TOM III Interkulturowy aspekt komunikacji specjalistycznej

Transkrypt

1 TOM III Interkulturowy aspekt komunikacji specjalistycznej Warszawa

2 Recenzent Redaktor naczelny Sekretarz redakcji Redaktor wydawniczy Rada Programowa Współpraca redakcyjna - prof. dr hab. Roman Hajczuk - prof. dr hab. Stanisław Szadyko - dr Łukasz Karpiński - dr Monika Płużyczka - prof. dr hab. Barbara Z. Kielar prof. dr hab. Jerzy Lukszyn prof. dr hab. Zenon Weigt prof. dr hab. Wanda Zmarzer - dr Silvia Bonacchi dr Dorota Muszyńska-Wolny dr Piotr Twardzisz Adres redakcji - Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej (d. Katedra Języków Specjalistycznych) WLS UW Warszawa, ul. Szturmowa 4 tel , faks ks.kjs@uw.edu.pl Copyright by Redakcja & autorzy tekstów. Uniwersytet Warszawski Warszawa 2010 Korekta Opracowanie graficzne Druk - dr Monika Płużyczka dr Dorota Muszyńska-Wolny mgr Wioletta Mela - dr Łukasz Karpinski zdj. na okładce od góry: 1 interia.pl, 2-U.D.Warszawa-Ursynów, 3 A.Szynal, 4- arch.red., 5-arch.red., 6-P.Szerszeń, 7- interia.pl - Zakład Graficzny UW ark. wyd. 16,57 ISBN ISSN

3 SPIS TREŚCI KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA ABSTRACTS.. 6 WPROWADZENIE 13 ROZPRAWY I ARTYKUŁY Русские предлоги и их польские эквиваленты. STANISŁAW SZADYKO Интернет поликультурное пространство взаимодействия языков и культур.. LUDMIŁA SZYPIELEWICZ Pragmatische und soziokulturelle Funktionen der sprachlichen Höflichkeit... SILVIA BONACCHI Todesanzeigen als Textsorte im Wandel einige Bemerkungen zu deutsch und polnischsprachigen Todesanzeigen... PAWEŁ SZERSZEŃ Some More Thoughts on the Nature of Meaning and the Conduit Metaphor in the Light of Philosophy in the Flesh by George Lakoff and Mark Johnson MIECZYSŁAW NASIADKA Metafora jako indykator lingwokulturologii.. ROBERT PAROWENKO Особенности проявления гендерных стереотипов в текстах англоязычной публицистики и проблемы перевода.. NATALIA W. ZINUKOWA О необходимости культурологической ориентированности учебников РКИ AGATA BUCHOWIECKA-FUDAŁA, DOROTA PIEKARSKA-WINKLER Художественный фильм как источник культурологической информации в процессе преподавания РКИ студентам-русистам AGATA BUCHOWIECKA-FUDAŁA Каузация в языковой игре... MARINA SZACKAJA

4 Wybrane aspekty komunikacji międzykulturowej a skuteczność działań polskich wojsk w Iraku... ADAM SZYNAL Problemy współczesnej translatoryki w ujęciu kulturoznawczym na przykładzie tekstów publikowanych w Gazecie Wyborczej oraz podręczników akademickich... JUSTYNA WIERZCHOWSKA Przykłady konserwatyzmu języka prawa w komunikacji interkulturowej... ANNA BOROWSKA Bariery i zakłócenia w procesie business communication część III Odbiorca komunikatu w business communication.. JAN ŁOMPIEŚ Kultura korporacyjna pojęcia i ich obszary semantyczne (2) ORHAN WASILEWSKI Interkulturowość specjalistyczna w świecie biznesu AGNIESZKA NATALIA RYBIŃSKA The phenomenon of Obamaspeak and its influence on language and society... LILIANA RELIGA Bajka jako forma utrzymania spójności socjum komunikacyjnego IWONA DRABIK SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY Knowledge-management across languages with medrapid.info EKKEHARD FINKEISSEN Międzynarodowa Konferencja Political Linguistics, Łódź, września 2009 r.... PIOTR TWARDZISZ Przekład w komunikacji wielojęzycznej i w nauczaniu języków obcych, Ełk, 17 czerwca 2010 r.... BOŻENA ZAGÓRSKA Sprawozdanie z Konferencji Naukowej Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej pt. Terminologia w teorii i praktyce, Warszawa, 20 listopada 2009 r.... PAWEŁ SZERSZEŃ MiMoKi 2009 II Poznańskie Dni Kultury Wschodniosłowiańskiej, Poznań, listopad WIOLETTA MELA

5 Barwy słowiańskiej duszy, Słupsk, 29 maja 2010 r. RYSZARDA SAWINICZ-BILSKA Umowa patronacka KJS UW LXX LO w Warszawie ŁUKASZ KARPIŃSKI, MONIKA PŁUŻYCZKA Studecki teatr słowa żywego Błękitny Okręt ma 10 lat MICHAŁ KWIATKOWSKI, OLGA ZIELONY RECENZJE I WYDAWNICTWA Helga Lodche, Interkulturelle Kommunikation. Sammlung praktischer Spiele und Übungen... REINHOLD UTRI Mark Scheppert, Mauergewinner. 30 DDR-Sättigungsbeilagen REINHOLD UTRI Leszek Berezowski, Jak czytać i rozumieć angielskie umowy? Praktyczny przewodnik... PIOTR TWARDZISZ Na marginesie pracy Maria-Anne Paveau i Georges-Elia Sarfati Wielkie teorie językoznawcze. Od językoznawstwa historycznoporównawczego do pragmatyki... JAN ŁOMPIEŚ VARIA INTERKULTUROWE Literacki firmament drogą ku zagładzie? Koleje losu i kontrowersje wokół twórczości Irène Némirovsky ELŻBIETA BANASIUK 271 Wydawnictwa Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej (d. Katedry Języków Specjalistycznych) Informacje edytorsko-wydawnicze

6 ABSTRACTS KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA COMMUNICATION FOR SPECIAL PURPOSES Russian Prepositions and their Polish Equivalents STANISŁAW SZADYKO All Russian prepositions are analysed in the present article. The Author provides their Polish equivalents. Empirical material for the study has been excerpted predominantly from the current sources. Prepositions are uninflected auxiliary words, formulating meaningful units with nouns, pronouns, sometimes with numerals, adverbs and adjectives. In contemporary Russian, there are 282 prepositions. The group of prepositions proper comprises 44 examples, whereas the group of secondary prepositions comprises 238 examples. All prepositions are divided with respect to the case form that they are accompanied by. It turns out that 274 prepositions govern one case, 4 prepositions govern 4 cases, 2 prepositions govern 2 cases and 1 preposition governs 3 cases. Internet as Multicultural Space of Interaction of Language and Cultures LUDMIŁA SZYPIELEWICZ The article is concerned with multicultural teaching of dealing with people, teaching with tolerance towards other cultures and nationalities, interaction of languages and cultures. Internet is a space which helps achieving the goals mentioned above. Pragmatic and sociocultural functions of verbal politeness SILVIA BONACCHI The present paper aims at focussing on verbal politeness as a set of complex communicative acts. According to the pragmatical theory politeness is a strategy which attempts to minimize the potential conflicts inherent in every human interaction. Its aim is to create a cooperation between interactants which is the condicio sine qua non for successful communication, both in the private as in the public sphere and in the work. At a more attentive analysis it results that politeness has important sociocultural functions: it reflects the way people understand hierachical structures, their place in the social group and in the communicative comunity. It is also a way to build individual and social identity. In the university curricula of experts in the specialistic communication it is very important to develop conversional competence (Gesprächs-kompetenz), which allows them to choose the right politeness strategy in every concrete given situation and context

7 Obituary as an evolving genre a few remarks on obituaries written in Polish and German PAWEŁ SZERSZEŃ Death is an event that greatly affects emotional and intellectual development of a human being. These extreme emotions are reflected in some specific language messages (obituaries) and mostly in selection of peculiar lexical and stylistic means. Moreover, obituaries are affected by such culture-dependent elements like person s background, social status and religious orientation of the deceased. The goal of this article is to describe certain variable features of obituaries and to carry out a comparative analysis of texts written in Polish and German. The first and the second part present definitions of obituaries and discuss the most characteristic features of the structure of obituary as a genre. The third and the fourth part enumerate some important differences and similarities in Polish and German obituaries and emphasize some contemporary changes in semantic and structural elements of obituaries. Some More Thoughts on the Nature of Meaning and the Conduit Metaphor in the Light of Philosophy in the Flesh by George Lakoff and Mark Johnson MIECZYSŁAW NASIADKA This article is an attempt to exculpate the still belittled Conduit Metaphor, described by Michael Reddy as long ago as 1979 and since then criticized by different linguists, who, in their judgements, often follow George Lakoff and Mark Johnson s opinions presented in Metaphors We Live By. The two linguists perceived this metaphor as being a defective way of describing human communication, claiming that, among other things, it entails that words and sentences have meanings in themselves, independent of any context or speaker and does not fit cases where context is required to determine the meaning of a sentence. Despite this, in Philosophy in the Flesh, Lakoff and Johnson write that philosophy rests on shared conceptual metaphors, makes use of the same conceptual resources possessed by all human beings and that abstract concepts have an inherent literal, nonmetaphorical skeleton. This can be understood as admitting (subconsciously) that there really is something fixed about meaning, something independent of context. The article also shows that the Conduit Metaphor model of communication can be perceived as a simple experiential gestalt, as understood by Lakoff and Johnson, that is a structured whole within a recurrent human experience, which in this case is communication. Metaphor as an indicator of lingua-culturology ROBERT PAROWENKO The appropriate interpretation of a metaphor is culture-dependent, since it requires one to refer to the shared knowledge of both the text sender and text recipient knowledge that has not been explicitly expressed in the text, and which is one of the components of culture. From this perspective, the metaphor has an important place in the cultural description of language

8 The article presents the analysis of metaphors pertaining to the notion of truth in both Polish and Swedish. The resulting determination of the degree of metaphorisation of the notion as well as the reconstruction of the semantic structure of relevant metaphors in both languages points out to the role of the metaphor as the indicator of the cultural competence of a society. The fundamental proposition of lingua-culturology regarding the organic relationship between language and culture, the latter seen as an isomorphous image of the former, has led to a finding that the more developed the language knowledge of a society, the more varied the forms of its cultural life. With regard to metaphors this means that the cultural meaning of a notion is directly proportional to the degree of its metaphorisation, as well as to the degree of complexity of the semantic structure of relevant metaphors. Peculiarities of Gender Stereotypes in English Publicistic Texts and Problems of Translation NATALIA W. ZINUKOWA The article touches the problems concerning the peculiarities of gender stereotypes revealed in the texts of English publicistic style, problems of their translation and translation transformations with the objective to analyze the usage of gender markers and their rendering in the target language. 92 Some Remarks on Using Cultural Elements in the Textbooks of Russian Language AGATA BUCHOWIECKA-FUDAŁA DOROTA PIEKARSKA-WINKLER One of the most important questions of modern methodology of foreign language teaching is inseparability of relationship between language and culture. This paper is concerned with the cross-cultural communication in the process of teaching Russian language and draws attention to the ways and forms of presentation of the cultural components. The textbooks of Russian language as an integral, but not the most important component of the foreign language teaching process, should be a kind of mediator between learners and Russian culture. The use of cultural components fosters intercultural competence, increases motivation to learn language, and makes the process of teaching a foreign language more attractive. 100 Feature Film as a Source of Culturological Information in the Process of Teaching Russian as a Foreign Language AGATA BUCHOWIECKA-FUDAŁA In modern glottodidactics increasing attention is paid to the shape of intercultural communicative competence of learners of Russian language among members of different cultures. The curriculum of study Russian language at Institute of Russian Studies includes socio-cultural information about Russia from the first year of the course. Feature films are a rich source of information about culture, history, traditions and customs of the country. The use of films in the teaching process favors motivating students, puts them in the position of native 107 8

9 speakers, enables to acquaint with the various intonational structures, pronunciation, pace of speech. The article presents the scheme of working with students on the movie Moscow Does Not Believe Tears by Vladimir Menshov. Cauzation in word play.. MARINA SZACKAJA In article features of cause and effect relations in the conditions of word play are considered. Distortion of norms of their formation can occur at the expense of infringement of laws of logic, influence of the latent category kontroliruemosti/nekontroliruemosti, etc. As a result of it there is a substitution of actually cauzation by autocauzation, the party direct and return causation is broken, abnormal alternative consequences and a categoriality unusual for prepositions, only one way of situation developments is observed. Selected aspects of intercultural communication and the effectiveness of activities of Polish troops in Iraq ADAM SZYNAL The article presents a short typology of cultural differences between Iraqi and Polish cultures with particular reference to Hofstede s and Gesteland s findings. Its aim is to show the work of Polish troops in Iraq from the perspective of intercultural communication. The author concentrates on these factors which influence human perception and behaviour making mutual understanding of the representatives of different backgrounds difficult. The cultural aspect of translational studies analyzed on the example of articles published recently in Gazeta Wyborcza and in academic textbooks JUSTYNA WIERZCHOWSKA This article aims to analyze the problems presently encountered by translation studies taking into account the cultural aspect. On the example of texts published in a leading Polish daily Gazeta Wyborcza over the last several years, the article shows the cultural traps that are confronted by journalists and translators dealing with phenomena that take place in English-speaking countries, most notably the United States of America. In the closing section of the article similar problems are analyzed on the example of academic textbooks presently available on the Polish market. Again the cultural differences turn out to be a source of various difficulties, posing fundamental questions concerning methodology and cultural awareness of present-day translators. Examples of Legal Language Conservatism in Intercultural Communication.. ANNA P. BOROWSKA This article aims both at providing guidance on questions relating to translation of legal texts that include archaic expressions, and a contribution to

