ROZWÓJ SIECI BIUR PORAD PRAWNYCH I INFORMACJI OBYWATELSKIEJ W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM

Transkrypt

1 1

2 ROZWÓJ SIECI BIUR PORAD PRAWNYCH I INFORMACJI OBYWATELSKIEJ W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM 1

3 2

4 ROZWÓJ SIECI BIUR PORAD PRAWNYCH I INFORMACJI OBYWATELSKIEJ W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM Fundacja Familijny Poznań Poznań

5 Niniejsza publikacja jest objęta licencją Creative Commons 3.0 Unported Egzemplarz przeznaczony do bezpłatnej dystrybucji Autorzy: Dorota Szafko-Kocowska Monika Siwa Katarzyna Kołodziej Zespół Fundacji Edukacja dla Przyszłości Projekt okładki TYPODROM Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Wydanie 1 ISBN Fundacja Familijny Poznań ul. Staszica Poznań tel. (61) , fax (61) Fotoskład i opracowanie graficzne: AKAPIT, Poznań, tel Druk i oprawa: OBIO Dom Produkcyjny Sp.J., Poznań, ul. Leszka 88, Poznań 4

6 Spis treści Wstęp 7 I. POMOC PRAWNA W POLSCE Idea poradnictwa prawnego i obywatelskiego Koncepcja oraz główne założenia społeczeństwa obywatelskiego Definicje społeczeństwa obywatelskiego Czynniki charakterystyczne dla procesu powstawania społeczeństwa obywatelskiego Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego według Jana Jakuba Rousseau Podstawy prawne poradnictwa Pomoc prawna z urzędu Kryteria przyznania pomocy prawnej z urzędu Procedura przyznania pomocy prawnej z urzędu Wybór adwokata lub radcy prawnego Postanowienie o odmowie przyznania pomocy prawnej z urzędu Zmiana adwokata lub radcy prawnego w trakcie prowadzenia sprawy Dostęp do bezpłatnego poradnictwa w Polsce Związek Biur Porad Obywatelskich Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych Rzecznik Praw Obywatelskich Rzecznicy praw konsumentów Organizacje konsumenckie Federacja Konsumentów Stowarzyszenie Konsumentów Polskich Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie Program Operacyjny Kapitał Ludzki a świadczenie porad prawnych Inne formy pomocy prawnej 39 II. MODEL ŚWIADCZENIA BEZPŁATNYCH PORAD PRAWNYCH I INFORMACJI OBYWATELSKIEJ FUNDACJI FAMILIJNY POZNAŃ Definicje Formy udzielania porad prawnych i informacji obywatelskiej Zakres udzielania porad prawnych i informacji obywatelskiej Standardy udzielania porady prawnej i informacji obywatelskiej Bezpłatność Poufność Bezstronność Rzetelność i aktualność Profesjonalizm Samodzielność Dostępność usług Równość szans kobiet i mężczyzn Jawność zasad Współpraca miedzy Biurami PPiIO 49 5

7 5. System organizacji Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej Procedura udzielania porad prawnych i informacji obywatelskiej Schemat organizacyjny Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej Struktura zarządzania siecią Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej System Informacji Prawnej Lex Wewnętrzne systemy informacyjne Intranet Aplikacja bazy danych Monitoring projektu Zakres monitoringu Źródła danych monitoringowych Metody badawcze wykorzystywane w ramach monitoringu Opis metod badawczych wykorzystanych do prowadzenia monitoringu Ewaluacja projektu Źródła i zakres danych ewaluacyjnych Kryteria ewaluacyjne zastosowane w badaniu ewaluacyjnym Metody badawcze wykorzystywane w tworzeniu raportów ewaluacyjnych 63 III. MONITORING I EWALUACJA PROJEKTU ROZWÓJ SIECI BIUR PORAD PRAWNYCH I INFORMACJI OBYWATELSKIEJ W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM RAPORT KOŃCOWY Wprowadzenie Wprowadzenie do projektu poddanego monitoringowi i ewaluacji Liczebność i charakterystyka klientów biur oraz usług poradniczych Liczebność i charakterystyka klientów biur Liczba i zakres usług udzielonych przez biura Wyniki badania ankietowego Charakterystyka klientów biur biorących udział w badaniu ankietowym Ocena jakości obsługi klienta Ocena dostępności, zapotrzebowania, przydatności oferowanych przez biura usług Wyniki bieżącej oceny działalności biur Najważniejsze wnioski i rekomendacje Stopień osiągnięcia celów projektu Stopień osiągnięcia założonych wskaźników Udzielenie porad prawnych i informacji obywatelskich w skali 34 miesięcy przez 3 Biura Objęcie wsparciem Klientów w skali 34 miesięcy przez 3 Biura Objęcie wsparciem poradniczym 45% mężczyzn i 55% kobiet Podniesienie kwalifikacji 12 pracowników merytorycznych w drodze szkoleń Ułatwienie obywatelom dostępu do bezpłatnego poradnictwa Propagowanie informacji na temat możliwości korzystania z poradnictwa wśród obywateli Zachęcenie mężczyzn do korzystania z usług poradniczych (wzrost udziału mężczyzn jako odbiorców usług poradniczych) Poprawa sytuacji osobistej klientów biur wskutek uzyskania porady prawnej/informacji obywatelskiej Rozwój postawy obywatelskiej klientów biur (nabycie wiedzy nt. praw i obowiązków oraz podjęcie kroków w celu rozwiązania swojego problemu) Upowszechnienie wiedzy na temat praw i obowiązków obywateli wśród klientów biur Rekomendacje 93 6

8 Wstęp Fundacja Familijny Poznań powstała we wrześniu 2001 roku jako organizacja pozarządowa, działająca na rzecz interesu publicznego. W 2004 roku uzyskała status organizacji pożytku publicznego. Jej działalność skupia się wokół oświaty, wychowania i polityki społecznej. Od momentu powstania fundacja objęła wsparciem kilkadziesiąt tysięcy osób w ramach programów aktywizacji zawodowej, szkoleń, poradnictwa prawnego, psychologicznego i zawodowego oraz prowadzonych placówek opiekuńczych, edukacyjnych i socjoterapeutycznych. Do chwili obecnej utworzyła ponad 250 żłobków, punktów przedszkolnych, przedszkoli, szkół podstawowych oraz gimnazjalnych na terenie sześciu województw: wielkopolskiego, dolnośląskiego, łódzkiego, pomorskiego, zachodniopomorskiego i mazowieckiego. Powstałe we Wrocławiu, Gdańsku, Łodzi, Warszawie i Szczecinie oddziały odzwierciedlają dynamiczny rozwój fundacji. Efektywnie pozyskuje ona również zewnętrzne środki finansowe, w szczególności z Europejskiego Funduszu Społecznego (wartość pozyskanych dofinansowań przekracza 30 mln zł). Dzięki wsparciu ze środków unijnych fundacja zrealizowała już kilkanaście projektów szkoleniowych i aktywizacyjnych dla różnych grup społecznych. Familijny Poznań od początków swojej działalności podejmuje także inicjatywy na rzecz budowania społeczeństwa obywatelskiego (w szczególności koncentrując się na zmniejszaniu nierówności i marginalizacji społecznej spowodowanej nierównym dostępem do informacji) poprzez prowadzenie różnych form bezpłatnego poradnictwa. Aktywność w tym zakresie dotyczyła m.in. prowadzonego od 2003 roku Punktu Informacyjno-Konsultacyjnego dla Ofiar Przemocy, oferującego pomoc informacyjną, psychologiczną i prawną osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej szczególnie dotkniętym problemem przemocy w rodzinie. Od 2004 roku, we współpracy z Okręgową Radą Adwokacką, fundacja prowadziła Punkt Porad Prawnych, a rok później rozpoczęła udzielanie także porad obywatelskich w ramach Biura Porad Obywatelskich. W roku 2006 rozszerzyła działalność poradniczą o Terapię dla Ofiar Przemocy Domowej, Punkt Wsparcia dla Rodzin, Telefon Zaufania dla Seniorów oraz Centrum Promocji Zdrowia. 7

