Wprowadzenie do nauki prawa karnego procesowego. dr Dagmara Gruszecka

Transkrypt

1 Wprowadzenie do nauki prawa karnego procesowego dr Dagmara Gruszecka

2 Pojęcie procesu karnego Proces karny Zespół prawnie uregulowanych czynności, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za to przestępstwo i ewentualne wykonanie kary (lub innych środków reakcji karnej) rozróżnienie procesu karnego od innych procesów prawnych ---- granice procesu karnego podstawa aksjologiczna procesu karnego proces karny w ujęciu teoretycznym, normatywnym i rzeczywistym proces karny w znaczeniu ogólnym i konkretnym tzw. statyka i kinetyka procesu

3 Pojęcie procesu karnego Proces karny stanowi: Przewidziane prawem zachowanie organów państwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków albo w razie stwierdzenia baraku przestępstwa, sprawstwa lub okoliczności wyłączających odpowiedzialność do uniewinnienia oskarżonego. proces karny a postępowanie karne pojęcie procedury karnej

4 Pojęcie prawa karnego procesowego Prawo karne procesowe Ogół norm prawnych regulujących proces karny. Normy te dotyczą 3 zasadniczych kwestii: Praw i obowiązków organów procesowych; Praw i obowiązków stron oraz pozostałych uczestników postępowania, Toku czynności postępowania Zgodnie z powyższym normy te dzielimy na: normy o charakterze organizacyjno-ustrojowym (1 i 2 czyli status prawny, organizację i warunki działania/funkcjonowania podmiotów) + normy określające przebieg czynności.

5 Funkcje norm prawa karnego procesowego Prakseologiczna (normy najbardziej efektywnej realizacji celów procesu) Gwarancyjna (ochrona podstawowych wartości nadrzędnych+ochrona praw jednostki w procesie) Regulacyjna (ustalają porządek, sekwencję czynności, regulują status podmiotów) Materialnoprawna (wywierają wpływ na zakres uregulowania prawa karnego materialnego i realność stosowania tego prawa). St. Waltoś

6 Stosunki i czynności procesowe Czynności procesowe to prawnie uregulowane zachowanie się organów państwowych prowadzących proces (ORGANÓW PROCESOWYCH) oraz innych uczestników postępowania, a zwłaszcza stron procesowych (np. oskarżony) Stosunki procesowe to sytuacje prawne zachodzące pomiędzy uczestnikami postępowania i unormowane przez prawo karne procesowe

7 Pojecie postępowania karnego Zespół czynności uregulowanych w przepisach ustawy, które mają zmierzać ku: dokonaniu ustaleń faktycznych dot. popełnionego przestępstwa wykryciu sprawcy orzeczeniu w kwestii odpowiedzialności karnej

8 Przedmiot postępowania karnego Przedmiotem procesu karnego jest problem odpowiedzialności karnej, a ściślej odpowiedzialność prawnej sprawcy za czyn zabroniony. W przypadku elementów akcji cywilnej w procesie karnym rozstrzygana jest też kwestia odpowiedzialności o charakterze cywilnym.

9 Przebieg procesu Na podst. St. Waltosia Przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Kasacja Postępowanie kasacyjne Postępowanie ułaskawieniowe Postępowanie w sprawie wyroku łącznego Akt oskarżenia Apelacja Skazanie prawomocne Postępowanie przygotowawcze Postępo wanie przejści owe Postępow anie główne Postępowan ie apelacyjne Postępowanie wykonawcze A.O. Skazanie prawomocne umorzenie Odmowa wszczęcia postepowania przygotowawczego Oskarżenie posiłkowe samoistne umorzenie warunkowe umorzenie Tryby konsensualne Art. 552 skazanie warunkowe umorzenie umorzenie uniewinnienie utrzymanie w mocy zmiania wyroku uchylenie i przekazanie do ponownego rozpoznania lub umorzenie poprawienie kwalifikacji Postępowanie w sprawie odszkodowania oddalenie kasacji uchylenie i wydanie odpowi orzeczenia następczego: przekazanie do sądu pierwszej lub drugiej instancji umorzenie uniewinnienie

10 Stadia procesu karnego Stadium przygotowawcze Stadium jurysdykcyjne Stadium wykonawcze Służy zebraniu materiału dowodowego stanowiącego podstawę do wydania decyzji kończącej to postępowanie (np. postanowienie o umorzeniu postępowania albo sporządzenie aktu oskarżenia). Następuje po skierowaniu przez oskarżyciela skargi do sądu (zasada skargowości) i toczy się przed sądem pierwszej instancji. Jego celem jest rozpoznanie sprawy i wydanie wyroku. Jeżeli uprawniony podmiot złoży apelację, następuje również postępowanie przed sądem drugiej instancji, którego celem jest kontrola legalności i zasadności orzeczenia sądu pierwszej instancji. Wszczyna się, jeżeli wydany zostały wyrok skazujący, wyrok warunkowo umarzający albo umarzający i orzekający stosowanie środków zabezpieczających. Celem tego stadium jest wykonanie prawomocnie orzeczonych kar, środków karnych, środków zabezpieczających oraz kontrola przebiegu okresu próby warunkowego umorzenia postępowania.