10 the discussion on the role of culture in such translation. The author stresses that it is essential for the translator to be aware not only of the differences between the two legal systems implied, but also of the fact that there is an abundance of various archaic elements in legal texts. The paper concentrates on possible methods of translation of Latin phrases based on Roman law and on French words and expressions. They cause said texts to be hermetic and because of this they are widely used in contemporary legal texts reserved for lawyers Barriers and Disruptions to the Process of Business Communication Part Three JAN ŁOMPIEŚ The paper discusses the recipient s role in the process of communication with special regard to the impact they may have on successful business communication. For a long time, an accepted theory was that successful communication depended on the sender s competence to formulate and transmit a message. Only in recent years have researchers come to appreciate the recipient s active role in the perception and processing of information. The entrepreneur s competence to adequately decode and interpret the market signals and messages from the external environment is considered crucial for the success in their business undertaking. Finally, the author examines the internal communication of corporations and the corporate culture s contribution to the emergence of communication failures. Corporate culture language aspects part II ORHAN WASILEWSKI Corporate (business) culture falls into the wider category of organizational culture. Still, the latter one lucks its distinctive and recognizable traits for practically any aspect of culture is based on some form of organization of the society or a concept. So far corporate culture has been presented and analyzed chiefly from the aspects of working knowledge of corporate management, marketing and utilitarian psychology. Such approaches were frequently lucking the deeper sociological insight, not to speak of the wide anthropological perspective. The article attempts to cover range of manifestations of human organization driven by group shared fiscal motives. It goes back beyond the time and place when and where the term corporate culture officially came into the existence. It covers much wider historic and geographic fields than the modern office and factory working environment, still bearing in mind that they remain the nucleus of the topic. The discourse is basically divided into two parts: essential professiolect both terms and phenomena demarking the activities and the relations in corporate culture as it is commonly comprehended. The other part, contextual, yet not lesser, more sociologically oriented, presents wide multiple aspect of corporate culture. Contrary to what can be found in business, grassroots, consumeroriented literature (enthusiasm as a must) the text presents both aspects of the area. One, the perceptible bright side, and the other one, latent, posing danger to society in general

11 Specialist Aspect of Interculturality in the World of Business AGNIESZKA NATALIA RYBIŃSKA The specialist aspect of interculturality is an extremely complex phenomenon. It refers to the ability to function and switch oneself over specialist cultures of the same or different etnocultures. The knowledge of the latter is an essential factor enabling effective communication for specific purposes. 188 The phenomenon of Obamaspeak and its influence on language and society LILIANA RELIGA The article looks into the phenomenon of Barack Obama and his influence on politics, culture and most surprisingly language. The explanations for this only partly lie in his political programme, and mainly in his idiolect and the way he constructs his speeches. The aim of this article is to analyze and characterize the so-called Obamaspeak, a distinctive way of expressing thoughts, as well as typical concepts, metaphors and rhetorical devices. Based on the elements of critical discourse analysis, the ethnography of communication, speech act theory and pragmatics, the study will investigate to what extent Obama s history-making speeches reflect the Gricean maxims, Austin s speech acts and Chilton s strategic functions. The second part of the work is devoted to interpretation and explanation of symbols, intertextual and interdiscursive references. Obama s words and phrases take first places in the majority of The Global Language Monitor rankings summing up the year What is more, Barack Obama has inspired and activated wordbuilding mechanisms. The Urban dictionary has registered 292 words that start with the prefix Obama* or Barack*, and all of them have been coined by ordinary people. ObamaMania cannot be ignored as a mass-scale phenomenon generally resulting not from the substantive content of Obama s speeches, but mainly from the symbolism, rhetoric devices and characteristic style of Obamaspeak. Popular tale as a tool for maintaining the continuity of social communication IWONA DRABIK Having demonstrated the ambiguity of the concept popular tale, the author arrives at the conclusion that the above notion refers to a story handed down by oral transmission, combining the features of fictionality, repeatability and universality. Furthermore, the author elaborates on interrelations between the popular tale and a myth, analyzing in this respect such notions as mythical time, temporal loop, time-and-space linearity. What popular tales and myths have in common, is the presence of archetypes, which according to Carl Gustav Jung are defined as innate universal psychic dispositions that form a dynamic substratum common to all humanity, upon the foundation of which each individual builds his own experience of life, developing a unique array of psychological

12 characteristics. Thus, while archetypes themselves may be conceived as a relative few innate nebulous forms, from these may arise innumerable images, symbols and patterns of behaviour. The popular tale may be viewed from three different angles, i.e. as a (1) reality creator, (2) knowledge carrier and (3) linguistic structure. While analyzing the connections between the above concepts, a set of questions needs to be answered, e.g. (a) How may the knowledge represented by a given tale influence the receiver s perception? (b) What is the relation between the linguistic structure and modality of popular tale? (c) What is the role of initial and final phrases constituting a semantic frame of a particular work? The key to explore a variety of scientific functions served by popular tales lies in the area of textological research. VARIA A literary firmament the way to extermination? Irène Némirovsky destiny and controversial critique of her works ELŻBIETA BANASIUK Irène Némirovsky ( ) was one of the most famous young writers in the Inter-War period in France, compared to François Mauriac. An emi-grant of Jewish origin coming from Russia, she chose the way of integration and wrote exclusively in French. Unfortunately, the social instability and political situation in France of the thirties, resembling that in the rest of Europe, growth of anti-semitic hysteria and xenophobia, alteration of her material and familial situation provoked a dramatic change in her literary position and forced her to make some difficult personal and professional choices which caused controversial critique not only of her work, but also of her life attitude as a Jewess. No doubt, all this has not remained without influence when she was arrested in 1942 and deported to Auschwitz-Birkenau

13 KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA WPROWADZENIE Upłynął już rok od momentu pojawienia się na akademickim rynku wydawniczym czasopisma naukowego Komunikacja Specjalistyczna. Na łamach czasopisma, wliczając niniejszy tom, swoje rozprawy i artykuły publikowali profesorowie i adiunkci Katedry Języków Specjalistycznych i innych jednostek naukowych Wydziału Lingwistyki Stosowanej (prof. dr hab. Sambor Grucza, prof. dr hab. Jerzy Lukszyn, prof. dr hab. Barbara Kielar, prof. dr hab. Stanisław Szadyko, dr hab. Magdalena Olpińska- Szkiełko, dr hab. Ludmiła Szypielewicz, dr Agnieszka Andrychowicz- Trojanowska, dr Mariusz Górnicz, dr Łukasz Karpiński, dr Natalia Kreńska, dr Mieczysław Nasiadka, dr Robert Parowenko, dr Grzegorz Pawłowski, dr Monika Płużyczka, dr Piotr Twardzisz, dr Reinhold Utri, dr Bożena Zagórska i in.), a także badacze-lingwiści z innych ośrodków akademickich z kraju i zza granicy: Uniwersytet w Białymstoku, Uniwersytet Rzeszowski, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Akademia Podlaska, Akademia Obrony Narodowej, Politechnika Warszawska, Wołgogradzki Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny, Dniepropietrowski Uniwersytet Ekonomii i Prawa, itd. (prof. dr hab. Sergiusz Grinev-Grinewicz, prof. dr hab. Zofia Czapiga, dr Małgorzata Gos, dr Hanna Wadas-Woźny i in.). Kolejny tom, oprócz tematyki, poświęconej terminologii i leksykografii będzie zawierał materiały z Konferencji Naukowej Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej pt. Terminologia w teorii i praktyce, w której uczestniczyli przedstawiciele różnych środowisk naukowych z Polski. Drugi, istotny z organizacyjnego punktu widzenia dział nosi nazwę Sprawozdania Zapowiedzi Komunikaty. W nim publikowane są materiały analityczne, sprawozdawcze i informacyjne, niezmiernie istotne i ważne dla całej naszej społeczności akademickiej. Kolejny dział dotyczy Recenzji i Wydawnictw. W nim publikowane są teksty omawiające aktualne i bardzo ważne dla praktyki dydaktycznej i działalności naukowej pozycje książkowe, monografie, podręczniki i skrypty. Z satysfakcją można odnotować pojawianie się recenzji renomowanych wydawnictw naukowych. 13

14 W dziale zatytułowanym Sylwetki Naukowe jak dotychczas powstał jeden tekst pióra dr Moniki Płużyczki. W nim został zaprezentowany przebieg kariery naukowej i zawodowej, a także został przedstawiony dorobek naukowy prof. dr hab. Barbary Z. Kielar wybitnego naukowca, znakomitego językoznawcy, cenionego wykładowcy, uznanej autorki ponad stu prac z zakresu lingwistyki stosowanej, translatoryki oraz dydaktyki translacji, wybitnej specjalistki od języka prawnego i tłumaczenia prawniczego. Autorki cenionego na rynku akademickim podręcznika pt. Zarys translatoryki. Komunikacja Specjalistyczna cieszy się na akademickim rynku wydawniczym dużą popularnością zarówno wśród wykładowców, jak i studentów. Z dużą satysfakcją trzeba odnotować fakt, że nasi wychowankowie chętnie sięgają po ww. pozycję. Odnotowaliśmy nie tylko fakty powoływania się na nią w pracach licencjackich i magisterskich, lecz także w pisanych na drugim roku studiów stacjonarnych semestralnych pracach zaliczeniowych z przedmiotu Teoria komunikacji językowej. Należy zaakcentować fakt, że cały nakład naszego czasopisma rozchodzi się błyskawicznie, wobec czego sukcesywnie zwiększa się nakład poszczególnych tomów oraz zostały zlecone dodruki dotychczasowych numerów. Koncepcja niniejszego czasopisma opiera się na pomyśle dra Łukasza Karpińskiego i dr Moniki Płużyczki, którzy pod koniec 2008 roku przedstawili ją samodzielnym pracownikom Katedry Języków Specjalistycznych. Doświadczenie naukowe profesorów w połączeniu z propozycjami pomysłodawców zaowocowało formalnym utworzeniem czasopisma. Nad stroną naukową i profesjonalną czasopisma czuwa Rada Redakcyjna w składzie: prof. dr hab. Stanisław Szadyko (redaktor naukowy) i członkowie: prof. dr hab. Barbara Z. Kielar, prof. dr hab. Jerzy Lukszyn, prof. dr hab. Wanda Zmarzer, funkcję Sekretarza Redakcji pełni dr Łukasz Karpiński, który jednocześnie odpowiada za tematykę i kompozycję graficzną (jest autorem układu czasopisma i znaku graficznego). Dr Monika Płużyczka jest redaktorem wydawniczym, zajmuje się opracowaniem redakcyjnym zamieszczanych w czasopiśmie artykułów oraz w niezastąpiony sposób doskonali stronę stylistyczną publikowanych prac. Koordynuje ponadto prace korektorskie, rzetelnie wykonywane dotychczas także przez mgr Martę Jurkowlaniec oraz mgr Wiolettę Melę. Obecny numer powstał przy współpracy z kolejnymi osobami, które pracowały nad tekstami obcojęzycznymi dr Silvia Bonacchi, dr Dorota Muszyńska-Wolny, dr Piotr Twardzisz. Redakcja liczy również na rychłe poszerzenie składu Rady Redakcyjnej o kolejne uznane w środowisku naukowym osoby. 14

15 Zebrane w niniejszym tomie prace ujmują wielopłaszczyznowo zagadnienie odmienności i niuansów kulturowych w języku na poziomie komunikacji (specjalistycznej). Różnorodne ujęcia dotyczą, m.in.: socjokulturowych zachowań w języku, komunikacji interkulturowej w wojskowości, języku prawa, Internecie czy nauczaniu języków obcych. Opisane są również zagadnienia kultury korporacyjnej, komunikacji w świecie biznesu i polityki, odbicia cech kulturowych w pracach leksykograficznych oraz roli metafory w tytułowym aspekcie. Reorganizacja i przekształcenie Katedry Języków Specjalistycznych w Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej oraz związane z tym faktem nowe możliwości naukowo-badawcze znajdują, naszym zdaniem, odzwierciedlenie w treści i tematyce wszystkich zawartych prac. W tomie znajdują się zarówno rozprawy doświadczonych specjalistów, jak i prace osób dopiero rozwijających i kształtujących swoje zainteresowania naukowe. Tematyka tomu powinna stanowić wsparcie dla pracowników nauki oraz doktorantów i studentów, mierzących się z dylematami współczesnej nauki. Stanisław Szadyko 15