9 Wieloletnie doświadczenie fundacji w działaniach na rzecz budowy społeczeństwa obywatelskiego zaowocowało w 2010 roku pozyskaniem 3,5 miliona zł z Europejskiego Funduszu Społecznego na realizację projektu Sieć Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej. W jego ramach opracowano autorski model świadczenia porad prawnych i informacji obywatelskiej oraz narzędzia informatyczne wspomagające prowadzenie działalności poradniczej. Model ten wdrożono tworząc i prowadząc przez prawie trzy lata cztery Biura Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej: w Poznaniu, Pile, Koninie i Lesznie. Rozpoczęły one swoją działalność w kwietniu 2011 roku. W tym samym roku fundacja pozyskała kolejne 3 miliony zł z Europejskiego Funduszu Społecznego na upowszechnienie autorskiego modelu świadczenia porad prawnych i informacji obywatelskiej na Pomorzu, w ramach niniejszego projektu Rozwój Sieci Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej w województwie pomorskim. Od listopada 2011 roku rozpoczęły swoja działalność trzy Biura Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej: w Gdańsku, Gdyni i Chojnicach. Głównym celem działalności Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej było zapewnienie dostępu do profesjonalnej pomocy prawnej dla osób, które ze względów finansowych nie mają możliwości skorzystania z płatnych usług kancelarii prawnych. Ideą bezpłatnego poradnictwa jest stworzenie możliwości zdobycia wiedzy na temat obowiązującego prawa i wynikających z niego procedur wiedzy, która pozwala na aktywne rozwiązywanie problemów życiowych. W każdym z biur zatrudnieni doradcy prawni i doradcy obywatelscy pomagali w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych, oferując bardzo szerokie spektrum poradnictwa. Zakres porad prawnych obejmował prawo cywilne (w tym postępowanie cywilne), prawo karne (w tym postępowanie karne), prawo administracyjne (w tym postępowanie administracyjne), prawo rodzinne, prawo pracy, prawo spadkowe, prawo spółek handlowych, prawo spółdzielcze, prawo pomocy społecznej i ubezpieczeń społecznych. Informacje obywatelskie dotyczyły z kolei takich zagadnień, jak: finanse, nieruchomości, świadczenia socjalne, ubezpieczenia społeczne, zatrudnienie i bezrobocie, rodzina, cudzoziemcy, repatrianci, uchodźcy, leczenie i opieka medyczna, niepełnosprawność, obywatel a instytucje, spadki, prawo konsumenckie, stosunki międzyludzkie, własność, pozbawienie wolności. Formy świadczonej pomocy dostosowywane były indywidualnie do potrzeb każdego klienta i jego problemu. Mogła to być informacja ustna o możliwych sposobach postępowania w opisanym przez klienta stanie faktycznym sprawy, z powołaniem się na podstawę prawna, wyjaśnienie przepisów prawnych mających zastosowanie w sytuacji klienta, omówienie trybów postępowania, wyjaśnienie potencjalnych konsekwencji dla każdego z możliwych sposobów rozwiązania problemu klienta, wskazanie instytucji właściwych do załatwienia sprawy lub przekazanie danych kontaktowych do organizacji społecznych, charytatywnych lub stowarzyszeń, które mogą pomóc klientowi w sposób specjalistyczny. Bardzo często pomoc polegała również na przekazaniu formularzy i wzorów pism wraz z dokładnym instrukcjami prawidłowego ich przygotowania. Doradcy prawni nierzadko przygotowywali pisemne opinie prawne 8

10 lub pomagali w napisaniu pism procesowych, odwołań, wyjaśnień, formularzy urzędowych czy innych dokumentów. Bardzo ważnym elementem udzielanej pomocy było wsparcie, którego klient mógł oczekiwać od personelu zaangażowanego w projekt. Doradcy prawni oprócz merytorycznego i metodologicznego przygotowania do świadczenia profesjonalnej pomocy prawnej wykazywali się również adekwatnymi umiejętnościami komunikacyjnymi (przede wszystkim gotowością do wysłuchania nierzadko dramatycznych doświadczeń klienta), zdolnością do budowania relacji wzajemnego zaufania oraz dociekliwego dążenia do ustalenia stanu faktycznego zaistniałego problemu, a także kompetencjami łączenia wsparcia psychologicznego z obiektywną oceną sytuacji klienta. Umiejętności personelu zaangażowanego do świadczenia usług poradniczych były systematycznie doskonalone i ewaluowane w ramach szkoleń i warsztatów opartych na autorskich programach. W realizację projektu było zaangażowanych dziewięciu doradców obywatelskich, dwudziestu ośmiu doradców prawnych oraz siedemnastu wolontariuszy i praktykantów wspierających obsługę biur, bez zaangażowania których projekt nie uzyskałby tak dobrej opinii w społecznościach lokalnych. Wszelkie informacje i porady udzielane były według określonych standardów, do których należały: bezpłatność, poufność, bezstronność, rzetelność i aktualność. Bardzo ważnym standardem w udzielaniu wsparcia klientom Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej było również wzmacnianie ich samodzielności. Doradcy obywatelscy i doradcy prawni dążyli do tego, aby klienci świadomie i samodzielnie dokonywali wyboru sposobu rozwiązania zaistniałego problemu, motywowali ich do możliwie najszerszej aktywności w rozwiązaniu swojej trudnej sytuacji oraz mobilizowali do zapoznania się i zrozumienia przepisów prawnych dotyczących sprawy. Istotnym elementem efektywności udzielanego wsparcia było zbudowanie wokół każdego z Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej sieci współpracy na obszarze oddziaływania. Przede wszystkim działalności biur były objęte patronatami i wsparciem promocyjnym włodarzy miast, na terenie których biura porad powstały. Szczególne podziękowania należą się Pani Ewie Kamińskiej, Zastępcy Prezydenta Gdańska ds. polityki społecznej. Owocną współpracę nawiązaliśmy również z Panią Gabrielą Dudziak, pełnomocnikiem prezydenta ds. osób starszych w Urzędzie Miasta Gdańska. W wyniku tej współpracy aktywnie uczestniczyliśmy w obchodach i organizacji Światowego Dnia Praw Osób Starszych. Współpracowaliśmy również z Centrum Interwencji Kryzysowej, Gdańskim Centrum Profilaktyki Uzależnień, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie, Radą Osiedla Strzyża, Agencją Rozwoju Pomorza oraz Sądem Okręgowym w Gdańsku, Sądem Rejonowym Gdańsk Południe, Sądem Rejonowym Gdańsk Północ. Natomiast dzięki współpracy z Urzędem Miasta Pruszcz Gdański uruchomiliśmy porady prawne zamiejscowe, właśnie w urzędzie w Pruszczu Gdańskim, aby jego mieszkańcom ułatwić dostęp do naszych usług. Szczególne podziękowania kierujemy także do Pana Arkadiusz Finstera, Burmistrza Miasta Chojnice. W mieście tym sieć współpracy oparła się o następujące instytucje i organizacje: Komenda Powiatowa Policji w Chojnicach, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, 9

