Pojęcie instytucji kredytowej w świetle polskiego prawa

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 690 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2005 Katedra Prawa Pojęcie instytucji kredytowej w świetle polskiego prawa 1. Wprowadzenie Pojęcie instytucji kredytowej stanowi zagadnienie kluczowe dla całego zespołu norm prawnych, które da się określić mianem europejskiego prawa bankowego. Łatwo jednak zauważyć chaos terminologiczny występujący w tej dyscyplinie prawniczej. Brak precyzji legislacyjnej oraz pojawianie się niejasności w interpretacji przepisów prawnych prowadzić może do braku bezpieczeństwa prawnego. Brak bezpieczeństwa prawnego w odniesieniu do sektora bankowego, czy szerzej finansowego, stanowić może źródło nadużyć, głównie ze szkodą dla klientów banków, a w konsekwencji źródło poważnych problemów gospodarczych w skali danego kraju. Stąd zasadne wydaje się ustalenie zakresu pojęcia instytucji kredytowej. Dla ukazania charakteru prawnego instytucji kredytowych duże znaczenie ma: odróżnienie instytucji kredytowej od finansowej, wskazanie zakresu podmiotowego pojęcia instytucji kredytowej, podjęcie próby określenia miejsca instytucji kredytowej w poszczególnych gałęziach prawa. 2. Instytucja kredytowa a instytucja finansowa w prawie wspólnotowym Mówiąc o instytucji kredytowej, czasem intuicyjnie można wskazać na bank jako desygnat tego pojęcia. Trudno jednak pominąć fakt, że w obrocie funkcjo- Por. szerzej: F. Grzegorczyk, Geneza, pojęcie i zakres prawa bankowego Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Koła Nauk Politycznych UJ, Nowy Sącz 2002, s. 87 i nast.

2 84 nuje pojęcie instytucji finansowej, które w dużej mierze również kojarzone jest z bankiem. Powstaje więc pytanie: czy instytucja kredytowa i instytucja finansowa oznaczają te same podmioty, czy też nie. Pierwsza dyrektywa bankowa 2 zdefiniowała instytucję kredytową (credit institution) jako instytucję, której działalność polega na przyjmowaniu depozytów oraz innych funduszy pod tytułem zwrotnym oraz na udzielaniu kredytów na własny rachunek. Druga dyrektywa bankowa dookreśliła powyższą definicję zastrzeżeniem, że tylko instytucje kredytowe mogą prowadzić wskazaną w tej dyrektywie działalność. Dyrektywa bankowa nr 2000/12 4 nie wprowadziła zmian do tych uregulowań. Natomiast dyrektywa nr 2000/28 pod pojęciem instytucji kredytowej rozumie również instytucję pieniądza elektronicznego 5. W literaturze można spotkać pogląd, że instytucja kredytowa nie jest podmiotem innym niż instytucja finansowa, a jedynie szczególnym jej rodzajem, który cechuje uzyskanie zezwolenia na dokonywanie wszystkich lub niektórych usług zastrzeżonych dla banków 6. Zdaniem E. Fojcik-Mastalskiej 7 prawodawca wspólnotowy determinuje rozróżnienie na instytucje finansowe sensu largo oraz instytucje finansowe sensu stricto. Szerokie zdefiniowanie instytucji finansowej jako podmiotu świadczącego usługi finansowe na zasadach rynkowych pozwala tym pojęciem objąć instytucje kredytowe, instytucje inwestycyjne i instytucje ubezpieczeniowe. Natomiast instytucja finansowa w znaczeniu wąskim to każdy podmiot spełniający warunki definicyjne instytucji finansowej sensu largo (tj. świadczenie usług finansowych na zasadach rynkowych), który zarazem nie jest instytucją kredytową, inwestycyjną lub ubezpieczeniową, a swą działalność koncentruje na świadczeniu usług finansowych objętych zasadą wzajemnego uznawania. Nieco 2 77/780/EEC First Council Directive of 12 December on the coordination of the laws, regulations and administrative provisions relating to the taking up and pursuit of the business of credit institutions, O.J. nr L 322, z 17 grudnia 1977 r. 89/299/EEC Second Council Directive of 18 December 1989 on the coordinations of the laws, regulations and administrative provisions relating to the taking up and pursuit of the business of credit institutions and amending Directive 77/780/EEC, O.J. nr L 386, z 30 grudnia 1989 r. 4 Directive 2000/12/EC of the European Parliament and the Council of 20 March 2000 relating to taking up and pursuit of the business of credit institutions, O.J. nr L 126, z dnia 26 maja 2000 r. 5 Directive 2000/28/EC of the European Parliament and of the Council amending Directive 2000/12/EC relating to taking up and pursuit of the business of credit institutions, O.J. nr L 275, z dnia 27 października 2000 r. 6 E. Fojcik-Mastalska, Instytucja finansowa i instytucja kredytowa w projekcie nowelizacji Prawa bankowego, Prawo Bankowe 2001, nr 5, s Ibidem.