16 16

17 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA STANISŁAW SZADYKO Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej РУССКИЕ ПРЕДЛОГИ И ИХ ПОЛЬСКИЕ ЭКВИВАЛЕНТЫ Язык в своем построении не очень-то придерживается логических законов. По подсчетам академика М.А. Лаврентьева [Норман 1987: 48], школьнику приходится заучивать в русском языке 137 правил и 587 исключений из них. Какая уж тут логика! Скорее приходят на память слова писателя Валентина Распутина: «Языку чем чудней, тем милей». Или строки Бориса Слуцкого: В общем, логике не уступает, поддаваться не хочет язык, как захочет, так поступает, совершает так, как привык. Употребление предлогов представляет большую трудность не только для изучающих иностранный язык, а также для переводчиков, но нередко и для самих носителей языка. Этим объясняется существование различных списков слов, требующих предложного управления [Андреева 1980; Бурцева 2005; Ефремова 2001; Морковкин 2002; Попова 1971; Попова 1974; Прокопович 1975; Рогожникова 1983; Рогожникова 2003; Скобликова 1971], которые можно видеть в грамматиках, справочниках, руководствах по стилистике и редактированию и т.п. Дело, очевидно, в том, что случаи употребления предлогов часто не поддаются обобщению: в русском языке говорят ехать в Сибирь, но ехать на Украину, работать в торговле, но работать на транспорте, учиться в аспирантуре, но учиться на факультете, находиться в пригороде, но находиться на площади и т.д. Все это 17

18 нередко приводило исследователей к скептическим выводам относительно возможности постичь механизм употребления предлогов. Так, одни языковеды считали, что единственный инструмент, позволяющий установить правильность употребления того или иного предлога, интуиция [Деев 1973: 3], а Л.В. Щерба заявил: «Следует предостеречь от общераспространенного предрассудка, будто управление слов определяется грамматикой: на самом деле оно чаще всего определяется принадлежностью каждого отдельного слова, а потому является фактом словаря» [Щерба 1947: 3]. На наш взгляд, приведенные выше мнения верны лишь отчасти. Учащийся, у которого еще не сформировалась языковая интуиция, тем не менее может правильно употреблять предлоги: для этого он должен хорошо усвоить модели управления и особенности отдельных конструкций, хотя до понимания всех тонкостей механизма управления (особенно всех исключений) ему еще очень далеко. С другой стороны, неверно считать, что предложное управление почти всегда факт словаря. Важнейшие, наиболее общие случаи употребления предлогов, безусловно, существуют, они удовлетворительно описываются грамматикой и не вызывают особых трудностей при обучении [Астафьева 1974; Боголепов 1931; Бондаренко 1954; 1961; Веселитский 1961; Всеволодова 1969; 1973; 1975; 1988; 1992; Грамматика 1970; Капанадзе 1975; Кулинич 1963; Леонтьева 1964; 1969; Моисеев 1978; 1979; Павлова 1975; Попова 1958; 1971; 1974; Рихтер 1955; Финкель 1962 и др.]. Поэтому следует признать правильной рекомендации лингвистов-практиков обращаться во всех трудных случаях, связанных с употреблением предлогов, к справочной литературе. Предлоги это служебные слова, выражающие синтаксическую зависимость имени существительного (или местоимениясуществительного от других слов в составе словосочетания [Грамматика 1970: 311]. Они выражают различные отношения между двумя объектами, между объектом и действием, между объектом и признаком в составе словосочетания. В качестве названий объектов выступают имена существительные (включая субстантивные слова), местоимения, числительные, напр.: банка из-под варенья, беседа в учительской, вредный для здоровья, выйти из дома, ключ от квартиры, от десяти отнять четыре, первый по списку, письмо к любимой, приходи к нам, роман в стихах, строгий к себе, трое из вас, щи с мясом и др. Предлоги служат для выражения падежных значений. Эти значения они передают в сочетании с именами в форме косвенных падежей [Шанский 1981: 242]. 18

19 Предлогами называются служебные несклоняемые слова, которые совместно с формами косвенных падежей выражают различные отношения склоняемых слов к другим словам в предложении. Предлоги не имеют самостоятельного лексического значения и употребляются всегда с именами существительными, местоимениями и числительными. Исполняя роль синтаксической связи между членами предложения, предлоги, сами по себе, не являются самостоятельными членами предложения. Хотя и принято считать, что предлоги, в отличие от полнозначных слов, не обладают лексическим значением, однако надо отметить, что они не совсем лишены лексического значения. У разных предлогов степень этого значения различна. Основная масса предлогов в русском и польском языках служит для выражения временных и пространственных отношений: отпуск в августе urlop w sierpniu, жить в Кракове mieszkać w Krakowie, прийти в учреждение przyjść do instytucji и др. Такие предлоги противопоставляются самостоятельным частям речи по лексическому значению: значение предлогов является отвлеченным, грамматическим значением. В других типах предлогов, которые произошли от самостоятельных частей речи, лексическое значение более конкретно. На этом основании можно говорить о предлогах слабых или пустых, которые выражают чисто грамматическое падежное отношение, и о предлогах, сохраняющих лексическое значение, ср.: благодаря dzięki; внутри wewnątrz, w obrębie; мимо obok, koło, mimo; около koło kogo-czego, obok kogo-czego, przy czym; wokół, wokoło, dookoła; około czego, koło czego, blisko co, czego и др. Вопрос семантики самого предлога принадлежит к числу наиболее сложных и дискуссионных. В лингвистической литературе этот вопрос ставился во многих аспектах, и поэтому сущность предлога определяется в разных дефинициях его функцией. Так как предлог в конструкции, словосочетании, предложении или более широком контексте выполняет разные функции разными будут и его дефиниции. На эту многоаспектность, с одной стороны, влияет формальное или семантическое отношение автора, с другой же точка зрения на рассматриваемую проблему. Здесь можно выделить два крайних мнения в трактовке предлога. Одни исследователи отрицают у предлога наличие собственного значения и рассматривают его как факт чисто грамматического характера, определяющий лишь связи и асемантические отношения на уровне синтаксиса. Другие же считают предлог элементом, располагающим собственной семантикой, которая изменяется в зависимости от контекста. Условно можно назвать эти точки зрения парадигматической и синтагматической [Wójcik 1979: 5]. В первой из них (т.е. парадигматической) предлог рассматривается как показатель падежной формы (наравне с окончанием) 19

20 или как показатель функции падежа. Причем одни исследователи рассматривают предлог как морфему, входящую в связь с окончанием или формой парадигмы, другие подчеркивают семантический аспект предлогов, роль которых состоит в уточнении значений падежей [Булаховский 1938: 78]. В.В. Виноградов пишет, что «предлог не только поддерживает и усиливает значение падежей, но и дополняет, специализирует, осложняет их в том или другом направлении» [Виноградов 1947: 677]. А.А. Шахматов, хотя и отрицал наличие у предлога собственного значения, однако в сочетании его с падежной формой указывал на конкретизацию предложно-падежной конструкции. Он писал, что «предлог означает ту служебную часть речи, которая включает в себе слова, способствующие в сочетании с косвенными падежами более точному и подробному определению отношений, выражаемых этими падежами» [Шахматов 1952: 32]. Согласно приведенным точкам зрения и дефинициям, предлог входит в тесно определенную формальную связь с падежным окончанием, а также предопределяет конкретные функции падежных форм. Сущность его функции сводится к предопределению морфологических (флективных) фактов, а сущность употребления (связь с именем) к связям с окончанием или падежной формой. К этому следует добавить, что даже самый последовательный парадигматический подход не лишает предлога его синтагматической позиции, а любая функция предлога (в том числе и морфологическая) осуществляется на синтаксической основе. Что касается синтагматической точки зрения, то предлог является показателем формальной зависимости (предложно-падежное управление) или же значимым, составным элементом конструкций, выражающих определенное отношение. Предлог является не только средством выражения определенных отношений, но и указывает на тот или иной характер последних. Если парадигматическая точка зрения относила понятие предлога к форме парадигмы, то для синтагматической характерным является прикрепление понятия предлога к синтаксической конструкции. Но так как в языке существуют разные типы конструкций, нет точно и четко определенного взгляда на иерархию синтаксических функций предлога. Это могут подтвердить ниже приведенные примеры дефиниций предлога, данные разными языковедами. Итак, согласно В.В. Виноградову, предлоги это «частицы речи, служащие для выражения пространственных, временных, причинных, целевых, притяжательных, ограничительных и других отношений между объектами или таких же отношений объектов к действиям, состояниям и качествам, называются предлогами» [Виноградов 1947: 677]. А.М. Пешковский считает предлог «основным выразителем отношений между предметом и действием» 20

21 [Пешковский 1956: 285]. В свою очередь О.С. Ахманова определяет его как «часть речи, характеризующуюся категориальным значением отношения предмета к предмету, явлению, ситуации; это значение выражается не исконным лексическим значением слов этого класса, а особенностями их функционирования в качестве связующих служебных слов» [Ахманова 1966: 374]. По мнению других исследователей предлог является «показателем синтаксико-морфологической зависимости» [Зализняк 1970: 314; Черкасова 1956: ] или же показателем, «выражающим отношения между грамматически зависящими друг от друга словами внутри предложения» [Ожегов 1964: 570]. А.А. Уфимцева считает, что «предлоги являются словесными знаками, которые функционируют только в контексте» [Уфимцева 1968: 73]. Для традиции описательной грамматики польского языка характерным является утверждение, что «предлог управляет падежом» [Klemensiewicz 1969: 73]. Представленные лишь отдельные мнения ведущих представителей классического и современного языкознания далеко не исчерпывают всех возможностей интерпретации предлога и его места во флективных языках. Это вовсе не означает, что все приведенные точки зрения на функцию предлога и его место в словосочетании, предложении или более широком контексте являются бесспорными. Однако нельзя считать их и ошибочными, ибо они подтверждают сложность и многоаспектность предлога как феномена в структуре языка вообще. Очень знаменательной в этом отношении является дефиниция польского языковеда А. Мировича, который учитывает эту многоаспектность предлога. «Предлоги наряду с самостоятельными словами участвуют в построении основы предложения, в выражении его основного содержания, определяя подчинительную связь между его основными составными элементами. Итак, они разделяют свою функцию с падежными окончаниями, с тем однако, что определяют отношения между словами более конкретно и четко. Наряду с формальным значением они не целиком лишены материального значения. А именно, они в большинстве случаев являются названиями действительных пространственных отношений, другие же отношения они выражают преимущественно благодаря употреблению в переносном значении» [Mirowicz 1967: 49]. Предлоги представляют собой класс несамостоятельных частей речи, т.е. не выступающих в роли членов предложения. Они могут быть только компонентами синтаксических конструкций. Роль предлогов как элементов словаря является исключительно служебной. Они служат для выражения как грамматических (т.е. формальных), так и семантических (т.е. конкретных) отношений. «В конструировании словосочетаний пишет Н.С. Валгина большая роль 21

22 принадлежит предлогам, которые вместе с формой слова служат средством связи слов. Они уточняют значения падежных форм» [Валгина 1973: 47]. Следует отметить, что некоторые исследователи значение предлога отождествляют с его функцией. «Предлог это слово, пишет М.И. Стеблин-Каменский, значение которого есть в то же время его грамматическая (или синтаксическая) функция. В каждом отдельном словосочетании предлог имеет единое значение, которое совпадает с его грамматической функцией в данном словосочетании» [Стеблин-Каменский 1957: 150]. Это вытекает из того факта, что в случае предлога нет возможности провести четкую границу между его лексической и грамматической валентностью, между его семантикой и функцией. «Связочные слова не материальны, пишет В.В. Виноградов, а формальны. В них вещественное содержание и грамматические функции совпадают, потому что трудно провести отчетливую границу между их лексической и грамматическими сторонами» [Виноградов 1947: 677]. Предлог как элемент грани [Виноградов 1947: 677] лексики и грамматики в первую очередь является показателем семантики падежей и в связи с этим во флективных языках выполняет конкретную грамматическую функцию. Семантическая же функция предлога находит свое проявление в предложно-падежных конструкциях, когда именно предлог модифицирует и конкретизирует функцию падежа, а также в глагольных сочетаниях, соединяющихся с глаголом не по принципу управления, а сочинительной связи. В первом случае предлог является показателем семантической функции падежа, вовтором показателем семантико-синтаксического отношения. В плане семантики предлог является показателем семантикосинтакических отношений, причем его семантика зависит от контекста. Как элемент словаря, предлог имеет свое потенциальное лексическое значение, на которое накладывается сумма контекстуальных значений. И независимо от того, является ли предлог лексической или нелексической единицей, в любом случае он всегда будет семантической единицей. В большинстве случаев для выявления семантики предлогов, которые относятся к сфере обстоятельственных (пространственных) или других отношений, достаточным является самый минимальный контекст, т.е. предложно-падежная конструкция. И хотя полная семантическая самостоятельность предложно-падежных конструкций с пространственным (обстоятельственным) или другим значением проявляется в составе более широких контекстов (словосочетания, предложения, дискурса и т.д.), то иногда, в основном, при выражении пространственного или другого значения, предлог в составе предложно-падежной конструкции заключает в себе основное значение. 22