11 Ośrodek Profilaktyki Rodzinnej, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowy Urząd Pracy, Starostwo Powiatowe, Sąd Rejonowy, Urząd Skarbowy, Wszechnica Chojnicka Miejska Biblioteka Publiczna, Redakcja portalu Chojnice24.pl. Współpraca z Aresztem Śledczym w Chojnicach zaowocowała zapewnieniem dyżuru doradcy prawnego w areszcie. W powiecie człuchowskim, dzięki wyjątkowej uprzejmości Redaktor Naczelnej Tygodnika Człuchowskiego, uruchomiliśmy zamiejscowy punkt porad prawnych w siedzibie redakcji. W powiecie w działania promocyjne, ale także konkretne, merytoryczne wsparcie zaangażowali się: Komenda Powiatowa Policji Człuchów, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Starostwo Powiatowe, Urząd Miasta. Również sąsiadujące gminy dbały, aby informacja o działalności naszego biura w Chojnicach dotarła do jak największej liczby potrzebujących osób za działania promocyjne dziękujemy Burmistrzowi Brus, Wójtom Gmin Koczała i Rzeczenica oraz Urzędowi Gminy w Przechlewie. Gdyńskie Biuro Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej, w oparciu o ścisłą współpracę z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej w Sopocie, uruchomiło zamiejscowe dyżury doradców prawnych właśnie w siedzibie MOPS-u. W Gdyni współpracowaliśmy również ze Specjalistycznym Ośrodkiem Wsparcia dla Ofiar Przestępstw. Dzięki wspólnej akcji z Dziennikiem Bałtyckim publikowaliśmy systematycznie porady i artykuły upowszechniające wiedzę na temat sposobów rozwiązywania najbardziej powszechnych problemów prawnych czytelników. * * * Po trzydziestu czterech miesiącach działalności biur liczba klientów, którzy skorzystali z naszego wsparcia, wyniosła osób. Liczba udzielonych porad prawnych i informacji obywatelskich wyniosła spraw. Udzielone wsparcie odbyło się podczas godzin porad prawnych. Niewątpliwie realizacja projektu potwierdziła olbrzymie zapotrzebowanie społeczne na bezpłatne, powszechne poradnictwo prawne dla obywateli. Doświadczenia naszych doradców prawnych wielokrotnie potwierdzały znaczenie profilaktyki społecznej, jaką stanowi bezpłatne poradnictwo prawne. Znaczny odsetek naszych klientów dzięki odpowiednio podjętym działaniom zaradczym uniknął pogorszenia swojej sytuacji zawodowej, ekonomicznej, zdrowotnej. Niniejsza publikacja stanowi raport ewaluacyjny zrealizowanego projektu Rozwój Sieci Biur Porad Prawnych i Informacji Obywatelskiej w województwie pomorskim. Pierwszą część stanowi opis systemu pomocy prawnej w Polsce. W drugiej części przedstawiamy szczegółowe rozwiązania, jakie Fundacja Familijny Poznań zastosowała w swoim modelu świadczenia bezpłatnych usług poradniczych. Trzecia część koncentruje się na efektach jego wdrażania na poziomie realizacji projektu. Dorota Szafko-Kocowska Koordynator Projektu 10

12 I POMOC PRAWNA W POLSCE 11

13 12

14 1 Idea poradnictwa prawnego i obywatelskiego Idea utworzenia biur porad obywatelskich narodziła się w Wielkiej Brytanii. Pierwszym zadaniem nowo utworzonych biur była pomoc ludności w rozwiązywaniu licznych problemów społecznych powstałych po okresie II Wojny Światowej. Początkowo brytyjskie jednostki zajmowały się głównie sprawami związanymi z poszukiwaniem zaginionych członków rodzin, ewakuacją ludności, jak i reglamentacją towarów. Z czasem zostały one przekształcone w centra pomocy, które informowały obywateli o przysługujących im prawach oraz możliwościach ich realizacji. To właśnie wówczas zrodziła się idea biura porad obywatelskich jako miejsca, w którym każdy bez względu na wiek, płeć, narodowość i status majątkowy mógł przyjść i dowiedzieć się o przysługujących mu prawach oraz otrzymać fachową pomoc w rozwiązaniu konkretnej, indywidualnej sprawy. Biuro zaczęto postrzegać jako miejsce, w którym: ( ) dba się o równy dostęp do prawa dla wszystkich obywateli oraz zapewnia brak dyskryminacji 1. Warto zaznaczyć, iż 1 Filip Czernicki, Standardy poradnictwa na świecie, Radca Prawny. Dziennik (dostęp ). naczelną zasadą funkcjonowania biur od samego początku ich istnienia nie było rozwiązywanie problemów, a jedynie wskazanie możliwych rozwiązań i pouczanie o skutkach odpowiedniego postępowania. W założeniu pracownicy biur poradnictwa obywatelskiego nie udzielali porad prawnych, a jedynie wskazywali zainteresowanej osobie podstawy prawne, które miały zastosowanie w jej indywidualnym przypadku. Idea poradnictwa obywatelskiego została oparta na jednolitym systemie standardów, na który składały się następujące elementy: system informacyjny pomagający w merytorycznym rozwiązaniu problemu klienta, dopasowanie informacji do klienta i przekazanie jej w sposób wyczerpujący, a zarazem zrozumiały dla zainteresowanego, dostępność, bezpłatność i poufność udzielanych informacji. Brytyjscy socjologowie wskazują, że główną ideą przyświecającą powstaniu i rozwojowi biur obywa- 13