3 Pojęcie instytucji kredytowej w świetle polskiego prawa 85 odmienne zdanie prezentuje W. Srokosz 8, który proponuje, aby pod pojęciem instytucji finansowej w znaczeniu szerszym rozumieć instytucję wykonującą jakiekolwiek usługi finansowe, natomiast instytucja finansowa w znaczeniu węższym miałaby funkcjonować jedynie na gruncie konkretnej dyrektywy, a jej treść i zakres byłyby określane za każdym razem przez daną dyrektywę. Mimo wskazanych rozbieżności można przyjąć, iż instytucja kredytowa jest rodzajem instytucji finansowej sensu largo. Warto jednak pokusić się o wskazanie kryteriów odróżniających instytucje kredytowe od instytucji finansowych w znaczeniu szerszym, choćby na gruncie dyrektywy bankowej. Kryteria te można pogrupować na: formalne, przedmiotowe i ekonomiczne. Po pierwsze, art. 1 ust. 5 dyr. bank. mówi wprost, że instytucja finansowa oznacza przedsiębiorcę 9 innego niż instytucja kredytowa. Zatem rozróżnienie to ma charakter czysto formalny. Po drugie, dyrektywa bankowa odmiennie wskazuje przedmiot działalności instytucji kredytowej (art. 1 ust. 1 dyr. bank.), czyli przyjmowanie od osób fizycznych i prawnych wkładów pieniężnych lub innych środków finansowych podlegających zwrotowi oraz udzielanie kredytów na własny rachunek, i instytucji finansowej (art. 1 ust. 5 dyr. bank.), czyli nabywanie pakietów akcji bądź udziałów kapitałowych lub wykonywanie jednego lub więcej spośród rodzajów działalności wyszczególnionych w punktach 2 12 załącznika I do dyrektywy 10. Po trzecie, bez względu na to, czy przyjmuje się wąskie, czy szerokie rozumienie pojęcia pośrednictwa finansowego, za słuszne z punktu widzenia ekonomii uznaje się wyróżnianie pośredników finansowych będących podmiotami bankowymi (instytucje kredytowe) i tych pośredników, którzy nie są podmiotami bankowymi (instytucje finansowe) W. Srokosz, Pojęcie usług finansowych w regulacjach prawnych Unii Europejskiej, Prawo Bankowe 2000, nr 9, s W oficjalnym tłumaczeniu dyrektywy wykonanym przez UKIE istnieje pojęcie podmiot gospodarczy, bardziej prawidłowe wydaje się używanie pojęcia przedsiębiorca, ze względu na zaistniałe zmiany w polskim ustawodawstwie. 10 Czynności te to: udzielanie różnego typu pożyczek, świadczenie usług faktoringowych, leasingowych, usługi związane z transferem środków pieniężnych, emisja takich środków płatniczych, jak np. karty kredytowe, czeki podróżne, udzielanie gwarancji, poręczeń i innych zobowiązań pozabilansowych, obrót instrumentami rynku pieniężnego itd. 11 E. Fojcik-Mastalska, Prawo bankowe Unii Europejskiej. Zakres i mechanizmy harmonizacji, Wrocław 1996, s ; oraz cytowana tam literatura z zakresu ekonomii, finansów i bankowości.