23 Например, в шкафу на шкафу за шкафом и т.д. «Предлог, безусловно, имеет свое, хотя и своеобразное, лексическое значение. Если мы сравним такие примеры, как книга на столе и книга в столе то мы увидим, что различие в значении лежит целиком в предлоге» [Ярцева 1955: 440]. Таким образом, в семантике предлогов органически слиты их лексические и грамматические значения. Падежные значения это их грамматические значения, а семантические элементы, связанные с конкретизацией пространственных, временных и т.п. отношений, составляют их лексические значения. Поэтому разные предлоги, сочетающиеся с одной и той же падежной формой имени, обладают способностью выражать неодинаковые значения. Сравним формы родительного падежа, образуемые с помощью разных предлогов: без меня, для меня, до меня, из-за меня, кроме меня, от меня, с меня, у меня. Эти сочетания отличаются друг от друга именно лексическими значениями предлогов [Шанский 1981: 242]. В работах классиков русского языкознания [Виноградов 1947; Востоков 1835; Пешковский 1935; Потебня 1958; Фортунатов 1956; Шахматов 1952] предложно-падежные конструкции и беспредложные формы падежей с пространственным и другим значением в той или иной степени рассматривались в связи с анализом падежей и предлогов, а также синтаксических связей слов в предложении. В последнее время особый интерес вызвали у нас работы В.С. Бондаренко (1954, 1961), Е.Ю. Владимирского (1963, 1972), М.В. Всеволодовой и З.Г. Паршуковой (1968), А.И. Моисеева (1978, 1979), З.Д. Поповой (1971, 1974) и др. Значение предлогов измеряется значениями падежей. Только в падежных конструкциях, включающих управляемое и управляющее слово, появляется конкретное значение предлога. Предложные конструкции способны выражать самые разнообразные значения: время, место, отношение к предмету, причину, способ действия, цель. Значения отдельных предлогов очень сложны и разнообразны. Они подробно описаны в толковых русско-польских и польско-русских словарях. Если толковые словари стремятся зафиксировать все оттенки значения предлога, то для грамматики важно при определении значений падежей дать лишь обобщенные значения, абстрагированные от тех осложнений, которые вносятся лексикой. Можно выделить следующие типы значений, которые содержат предложные конструкции: 1. Временные отношения выражают предлоги в w; за na, podczas, przez; перед (передо) przed (przede); после po; при na, za, например: в один день w ciągu jednego dnia; в пятницу w piątek; за два дня до отъезда na dwa dni przed wyjazdem; за неделю 23

24 w ciągu tygodnia; он приехал перед нами przyjechał przed nami; после обеда po obiedzie; при жизни писателя za życia pisarza и т.д. 2. Пространственные значения выражают предлоги в w; вдоль wzdłuż; за za; из (изо) z, ze; из-за zza, spoza, sponad, spomiędzy; из-под spod; к (ко) do, ku; на na, do; около obok; от od; перед przed (przede); под (подо) pod (pode), na; с z (ze); у u, przy; через przez. Эти предлоги выражают пространственные отношения в сочетании с косвенной формой имени существительного. Более частным значением таких конструкций является обозначение направления действия/движения, а также значение места совершения действия или места нахождения предмета, например: в городе w mieście; идти вдоль берега iść wzdłuż brzegu; свернуть за угол skręcić za róg; выйти из дому wyjść z domu; выйти из-под влияния uwolnić się spod wpływu; плыть к берегу płynąć do brzegu (ku brzegowi); упасть на пол upaść na podłogę; около леса obok lasu; от берега od brzegu; стоять перед домом stać przed domem; бутылка под молоко butelka na mleko; сдача с рубля reszta z rubla; у подножья горы u stóp góry; через каждые десять страниц co dziesięć stron и др. 3. Предлоги без bez; по po; под pod; про dla; с (со) z (ze); сквозь przez выражают значение образа действия, например: читать без очков czytać bez okularów; заниматься по ночам pracować po nocach (nocami); петь под гитару śpiewać pod gitarę; это не про нас to nie dla nas; перевести с польского przetłumaczyć z polskiego; смеяться сквозь слезы śmiać się przez łzy и др. 4. Предлоги для dla, na, w celu; на do, na; ради dla, ze względu na kogo-co выражают целевые отношения, напр.: ведро для воды wiadro na wodę; идти на работу iść do pracy; ради общего дела dla wspólnej sprawy и др. 5. Предлоги из-за z powodu, przez kogo-co; от od; с(со) z (ze) выражают причинные и следственные отношения, напр.: из-за дождя мы остались дома z powodu deszczu zostaliśmy w domu; глаза болят от блеска oczy bolą od blasku; сгореть со стыда spalić się ze wstydu и др. По морфологическому строению и образованию все предлоги в русском языке а их здесь выступает около 282 делятся на два основных разряда: непроизводные или первообразные (первичные) и производные предлоги. Первообразные предлоги их в современном русском языке 44 примера, в том 29 предлогов и 15 их вариантов не соотносятся по происхождению с какой-либо частью речи, представляя собой древние образования, служат для выражения чисто грамматических падежных 24

25 отношений, например: без (безо), близ, в (во), для, до, за, из (изо), изза, из-под, к (ко), кроме, между (меж), на, над (надо), о (об, обо), от (ото), перед (пред), передо (предо), по (по-за, по-над), под (подо), при, про, ради, с (со), сверх, сквозь, среди, у, через. Некоторые из перечисленных непроизводных предлогов сливаются в парные образования, напр.: из-за, из-под, по-за, по-над. Производные предлоги составляют большую группу в современном русском языке их выступает около 238 в их группе выделяются три следующих типа: а) отглагольные предлоги это бывшие формы деепричастий, которые утратили частично своe лексическое значение, сохранив при этом глагольное управление, например: благодаря dzięki; включая łącznie z kim-czym, (licząc) razem z kim-czym, wliczając w to kogo-co; исключая z wyjątkiem, oprócz; кончая kończąc; несмотря на mimo; спустя po upływie czego, później и др. б) наречные предлоги они совмещают в себе функции как наречия, так и предлога. Среди них выделяются предлоги, связанные по значению с обстоятельственными наречиями, например: близ blisko, koło, w pobliżu; вблизи w pobliżu, nie opodal; вдоль wzdłuż; вне poza kim-czym; внутри wewnątrz, w obrębie; внутрь do (wnętrza), do środka; возле obok, koło; вокруг dookoła, wokół, wokoło; впереди przed kim-czym; кругом dookoła, dokoła, wokoło, naokoło, wokół, naokół; мимо obok, koło, mimo; напротив naprzeciw; около koło kogo-czego (возле), obok kogo-czego, przy czym, поверх na kogo-co, na kim-czym, sponad, znad; подле obok, koło, przy kim-czym; позади za, poza kim-czym, (z tyłu) za kim-czym; поперек w poprzek; после po; посреди pośrodku, wśród; прежде przed czym, przed kim; против przeciw(ko) komu-czemu, naprzeciw(ko) kogo-czego, wobec czego, w porównaniu z czym; сбоку obok; сверху z wierzchu, na czym, (po)nad czym; сзади za; сквозь przez; среди (средь) wśród, pośród, spośród и т.п., а также предлоги, соотносимые с качественными наречиями, напр.: касательно odnośnie do kogo-czego; относительно w sprawie czego, co do czego, co się tyczy kogo-czego, jeśli chodzi o kogo-co, względem kogo-czego; подобно podobnie jak kto-co, na podobieństwo kogo-czego; согласно zgodnie z czym, w myśl czego, stosownie do czego; сообразно zgodnie z czym, według czego; соответственно zgodnie z czym, odpowiednio do czego; соразмерно odpowiednio (proporcjonalnie) do czego и др. Становясь предлогами, образования данного типа перестают относиться к глоголу, сочетаются с косвенным падежом имени существительного, выражая обстоятельственные отношения. 25

26 в) отыменные предлоги это такие предлоги, которые образовались из форм имени существительного или из сочетаний существительного с первообразным предлогом. Некоторые формы имен существительных, теряя свое лексическое значение, начинают выражать разные синтаксические отношения между другими полнозначными словами. К ним относятся следующие слова, напр.: ввиду wobec, ze względu na, z powodu; в меру w miarę; в пользу na rzecz (na korzyść) kogoś-czegoś; в продолжение w ciągu w przeciągu czego; вроде w rodzaju, podobny do; в силу ze względu na co, wobec czego, z racji czego; вследствие wskutek, na skutek, z powodu; в течение, наподобие na podobieństwo, podobnie do; насчет co do, co się tyczy, w sprawie, na temat; под видом pod pozorem, pod płaszczykiem; по линии po linii; по мере w miarę; по поводу w sprawie (na temat) czegoś, w związku z czymś; по причине z powodu czegoś, wskutek tego; по случаю z powodu (z okazji) czegoś; посредством za pomocą, za pośrednictwem; по части w zakresie czego; при посредстве za pośrednictwem czegoś; путем za pomocą, drogą; с помощью z pomocą и др. В современном русском языке, наряду с отмеченными нами разрядами производных предлогов, можно выделить образования новых типов сложных отглагольных, отыменных и наречных предлогов, которые представляют собой составные конструкции. Они выступают преимущественно в книжной речи, например: в отношении к wobec (w stosunku do, względem) kogoś, czegoś; в связи с w związku z czymś; невзирая на bez względu na, nie zważając na, nie patrząc na, nie oglądając się na; не говоря о nie mówiąc o; несмотря на mimo; по напрапвлению к w kierunku do kogoś, czegoś; по отношению к wobec (w stosunku do, względem) kogoś, czegoś; применительно к stosownie do, w zastosowaniu do, w stosunku do; следом за w ślad za kimś; согласно с zgodnie z czymś, w myśl czegoś, stosownie do czegoś и др. В перечисленных конструкциях еще не стерлись лексические значения составных элементов, они воспринимаются как сложные фразеологические единства. В составных формах предложных новообразований основа существительного, глагола или наречия начинает указывать на то грамматическое отношение, которое выражается простым предлогом. В отличие от первообразных предлогов, которые являются многозначными, а часто и диффузными (распространенными) по значению, производные предлоги выражают более конкретные значения. Их грамматические функции ограничены лексическими значениями тех слов, которые входят в их состав. 26

27 Характерной синтаксической чертой предлогов является их управление, заключающееся в том, что сопутствующие им имена существительные требуют определенного падежа, например: Учебник лежит на парте, но: Я взял учебник с парты; Я иду в университет, но: Я приближаюсь к университету. Отдельные предлоги управляют не только именами существительными, но также и местоимениями, например: из-за тебя przez ciebie, обо мне o mnie, числительными, например: по пять po pięć, и даже наречиями или прилагательными, напр.: по-новому po nowemu. Все производные предлоги и значительное большинство первообразных предлогов управляют только одной формой падежа. Всего лишь 6 первообразных предлогов управляют двумя грамматическими формами: меж, между родительным и творительным падежами, за, под (подо) винительным и творительным падежами, в (во), на, о (об, обо) винительным и предложным падежами, а также 2 первообразных предлога тремя грамматическими формами: по дательным, винительным и предложным падежами и с родительным, винительным и творительным падежами. Лексическая полисемия весьма характерна для непроизводных (первообразных или первичных) предлогов. По данным Словаря русского языка под ред. А.П. Евгеньевой [Евгеньева 1981], предлог на имеет 35 значений, за 28, по (по-за, по-над) 28, с (со) 26, в (во) 23, под (подо) 18, от (ото) 13, к (ко) 13, между 11, из 10, при 8, о (об, обо) 7, через 7, до 6, из-за 5, у 5, без (безо) 4, для 4, из-под 4, ради 4, сверх 4. В глоттодидактике предлоги не только занимают очень важное место, но также выполняют очень важную роль. Об этом свидетельствует тот факт, что во всех частотных словарях современного русского языка среди 30 наиболее употребительных (частотных) слов фиксируются всегда 9 следующих предлогов: в, за, из, к, на, о, по, с, у. Первое же место всегда занимает предлог в, четвертое же занимает предлог на. В целом, употребление предлогов в современном русском языке следующее: 9,0% для неразговорной речи и 5,3% для разговорной [Йоссельсон 1966: 115]. Все эти 282 предлога современного русского языка, с точки зрения управления отдельными падежами, можно распределить на девять следующих групп: 1. Предлоги, управляемые родительным падежом их 207 единиц; 2. Предлоги, управляемые дательным падежом их 27 единиц; 27

28 3. Предлоги, управляемые винительным падежом их 10 единиц; 4. Предлоги, управляемые творительным падежом их 26 единиц; 5. Предлоги, управляемые предложным падежом их 4 единицы; 6. Предлоги, управляемые родительным и творительным падежами здесь имеем только одну единицу [между (меж, промеж, промежду)]; 7. Предлоги, управляемые винительным и предложным падежами их три единицы [в (во), на, о (об, обо)]; 8. Предлоги, управляемые винительным и творительным падежами их две единицы [за, под (подо)]; 9. Предлоги, управляемые дательным, винительным и предложным падежами их две единицы [по, с (со)]. Эмпирический материал, т.е. предлоги для нашей статьи, был выписан из следующих словарей и других лексикографических источников русского и польского языков: Андреева-Георг В.П., Толмачева В.Д., Русский глагол. Предложное и беспредложное управление [Андреева 1980]; Wielki słownik polsko-rosyjski, rosyjsko-polski [Wawrzyńczyk 2004]; Драгункин А., Новый русско-польский и польско-русский словарь делового человека [Драгункин 2001]; Ефремова Т.Ф., Толковый словарь служебных частей речи русского языка [Ефремова 2001]; Chwatow S., Timoszuk M., Wielki słownik polsko-rosyjski, rosyjsko-polski [Chwatow 2008]; Duży słownik polsko-rosyjski i rosyjsko-polski. Nowe wydanie [2004]; Hessen D., Stypuła R., Wielki słownik polsko-rosyjski [Hessen 1996]; Karolak S., Gramatyka rosyjska w układzie systemowym [Karolak 1990]; Lejczyk W., Wróblewski J., Словарь трудностей русского языка (для польскоговорящих) [Lejczyk 2000]; Mirowicz A., Dulewiczowa I., Grek-Pabisowa I., Maryniakowa I., Wielki słownik rosyjsko-polski [Mirowicz 1993]; Молотков А.И., Цеселиньска В., Учебный русско-польский фразеологический словарь [2001]; 28

