Q(S 0 ) ( M +...Q ) M(S 0 ) + Q przeniesienie elektronu ( M... Q + ) M(S 0 ) + Q Reakcja chemiczna Stan trypletowy T 1 Procesy fizyczne: - fosforescencja (Ph) M*(T 1 ) S 0 + h - przejście interkombinacyjne (ISC) M*(T 1 ) M(S 0 ) - wygaszanie (+Q) Reakcja chemiczna 53

54 Diagram Jabłońskiego dla cząsteczki benzofenonu (77K) wartości stałych szybkości k O Na podstawie N.J. Turro, Modern Molecular Photochemistry, Benjamin/Cummings, Menlo Park

55 Porównanie skali czasowej procesów fizycznych i chemicznych w zakresie (10 15 s s) Fluorescencja Fosforescencja femto pico nano 10 9 micro 10 6 mili kilo 10 3 mega 10 6 ruchy elektronów (przejścia elektronowe) ruchy wibracyjne - rozerwanie wiązania (słabe) ruchy rotacyjne i translacyjne (małe cząsteczki, ciecze) rozerwanie wiązania (mocne) ruchy rotacyjne i translacyjne (duże cząsteczki, ciecze) ultraszybkie reakcje chemiczne ruchy rotacyjne i translacyjne (makrocząsteczki i/lub dużej lepkości) szybkie reakcje chemiczne wolne reakcje chemiczne giga 10 9 tera długość życia człowieka narodzenie Chrystusa wiek Ziemi 55

56 nat. fluorescencji Fluorescencja widmo emisji fluorescencji: zależność I F od F pomiar widma po wzbudzeniu próbki promieniowaniem monochromatycznym ( wzb ); widmo wzbudzenia fluorescencji: zależność I F przy wybranej F od wzb, widmo wzbudzenia fluorescencji związku pokrywa się z widmem absorpcji absorbancja A F I F = F I A I F F I 0 c l gdy A przy wzb (nm) 0.0 Unormowane widma: absorpcji (A), fluorescencji (F, wzb = 300 nm, ) i wzbudzenia fluorescencji (xxx F = 360 nm) naproamidu (pochodna naftalenu) w wodzie 56

57 nat. fluorescencji absorbancja A F (nm) 0.0 S. Paszyc, Podstawy fotochemii, PWN,

58 Fluorescencja widma fluorescencji abs przesunięcie Stokesa przejście 0-0 fl. po wzbudzeniu relaksacja oscylacyjna (proces bezpromienisty), fluorescencja z podstawowego stanu oscylacyjnego wzb. stanu elektronowego na dowolny poziom oscylacyjny stanu S 0 struktura oscylacyjna widma absorpcji i fluorescencji maksimum fluorescencji przesunięte długofalowo w porównaniu z maksimum absorpcji 58

59 int. fluorescencji Widma fluorescencji - przykład Widmo absorpcji Widmo fluorescencji A 1.0 S 0 S n max F IF wzb = 260 nm wzb = 330 nm S 0 S maxf (i kształt pasma) niezależny od wzb nm z pracy G.Wenska et al., J.Phys. Chem. A 110 (2006) nm absorbancja cm -1 0, przesunięcie Stokesa [cm -1 ] pasmo 0,0 S 0 S 1 S 1 S nm 59

60 Fluorescencja prawo Stokesa długość fali fluorescencji jest większa od długości fali promieniowania absorbowanego (dla danego przejścia elektronowego) reguła Kashy prawo Wawiłowa Wydajność kwantowa fluorescencji nie zależy od energii stanu osiągniętego bezpośrednio w wyniku wzbudzenia (nie zależy od wzb ) Fluorescencja cząsteczek wieloatomowych zachodzi z najniżej energetycznego wzbudzonego stanu singletowego (S 1 ) Emisja fluorescencji ze stanu S 1 oraz niezależność wyd. kwantowej fluorescencji od wzb (prawo Wawiłowa, Kashy) - konsekwencja szybkich procesów bezpromienistych (IC oraz relaksacji osc. k NR s -1 ) w porównaniu z procesami promienistymi (k R 10 9 s -1 ); wyjątki np.: azulen, tioketony emisja z S 2 (duża przerwa energetyczna E = E(S 2 ) E(S 1 ), mała wartość czynnika F-C dla przejść IC 60