4 86 3. Instytucja kredytowa a instytucja finansowa w prawie polskim W polskim prawie występują pewne rozbieżności co do definiowania pojęć instytucja kredytowa i instytucja finansowa. Prawo bankowel 12 zasadniczo oddziela banki (art. 4 pkt 1 i 2 pr. bank.) od instytucji finansowych (art. 4 pkt 7 pr. bank.) zastrzegając, że instytucja finansowa to podmiot niebędący bankiem. Wydaje się, że w przytoczonym przepisie ustawodawca mówiąc o instytucji finansowej ma na myśli jej wąskie rozumienie (jest to jednak interpretacja znajdująca uzasadnienie tylko na gruncie ustawy Prawo bankowe). Zatem zastrzeżenie to nie jest pełne. Jeśli bowiem do Prawa bankowego wprowadzono równolegle pojęcia bank i instytucja kredytowa, to należałoby w art. 4 ust. 7 pr. bank. zastrzec, iż instytucja finansowa na gruncie tej ustawy jest podmiotem innym niż bank i instytucja kredytowa. Obowiązywanie połowicznego zastrzeżenia dotyczącego rozróżnienia banku od instytucji finansowej czyni pozycję instytucji kredytowej na gruncie polskiego prawa bankowego bardzo niejasną i niezrozumiałą. E. Fojcik-Mastalska 13 zwraca uwagę, że art. 12 ust. 1 ustawy o działach administracji rządowej 14 do działu instytucje finansowe zalicza sprawy banków, zakładów ubezpieczeń, funduszy powierniczych i innych instytucji finansowych. Natomiast art. 4 pkt 7 Kodeksu spółek handlowych 15 do instytucji finansowych zalicza banki, fundusze inwestycyjne, towarzystwa funduszy inwestycyjnych lub powierniczych, narodowe fundusze inwestycyjne, zakłady ubezpieczeń, fundusze powiernicze, towarzystwa emerytalne, fundusze emerytalne i domy maklerskie. A zatem na gruncie wskazanych ustaw spotyka się szerokie rozumienie pojęcia instytucja finansowa. Banki mieszczą się w zakresie pojęcia instytucja finansowa, brak jednak wzmianki o instytucjach kredytowych. Być może trzeba tę lukę wypełnić. 4. Zakres podmiotowy pojęcia instytucja kredytowa w prawie wspólnotowym Instytucja kredytowa została zdefiniowana w art. 1 ust. 1 dyr. bank. Oznacza ona przedsiębiorcę, którego przedmiotem działalności jest przyjmowanie od osób 12 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. nr 140, poz. 939, ze zm. 13 E. Fojcik-Mastalska, Instytucja finansowa, s Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej, Dz.U. 1999, nr 82, poz. 928, ze zm. 15 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, Dz.U. nr 94, poz. 1037, ze zm.