15 telskich było uniknięcie sytuacji, w której jakikolwiek członek społeczności obywatelskiej jest krzywdzony z powodu braku znajomości przysługujących mu praw. W szerszej perspektywie biura poradnictwa obywatelskiego poprzez swoją działalność kształciły umiejętność projektowania własnej przyszłości i pomagały pogłębić znajomość prawa, a przez to umożliwiały klientom swobodniejsze poruszanie się w codziennej rzeczywistości 2. Poradnictwo obywatelskie przyczyniło się także do budowania poprawnych relacji pomiędzy obywatelami a urzędami poprzez przygotowanie osób korzystających z pomocy doradców do świadomego i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym 3. Idea przeniesienia poradnictwa obywatelskiego na polski grunt zrodziła się w Fundacji Samaritanus. Zalążkiem do powstania pierwszych biur obywatelskich na terytorium kraju była trudna sytuacja obywateli, będąca skutkiem przemian gospodarczych i ustrojowych, w obliczu których przeciętny obywatel czuł się zagubiony i bezradny. Stanowiła ona odpowiedź na ( ) istniejącą potrzebę tworzenia demokratycznego społeczeństwa, które jest świadome swoich praw i umie z nich korzystać 4. Wzorem dla utworzenia w Polsce pierwszego biura porad obywatelskich było Citizens Advice Bereaux (CAB) brytyjska organizacja pozarządowa zajmująca się doradztwem socjalnym. Pierwsze biuro porad obywatelskich powstało w Warszawie w 1996 roku, a następne w tym samym roku, 2 Anna Wojnar, Biuro Porad Obywatelskich, Alma Mater, Uniwersytet Jagielloński, nr , s Tamże, s Marta Kabara-Dziadosz, Biura Porad Obywatelskich w Polsce jako organizacja pozarządowa działająca na rzecz społeczeństwa obywatelskiego, IDO Ruch dla Kultury, t. 3, s w Łomży. Rok później utworzono kolejne biura we Wrocławiu oraz w Przemyślu. W 1998 roku powołano do istnienia Związek Stowarzyszeń Biur Porad Obywatelskich (ZSBPO), wzorowany na swym brytyjskim odpowiedniku NACAB. Związek ten jest organizacją pozarządową, powstałą w celu wcielenia w życie idei poradnictwa obywatelskiego. Do jego głównych zadań należą: działanie na rzecz rozwoju sieci biur pomocy obywatelskiej na terenie kraju poprzez zakładanie nowych biur oraz koordynacja pracy już istniejących jednostek. ZSBOP prowadzi również prace redakcyjne oraz szkoleniowe, które mają na celu zapewnienie podnoszenia jakości świadczonych usług 5. Idea poradnictwa obywatelskiego zakłada, że mogą w nim działać osoby nieposiadające uprawnień do udzielania porad prawnych. Dlatego też większość biur porad obywatelskich nie zajmuje się świadczeniem usług prawnych, które stanowią domenę oraz istotę poradnictwa prawnego. W odróżnieniu od poradnictwa obywatelskiego, idea poradnictwa prawnego wymaga bowiem, by było ono prowadzone przez osoby, które ukończyły wyższe studia prawnicze (w tym także aplikantów sądowych, adwokackich, radcowskich i notarialnych) oraz studentów prawa. Zgodnie z definicją poradnictwo prawne polega na udzielaniu osobom fizycznym porad prawnych lub informacji o obowiązujących przepisach prawa regulujących konkretną kwestię oraz na temat przysługujących im z tego tytułu praw i obowiązków, a także wskazywaniu trybu i właściwego podmiotu kompetentnego do załatwienia danej sprawy. Poradnictwo 5 Pakiet Informacyjny ZSBPO, s

16 prawne obejmuje również opracowywanie pism dotyczących danej kwestii prawnej. Najbardziej znanym podmiotem świadczącym poradnictwo prawne (choć nie jedynym) są tzw. kliniki prawne prowadzone przez studentów prawa. Ich koncepcja funkcjonowania została zaczerpnięta z uniwersytetów amerykańskich, które jako pierwsze utworzyły na terytorium swojego kraju legal clinics. W październiku 1997 roku na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego rozpoczęła działalność pierwsza w Polsce uniwersytecka poradnia prawna. Jej działalność zainaugurowała konferencja na temat klinicznego nauczania prawa, której organizatorami była m.in. Ambasada Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz polskie biuro Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Rok później na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego rozpoczęto zajęcia pod nazwą Klinika prawa, powołując tym samym do istnienia drugą w Polsce poradnię prawną. Istotny wpływ na proces zmian systemu edukacji prawniczej ma również Europejskie Stowarzyszenie Studentów Prawa ELSA Poland. W maju 1998 roku w Szczecinie ELSA zorganizowała konferencję pod hasłem Reforma edukacji prawniczej. Rozwój idei uniwersyteckich poradni prawnych, która stała się przyczynkiem do rozpoczęcia społecznej debaty na temat rozwoju nauczania klinicznego w Polsce. Konferencja ta miała szczególną wartość promocyjną, ponieważ była połączona z Ogólnopolskim Zjazdem Zrzeszenia Prawników Polskich oraz Ogólnopolskim Zjazdem Dziekanów Wydziałów Prawa. Spotkanie w Szczecinie przyczyniło się do znacznego przyspieszenia rozwoju idei ruchu klinicznego w Polsce. W dniu 11 czerwca 2001 roku na spotkaniu reprezentantów wszystkich ówcześnie działających polskich uniwersyteckich poradni prawnych (zlokalizowanych w Krakowie, Warszawie, Białymstoku, Toruniu, Poznaniu, Lublinie, Rzeszowie, Katowicach, Opolu, Słubicach, Gdańsku, Wrocławiu, Łodzi, Szczecinie oraz Olsztynie) powstała koncepcja utworzenia wspólnej fundacji. Przygotowany przez zespół Uniwersyteckiej Poradni Prawnej Uniwersytetu Jagiellońskiego projekt jej statutu przekazano do konsultacji wszystkim istniejącym poradniom prawnym. W grudniu 2001 roku troje przedstawicieli polskich poradni prawnych zostało zaproszonych do wzięcia udziału w wyjeździe studyjnym, którego celem była wizytacja Republiki Południowej Afryki, w której program nauczania klinicznego rozwija się z powodzeniem od ponad trzydziestu lat. Podróż została zorganizowana przez Public Interest Law Initiative (PILI), działającą przy Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, a sfinansowaną ją ze środków Fundacji Forda. Na podstawie zebranych doświadczeń i obserwacji z RPA opracowano strategię rozwoju polskiego programu klinicznego, a w konsekwencji utworzono Fundację Uniwersyteckich Poradni Prawnych. Dzięki pomocy finansowej, logistycznej oraz merytorycznej Fundacji im. Stefana Batorego (na podkreślenie zasługuje szczególnie wsparcie programu prawnego kierowanego przez G. Wiaderka) na przestrzeni zaledwie jednego roku projekt powołania wyżej wspomnianej organizacji został zrealizowany. W lutym 2002 roku fundatorzy podjęli następujące decyzje: na przewodniczącego Rady Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych wybrany został jednomyślnie Ł. Bojarski (Helsińska Fundacja Praw 15