29 Объяснительный словарь русского языка [Морковкин 2002]; Рогожникова Р.П., Словарь сочетаний, эквивалентных слову [Рогожникова 1983]; Рогожникова Р.П., Толковый словарь сочетаний, эквивалентных слову [Рогожникова 2003]; Словарь наречий и служебных слов русского языка [Бурцева 2005]. Ниже приводится перечень всех предлогов современного русского языка и их эквивалентов в современном польском языке и указываются падежи имен существительных и других частей речи, которыми они управляют: Предлоги, уравляемые родительным падежом: 1. без (б езо) bez, podczas, za 2. без в едома bez wiedzy, bez zgody 3. без разреш ения bez pozwolenia 4. без согл асия bez zgody 5. близ blisko, koło, niedaleko, w pobliżu 6. в адрес na adres, pod adresem 7. вблиз и blisko, nieopodal, w pobliżu 8. в близ и от nie opodal od, w pobliżu od 9. в в иде w drodze, w kształcie, w postaci 10. ввид у wobec, ze względu na, z powodu 11. в глаз ах w oczach 12. в глубь w głąb 13. вдалек е от z dala od 14. вдал и от z dala od 15. в д еле w sprawie 16. вдоль wzdłuż 17. в д ухе w duchu 18. в заверш ение na zakończenie 19. в зав исимости от w zależności od, zależnie od 20. в заключ ение na zakończenie, w opinii 21. взам ен zamiast 22. в знак na (w) dowód, na (w) znak 23. в интер есах w interesie 24. в к ачестве jako, w charakterze 25. в круг у w gronie, w kręgu 26. в лиц е w osobie (w osobach) 27. в м еру w miarę 28. вм есто zamiast 29. в наруш ение w naruszenie, w złamanie 29

30 30. в нач але na początku 31. вне poza 32. внутр и wewnątrz, w obrębie 33. внутрь (раз.-сниж. вовн утрь) do (wnętrza), do środka 34. в области w dziedzinie, w okolicy 35. в обстан овке w sytuacji, w warunkach 36. в обх од okrażając, omijając 37. во вр емя podczas, w czasie 38. во глав е na czele 39. в озле koło, obok, u, w pobliżu 40. во избеж ание (a)by uniknąć, w celu (dla) uniknięcia 41. во измен ение w trybie zmiany 42. во имя w imię 43. вокр уг dookoła, naokoło, wokół, wokoło 44. во сл аву na chwałę 45. в отдал ении от z dala od 46. в отл ичие от w odróżnieniu od, w przeciwieństwie do 47. в отнош ении względem; co do (odnośnie do, w odniesieniu do) 48. в п амять na pamiątkę 49. вперед и na czele, przed 50. вперед naprzód 51. в пл ане w płaszczyźnie 52. вплоть до aż do 53. в п ользу na korzyść, na rzecz 54. в пор ядке w drodze, w trybie 55. в предв идении w przewidywaniu 56. в предвкуш ении w przedsmak 57. в преддв ерии w przededniu, przed 58. в пред елах w granicach, w obrębie 59. впр едь до aż do 60. в продолж ение w ciągu 61. в проц ессе w toku 62. в разр езе pod względem, z punktu widzenia 63. в р амках w ramach 64. в рассужд ении jeśli chodzi o 65. в результ ате a) (в итоге) w rezultacie, w końcu; b) (вследствие) wyniku, skutkiem, na skutek czegoś 66. вр оде podobny do, w rodzaju 67. в р оли w roli 68. в ряд у w rzędzie, w szeregu 69. в св ете w świetle 70. в с илу wobec, z racji, ze względu na 71. всл едствие na skutek, skutkiem, wskutek, z 30

31 powodu 72. в сл учае na skutek, na wypadek, w wypadku 73. в см ысле co do, jeśli idzie o, pod względem 74. в сопровожд ении w asyście, w towarzystwie 75. в сост аве w składzie 76. в сторон е от w odosobnieniu od 77. в ст орону w kierunku 78. в сф ере w dziedzinie, w sferze, w środowisku 79. в счет na poczet, zgodnie z 80. в теч ение w ciągu 81. в усл овиях w warunkach 82. в ф орме w formie 83. в х оде podczas, w trakcie 84. в ц елях w celu; w tym celu; celem 85. в честь na cześć, ku czci, dla uczczenia 86. в числ е w gronie, w liczbie, wśród 87. в числ о w poczet 88. в ыше powyżej, ponad 89. для dla, do, jak na, na, przed, w celu 90. до do, od... do..., przed 91. зад олго до na długo przed 92. за исключ ением z wyjątkiem 93. за неим ением z (powodu) braku 94. за нен адобностью jako niepotrzebne (jako nieprzydatne) 95. за пред елами poza granicami 96. за пред елы poza granicę 97. за р амками poza granicami, poza ramami 98. за р амки poza ramy, poza granice 99. за счет kosztem, na koszt 100. за убылью ze stratą 101. из ( изо) co, nad, przez, z, ze, z... do, z... na, z... w 102. из-за od, przez, spomiędzy, sponad, spoza, z powodu, zza 103. из-под (из-подо) od, spod 104. из пред елов poza granice, poza obszar 105. из р амок poza ramy, poza granice 106. из числ а do grona 107. исход я из wychodząc z, opierając się na 108. кас ательно (раз.-сниж. кас аемо) odnośnie do kogo-czego 109. кр оме oprócz, prócz kogo-czego, poza kimczym, z wyjątkiem 110. к числ у do grona 111. м имо koło, mimo, obok 112. на б азе na bazie, na gruncie, na podstawie, w oparciu 31

32 113. на бл аго dla dobra 114. на глаз ах у w oczach, na oczach 115. на гр ани na granicy (na pograniczu), na krawędzi, na przełomie 116. на имя na nazwisko 117. накан уне w przeddzień, w wigilię 118. на ман ер na modłę, na sposób, na wzór 119. на основ ании na podstawie 120. на осн ове na podstawie 121. напод обие na podobieństwo, podobnie do, w kształcie 122. на п очве na gruncie, na płaszczyźnie, na tle 123. на прав ах na prawach, w prawach 124. на предм ет w celu 125. напр отив naprzeciwko, naprzeciw 126. на протяж ении na przestrzeni, w ciągu 127. на пут и, на пут ях na drodze 128. на пут и к, на пут ях к na drodze do 129. на сл учай na wypadek; w wypadku 130. на сторон е po stronie 131. на ст орону po stronie 132. насупрот ив naprzeciwko 133. насчет na temat, w sprawie; co do, co siк tyczy 134. на уровне a poziomie 135. на ф оне na tle 136. не без nie bez 137. невдалек е от w pobliżu, nie opodal 138. недалек о от niedaleko od 139. не до nie do 140. незав исимо niezaleznie 141. незав исимо от niezaleznie od 142. неподалеку от w pobliżu, opodal (od) 143. не счит ая nie licząc 144. н иже poniżej 145. около blisko, koło, obok, około, przy, wokół 146. окр ест dokoła, dookoła, wokół, wokoło 147. от (ото) do, na, od (ode), od... do, przeciwko, przed, spod, sprzed, w, z(e) 148. от имени w imieniu, z ramienia 149. от лиц а w imieniu, z ramienia 150. относ ительно co do, co się tyczy, jeśli chodzi, odnośnie, w sprawie, względem 151. перед лиц ом w obecności, w obliczu, wobec 152. по адресу pod adresem 153. побл изости w pobliżu, nieopodal 32

33 154. побл изости от w pobliżu, nieopodal 155. пов ерх na; sponad, znad 156. под в идом pod pozorem, pod płaszczykiem 157. под зн аком pod znakiem, pod hasłem 158. п одле koło, obok, przy 159. под предл огом pod pozorem, pod pretekstem 160. под председ ательством pod przewodnictwem 161. под эг идой pod egidą 162. позад и poza, za, z tyłu 163. по истеч ении po upływie 164. по л инии po linii 165. по м ере w miarę 166. пом имо bez względu na, niezaleznie od, oprócz, poza, prócz, wbrew, z pominięciem 167. по направл ению w kierunku 168. по одаль от opodal od 169. поперек w poprzek 170. по п оводу na temat, w sprawie, z powodu 171. по пр аву zgodnie z prawem, w imię 172. по прим еру za przykładem 173. по прич ине z powodu 174. по происш ествии po upływie czego 175. по пут и drogą, po drodze; w jednym kierunku, tą samą drogą 176. посеред ине = посред и = посред ине na środku, pośrodku, w środku 177. п осле po 178. по сл учаю z okazji, z powodu 179. поср едством na drodze, przy pomocy, za pośrednictwem 180. по стоп ам w ślady 181. по ч асти w zakresie czego 182. прев ыше ponad, nade 183. пр ежде przed, wcześniej 184. при п омощи przy pomocy, za pomocą 185. при поср едстве za pośrednictwem 186. при усл овии pod warunkiem 187. пр отив na, naprzeciw(ko), od, pod, przeciw(ko), wbrew 188. путем drogą, przy pomocy, za pomocą 189. р ади dla, gwoli, w imię, ze względu, ze względu na 190. сб оку, сб оку от obok 191. с в едома za wiedzą, za zgodą 192. сверх na, oprócz, ponad, poza, prócz, wbrew 193. св ерху na сzym, (po)nad czym, z wierzchu 33

34 194. св ыше ponad, przeszło 195. сз ади za 196. с илами przez, przy pomocy, siłami, wysiłkiem 197. снар ужи z (na) zewnątrz 198. сн изу od dołu, od spodu, z dołu 199. со сторон ы od strony, z boku, z punktu widzenia 200. сп ереди przed kim-czym, z przodu czego 201. с п омощью za pomocą, z pomocą 202. сред и, средь na środku, pośrodku, w środku, wśród 203. супрот ив do, naprzeciwko, pod, przeciw(ko), wbrew, wobec, w porównaniu 204. с учетом z uwzględnieniem 205. с ц елью celem, w celu 206. у coś, coś ma kogoś, ktoś, na, nad, od, pod, przed, przy, u, w 207. что до co do Предлоги, уравляемые дательным падежом: 208. благодар я dzięki 209. вдоб авок к (раз.) na dodatek do, w dodatku do 210. вд оль по wzdłuż, wzdłuż po 211. в дополн ение к w uzupełnieniu 212. в направл ении к(о) w kierunku do 213. вопрек и na przekór, wbrew 214. в противов ес w przeciwieństwie do 215. в противопол ожность w przeciwieństwie do, w przeciwstawieniu do 216. вслед (устар. восл ед) w ślad 217. в уг оду dla dogodzenia, przez wzgląd na 218. в ущерб na niekorzyść, ze szkodą 219. к (ко) do, ku, na, nad, pod, przed, przy, w kierunku, w kwestii, w sprawie, w stronę 220. наперек ор na przekór, wbrew 221. наперер ез przecinając na ukos co 222. на см ену na zmianę 223. не в прим ер bez porównania, odmiennie od, w odróżnieniu 224. по анал огии przez analogię 225. по направл ению к(о) w kierunku do 226. по отнош ению к(о) wobec (w stosunku do, względem) 227. примен ительно к(о) w odniesieniu, w stosunku do kogoczego; w zastosowaniu, stosownie do czego 34

35 228. прот ивно wbrew 229. смотр я по w zależności od, zależnie od 230. согл асно stosownie do czego, według, w myśl czego, zgodnie z 231. сообр азно według czego, zgodnie z czym 232. соотв етственно odpowiednio do, zgodnie z 233. соразм ерно odpowiednio (proporcjonalnie) do 234. с удя по sądząc po, sądząc z, wnioskując z Предлоги, уравляемые винительным падежом: 235. включ ая łącznie z, razem z, wliczając w to 236. в обме н на w zamian za 237. в расчете на licząc na 238. исключ ая oprócz, z wyjątkiem 239. невзир ая на bez względu na, nie oglądając się na, nie patrząc na, nie zważając na 240. несмотр я на mimo 241. про o, pod 242. сквозь przez 243. спуст я po, po upływie, później 244. ч ерез (чрез) co, o, po, poprzez, poza, przez, za Предлоги, уравляемые творительным падежом: 245. вдог он за (вдог онку за) w ślad za kimś 246. вм есте с(о) razem z, w ślad 247. в направл ении w kierunku 248. во глав е с(о) na czele 249. в п амять о (об) w pamięci o 250. в связ и с(о) nawiązując do, w związku z 251. всл ед за w ślad za 252. в согл асии zgodnie z, w zgodzie z 253. в соотв етствии с(о) zgodnie z 254. в сравн ении с(о) w porównaniu z(e) 255. конч ая kończąc 256. над (надо) do, nad (nade), ponad, z 257. наравн е с(о) na równi z, równo z, w równej mierze z 258. наряд у с(о) na równi z(e), obok, w jednym rzędzie z 259. начин ая, начин ая от, начин ая с(о) począwszy (od), zaczynając (od) 260. обок с разг. ( обочь с разг. - сниж.) obok 261. п еред, п ередо (пред, пр едо устар.) do, przed (przede), wobec, w porównaniu z, z 35