5 Pojęcie instytucji kredytowej w świetle polskiego prawa 87 fizycznych i prawnych wkładów pieniężnych lub innych środków podlegających zwrotowi oraz udzielanie kredytów na własny rachunek. Tak sformułowana definicja instytucji kredytowej determinuje, choć w sposób nie dość zdecydowany, zakres podmiotowy. Przyjmowanie od osób fizycznych i prawnych wkładów pieniężnych lub innych środków pieniężnych podlegających zwrotowi musi iść w parze z udzielaniem kredytów na własny rachunek. Zatem instytucja kredytowa musi wykonywać obie wskazane kategorie czynności. W związku z powyższym nie będzie instytucją kredytową podmiot, który co prawda przyjmuje od ludności depozyty i (lub) inne środki pieniężne pod tytułem zwrotnym, ale nie jest uprawniony do udzielania kredytów. Podobne ograniczenie występuje w stosunku do podmiotów, które nie przyjmują wkładów i (lub) innych środków pieniężnych pod tytułem zwrotnym, a działalność swą koncentrują na udzielaniu kredytów. Analogicznie trzeba traktować sytuację, gdy dany podmiot co prawda wykonuje obie kategorie czynności, ale nie przyjmuje wkładów i innych środków pieniężnych od szeroko rozumianej ludności 16, gdyż jego klientem jest ściśle określona grupa ludności. W tym miejscu trzeba zwrócić uwagę na działalność przedsiębiorców organizujących tzw. system argentyński. Praktyka pokazuje, że wykonują oni łącznie dwie kategorie czynności przypisane instytucjom kredytowym. Co więcej, czynią to bez stosownego zezwolenia. Wydaje się, że tę sytuację należy ocenić jako niezgodną z dyrektywą bankową, a także z polskim prawem bankowym. Art. 2 dyr. bank. dotyczy zakresu podmiotowego działalności przedsiębiorców, a uwagę zwraca zestawienie ust. 1 z ust. 3 tego przepisu. Art. 2 ust. 3 dyr. bank. wyszczególnia podmioty i kategorie podmiotów, do których dyrektywa nie ma zastosowania. Przepisom dyrektywy nie podlegają banki centralne, pocztowe instytucje rozliczeń bezgotówkowych giro oraz niektóre, wyraźnie wskazane banki w poszczególnych krajach członkowskich 17. Z drugiej strony art. 2 ust. 1 zd. 2 dyr. bank. stanowi, że dyrektywa ma zastosowanie do wszystkich instytucji 16 W literaturze omawia się takie podmioty, szczególnie na przykładzie instytucji angielskich. W Wielkiej Brytanii Banking Act z 1987 r. wymaga uzyskania zezwolenia od podmiotu, który chce przyjmować wkłady. Jednakże niektóre kategorie podmiotów nie są zobowiązane do ubiegania się o przedmiotowe zezwolenie. Przykładowo, podmioty działające na rynku międzybankowym mogą swobodnie funkcjonować bez zezwolenia i jednocześnie nie stanowią one instytucji kredytowej w rozumieniu dyrektywy bankowej, ponieważ nie przyjmują wkładów od ludności. Niektórzy przedstawiciele doktryny idą w tym względzie jeszcze dalej dochodząc do przekonania, że istnieją podmioty, które teoretycznie podlegałyby zakresowi pojęcia instytucja kredytowa, ale w praktyce nie należy stosować do nich przepisów dyrektywy bankowej, na tej podstawie, że głównym przedmiotem ich działalności nie jest wykonywanie ustanowionych w art. 1 ust. 1 kategorii czynności. Ten pogląd należy uznać za zbyt daleko idący. 17 Przykładowo: Kreditanstalt fur Wiederaufbau (Niemcy), Instituto de Credito Oficial (Hiszpania), Caisse des depots et consignations (Francja), Cassa depositi e prestiti (Włochy).