17 Człowieka), członkami rady zostali trzej pozostali fundatorzy: K. Hebda (Sekretarz ELSA Lawyers Society, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej), M. Olczyk (Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich) oraz J. Boratyński (Fundacja im. Stefana Batorego). Ponadto fundatorzy uchwalili statut fundacji oraz dokonali wyboru zarządu w składzie: F. Czernicki Prezes Zarządu oraz I. Gajewska-Kraśnicka z Uniwersytetu w Białymstoku, dr P. Girdwoyń z Uniwersytetu Warszawskiego, dr P. Wiliński z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i adw. F. Wejman z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czerwcu 2002 roku rada fundacji uchwaliła regulamin zasad gospodarowania środkami finansowymi, standardy, roczny plan finansowy oraz skład kolegium programowego 6. U podstaw tworzenia uniwersyteckich poradni prawnych leżała chęć zwiększenia dostępności do bezpłatnej pomocy prawnej osobom najuboższym. Niemniej równie ważnym celem ich działalności było 6 Filip Czernicki, Studencka Poradnia Prawna. Idea, organizacja, metodologia, Fundacja Uniwersyteckich Poradni Prawnych, Warszawa 2005, rozdz. 7, s doskonalenie procesu kształcenia studentów prawa 7. Cel ten został zapewniony poprzez połączenie teorii zdobytej podczas studiów prawniczych z praktyką stosowania prawa w relacji z klientem i jego rzeczywistymi problemami. Zgodnie z założeniami do udziału w pracach klinik zostali zaangażowani studenci starszych lat studiów zakwalifikowani w wyniku specjalnie przeprowadzonej w tym celu rekrutacji. Nad jakością świadczonych przez nich porad roztoczyli opiekę pracownicy naukowi uczelni oraz prawnicy praktycy. W wyniku rozwoju instytucji świadczących pomoc obywatelską i prawną wykształciła się z czasem praktyka, by w jednym biurze udzielane były zarówno porady obywatelskie, jak i porady prawne. Dlatego też, w zależności od wewnętrznych regulacji w przestrzeni społecznej funkcjonują zarówno biura świadczące wyłącznie poradnictwo obywatelskie, jak i takie, które oferują jednocześnie informacje obywatelskie i porady prawne. 7 Joanna Kuźmicka-Sulikowska, Rafał Gołąb, Forma organizacyjno-prawna studenckich poradni prawych, Klinika. Czasopismo Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawych, nr 10 (007). 16

18 2 Koncepcja oraz główne założenia społeczeństwa obywatelskiego 2.1. Definicje społeczeństwa obywatelskiego W literaturze przedmiotu występują różne definicje społeczeństwa obywatelskiego. Według Encyklopedii PWN społeczeństwo obywatelskie (inaczej społeczeństwo cywilne) to społeczeństwo, w którym ograniczono do minimum ingerencję władzy politycznej w życie obywateli, którzy z własnej inicjatywy podjęli się tworzenia odpowiadających ich potrzebom form życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Źródła internetowe definiują natomiast społeczeństwo obywatelskie jako społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej. Prawdopodobnie terminu tego jako pierwszy użył Arystoteles. Później posługiwali się nim tacy filozofowie, jak John Locke, Alexis de Tocqueville, Jean-Jacques Rousseau czy Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Zgodnie z ww. definicją, społeczeństwo obywatelskie potrafi działać niezależnie od instytucji państwowych, jednakże niezależność ta nie musi oznaczać ry- walizacji społeczeństwa z władzą, która występuje zazwyczaj w państwach, w których ustrój jest sprzeczny z wolą większości obywateli. Podstawową cechą społeczeństwa obywatelskiego jest świadomość jego członków dotycząca potrzeb wspólnoty oraz dążenie do ich zaspokajania, tj. zainteresowanie sprawami społeczeństwa oraz poczucie odpowiedzialności za jego dobro. Punktem wyjścia do wszelkich rozważań o społeczeństwie obywatelskim jest samorealizujący się, autonomiczny, ale również szukający aprobaty u innych człowiek. Bierze on udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i każdej innej, która rodzi się i rozwija w środowiskach lokalnych. Te z kolei są źródłem inicjatyw nie ograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym. W środowiskach lokalnych społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane jako porozumienie wspólnotowe wolnych i równych obywateli, którzy swoją jedność zawdzięczają między innymi uzgodnionemu wcześniej postępowaniu. Tego rodzaju konsensus został stworzony w oparciu o następujące zasady państwa demokratycznego: 17

19 1. Potrzeby ludzkie zaspokajane są przez podział pracy, wolny rynek, wzrost konsumpcji. Produkuje się pewne dobra, by zaspokajać potrzeby, będąc samemu uzależnionym od efektów pracy innych osób; 2. Poszczególni członkowie społeczeństwa obywatelskiego są właścicielami zdolności i tego, co uzyskają przy ich zastosowaniu. W punkcie wyjścia jednostki są równouprawnione, tzn. korzystają one z równych szans i możliwości indywidualnego rozwoju; 3. Jednostki realizują dobrowolnie cele na własny koszt. Podejmują decyzje samodzielnie, czynią to, przestrzegając jednak pewnych reguł gry rynkowej. Reguły te nie są jednakowe dla wszystkich. Ich główną funkcją jest zawsze ochrona prywatnej własności i indywidualnych dóbr. Społeczeństwo obywatelskie realizuje więc to wszystko, co nie jest zabronione przez prawo i ogólnie akceptowane zasady moralne. To, co dozwolone, jednostki mogą robić w dowolny sposób, co pozwala z kolei zwiększyć możliwości wyborów i rozwiązań, które zarówno dla społeczeństwa obywatelskiego, jak i dla jednostki są najbardziej efektywne i opłacalne. Tak zdefiniowane społeczeństwo otwiera, a zarazem zamyka możliwości dla swoich obywateli. Społeczeństwo obywatelskie cechuje również wielość i rozmaitość podmiotów, jednostek i instytucji oraz wzajemnych stosunków, które te podmioty łączą. Ich różnorodność przejawia się niejednokrotnie w postaci konfliktów, które ostatecznie decydują o jego kierunkach rozwojowych. Reasumując można stwierdzić, iż ostateczny efekt funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego przejawia się w starciu różnych racji, jako wypadkowa pluralistycznych sił mniej lub bardziej wyraźnych z punktu widzenia różnych podmiotów i działań Czynniki charakterystyczne dla procesu powstawania społeczeństwa obywatelskiego Socjologowie przypisują społeczeństwu obywatelskiemu następujące właściwości: wysoki poziom organizacji społecznej, samoczynność, napędzający się wzrost ekonomiczny i kulturalny (gospodarka rynkowa), pozytywny stosunek do innych ludzi i innych społeczeństw, tolerancyjność i otwartość na racjonalne argumenty, inne kultury i postawy odmienne światopoglądowo, racjonalność, rezygnację z fatalizmu i wiary w przeznaczenie (w tym kontekście społeczeństwo samo walczy o swój los), formę organizacji jest w nim miejsce dla samorządu lokalnego, licznych stowarzyszeń pozarządowych, a w życiu politycznym dla współzawodniczących ze sobą partii i grup interesu (lobby). Tego rodzaju cechy społeczeństwa uszczuplają ramy władzy państwowej. Nie jest to jednak równoznaczne z paraliżowaniem działalności państwa, czy też ograniczaniem jego możliwości pozytywnego i nacechowanego dobrą wolą działania. Zakłada się jednak, że wola państwa musi być popierana przez co najmniej większość społeczeństwa obywatelskiego. 18