11 Podstawowe funkcje procesu karnego Podstawowe funkcje procesu karnego (rodzaje kierunków czynności procesowych): funkcję oskarżenia, funkcję obrony, funkcję rozstrzygnięcia (sądzenia, orzekania). SĄD OSKARŻYCIEL OSKARŻONY

12 Funkcja oskarżenia Funkcja oskarżenia oskarżeni- - ma na celu ustalenie - w ramach ciężaru dowodu, który spoczywa na oskarżycielu - czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo; wykrycie kto jest ewentualnym sprawcą tego przestępstwa i w razie potrzeby ujęcie sprawcy oraz zebranie danych o nim, wyjaśnienie okoliczności sprawy (w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody), a także zebranie, zabezpieczenie i ustalenie dowodów w zakresie niezbędnym dla wniesienia AO lub innego zakończenia postępowania (art pkt 5 kp.k) oraz ewentualnie wniesienie do sądu aktu oskarżenia i popieranie tego oskarżenia przed sądem albo skierowanie innego wniosku do sądu (np. wniosku o warunkowe umorzenie postępowania).

13 Funkcja obrony Funkcja obrony - polega na odpieraniu stawianych oskarżonemu zarzutów w celu jego uniewinnienia lub zmniejszenia zakresu jego odpowiedzialności karnej i złagodzenia grożących mu konsekwencji. W ramach sprawowania tej funkcji oskarżony i ewentualnie jego obrońca mają prawo: składania wniosków o przeprowadzenie dowodów przemawiających na korzyść oskarżonego do korzystania z wszelkich przewidzianych w ustawie instytucji umożliwiających obronę oskarżonego (np. prawo do ostatniego głosu - art. 406 kp.k, prawo do odwołania się od decyzji procesowych).

14 Funkcja orzekania Funkcja orzekania wydanie na skutek postępowania dowodowego decyzji w kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego, a także rozstrzygnięcie o dopuszczalności procesu lub w zakresie dotyczących przebiegu procesu kwestii incydentalnych oraz instancyjną kontrolę wydanych decyzji. - W postępowaniu przygotowawczym ściśle rozumiana funkcja orzekania występuje w ograniczonej i specyficznej postaci, dlatego właśnie przy rozumieniu tej funkcji mowa jest nie tylko o samym wydaniu decyzji procesowej, ale o wyjaśnianiu i rozstrzyganiu sprawy.

15 Cele procesu karnego Art k.p.k. Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby: 1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba, której nie udowodniono winy, nie poniosła tej odpowiedzialności, 2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego, 3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności. 4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

16 Dyrektywy procesu karnego Przepis art. 2 1 KPK wyraża następujące ogólne dyrektywy postępowania karnego: Dyrektywy procesu karnego Trafnej represji Ochrony interesów pokrzywdzonego rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie

17 Przewlekłość postępowania Art. 45 Konstytucji RP 1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. USTAWA z dnia 17 czerwca 2004 r. O SKARDZE NA NARUSZENIE PRAWA STRONY DO ROZPOZNANIA SPRAWY W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM PROWADZONYM LUB NADZOROWANYM PRZEZ PROKURATORA I POSTĘPOWANIU SĄDOWYM BEZ NIEUZASADNIONEJ ZWŁOKI (Dz.U. Nr 179, poz. 1843)

18 Przewlekłość postępowania Art. 2 ustawy: 1. Strona może wnieść skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli postępowanie w tej sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego (przewlekłość postępowania). 1a. 3) Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do postępowania przygotowawczego. 2. 4) Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd, w celu wydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty albo czynności podjętych przez prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze w celu zakończenia postępowania przygotowawczego lub czynności podjętych przez sąd lub komornika sądowego w celu przeprowadzenia i zakończenia sprawy egzekucyjnej albo innej sprawy dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego, uwzględniając charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania.