36 262. по сравн ению с(о) w porównaniu z 263. р ядом с(о) obok, wobec, w porównaniu z 264. сл едом за w ślad za 265. совм естно с(о) razem z, wspólnie z 266. согл асно с(о) według, w myśl, zgodnie z 267. сообр азно с(о) według, w myśl, zgodnie z 268. соотв етственно с(о) odpowiednio do, zgodnie z 269. соразм ерно с(о) odpowiednio, proporcjonalnie do 270. сравн ительно с(о) w porównaniu z Предлоги, уравляемые предложным падежом: 271. не говор я о nie mówiąc o 272. по-над (местн.) nad, ponad poez., lud., gm при podczas, przy, w, w obecności, z, za, ze 274. при всей, при всех, при всем mimo, pomimo, przy tym Предлоги, уравляемые двумя падежами: родительным и творительным 275. м ежду (меж, пром еж, пром ежду разг.) między, od... do, pomiędzy, wśród Предлоги, уравляемые двумя падежами: винительным и предложным 276. в (во) bez, co do, dla, do, na, o, po, podobny do, przez, w(e), w celu, w odległości, w stanie 1) с вин ительны падеж ом co do, dla, do, na, o, podobny do, przez, w celu, w(e) 2) с предл ожным падеж ом bez, do, na, o, po, w, w stanie 277. на do, jako, na, nad, o, od, po, podczas, poza, przez, przy, w, w ciągu, w czasie, wobec, z, za, ze względu na, z powodu а) с вин ительны падеж ом do, jako, na, nad, o, przez, przy, z, za б) с предложн ым падеж ом na, nad, o, podczas, w, w czasie, z 278. о (об, обо) o, przy, w а) с вин ительны падеж ом o, przy, w б) с предл ожным падеж ом o Предлоги, уравляемые двумя падежами: винительным и творительным 36

37 279. за do, jako, na, na... przed, o, od, po, podczas, ponad, przy, przez, w ciągu, wobec, za а) с вин ительным падеж ом do, jako, na, na... przed, o, od, po, za podczas, ponad, przy, w ciągu, wobec, б) с твор ительным падеж ом na, od, po, podczas, poza, przy, w ciągu, wobec, za, ze względu na, z powodu 280. под (подо) na, nad, pod (pode), przed, przy, w, wskutek, z, za а) с вин ительным падеж ом na, nad, pod (pode), przed, przy, za б) с твор ительным падеж ом na, pod (pode), w, wskutek, z, za Предлоги, уравляемые тремя падежами: дательным, винительным и предложным 281. по co do, dla, do, do spraw, na, na skutek, o, po, podług, pod względem, przez, przy, w(e), według, wskutek, za, z(e), zgodnie z, z powodu а) с д ательным падеж ом co do, dla, do, do spraw, na, na skutek, o, po, podług, pod względem, przez, przy, w(e), według, wskutek, za, z(e), zgodnie z, z powodu б) с д ательным или вин ительным падеж ами po в) с вин ительным падеж oм do, po г) с предл ожным падеж oм do, po 282. с (со) jak, mniej więcej, o, od, około, za, z(e), z... na а) с род ительным падеж ом od, za, z(e), z... na б) с вин ительным падеж ом jak, mniej więcej, około, z в) с твор ительным падеж ом o, z(e) Литература и источники Андреева-Георг В.П., Толмачёва В. Д., 1980, Русский глагол. Предложное и беспредложное управление, Москва-Варшава, сс Астафьева Н.И., 1974, Предлоги в русском языке и особенности их употребления, Изд. Вышейшая школа, Минск, сс. 61. Ахманова Ахманова О. С. О семантической классификации предлогов. Доклады и сообщения филологического факультета МГУ. Москва 1948, вып. 5, с Ахманова Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. Москва 1966, сс Боголепов Боголепов А. Н. К учению о предлогах в современной русской грамматике. Русский язык в школе, 1931, 2-3, с

38 Бондаренко Бондаренко В. С. Пространственные отношения, выра-женные предлогами. Ученые записки МГПИ, 1954, т. XXXIII, вып. 3, 14. Бондаренко Бондаренко В. С. Предлоги в современном русском языке. Учпедгиз. Москва 1961, сс. 75. Букатович Букатович Н. И. К вопросу о развитии предложных конструкций в русском литературном языке. Труды Одесского гос. унта, 1956, т. 146, вып. 6, с Булаховский Булаховский Л. А. Курс русского литературного языка. Изд. 3-е. Киев-Москва 1938, сс Бурцева Словарь наречий и служебных слов русского языка. Сост. В. В.Бурцева. Москва Валгина Валгина Н. С. Синтаксис современного русского языка. Москва 1973, сс Веселитский Веселитский В. В. Предлоги в русском языке. Русский язык в школе, 1961, 1, с Виноградов Виноградов В. В. Русский язык (грамматическое учение о слове). Москва 1947, сс Владимирский Владимирский Е. Ю. К изучению предложнопадежных конструкций с пространственным значением. Вопросы теории и методики преподавания русского языка иностранцам. Изд. МГУ. Москва Владимирский Владимирский Е. Ю. Система предложнопадежных конструкций с пространственным значением в современном русском языке. АКД. Москва 1972, сс. 18. Востоков Востоков А. Х. Русская грамматика. СПб. 1835, сс Всеволодова Всеволодова М. В., Паршукова З. Г. Способы выражения простран-ственных отношений. Изд. МГУ. Москва 1969, сс Всеволодова Всеволодова М. В., Потапова Г. Б. Способы выражения временных отношений для иностранцев. Изд. МГУ. Москва 1973, сс Всеволодова Всеволодова М. В., Ященко Т. А. Причинноследственные отношения в современном русском языке. Изд. МГУ. Москва 1988, сс Всеволодова Всеволодова М. В. Способы выражения временных отношений в современном русском языке. Изд. МГУ. Москва 1975, сс Всеволодова Всеволодова М. В., Владимирский Е. Ю. Способы выражения пространственных отношений в современном русском языке. Изд. МГУ. Москва 1992, сс. 345 Грамматика Грамматика современного русского литературного языка. Изд. Наука. Москва Деев Деев М. Н. Предлоги современного испанского языка. Москва 1973, сс Драгункин Драгункин А. Новый русско-польский и польскорусский словарь делового человека. Изд. Успех. СПб. 2001, сс Евгеньева Словарь русского языка под ред. А. П. Евгеньевой, т. 1-4, Москва

39 Ефремова Ефремова Т. Ф. Толковый словарь служебных частей речи русского языка. Изд. Русский язык. Москва 2001, сс Зализняк Зализняк А. А. Грамматика современного русского литературного языка. Москва 1970, сс.. Йоссельсон Йоссельсон Г. Г. Подсчёт слов и частотный анализ грамматических категорий русского литературного языка. Автоматизация в лингвистике. Москва-Ленинград 1966, с Капанадзе Капанадзе Н. Л. Предлоги, выражающие пространственные отношения. Труды политехнического института. Тбилиси 1975, 9, с Крючкова Крючкова Л. С. Русский язык как иностранный: Синтаксис простого и сложного предложения. Изд. ВЛАДОС. Москва 2004, сс Кулинич Кулинич Е. Г. Изменения в употреблении предлогов в современном русском литературном языке. АКД. Киев 1963, сс. 18. Леонтьева Леонтьева Н. Н., Никитина С. Е. Опыт описания семантики предлогов. Машинный перевод и прикладная лингвистика. Москва 1964, вып.8, с Леонтьева Леонтьева Н. Н., Никитина С. Е. Смысловые отношения, передаваемые русскими предлогами. Annales instituti philologies Slavicae Universitatis Debrecensis de Ludovico Kosuth Nominatae. Slavica IX. Debrecen 1969, c Моисеев Моисеев А. И. Семантическая структура пространственных предлогов в современном русском языке. (Опыт сопоставительных классификаций). Термин и слово. Горький 1978, вып. 1(7), с Моисеев Моисеев А. И. Семантическая структура пространственных предлогов в современном русском языке. Термин и слово. Горький 1979, вып. 2(8), с Молотков Молотков А. И., Цеслиньска В. Учебный русскопольский фразеологический словарь. Москва 2001, сс Морковкин Объяснительный словарь русского языка. Структурные слова. Под ред. В. В.Морковкина. Москва Муждабаев Муждабаев М. М. Пространственные функции предлогов в и на. Русский язык в национальной школе, 1979, 5-6, с Ожегов Ожегов С. И. Словарь русского языка. Москва 1964, сс Павлова Павлова Р. О сопоставительном исследовании семантики предлогов. Вопросы методологии и методики описания русского языка в сопоставлении с родным. МАПРЯЛ. Загреб 1975, с Пешковский Пешковский А. М. Русский синтаксис в научном освещении. Москва 1935, сс Пешковский Пешковский А. М. Русский синтаксис в научном освещении. Изд. 7-е. Москва 1956, сс Попова Попова М. Д. О значении предлога в современном русском языке. Учёные записки ЛГУ, 1958, с

40 Попова Попова З. Д. Употребление падежных и предложнопадежных форм в современном русском литературном языке. Учебное пособие для изучающих русский язык. Воронеж 1971, сс. 74. Попова Попова З. Д. Падежные и предложно-падежные формы русского языка в связной речи. Программированное пособие для изучающих русский язык как неродной. Воронеж 1974, сс. 91. Потебня Потебня А. А. Из записок по русской грамматике. Москва 1958, т. 1-2, сс Прокопович Прокопович Н. Н. и др. Именное и глагольное управление в современном русском языке (Учебное пособие для студентов-иностранцев). Изд. Русский язык, Москва 1975, сс Рихтер Рихтер Г. И. Наблюдения над первообразными предлогами и предложными конструкциями в современном русском литературном языке. Русский язык в школе 1955, 6, с Рогожникова Рогожникова Р. П. Словарь сочетаний, эквивалентных слову. Изд. Русский язык. Москва 1983, сс Рогожникова Рогожникова Р. П. Толковый словарь сочетаний, эквивалентных слову. Москва 2003, сс Рожкова Рожкова Г. И. К вопросу о предложно-падежном управлении. Очерки практической грамматики русского языка. Москва 1978, с Скобликова Скобликова Е. С. Согласование и управление в русском языке. Пособие для учителя. Просвещение. Москва 1971, сс Стеблин-Каменский Стеблин-Каменский М. И. Грамматика норвежского языка. Изд. АН СССР. Москва-Ленинград 1957, сс Уфимцева Уфимцева А. А. Слово в лексико-семантической системе языка. Москва 1968, сс Финкель Финкель А. М. Производные причинные предлоги в современном русском литературном языке. Изд. Харьковского ун-та. Харьков 1962, сс. 96. Фортунатов Фортунатов Ф. Ф. Избранные труды. Москва 1956, т. 1, сс Черкасова Черкаcова Е. Т. К вопросу об образовании отглагольных предлогов. Исследования по синтаксису русского литературного языка. Изд. АН СССР. Москва 1956, с Черкасова Черкасова Е. Т. Переход полнозначных слов в предлоги. Москва 1967, сс Шанский Шанский Н. М., Тихонов А. Н. Современный русский язык. В трёх частях. Часть II. Словообразование. Морфология. Изд. Просвещение. Москва 1981, с Шахматов Шахматов А. А. Из трудов А. А. Шахматова по современному русскому языку. Москва Шелякин Шелякин М. А. Функциональная грамматика русского языка. Москва 2001, сс Шумилина Шумилина А. Л. Синонимика в кругу глагольноименных пространственных словосочетаний с предлогами: у, при, под, около, подле, близ, вблизи. Русский язык в школе, 1961, 6, с Щерба Щерба Л. В. Преподавание иностранных языков в средней школе. Общие вопросы методики. Москва-Ленинград 1947, с