20 Społeczeństwo obywatelskie posiada pewien wzór osobowy, do którego aspirują kolejni jego członkowie. Zaczerpnięte z tradycji i doświadczenia historycznego wzorce, na przykład francuski mieszczanin, amerykański self made man, czy też angielski gentleman zmieniały się na przestrzeni lat. Niektóre z nich były gotowe, inne tworzyły się w doświadczeniu, jeszcze inne oparte o projekcje stanowiły wytyczne dla tych społeczeństw, które usiłowały je przenieść na własny grunt. W każdym takim przypadku wzorowy członek społeczeństwa obywatelskiego to człowiek, który posiada aspiracje perfekcjonistyczne, obejmujące zarówno doskonalenie siebie, jak i doskonalenie otaczającej go rzeczywistości. Człowiek taki przygotowany jest na to, co niesie życie, wykorzystuje różnego typu nadarzające się okazje w najbardziej optymalny dla siebie sposób. Otwartość jego umysłu jest połączona z odwagą przyznania się do błędu lub do tego, co uznawane jest potocznie za porażkę. Cechuje go dyscyplina wewnętrzna, rozumiana jako zdolność do długodystansowego wysiłku, wymagającego podporządkowania rzeczy mniej ważnych rzeczom istotnym. Nie mniej charakterystyczną cechą tej jednostki jest wola i chęć realizowania pewnych zadań, ale także ich obrona w razie ewentualnego zagrożenia, bowiem niejednokrotnie obrona własnych przekonań wymaga wykazania się odwagą cywilną Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego według Jana Jakuba Rousseau Jean-Jacques Rousseau ( ), urodzony w Szwajcarii wielki myśliciel, kontynuator tradycji kontraktualizmu, radykalny zwolennik demokracji, skupił swe podglądy na demokracji, którą rozumiał w sposób absolutny jako wyraz woli powszechnej. Rousseau bronił człowieka przed jego zdaniem niszczącym wpływem cywilizacji. Człowiek pierwotny, tj. człowiek wywodzący się z natury jest dobry. Natura to stan doskonałości, prawdy i szczerych wartości. Dopiero rozwój cywilizacji, poprzez odstępstwo od natury powoduje w nim regres. Człowiek nie jest ani zły, ani dobry kategorie te bowiem nie funkcjonowały w słowniku pojęciowym tego myśliciela. Rousseau powtarzał za Platonem, iż życie w ciągle zmieniającej się cywilizacji i społeczeństwie zmienia człowieka, który traci swoje pierwotne właściwości. Swoistej erozji ulega również rozum człowieka, który pod wpływem natłoku informacji i bodźców przestaje być racjonalny, a jego zdolności percepcyjne umniejszają się. Podstawą światopoglądu Rousseau było przekonanie, iż każdy człowiek rodzi się wolny. Chęć utrwalenia prawdziwej, naturalnej wolności nakazywała jednostkom zawrzeć umowę, będącą aktem rozumnego działania, która stanowiła zalążek do powstania nowej wspólnoty społeczeństwa. Rousseau za pośrednictwem metafory stanu natury w istocie krytykuje funkcjonowanie ówczesnego społeczeństwa. Zaznacza, iż pęd do sformalizowanych form wspólnoty jest błędem. Jak wielokrotnie podkreśla w Rozprawie o nierówności: chcąc za wszelką cenę uzyskać poczucie pewności i bezpieczeństwa, jednostki wybiegły na spotkanie niewoli. W swoich dziełach dowodzi, iż ludzie oddali się pod jeden schemat reguł postępowań i uprawnień, w ich ocenie nic nie tracąc, a wręcz maksymalizując korzyści. W ich mniemaniu 19

21 umowa powołująca społeczeństwo obywatelskie była wyższym stopniem osiągnięcia równości aniżeli było to możliwe w stanie natury. Dokonując samookreślenia w nowych warunkach jednostka przekształciła się w istotę społeczną. Co szczególnie ważne, koncepcja takiego człowieka nie ma nic wspólnego z indywidualizmem w liberalnym tego słowa znaczeniu. Nowy układ społeczny przyjął cechy starożytnego polis ważny był tu element wspólnoty, republiki opartej na działaniu wspólnym i racjonalnym społecznym rozumie. Liczące się w republice dobro wspólne znalazło odzwierciedlenie w dobrym prawie, które było przykładem woli powszechnej, a więc woli całej wspólnoty, to znaczy było tworzone w imię dobra wspólnego, nie zaś według interesów partykularnych. Republika przekształca bowiem ludzką wolę, nakierowując jednostkę na troskę o dobro wspólne. Rousseau nie uznawał politycznego pluralizmu. Uważał, że jest to forma rozbijania społeczeństwa, mącąca wolę powszechną, a w konsekwencji burząca porządek państwa. Wola powszechna powinna być jedynym i najwyższym głosem w sprawach publicznych, a zdaniem Rousseau była ona zawsze słuszna i sprzyjała ogółowi (dostęp ). 20

22 3 Podstawy prawne poradnictwa Na podstawie obowiązujących przepisów prawa polskiego osoba fizyczna mająca problem prawny i potrzebująca pomocy w jego wyjaśnieniu ma różne możliwości uzyskania wsparcia. Rodzaj pomocy jest uzależniony od typu i stopnia skomplikowania sprawy. W przepisach regulujących polską procedurę karną i cywilną została przewidziana możliwość uzyskania tzw. sądowej pomocy prawnej. Chodzi tu przede wszystkim o przyznanie przez sąd osobie fizycznej adwokata lub radcy prawnego, który w danej sprawie będzie reprezentował stronę przed sądem 9. Zgodnie z nowelizacją art. 117 Kodeksu postępowania cywilnego o ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika może ubiegać się strona niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, jeśli złoży oświadczenie, że nie jest w stanie bez uszczerbku koniecznego dla utrzymania siebie i rodziny ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Zmiana ta weszła w życie 19 kwietnia 2010 roku i uniezależniła przy- 9 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. nr 43, poz. 296 ze zm.), Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks postępowania karnego (Dz. U. nr 89, poz. 55 ze zm.). znanie tego rodzaju pomocy od uzyskania zwolnienia z kosztów sądowych. Pomimo faktu, iż Ustawa o samorządzie powiatowym nakłada na powiaty obowiązek prowadzenia polityki informacyjnej, a więc także udzielania informacji na temat przysługujących obywatelom praw oraz sposobie ich realizacji 10, to tak sformułowane przepisy prawne praktycznie zamykają drogę do uzyskania pomocy prawnej ze strony państwa w przypadkach, gdy sprawa: nie trafiła jeszcze do sądu, jest sprawą administracyjną, jej zawiłość nie jest duża. O wadze i znaczeniu świadczenia porad prawnych świadczy również fakt, iż Parlament Europejski w rezolucji z dnia 13 stycznia 2009 roku w sprawie perspektywy rozwoju dialogu obywatelskiego wskazał, że poradnictwo prawne i obywatelskie ma znaczący wpływ na kształtowanie społeczeństwa obywatel- 10 Art. 4.1 Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. nr 142, poz ze zm.). 21