19 Cele procesu karnego realizacja prawa karnego materialnego, tj. wykonanie szczególnego nakazu skierowanego do organów władzy państwowej, zawartego w przepisie ustawy karnej, określającym typ czynu przestępnego zarzuconego oskarżonemu i jego konsekwencje - przy uwzględnieniu wszelkich dyrektyw i reguł zawartych w części ogólnej Kodeksu karnego Osiągniecie stanu sprawiedliwości prawnomaterialnej Osiagnięcie stanu sprawiedliwości proceduralnej

20 Sprawiedliwość proceduralna Postulaty: możność bycia wysłuchanym; prawo do uzasadnienia; przewidywalność działań organów procesowych; określony status władzy sądowniczej prawo zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji

21 Rzetelny proces karny koncepcja rzetelnego procesu (fair trail) używana jest dla syntetycznego określenia modelu procesu karnego w demokratycznym państwie prawnym. Tylko proces oparty na demokratycznych i humanitarnych zasadach prawa jednostki, prowadzony w sposób obiektywny, przy poszanowaniu prawa oskarżonego do obrony pozwala na wydanie sprawiedliwego wyroku, dotarcia do prawdy materialnej i unikanie pomyłek sądowych oraz nadużyć. Stosowanie reguł rzetelnego procesu prowadzić ma do sytuacji, w której wymiar sprawiedliwości realizowany będzie zgodnie z regułami obowiązującymi w demokratycznym państwie prawnym, na równych dal wszystkich zasadach i z poszanowaniem ich praw

22 Postulaty rzetelnego procesu karnego Równouprawnienie stron, które występują w kontradyktoryjnym procesie, Równy dostęp stron do niezawisłego i bezstronnego sądu, Przestrzeganie wymogów zasad domniemania niewinności, Zapewnienie oskarżonemu szeroko pojmowanego prawa do obrony, Stosowanie tymczasowego aresztowania i zatrzymania w sposób oględny i pod kontrolą sądu,

23 Postulaty rzetelnego procesu karnego Praworządne i lojalne prowadzenie postępowania dowodowego, a także niewykorzystywanie dowodów uzyskanych w inny sposób, Prawo oskarżonego do zakończenia procesu "w rozsądnym terminie", Prowadzenie jawnego postępowania sądowego (z wyłączeniem rozpraw pokazowych), Prowadzenie postępowania karnego w sposób zgodny z podstawowymi zasadami "uczciwego procesu" wobec wszystkich oskarżonych, bez stosowania dyskryminacji.

24 Formy procesu karnego Skargowa Inkwizycyjna Mieszana

25 Skargowa Inkwizycyjna Mieszana Wszczęcie postępowania uzależnione od skargi strony zainteresowanej w załatwieniu interesu prawnego. Towarzyszą jej zasada kontradyktoryjności, bezpośredniości, ustności, prawa do obrony. Zasada śledcza (inkwizycyjna), czyli zasada monopolistycznego skupienia w ręku organu procesowego trzech funkcji: oskarżenia, obrony i rozstrzygania, oraz zasady tajności i pisemności. W wyrokowaniu opierano się zwłaszcza na dokumentach i poznaniu pośrednim. W inkwizycyjnym najważniejszy etap to śledztwo, rozprawy nie ma albo prawie w ogóle nie ma. Zastępuje je tajne posiedzenie sądu, albo ma charakter fasadowy. Połączenie elementów 2 powyższych form w ujęciu dynamicznym. W postępowaniu przygotowawczym przeważają reguły formy inkwizycyjnej, a w postępowaniu jurysdykcyjnym - zasady formy skargowej. W tej formie mogą występować zasady przeciwstawne, np. jawność i tajność.

26 Prawo karne procesowe a inne dziedziny prawa z nim związane prawo karne materialne (kodeks karny), prawo karne procesowe (kodeks postępowania karnego) prawo karne wykonawcze (kodeks karny wykonawczy). Prawo karne materialne wskazuje czyny stanowiące przestępstwa oraz zasady odpowiedzialności karnej za ich popełnienie, a także rodzaje kar oraz środków karnych i zabezpieczających oraz zasady ich wymierzania. Prawo karne wykonawcze reguluje wszelkie zagadnienia związane z wy konaniem orzeczeń o charakterze karnym. Dotyczy to wykonania: kar, do zoru, warunkowego umorzenia postępowania i warunkowego zawieszenia wykonania kary, środków karnych, zabezpieczających, ściągnięcia należności sądowych oraz tymczasowego aresztowania. {w tym prawo penitencjarne}

27 Rodzaje procesu karnego Proces karny powszechny sądy powszechne (sądy apelacyjne, okręgowe i rejonowe) Proces karny specjalny sądy szczególne (Wojskowe Sądy Okręgowe i Garnizonowe + Trybunał Stanu) Kryterium rozróżnienia wyodrębnienie sądów ze struktury sądownictwa