6 88 kredytowych. Powstaje w tym miejscu wątpliwość co do statusu prawnego podmiotów wymienionych w art. 2 ust. 3 dyr. bank. Może okazać się dyskusyjne, czy prawodawca wspólnotowy uznał wskazane tam instytucje za instytucje kredytowe, które nie podlegają dyrektywie (wtedy byłoby to sprzeczne z art. 2 ust. 1 zd. 2), czy może uznał je za wyłączone ze zbioru instytucji kredytowych. Problemu nie rozwiązuje również art. 2 ust. 2 zd. 2, który stanowi jedynie, że podmioty te będą uważane za instytucje finansowe dla ściśle określonych celów. Z całą pewnością można na podstawie art. 2 ust. 3 dyr. bank. stwierdzić, do których podmiotów dyrektywa bankowa nie znajduje zastosowania, nie rozwiewa to jednak wyżej wskazanych wątpliwości. Kończąc rozważania dotyczące definicji instytucji kredytowej i jednocześnie zakresu dyrektywy, należy zastrzec, że nie da się zdefiniować na gruncie prawa wspólnotowego instytucji kredytowej w ten sposób, że od zbioru podmiotów objętych art. 1 ust. 1 dyr. bank (definicja ogólna) odejmie się zbiór podmiotów objętych art. 2 ust. 3 dyr. bank. (wyjątki). Należy bowiem brać pod uwagę załącznik I do dyrektywy, który zawiera wykaz rodzajów działalności podlegających zasadzie wzajemnego uznawania. Wyszczególnione w załączniku rodzaje działalności to typowe czynności bankowe. Należy przyjąć, że prawodawca wspólnotowy, definiując instytucję kredytową, przyjął metodę przedmiotową 18, przez co należy rozumieć wskazanie konkretnych czynności, które mogą być wykonywane przez podmioty określone w art. 1 ust. 1 dyr. bank. w zw. z art. 2 ust. 3 dyr. bank., korzystając z zasady wzajemnego uznawania. W ten sposób czynności przypisane odpowiedniej kategorii instytucji wyznaczają jednocześnie podmioty składające się na tę kategorię. 5. Zakres podmiotowy pojęcia instytucja kredytowa w prawie polskim Niniejszy fragment rozważań wymaga zwrócenia uwagi na podstawowy problem legislacyjny, który dotyczy relacji pomiędzy pojęciami bank krajowy (dalej bank ) oraz instytucja kredytowa. Ustawa Prawo bankowe te dwie kategorie przedsiębiorców traktuje odrębnie, choć może to dziwić z punktu widzenia prawa wspólnotowego. Polski ustawodawca definiuje bank jako osobę prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających ją do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym (art. 2 pr. bank.). W definicji tej znajduje 18 Podobnie: W. Srokosz, Pojęcie usług finansowych w regulacjach prawnych Unii Europejskiej, Prawo Bankowe 2000, nr 9, s. 83.

7 Pojęcie instytucji kredytowej w świetle polskiego prawa 89 się odesłanie do czynności bankowych, o których mowa w art. 5 i 6 pr. bank. Zauważalna jest bardziej szczegółowa metoda regulacji aniżeli analogiczne uregulowania prawa wspólnotowego odnoszące się do instytucji kredytowej. Ogólnie jednak można przyjąć, że taka treść przepisu odpowiada prawu wspólnotowemu. W stosunku do pierwotnego tekstu, zasadniczej zmianie uległa treść art. 4 pr. bank. Otóż w poprzednim stanie prawnym na podstawie tego przepisu można było wyróżnić dwa rodzaje banków krajowe i zagraniczne, biorąc pod uwagę kryterium siedziby banku. Natomiast w myśl obecnie obowiązującego brzmienia ustawy można wyróżnić banki krajowe (art. 4 pkt 1 pr. bank.), banki zagraniczne (art. 4 pkt 2 pr. bank.) oraz instytucje kredytowe (art. 4 pkt 17 pr. bank.). W tym miejscu powstaje pytanie o status prawny instytucji kredytowych. W definicji legalnej zarówno banku krajowego, jak i zagranicznego jasno stwierdza się, że chodzi o bank. Natomiast w przypadku instytucji kredytowej mowa jedynie o tym, że jest to podmiot, mający swoją siedzibę za granicą Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej (...) prowadzący we własnym imieniu i na własny rachunek, na podstawie zezwolenia właściwych władz nadzorczych, działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych środków powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym i udzielaniu kredytów lub na wydawaniu