61 Fluorofory zakres VIS F POPOP (1,4-bis(5-phenyloxazol-2-yl)benzene) Rodamina B Chinina Pirydyna 1 Fluoresceina J.R. Lakowicz, Principles of Fluorescence Spectroscopy, Springer,

62 Eksperymentalny pomiar wydajności kwantowej fluorescencji F F = I F /I A I F natężenie fluorescencji, I A natężenie prom. absorbowanego o wzb I F P P - pole powierzchni pod pasmem fluorescencji I A = I c l (gdy A 0.1 z prawa Lamberta Beera) F = P/ (I c l) = P/ (I 0 A) metoda względna - porównanie I F związku z I F wzorca o znanej F ; oba pomiary w takich samych warunkach eksp. (takie samo I 0, wzb ); korekcja widma fluorescencji F = P/P wz A wz /A n 2 /n 2 wz wz 62

63 Eksperymentalny pomiar wydajności kwantowej fluorescencji F gdy: mała czułość przyrządu bardzo mała wartość F próbki absorbancja wzb A > 0.1 n 2 F = P I 0 (1 10 -Awz ) F (wz) P wz I 0 (1 10 -A ) n 2 wz pomiar fluorescencji próbki i wzorca w roztworach w różnych rozpuszczalnikach uwzględniamy wsp. załamania światła dla linii D sodu (589 nm) rozpuszczalnika próbki (n) oraz rozpuszczalnika (n wz ) rozpuszczalnik zawiera fluoryzujące zanieczyszczenia odejmowanie widm emisji rozpuszczalnika od widm emisji próbki w danym rozpuszczalniku kontrola stabilności fotochemicznej próbki podczas wzbudzania w spektrofluorymetrze (widmo absorpcji UV-VIS przed i po pomiarze widma emisji) usuwanie tlenu z roztworu próbki 63

64 Widmo absorpcji siarczanu chininy w roztworze H 2 SO 4 A 0.75 Int nm Widmo fluorescencji siarczanu chininy w roztworze H 2 SO 4 ; wzb 330 nm nm F =

65 Int Wzorce do wyznaczania F 1.00 QS w H 2 SO siarczan chininy F = A absorpcja fluorescencja D.F. Eaton, Pure & Appl. Chem., 60 (1988) , nm zw. rozp. exc [nm] F zw. rozp exc [nm] F 1 rodamina 6G C 2 H 5 OH tryptofan H 2 O fiolet krezyl. C 2 H 5 OH tyrozyna H 2 O [1] M. Fischer, J. Georges, Chem. Phys. Lett. 260 (1996) [2] D. Magde, J.H. Brannon, T.L. Cremers, J. Olmsted, J. Phys. Chem 83(1979): [3] R.F. Chen, Anal. Lett. 1 (1976) J.R. Lakowicz, Principles of fluorescence spectroscopy, Springer Science+Business Media, LLC,

66 Parametry absorpcji i fluorescencji wybranych związków organicznych związek F max k F [s -1 ] k ISC [s -1 ] konf. S 1 9,10-difenyloantracen x 10 8 < 10 7, * antracen x x 10 7, * pyren < 10 5, * perylen < 10 7, * 1-chloronaftalen x 10 8, * 1-bromonaftalen , * 1-jodonaftalen , * benzofenon n, * biacetyl n, * aceton n, * cyklobutanon n, * Dane z N.J. Turro, Modern Molecular Photochemistry, Benjamin/Cummings, Menlo Park