28 Tryby procesu karnego Tryby postępowania odnoszą się do podziału ze względu na trzy rodzaje kwestii: 1. Po pierwsze o trybie postępowania mówimy w odniesieniu do trybu ścigania warunkowanego rodzajem przestępstwa czyli w odniesieniu do sposobu inicjowania postępowania. 2. osobę oskarżonego - np. postępowanie w spr. nieletnich 3. tryby postępowania odnoszą się do kształtu i stopnia sformalizowania postępowania, zgodnie z czym wyróżniamy: postępowanie zwyczajne postępowanie szczególne (np. postępowanie przyspieszone, postępowanie karno-skarbowe)

29 Tryby ścigania przestępstw Tryb ścigania Z oskażenia publicznego Z oskażenia prywatnego Bezwarunkowy Warunkowy Na wniosek pokrzywdzonego Za zezwoleniem

30 Tryby procesu stosunek do formalizmu Zwyczajny (przebieg czynności zmierzający do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego, uznany za typowy w danym systemie prawnym) szczególne (nakazowy, przyspieszony, prywatnoskargowy), które stanowią modyfikację najczęściej polegającą na uroszczeniu i redukcji pewnych elementów trybu zwyczajnego Postępowania szczególne należą do tzw. postępowań zredukowanych ich formalizm jest mniejszy niż postępowania zwyczajnego.

31 Postępowanie zasadnicze i dodatkowe Postępowanie zasadnicze Kwestia odpowiedzialności prawnej sprawcy za popełnione przestępstwo. Postępowania dodatkowe prowadzi się je w związku z postępowaniem zasadniczym. Incydentalne Pomocnicze Następcze po uprawomocnieniu się wyroku!!! Postępowanie uzupełniające art. 420 k.p.k.

32 Postępowanie zasadnicze i dodatkowe Postępowania dodatkowe: służą m.in.: orzekaniu w przedmiocie środków zapobiegawczych (np. tymczasowego aresztowania); stosowaniu pomocy prawną przez sąd wezwany lub sędziego wyznaczonego; odtwarzaniu akt w przypadku ich zniszczenia lub zgubienia; orzekaniu o odszkodowaniu za niesłuszne skazanie lub niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie; orzekaniu o ekstradycji, tj. wydaniu sprawcy na wniosek państwa obcego, o nałożeniu grzywny na świadka itp.

33 Rodzaje procesu karnego Proces zasadniczy odpowiedzialność karna Akcja cywilna postępowanie zmierzające do załatwienia kwestii odpowiedzialności cywilnej oskarżonego. Rozstrzygnięcie w toku procesu karnego roszczeń cywilnych, wynikających bezpośrednio z przestępstwa lub nakładaniu obowiązku odpowiednich świadczeń z powodu popełnienia przestępstwa. Rodzaje procesu w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej

34 Akcja cywilna Akcja cywilna jest zbiorczą kategorią, w której mieszczą się różne postępowania połączone jednym wspólnym celem nałożeniem na oskarżonego powinności prawnej świadczenia na rzecz pokrzywdzonego przestępstwem lub wyjątkowo innej osoby. Szybsze załatwienie sporu pomiędzy oskarżonym i pokrzywdzonym w sposób całościowy w jednym wyroku karnym. W przeciwnym wypadku, pokrzywdzony musiałby zawsze wnosić pozew do sądu cywilnego i występować przed dwoma sądami przed sądem karnym jako świadek i przed sądem cywilnym jako powód.

35 Akcja cywilna W procesie karnym występują następujące formy akcji cywilnej: obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę nawiązka, świadczenie pieniężne,

36 Akcja cywilna obow. napr. szkody Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jako środek kompensacyjny przewidziany w art. 46 KK lub nakładany przez sąd obowiązek Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody może mieć charakter: obligatoryjny art KK i art KK, fakultatywny art KK i art KK. art. 47 KK możliwość orzeczenia nawiązki

37 Akcja cywilna Art. 49a [Wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienie] Pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art Kodeksu karnego. Jeżeli sąd: skazuje oskarżonego lub wydaje wyrok warunkowo umarzający, w wypadkach wskazanych w ustawie orzeka: nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia, w całości lub w części, szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę chyba że roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo już o nim prawomocnie orzeczono. Roszczeń w pozostałym zakresie lub wysokości pokrzywdzony może dochodzić już tylko w postępowaniu cywilnym.

38 ... jakieś pytania?