pieniądza elektronicznego. Jest to więc niemal wierne tłumaczenie fragmentu dyrektywy. Warto zastanowić się nad powodem takiego rozwiązania i jego skutkami dla wykładni. Wydaje się, że przyczyn należy szukać w chęci ustawodawcy do objęcia zakresem art. 4 pkt 17 pr. bank. tylko podmiotów będących instytucjami kredytowymi na gruncie prawa europejskiego. Chodzi tutaj o banki i parabanki mające siedzibę w państwach członkowskich Unii Europejskiej, choć słowo bank w omawianej ustawie nie pada. Konsekwencje powyższej regulacji mają praktyczne znaczenie po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej. Dyrektywa bankowa przewiduje szereg ułatwień w prowadzeniu działalności bankowej i w świadczeniu usług. Z ułatwień w sferze prowadzenia działalności gospodarczej i świadczenia usług na terytorium Polski, przewidzianych w załączniku I do dyrektywy, korzystać będą jedynie podmioty odpowiadające definicji wyrażonej w art. 4 pkt 17 pr. bank., czyli instytucje kredytowe. Jako pewien mankament należy zakwalifikować brak słowa bank w definicji. Być może należałoby wprowadzić do definicji ustawowej stwierdzenie, że instytucja kredytowa to podmiot będący bankiem lub parabankiem, który spełnia warunki określone w dyrektywie. Takie ujęcie problemu z pewnością przyczyniłoby się do większej precyzji przepisów prawa, spowodowałoby rozciągnięcie na instytucje kredytowe prawnej ochrony nazwy bank.

8 90 Dokonując literalnej wykładni ustawy Prawo bankowe można w tym miejscu zakończyć rozważania o instytucji kredytowej w polskim prawie. Jednakowoż niepokój budzi uregulowanie pozycji prawnej banku krajowego w kontekście prawa wspólnotowego. Skoro instytucje kredytowe mają korzystać ze szczególnych ułatwień w zakresie podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce, to jednocześnie trzeba wskazać, którzy polscy przedsiębiorcy wykonujący czynności bankowe nabędą analogiczne uprawnienia w zakresie podejmowania i prowadzenia działalności na terytoriach państw członkowskich Unii Europejskiej na podstawie dyrektywy. Najprostsza odpowiedź na tak postawione pytanie brzmi: polskie instytucje kredytowe. Cały problem w tym, że ustawa Prawo bankowe takiej kategorii przedsiębiorców w ogóle nie przewiduje. Dopiero z lektury rozdziału 2a pr. bank. można wyciągnąć wniosek, że kategoria przedsiębiorców korzystająca z ułatwień przewidzianych w dyrektywie, obejmuje po prostu banki krajowe. Konkludując, sytuacja prawna jest następująca: 1) banki i parabanki mające siedzibę w państwach członkowskich UE posiadają status instytucji kredytowych, 2) polskie banki krajowe w myśl polskiego prawa nie są instytucjami kredytowymi, 3) polskie banki krajowe są instytucjami kredytowymi w myśl prawa wspólnotowego. Wydaje się, że można zaakceptować intencję ustawodawcy, aby stworzyć odmienny reżim prawny dla instytucji kredytowych z siedzibą w Polsce i dla tych, które swą siedzibę mają za granicą. Trudno jednak zaakceptować sposób zrealizowania tej intencji na gruncie ustawy Prawo bankowe. Prawdopodobnie wystarczające w tym miejscu byłoby uzupełnienie definicji zawartej w art. 4 pkt 1 pr. bank. poprzez dodanie do art. 4 punktu 1a o treści bank krajowy jest instytucją kredytową w rozumieniu Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 marca 2000 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe. Jednocześnie zgłoszony w literaturze postulat automatycznego zastąpienia nazwy bank nazwą instytucja kredytowa, a w konsekwencji zmianę nazwy ustawy z Prawa bankowego na Prawo o instytucjach kredytowych należy uznać za zbyt daleko idące 19. Wydaje się, że przesądza o tym bardzo silne przywiązanie społeczeństwa do nazwy bank. Ponadto trzeba wskazać na problematykę ochrony klienta usług bankowych, który łatwo mógłby zostać wprowadzony w błąd co do charakteru prawnego danego przedsiębiorcy. 19 B. Smykla, Trudne aspekty projektowanej nowelizacji ustawy Prawo bankowe, Prawo Bankowe 2001, nr 4, s. 27.