23 skiego. Powyższe podkreśla również Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, stanowiąca, iż każdemu należy zapewnić możliwość uzyskania porady prawnej, obrony i reprezentacji prawnej oraz że zapewnia się dostęp do pomocy prawnej osobom, które nie posiadają wystarczających środków, jeśli jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości 11. Pomimo podejmowanych od kilku lat inicjatyw legislacyjnych świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej nie jest regulowane w wyraźny sposób w żadnym akcie prawnym rangi ustawowej 12. Dotychczasowa praktyka wskazuje, iż podmioty świadczące takie usługi działają przy stowarzyszeniach albo fundacjach, na podstawie odpowiedniej ustawy o stowarzyszeniach lub fundacjach 13. W 2003 roku Trybunał Konstytucyjny zajął stanowisko dotyczące możliwości udzielania pomocy prawnej przez osoby niebędące adwokatami i radcami prawnymi. Uznano wówczas za niekonstytucyjne przepisy pozwalające na stosowanie sankcji karnych za wykonywanie czynności zawodowych przez podmioty niemające do tego stosownych uprawnień 14. Art Kodeksu wykroczeń, który umożliwiał karanie osób z wyższym wykształceniem prawniczym za świadczenie pomocy prawnej uznano za niezgodny z art. 42 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. 11 Art. 47, ust. 2, pkt. 3 Karty Praw Podstawowych. 12 Karol Pachnik, Dopuszczalny zakres pomocy prawnej świadczonej w ramach UPP, Klinika. Czasopismo Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych, nr 6 (2010). 13 Iwona Aleksandrowicz, Biuro dobra rada, Polityka nr 16 (2005), Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. 2001, nr 79, poz. 855 ze zm.), Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. 1984, nr 21, poz. 97 ze zm.). 14 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 listopada 2003 r., Dz. U. nr 206, poz W tym samym 2003 roku Zarząd Fundacji Uniwersyteckich Poradni Prawnych przygotował projekt ustawy regulującej działalność poradnictwa prawnego. W art. 2 tego projektu zdefiniowano pojęcie uczelnianej poradni prawnej, rozumianej jako jednostka organizacyjna, której działalność ma na celu kształcenie studentów w ramach programu świadczenia bezpłatnej pomocy prawnej osobom ubogim pod nadzorem nauczycieli akademickich oraz prawników praktyków 15. W 2005 roku do Sejmu został skierowany projekt ustawy o dostępie do nieodpłatnej pomocy prawnej przyznawanej przez państwo osobom ubogim. Projekt ten zakładał stworzenie państwowych Biur Pomocy Prawnej. Planowany system obejmowałby swoim zakresem zarówno poradnictwo prawne, jak i możliwość reprezentowania klientów przez profesjonalnego pełnomocnika przed sądem 16. Szacunkowe wyliczenia wskazywały, iż tak ambitne założenia są jednak zbyt kosztowne, dlatego w kwietniu 2007 roku rząd przyjął autopoprawkę do projektu, która zakładała, iż punkty pomocy prawnej będą tworzone przez organizacje pozarządowe, których celem statutowym jest świadczenie pomocy prawnej, a także przez adwokatów, radców prawnych i inne osoby upoważnione do świadczenia pomocy prawnej. Organizacje i osoby świadczące tego rodzaju pomoc miały zostać wybrane w każdym z powiatów na zasadzie konkursu. 17 Kolejną inicjatywą odnoszącą się do tego zagad- 15 Studenckie Poradnie Prawne, Podsumowanie działalności za rok akademicki 2005/2006, s Projekt przedłożony został przez premiera Marka Belkę w imieniu urzędującej wówczas Rady Ministrów i zawarty w druku sejmowym nr Biuletyn Informacji Publicznej Rady Ministrów. 22

24 nienia był przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt ustawy o nieodpłatnej pozasądowej pomocy prawnej i informacji prawnej 18 z 13 marca 2010 roku. Według założeń tego projektu Powiatowe Centra Pomocy Społecznej miały być zobowiązane do udzielenia informacji prawnej każdej osobie fizycznej, która wystąpi z taką prośbą. Po spełnieniu kryteriów majątkowych danej osoby możliwe byłoby udzielenie jej podstawowej lub rozszerzonej pomocy prawnej. Pomoc prawna miałaby być udzielana przez adwokatów 19, radców prawnych 20, doradców podatkowych oraz organizacje pozarządowe. Do prowadzenia listy podmiotów świadczących pomoc prawną w ramach systemu miały być zobowiązane Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie. W marcu 2010 roku Komitet Stały Rady Ministrów zaakceptował projekt, został on jednak odrzucony przez Radę Ministrów w maju 2010 roku. Zgodnie z decyzją Rady Ministrów prace nad regulacją przerwano, ograniczając się do kontynuacji prac nad ustawą o dostępie do informacji prawnej. Jeszcze w 2010 roku Prezydent Bronisław Komorowski w orędziu przed Zgromadzeniem Narodowym wymienił dostęp do nieodpłatnej pomocy prawnej jako jeden z najważniejszych problemów wymagających rozwiązania. 18 Założenia do projektu ustawy o nieodpłatnej pozasądowej pomocy prawnej i informacji prawnej dla osób fizycznych, bip.ms.gov.pl/projekty/projekty (dostęp ). 19 Art. 4 Ustawy z dnia 26 maja 2009 r. Prawo o adwokaturze (Dz.U. 2009, nr 26, poz. 156 ze zm.). 20 Art. 3 Ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. 2010, nr 10, poz. 65 ze zm.). 13 maja 2014 roku Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej opublikowała Zieloną Księgę poświęconą dostępowi do nieodpłatnej pozasądowej pomocy prawnej dla potrzebujących. Prace nad Zieloną Księgą trwały w Kancelarii Prezydenta Bronisława Komorowskiego w ramach Forum Debaty Publicznej Sprawne i Służebne Państwo. Tym samym Prezydent objął swoim patronatem działania adwokatury i radców prawnych dotyczące pomocy prawnej pro bono dla osób w potrzebie, w postaci cyklicznych akcji. Ponadto Prezydent poinformował, że Zielona Księga: Dostęp do nieodpłatnej pozasądowej pomocy prawnej dla potrzebujących ma stanowić inspirację do działań legislacyjnych dla innych, w tym rządu. Treść Zielonej Księgi to w dużej mierze podsumowanie dotychczasowej wieloletniej debaty i różnorodnych argumentów jakie w niej padały, i jakie można sformułować dyskutując nad możliwymi systemowymi rozwiązaniami w dostępie do pomocy prawnej i poradnictwa. Zielona Księga proponuje również własne rozwiązanie: poradnictwem (informacja prawna i porady) mieliby się zajmować powiatowi rzecznicy pomocy prawnej, wybierani przez rady powiatów i będący lokalnym centrum organizacji poradnictwa (sami tę pomoc by świadczyli, ogłaszaliby także przetargi na świadczenie pomocy przez podmioty zewnętrzne). Dodatkowo na poziomie centralnym miałaby powstać Krajowa Rada Pomocy Prawnej odpowiedzialna za badania i ocenę działania systemu, wprowadzanie standardów i formułowanie rekomendacji dotyczących rozwoju systemu. 23