41 Энциклопедия Русский язык. Энциклопедия. Гл. ред. Ф. П. Филин. Изд. Cоветская энциклопедия. Москва Юрковский Юрковский М. Пространственные оппозиции предложно-падежных конструкций. Linguistica Silesiana, 1975, t. 1, c Ярцева Ярцева В. Н. Предложение и словосочетание. Вопросы грамматического строя. Москва 1955, с Chwatow Chwatow S., Timoszuk M. Wielki słownik polsko-rosyjski rosyjsko-polski haseł i wyrażeń. REA. Warszawa Czapiga Czapiga Z. Z badań nad predykatywnością w języku polskim i rosyjskim. Rzeszów 1993, cc Duży Duży słownik polsko-rosyjski i rosyjsko-polski. Nowe wydanie. Langenscheidt. Berlin Monachium Warszawa Wiedeń Zurych Nowy Jork 2004, cc Grochowska Grochowska-Iwańska K. Użycie, znaczenie i funkcja przyimka nad w języku polskim i rosyjskim. Zeszyty Naukowe WSP w Siedlcach, ser. A, z. III, Siedlce 1977, c Grochowski Grochowski M. Przyimek jako wykładnik relacji semantycznych między wyrażeniami predykatywnymi. Polonica, 1976, t. II, c Hessen Hessen D., Stypuła R. Wielki słownik polsko-rosyjski. Wyd. Wiedza Powszechna. Warszawa 1996, t. 1, cc. 656, t. 2, cc Jurkowski Jurkowski M. Przyimek i wyrażenia przyimkowe. Z polskich studiów slawistycznych, Seria 4, Językoznawstwo, Warszawa 1972, c Karolak Karolak S. Próba analizy pozycyjnej konstrukcji przyimkowej. Slawia Orientalis, 1961, nr 2, c Karolak Karolak S. Przypadek a przyimek. Biuletyn PTJ, XXIII, 1965, c Karolak Karolak S. Zagadnienia rekcji przyimkowej czasownika w języku rosyjskim. Ossolineum. Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, cc Karolak Karolak S. Funkcje przyimków из i c w połączeniu z dopełniaczem (w zestawieniu z jęz. polskim). Język Rosyjski, 1971, nr 5, c Karolak Karolak S., Krukowska M. Praktyczna gramatyka rosyjska. WSiP. Warszawa 1974, cc Karolak Karolak S. Gramatyka rosyjska w układzie systemowym. WSiP. Warszawa 1990, ss Kempf Kempf Z. Od przypadka do przyimka. Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, 1963, nr 2, c Klebanowska Klebanowska B. Znaczenie lokatywne polskich przyimków właściwych. Ossolineum. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, cc Klemensiewicz Klemensiewicz Z. Zarys składni polskiej. Warszawa 1969, cc Lachur Lachur Cz. Współczesny język rosyjski. System gramatyczny (z ćwiczeniami). Opole 1998, cc Lejczyk Lejczyk W., Wróblewski J. Словарь трудностей русского языка (для польскоговорящих). WSP w Słupsku. Słupsk 2000, cc

42 Maryniakowa Maryniakowa I. Gramatyka konfrontatywna rosyjskopolska. Morfologia ze słowotwórstwem. PAN. Instytut Slawistyki. Warszawa Mirowicz Mirowicz A. Przegląd i charakterystyka części mowy w języku rosyjskim. Warszawa 1967, cc Mirowicz Mirowicz A., Dulewiczowa I., Grek-Pabisowa I., Maryniakowa I. Wielki słownik rosyjsko-polski. Wyd. Wiedza Powszechna. Warszawa 1993, t. 1, ss. 863, t. 2, ss Olechnowicz Olechnowicz M., Spirydowicz O., Gramatyka dydaktyczna języka rosyjskiego. Podręcznik dla wyższych szkół. PWN. Warszawa 1979, cc Palewski Palewski W. Podstawowe znaczenia przyimków przestrzennych w języku rosyjskim i ich użycie. Język Rosyjski, 1972, nr 4, c Przytułecka Przytułecka M. Uwagi o konstrukcjach z przyimkiem по w języku rosyjskim (w porównaniu z językiem polskim). Język Rosyjski, 1972, nr 3, c Szadyko Szadyko S. Poradnik gramatyczny współczesnego języka rosyjskiego. Poltext. Warszawa 2007, cc Wawrzyńczyk Wielki słownik polsko-rosyjski, rosyjsko-polski. Red. naukowy J. Wawrzyńczyk. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2004, ss Weinsberg Weinsberg A. Przyimki przestrzenne w języku polskim, niemieckim i rumuńskim. Wrocław 1973, cc Wójcik Wójcik T. Gramatyka języka rosyjskiego. Studium kontrastywne. POWN. Warszawa 1973, cc Wójcik Wójcik T. Zagadnienia teoretyczne polsko-rosyjskiej gramatyki kontrastywnej. WSP w Kielcach. Kielce 1977, cc Wójcik Wójcik T. Z zagadnień teorii przyimka. WSP. Kielce 1979, ss Żeberek Żeberek T. Synonimia i wieloznaczność przyimków we współczesnym języku rosyjskim na materiale powieści K. Simonowa Żywi i martwi. Prace Rusycystyczne. Kraków 1979, c

43 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA LUDMIŁA SZYPIELEWICZ Uniwersytet Warszawski Instytut Rusycystyki ИНТЕРНЕТ ПОЛИКУЛЬТУРНОЕ ПРОСТРАНСТВО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ЯЗЫКОВ И КУЛЬТУР С каждым годом все чаще и чаще встает вопрос о поликультурном обучении и воспитании студентов будущих специалистов в бизнесе, учительской, переводческой, управленческой и других специальностях. Глобализация охватила все сферы деятельности людей. В настоящее время исчезают моносообщества и возникают полиэтнические и поликультурные сообщества вследствие большой миграции разных народов. Этому способствует также экономический кризис, который заставляет людей менять место жительства, страну, входить в другую культуру, общаться на «чужом» для них языке, узнавать новые культуры, обычаи и традиции. Человек вращается в поликультурном мире, состоящем из многообразия языков, культур, традиций и обычаев. Ему надо научиться воспринимать «чужую» культуру, традиции, обычаи, ему надо научиться общаться на другом языке и в другой среде, учитывая не только этикетные нормы поведения в данной культуре, но и особенности взаимодействия разных культур, и их представителей в данной среде. С другой стороны «в условиях экономической, политической интеграции все большее значение придается сохранению национальной специфики, в том числе в воспитании и образовании, что призвано поддерживать многообразие больших и малых наций в условиях глобализации современного мира, быть средством развития этнических культур, включения их ценностей в общенациональную практику воспитания и обучения и тем самым решения насущных проблем педагогики и школьной политики. Эра глобализации обострила проблему установления баланса между национальными культурнообразовательными традициями и образованием универсального характера. Нарастает потребность в овладении основами межкультурного общения среди представителей самых разных социальных слоев и профессий» [Джуринский 2006: 6]. 43

44 В связи с этим встает вопрос об обучении студентов межкультурному общению, воспитанию у них толерантности по отношению к разным культурам и народностям, умениям распознавать особенности взаимодействия языков и культур не только в реальном социуме, но и в самом современном виртуальном поликультурном пространстве Интернете, который является отражением реального поликультурного мира и взаимодействия разнообразных языков и культур. Почему для лингвистов так важно в настоящее время изучение языков и культур в их взаимодействии? Почему в настоящее время многие ученые исследуют лингвистические и культурологические особенности сети Интернет? Потому что меняется парадигма лингвистики как науки в связи с тем, что во главе учебного процесса стоит ученик, представляющий собой, с точки зрения лингвистики, языковую личность со своими психическими особенностями, социальным существованием и культурной деятельностью. «Языковая личность в условиях общения рассматривается нами как коммуникативная личность обобщенный образ носителя культурно-языковых и коммуникативно-деятельностных ценностей, знаний, установок и поведенческих реакций» [Милованова 2005: 73]. В связи с этим обучение студента межкультурному общению осуществляется с точки зрения культурологической лингвистики, основанной на базе идей антропоцентричности, поскольку «с позиции антропоцентрической парадигмы человек познает мир через осознание себя, своей теоретической и предметной деятельности в нем, определяя иерархию ценностей, которая проявляется в речи человека, а центром внимания становится личность носителя языка языковая личность» [Милованова 2005: 69]. Так как студент одновременно является и языковой личностью, и носителем языка и культуры, и коммуникативной личностью, то все его ипостаси проявляются или в реальном мире, где он обитает, или в виртуальном мире сети Интернет, который в настоящее время представляет собой огромное информационное и коммуникативное пространство. Следовательно, одна из самых актуальных задач, стоящих перед преподавателем научить студентов межкультурному общению в поликультурной среде средствами родного и иностранных языков, воспитать у них восприятие и терпимость к разным культурам и языкам, толерантность к традициям и обычаям разных культур, умение общаться с представителями поликультурного мира, а также научить студентов презентации и распространению своей культуры и языка среди других культур. Для этого необходимо показать студентам особенности взаимодействия языков и культур, рассмотреть какие функции языка и культуры наиболее ярко представлены в поликультурном пространстве 44

45 Интернета, и как использовать средства Интернета для обучения межкультурному общению. Мы считаем, что единство языка и культуры является ядром коммуникации как в реальном, так и в виртуальном поликультурном пространстве Интернета, где «язык это хранилище знаний, средство фиксации в языковых единицах и текстах сведений обо всех достижениях человеческого опыта» [Лейчик 2003: 21]. Определение «культура» представляет собой сложный термин, поскольку существует более 200 дефиниций этого понятия, но ни одно из них не дает исчерпывающего определения. Одни ученые определяют культуру с социальной точки зрения, считая, что культуру необходимо рассматривать как явление, присущее группе людей, связанных общением [см. Верещагин, Костомаров 1990], другие ученые рассматривают культуру с позиций когнитивного подхода, связанного с ментальными процессами и познанием мира, ярким представителем этого подхода является В. Гудинаф. Некоторые ученые рассматривают культуру с позиций семиотического подхода как «систему знаков, репрезентирующую мир, которая затем может использоваться как средство общения» [Елизарова 2001: 18]. Поскольку субъектом при обучении иностранным языкам является языковая личность, мы рассматриваем культуру с точки зрения культурной антропологии, где культура «представляет собой сложнейший феномен, определяющий систему ценностных ориентаций как общества в целом, так и отдельной личности носителя определенной культуры. Каждая культура находит уникальное отражение в языке ее носителе. Усвоение только формы этого языка без учета культурного компонента его значения ведет к поведению, отражающему собственные культурные нормы обучающегося и входящему в конфликт с поведением носителей культуры изучаемого языка» [Елизарова 2001: 6]. Особенности культурного компонента языка и культуры и их единство обосновал известный ученый лингвист В.М. Лейчик, который выделил три группы функций различных объектов языка и культуры, наглядно демонстрируя их взаимопроникновение и взаимное пересечение путем сопоставления их функций. Для нашего исследования это утверждение имеет важное значение, потому что все функции входят в поликультурное пространство, показывая взаимодействие языков и культур. ПЕРВАЯ ГРУППА функций культуры и языка связана с передачей и обменом информации между людьми и сообществами и состоит из: 1. когнитивной функции культуры и языка, 2. информационной функции культуры и языка, 45

46 3. семиотической-знаковой функции культуры и языка, 4. коммуникативной функции культуры и языка. ВТОРАЯ ГРУППА функций связана с поведением людей в разных культурах и их оценкой с точки зрения поведения и действий согласно нормам и предписаниям и включает: 1. аксиологическую функцию культуры и языка, 2. регулятивную функцию культуры и языка, 3. экспрессивно-эмоциональную функцию культуры и языка. ТРЕТЬЯ ГРУППА функций представляет связь социального и индивидуального в культуре и языке. Сюда входят такие функции: 1. функция разграничения и интеграции социальных, национальных и иных общностей людей в культуре и языке, 2. функция перехода от социализации к индивидуализации и обратно [Лейчик 2003: 21]. Рассматривая единство языков и культур с позиций представленных функций их взаимодействия и взаимопроникновения, необходимо отметить, что все они особенно ярко проявляются в коммуникативно-информационном пространстве Интернета самом современном источнике информации и коммуникативном канале передачи и получения сообщений и общения. Кроме того, мы считаем, что в Интернете наиболее ярко представлены коммуникативная функция, когнитивная и информационная, которые сопряжены с целями обучения иностранным языкам, также обусловленные функциями, необходимыми для обучения студента межкультурному общению в поликультурном мире: языковой функцией, коммуникативной функцией, социокультурной функцией, развивающей функцией. Когнитивная функция языка сопоставима с развивающей функцией целей обучения, поскольку связана с развитием и формированием самостоятельного мышления и умением логически мыслить, сопоставлять факты и особенно ярко проявляется в текстах и дискурсах, а по мнению многих исследователей именно текстовый компонент занимает первое место в коммуникативном пространстве Интернета, где Интернет является «особой средой действия текста» [Горошко 2010: 1]. Интернет насыщен аутентичными текстами и дискурсами многочисленных носителей языков и культур. В то же время когнитивная функция культуры представлена как коллективными продуктами человечества в области научнотехнического прогресса, литературы и искусства, так и индивидуализи- 46

47 рованными продуктами авторов разножанровых текстов Интернета. Поэтому для обучения студентов межкультурному общению и формированию навыков самостоятельного мышления необходимо предоставлять сайты с технической информацией, которая будет содержать интересные задания, графику, видео, собственные сайты и т.п. Информационная функция культуры в Интернете представлена информацией о творениях культуры разных народов, презентацией их продуктов на протяжении длительного времени. Информационная функция культуры помогает лучше понять другие народы, их достижения в духовной и материальной деятельности. Информационная функция культуры тесно связана с информационной функцией языка, поскольку «язык это средство передачи опыта, зафиксированного в текстах, понимаемых очень широко, во времени и пространстве» [Лейчик 2003: 21]. Информационная функция языка представлена в Интернете многочисленными жанрами электронного текста, специфическим «языком Интернета» [Трофимова 2004], который проявляется в текстах электронной почты, телеконференциях, форумах, блогах, чатах, прессрелизах газет и журналов и т.п. Информационная функция языка и культуры сопряжена с языковой и социокультурной функциями целей обучения иностранному языку. Для формирования у студентов знаний о системе языка, а также о культуре, обычаях и традициях носителей изучаемых языков необходимо предлагать сайты и порталы средств массовой информации (электронные версии газет и журналов, каналы телевидения и радио), правительственные сайты, сайты, посвященные традициям, обычаям, истории страны изучаемого языка, писателям, их произведениям, сайты для путешественников и туристов. Коммуникативная функция культуры осуществляет «обмен достижениями культуры между отдельными человеческими общностями и индивидами. Именно наличие этой функции обеспечивает возможность межкультурных коммуникаций, того, что может быть названо диалогом культур» [Лейчик 2003: 22]. Коммуникативная функция языка проявляется в общении как внутри национальных сообществ, так и между этими сообществами. Язык это средство межнационального общения и как языковая единица связана с коммуникативным подходом, который проявляется в различных типах высказываний, сообщениях, словах и словосочетаниях. Обе эти функции связаны между собой и их коммуникативность ярко представлена в Интернете в электронных текстах, носящих характер электронных сообщений: электронной почте, чатах, блогах, форумах. Сайты и порталы Интернета, представляющие учебные блоги, словари, справочники, видеоконференции, скайпы, фейсбуки и т.п. способствуют формированию у студентов коммуникативной компетенции, 47