9 Pojęcie instytucji kredytowej w świetle polskiego prawa Instytucja kredytowa, bank, przedsiębiorca kredytowy Wśród prawników przywiązanych do tradycyjnego nazewnictwa pewne opory może budzić używanie określeń takich jak instytucja kredytowa, instytucja finansowa, czy wreszcie instytucja pieniądza elektronicznego. Jasne jest, że w większości przypadków wskazane określenia pochodzą z anglojęzycznych wersji aktów prawa wspólnotowego lub literatury stricte ekonomicznej 20. W polskiej nauce prawa, do niedawna pojęcie instytucja nie występowało w znaczeniu podmiotowym. Na gruncie prawa cywilnego mówiło się o danej instytucji prawnej jedynie w ujęciu przedmiotowym 21. Na gruncie prawa administracyjnego (publicznego) pojęcie instytucji również powinno być analizowane w ujęciu przedmiotowym: Instytucją prawa administracyjnego nazywam powiązany ze sobą funkcjonalnie zespół przepisów tego prawa, który normuje określony rodzaj stosunków społecznych w drodze jego stosowania 22. Niestety, w prawie publicznym określenie instytucja zakorzeniło się tak mocno, że prawdopodobnie trzeba się z tym pogodzić, choć ten stan rzeczy może budzić uzasadniony sprzeciw, choćby z tego powodu, że ustawa Prawo działalności gospodarczej posługuje się wciąż pojęciem przedsiębiorca, a nie instytucja takiego lub innego rodzaju 23. Podobnie prawo prywatne (szczególnie handlowe) posługuje się pojęciem przedsiębiorca (poza jednym przepisem kodeksu spółek handlowych). Zatem, czy wprowadzanie na grunt prawa prywatnego pojęcia instytucja w ujęciu podmiotowym ma swe uzasadnienie. Na tak postawione pytanie autor niniejszego artykułu daje odpowiedź przeczącą. Warto spróbować odpowiedzieć na pytania: czy używanie w prawie polskim określenia instytucja jest konieczne ze względu na harmonizację prawa polskiego z normami wspólnotowymi, oraz jakie pojęcie mogłoby zastąpić na gruncie prawa bankowego instytucję kredytową, tak by było ono zgodne z przyjętymi w polskiej nauce prawa standardami. Angielski tekst dyrektywy posługuje się określeniem credit institution, odpowiedniki można znaleźć w oryginalnym tekście szwedzkim, niemieckim i duńskim (kreditinstitut), czy nawet portugalskim (instituicao de credito). Z drugiej jednak strony łatwo pokazać takie języki Unii Europejskiej, w których na określenie przedsiębiorcy, o którym mowa w dyrektywie bankowej, stosowane jest bar- 20 Np. Z. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa, Warszawa 1998, s. 5 i nast. 21 Np. instytucja przekazu, instytucja poręczenia, instytucja przedawnienia zatem chodzi o pewną konstrukcję jurydyczną, którą określa się mianem instytucji prawnej. 22 W. Dawidowicz, Leksykon instytucji powszechnego prawa administracyjnego, Gdańsk 1996, s Por. przyp. 13 oraz Ustawę z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej.