25 4 Pomoc prawna z urzędu Osoba, której przyznano pomoc prawną z urzędu, jest reprezentowana przed sądem przez pełnomocnika profesjonalnego adwokata lub radcę prawnego. Koszty tej pomocy są pokrywane przez stronę przeciwną, albo gdy nie jest to możliwe przez Skarb Państwa. Obecnie dla uzyskania pomocy prawnej z urzędu nie jest konieczne uzyskanie zwolnienia z kosztów sądowych Kryteria przyznania pomocy prawnej z urzędu Osoba ubiegająca się o pomoc prawną z urzędu musi udowodnić, że nie jest w stanie ze względu na swoją sytuację materialną (np. niski dochód) i rodzinną (np. konieczność stałej opieki nad członkiem rodziny) ponieść kosztów zaangażowania profesjonalnego pełnomocnika z wykorzystaniem środków prywatnych. Ponadto podstawową przesłanką weryfikowaną przez sąd jest ocena, czy stopień zawiłości sprawy jest na tyle wysoki, iż wymaga pomocy ze strony prawnika. Ostateczna ocena, czy podane przez stronę powody są dostateczne, należy do sądu Procedura przyznania pomocy prawnej z urzędu Osoba zainteresowana przyznaniem pomocy prawnej z urzędu jest zobowiązana złożyć wniosek do sądu, w którym sprawa ma być prowadzona albo w którym już się toczy. Można to uczynić pisemnie lub ustnie poprzez zgłoszenie do protokołu. Wniosek o przyznanie pomocy prawnej z urzędu jest zwolniony z opłaty sądowej. W jednym wniosku można ubiegać się jednocześnie o zwolnienie z kosztów sądowych, jak i o ustanowienie pomocy prawnej z urzędu. Do wniosku należy dołączyć oświadczenie o niemożliwości pokrycia kosztów pomocy adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku dla utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Oświadczenie takie po- 24

26 winno zawierać dokładne dane dotyczące stanu rodziny, posiadanego przez nią majątku i uzyskiwanych dochodów. Najlepiej, aby informacje te były potwierdzone stosownymi dokumentami, np. odcinkiem renty. Istotne jest również wskazanie stałych kosztów utrzymania rodziny, np. kosztów leczenia. W sprawach karnych oskarżony otrzymuje obrońcę z urzędu bez konieczności złożenia wniosku, czyli z inicjatywy sądu, jeżeli: jest nieletni, jest głuchy, niemy lub niewidomy, jest niepoczytalny, zarzucono mu zbrodnię (jest to przestępstwo zagrożone karą od 3 lat pozbawienia wolności), jest pozbawiony wolności, nie włada językiem polskim Wybór adwokata lub radcy prawnego Sąd orzeka o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy prawnej z urzędu w drodze postanowienia. Przedmiotowe postanowienie może zostać wydane również na posiedzeniu niejawnym. W przypadku gdy sąd przychyli się do wniosku danej osoby, zwraca się do właściwej miejscowo Izby Radców Prawnych lub Izby Adwokackiej z prośbą o wyznaczenie profesjonalnego pełnomocnika. Strona może wnioskować do sądu o przyznanie konkretnego adwokata lub radcy prawnego. W takim przypadku właściwa Okręgowa Izba Adwokacka lub Izba Radców Prawnych w miarę możliwości powinna wyznaczyć wskazanego we wniosku pełnomocnika, gdy zaś z przyczyn obiektywnych nie jest to niemożliwe, izba wyznacza innego adwokata lub radcę prawnego Postanowienie o odmowie przyznania pomocy prawnej z urzędu Sąd może, ale nie musi przyznać wnioskodawcy pomocy prawnej z urzędu. Na postanowienie o odmowie przyznania takiej pomocy stronie przysługuje zażalenie, które należy złożyć w sądzie w terminie tygodnia od dnia jego doręczenia lub ogłoszenia. Ponadto w sytuacji, gdy sąd ustali, iż okoliczności uzasadniające przyznanie pomocy prawnej z urzędu nigdy nie istniały lub uległy zmianie (np. osoba bezrobotna w trakcie postępowania otrzymuje dobrze płatną pracę i jej sytuacja majątkowa jest już inna), może on cofnąć postanowienie o przyznaniu takiej pomocy nawet w trakcie postępowania. Wówczas strona korzystająca z takiej pomocy zobowiązana będzie do pokrycia kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawego, który został jej przydzielony. Osoba, która w celu otrzymania pomocy prawnej z urzędu podała świadomie nieprawdziwe dane, może zostać skazana przez sąd na karę grzywy Zmiana adwokata lub radcy prawnego w trakcie prowadzenia sprawy Adwokat lub radca prawny w uzasadnionych przypadkach może wnieść wniosek o zwolnienie z obowiązku reprezentowania danej osoby. Wówczas wła- 25

27 ściwa Okręgowa Izba Radców Prawnych/Izba Adwokacka zobowiązana jest wyznaczyć innego adwokata lub radcę prawnego. Dotychczasowy pełnomocnik jest jednak zobowiązany działać na rzecz strony jeszcze przez dwa tygodnie od dnia dostarczenia mu decyzji zwalniającej go z obowiązku reprezentacji klienta. Strona reprezentowana przez wyznaczonego jej pełnomocnika z urzędu, w sytuacji, gdy nie jest zadowolona z jego dotychczasowej pracy ma prawo wystąpić z wnioskiem do okręgowej Izby Radców Prawnych/Izby Adwokackiej o zmianę pełnomocnika. We wniosku należy dokładnie opisać przyczyny, dla których wystąpiono z takim wnioskiem. 26