10 92 dziej zbieżne z wewnętrznymi porządkami prawnymi określenie, np. we Francji etablissement de credit, we Włoszech ente creditizio, w Hiszpanii enidad de credito. Wszystkie te zwroty można przetłumaczyć właśnie jako przedsiębiorca kredytowy. Zatem jasne się staje, że sformułowanie instytucja kredytowa nie jest ani jedynym słusznym, ani obligatoryjnym z punktu widzenia prawa wspólnotowego rozwiązaniem. Odpowiadając na drugie pytanie warto zastanowić się, czy określenie przedsiębiorca kredytowy nie byłoby bardziej stosowne z punktu widzenia przyjętego w nauce prawa polskiego rozumienia terminu przedsiębiorca. W tym miejscu trzeba podkreślić, że przedsiębiorca to powszechnie uznany i stosowany termin na gruncie prawa zarówno publicznego, jak i prywatnego, zresztą podobnie jak w wypadku terminu bank. Trudno zaprzeczyć, że bank funkcjonuje zarówno w prawie publicznym jako podmiot określonych stosunków administracyjno-prawnych (wystarczy wskazać przepisy prawa bankowego dotyczące tworzenia banków czy nadzoru nad nimi), jak i w prawie prywatnym jako strona stosunków cywilnoprawnych (por. przepisy prawa bankowego dotyczące umów w zakresie czynności bankowych czy przepisy samego kodeksu cywilnego). Występowanie pojęcia bank w prawie publicznym i prywatnym wynika z faktu, że prawo bankowe stanowi tzw. kompleksową gałąź prawa łączącą w sobie pierwiastki publicznoi prywatno-prawne. Tym tokiem rozumowania można też podążyć w wypadku tzw. instytucji kredytowych. Wszak proponowany termin przedsiębiorca kredytowy spełniałby wszystkie warunki poprawności i spójności systemu prawa podobnie jak termin bank. Natomiast usilne posługiwanie się terminem instytucja kredytowa w prawie prywatnym należy ocenić raczej jako zabieg sztuczny i szkodliwy. 7. Podsumowanie Celem artykułu było zwrócenie uwagi na praktyczne konsekwencje rozbieżności pojawiających się w definiowaniu instytucji kredytowej na gruncie prawa europejskiego oraz w porządkach krajowych. W sytuacji chaosu w zakresie terminologii bardzo łatwo o pomyłkę, a w konsekwencji o zachwianie zaufania klientów do systemu bankowego. Wydaje się, że właśnie kwestia prawidłowej identyfikacji danego podmiotu jako instytucji kredytowej ma kluczowe znaczenie. Zatem pierwszym krokiem było zbadanie, jaka kategoria podmiotów występujących na gruncie porządku krajowego odpowiada pojęciu instytucji kredytowej w prawie europejskim. Nie zawsze tylko jedna kategoria jest relewantna. Stąd kryterium podstawowym stało się określenie, czy dany podmiot uprawniony jest na mocy zezwolenia właściwych władz nadzorczych do

11 Pojęcie instytucji kredytowej w świetle polskiego prawa 93 jednoczesnego przyjmowania depozytów od osób fizycznych i prawnych i udzielania na własny rachunek kredytów. W opracowaniu chodziło również o zwrócenie uwagi na sposób transpozycji przepisów prawa wspólnotowego do krajowego porządku prawnego, który powinien uwzględniać specyfikę porządku prawnego, w jakim ma zaistnieć implementowana norma, a także utartą terminologię, poglądy doktryny i orzecznictwa. W przeciwnym razie prawo implementowane nigdy nie zrośnie się z prawem krajowym w jeden, efektywny system prawny. The Concept of the Credit Institution in Light of Polish Law The purpose of this article is to draw attention to the practical consequences of the discrepancies in the definition of credit institution under European law and in domestic practice. Errors are very easy to commit in this terminological chaos, and as a consequence undermine customers trust in the banking system. It appears that it is precisely the question of properly identifying a given entity as a credit institution that is of key importance. In this article, the author analyses the following issues: credit institutions and financial institutions under Community law, credit institutions and financial institutions under Polish law, the substantive scope of the concept of credit institution under Community law and the substantive scope of the concept of credit institution under Polish law. In conclusion, it should be asserted that introducing, on the basis of law, a private concept of institution in a substantive approach is not justified and, what is more, does not fulfil the conditions of propriety and cohesion of the system. It is also not prescribed by Community law. It appears that the term credit enterprise proposed in this study meets all the conditions of propriety and cohesion of the legal system similarly to the term bank.