48 которая является основной целью обучения иностранному языку и сопряжена с коммуникативной функцией целей обучения. На примере рассмотренных функций языка и культуры, а также основных функций целей обучения видно, что для обучения межкультурному общению необходимо использовать особенности их взаимодействия в поликультурном пространстве Интернета. Исследования и анализ форумов, блогов, чатов разных носителей языков и культур позволяют находить как общие элементы культуры, которые способствуют пониманию сообщений их авторов, так и межкультурные различия и лингвистические особенности, которые затрудняют или препятствуют пониманию. Это связано с культурными особенностями презентации сайта, стилем письменной речи, этикетом, креолизованным текстом, эмоциональной насыщенностью сообщения и достоверностью. Интернет-пространство насыщено аутентичными текстами носителей языка разнообразными по жанрам, стилям, величине, объему, культурным и национальным особенностям, подаче информации. Интернет дает возможность познакомиться в режиме реального времени с жизнью людей разных стран и культур при помощи информационных сайтов носителей языков, которые отражают специфику национальной культуры и особенности межкультурной коммуникации. Анализируя русскоязычные сайты (форумы) и сравнивая их с англоязычными, наобходимо отметить особенность их культурного отличия, которое связано с прнинадлежностью к разным культурам. Россияне принадлежат к коллективистским культурам и поэтому их стиль общения в Интернете характеризуется прямолинейностью, категоричностью и эмоциональностью. Англичане принадлежат к индивидуалистским культурам и стиль их общения в Интернете характеризуется косвенностью, некатегоричностью и эмотивностью (по исследованиям Т.В. Лариной). Для англичан в форуме главное информация, которую они оценивают, а для россиян человек, о котором они могут негативно отзываться, и которого могут критиковать, например, за неточность информации. Англичанин оценивает именно сообщение, а россиянин человека, написавшего информацию. Следовательно, письменные жанры Интернета образуют специфическое межкультурное пространство, в котором информация, поданная языками и культурами также будет отражать характерные черты представителей этих культур. Следовательно, Интернет как поликультурное коммуникативноинформационное пространство является идеальным полем для формирования межкультурной коммуникации студентов, под которой вслед за Э. Холлом мы понимаем взаимное общение носителей разных культур с их уникальной системой ценностей, приоритетов, моделей поведения. 48

49 Интернет дает большие возможности контактов и знаний межкультурной коммуникации, возможность работать в интернациональных группах в чатах, форумах, гостевых книгах, писать электронные письма на разных языках с учетом особенностей этикета данного языка и культуры, соблюдая принятый в Интернете сетикет. Интернет дает возможность включаться индивидуально в разные телепроекты и вэб-проекты и работать самостоятельно или в группе. Интернет дает студентам возможность свободного поиска информации и свободу действий по выбору и обработке информации, тем более, что в Интернете студенты могут найти информацию по любому предмету. Задача преподавателя помочь студентам в оценке качества информации, в ее избирательности, в анализировании сообщений и в переработке информации для учебных целей. Для обучения студентов межкультурному общению и толерантному отношению к разным культурам и языкам необходимо использовать средства Интернета, показывая студентам как можно реализовать общие функции культуры и языка. Это могут быть: 1. совместные международные веб-проекты в Интернете, 2. межличностное общение через электронную почту, блог, форумы, 3. создание собственной страницы в Интернете, 4. ведение блога, 5. создание своего Портфолио. Работа студентов в Интернете научит их умениям работы в интернациональной группе, умениям принимать самостоятельные решения, толерантности к другим культурам и языкам, познанию лексики и особенностям этикета, традиций и обычаев разных стран. А самое главное студенты овладеют межкультурной компетенцией, под которой мы понимаем такую «способность, которая позволяет языковой личности выйти за пределы собственной культуры и приобрести качества медиатора культур, не утрачивая собственной культурной идентичности» [Елизарова 2001: 7]. Для преподавателей иностранных языков обучение межкультурному общению в поликультурном пространстве Интернета дает возможность: 1. пересмотреть содержание и методы обучения с акцентом на воспитание поликультурности, 2. использовать особенности Интернета как подвижной культурной информационной среды, 3. создать взаимные проекты по культуре и культурным особенностям разных групп, изучающих иностранные языки, 49

50 4. ввести новые методы и технологии обучения, способствующие развитию и познанию как родного языка и культуры, так и иностранного, 5. создавать совместные телекоммуникационные проекты на базе сайтов из Интернета, 6. учитывать индивидуальные и коллективистские культуры при работе в Интернете. Литература Джуринский А.Н., 2006, Поликультурное воспитание в России и за рубежом: сравнительный анализ, Монография.-М., Прометей, с. 6. Милованова Л.А., Языковая личность: факторы становления и развития, [в:] «Вестник МГУ», Сер.19, Лингвистика и межкультурная коммуникация, 4, 2005, с Лейчик В.М., Отношения между культурой и языком: общие функции, [в:] «Вестник МГУ», Сер.19, Лингвистика и межкультурная коммуникация, 2, 2003, с Елизарова Г.В., Культура и обучение иностранным языкам. -СПб.: Изд-во «СОЮЗ», 2001, с Горошко Е.И., Лингвистика Интернета:формирование дисциплинарной парадигмы. Текстология. RU, доступ: Ларина Т. В. Категория вежливости в английской и русской коммуникативной культурах, Москва, Гейхман Л.К., Интерактивное обучение общению как модель межкультурной коммуникации, [в:] «Вестник МГУ», Сер.19, Лингвистика и межкультурная коммуникация, Титова С.В., Информационно-коммуникационные технологии в гуманитарном образовании: теория и практика, Москва Горошко Е.И. Теоретический анализ Интернет-жанров: к описанию проблемной области [в:] Жанры речи: Сборник научных статей, Вып.5, Жанр и культура, Издательский центр «Наука», Саратов Грушевицкая Т.Г., Попков.В.Д., Садохин А.П. Основы межкультурной коммуникации, ЮНИТИ-ДАНА, Москва Бовтенко М.А., Компьютерная лингводидактика, Флинта: Наука, Москва Grzenia J., Komunikacja językowa w Internecie, PWN, Warszawa, Bobrowicz W., Internet Kultura Edukacja, Oficyna Wydawnicza VERBA, Lublin,

51 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA SILVIA BONACCHI Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej PRAGMATISCHE UND SOZIOKULTURELLE FUNKTIONEN DER SPRACHLICHEN HÖFLICHKEIT Mit dem Ausdruck sprachliche Höflichkeit wird ein vielschichtiges Phänomen designiert, das nicht nur taktvolle Umgangsformen im sozialen Miteinander oder verfeinerte gesellschaftliche Manieren, also eine Art Etikette im Sinne des Freiherrn Knigge [Knigge, 1977] bezeichnet, sondern kommunikatives Handeln [Schmelz, 1994: 50ff.], dem ein Komplex von sprachlichen bzw. kulturellen Eigenschaften zugrunde liegt, die den Menschen als Kultursubjekte bzw. als sprach- und kulturerzeugende Wesen inhärieren [F. Grucza, 1999: 12f]. Die attributive Qualifizierung sprachlich wird hier im erweiterten Sinne verstanden und bezieht sich nicht nur auf die verbalen Mittel, sondern auf die Gesamtheit der den kommunikativen Akt als multimodale Handlung ausmachenden (parasprachlichen und extrasprachlichen sowie proxemischen und chronemischen) Elemente. Die erste Frage, die sich spontan erhebt, ist: Warum sollen wir höflich sein? In anderen Worten: Warum ist es für Experten der Kommunikation wichtig, jene Kompetenz in erster Linie Sprach- und Kulturkompetenz, erst dann Gesprächskompetenz [Bendel, 2004: 67ff., Marcjanik, 2007: 20f.] zu entwickeln, die es ihnen ermöglicht, jene indirekte, abgetönte Formen der Abmilderung einer sprachlichen Äußerung privat und im Beruf adäquat und erfolgreich einzusetzen und so kommunikativ schwierige Sprechhandlungen erfolgreich durchzuführen, wie etwa Aufforderungen oder Befehle zu formulieren, Wünsche zu äußern, auf etwas bestehen und dringen, etwas zu verweigern, auf unbequeme Themen einzugehen? In einer erfolgreichen kommunikativen Interaktion ist es nicht nur wichtig, was gesagt wird, sondern wie es gesagt und was dabei ausgedrückt wird, und vor allem jene kommunikative Kooperation [Marcjanik 2007: 19] zu erreichen, die die Voraussetzung für jeden 51

52 erfolgreichen kommunikativen Austausch ist. Das Phänomen der sprachlichen Höflichkeit zeigt, dass sprachliche Kommunikation nicht nur der Informationsvermittlung dient, sondern pragmatische Funktionen erfüllt. Menschliche Kommunikation hat immer neben einem Inhaltsaspekt einen Beziehungsaspekt, 1 d.h. sie regelt und stabilisiert die zwischenmenschlichen Beziehungen [Radden 2005: 193], indem sie immer die Art der Beziehung zwischen zwei Kommunikationspartnern (metakommunikative Ebene) zum Ausdruck bringt. In der pragmatischen Forschung wird sprachliche Höflichkeit zwar als Mittel zur Milderung der Direktheit und Minderung des jeder menschlichen Interaktion innewohnenden Konfliktpotenzials betrachtet [Brown/Levinson, 1987: 57], als die Gesamtheit der Mittel, die die captatio benevolentiae des Gesprächspartners ermöglichen, allerdings wird deren soziokulturelle Funktion kaum hervorgehoben. Die hier vertretene These ist, dass höfliche Kommunikationsakte über die in der Forschung schon eingehend untersuchte Funktion der Stabilisierung der zwischenmenschlichen Kommunikation und der Milderung deren Konfliktpotenzials 2 hinaus parallel zwei weitere grundlegende kulturelle Funktionen erfüllen: a) eine identitätsstiftende Funktion und b) eine pragmatische soziale Funktion. Höflichkeitsformen wurden und werden in verschiedenen Kulturen zu Ritualen kodiert [Goffmann 1967: 34f., Beetz, 1995, 14ff.], in denen Werte (wie etwa Respekt vor der Autorität, Reziprozität der Beziehung, Achtung des Anderen [Haase, 1998, 5ff]), versprachlicht und mimisch/gestisch performativ realisiert werden. Heutzutage haben Höflichkeitsrituale in einigen Kulturen an Bedeutung verloren; sie werden als bloße konventionelle Floskeln ader als Ausdruck leerer Förmlichkeit empfunden [Heinrich 1986: 23ff.]. Nichtsdestotrotz widerspiegelt noch heute die so genannte sprachliche Höflichkeit das Wertesystem eines Menschen, seine Auffassung der sozialen Struktur und der menschlichen Relationen, schließlich sein Verständnis seiner Rolle und seines Platzes in der Gesellschaft. Sie ist ein Mittel der sozialen Selbstdarstellung und der Eigenpositionierung in einer Kommunikationsgemeinschaft [Linke 1996: 71]. Sprachliche Höflichkeit trägt darüber hinaus wesentlich dazu bei, Identität zu stiften: Durch höfliche Umgangsformen wird das Selbstbild eines Individuums auf sozialer Ebene bestätigt und sein Zugehörigkeitsgefühl zur Gruppe verstärkt. 1 Vgl. Watzlawick 1996: 56: "Jede Kommunikation hat einen Inhalts- und einen Beziehungsaspekt, derart, dass letzterer den ersteren bestimmt und daher eine Metakommunikation ist." 2 Vgl. Goffman 1967, Brown/Lewinson 1987, Wierzbicka 1985, Kimmich/Matzat 2008, Felderer/Macho

53 Auf der Grundlage dieser Annahmen lässt sich behaupten, dass die Untersuchung von sprachlicher Höflichkeit den Rückschluss auf die jeweiligen kulturellen Konstituenten (Formanten und Determinanten) ermöglicht. Die theoretische Grundlage dieser Ausführungen ist die anthropozentrische Theorie der Sprachen und Kulturen, die neulich zahlreiche empirische Anwendungsfelder erschlossen hat [Grucza S. 2008, Bonacchi S. 2009, Olpinska M. 2009]. Die anthropozentrische Theorie geht davon aus, dass der Mensch nicht eine Sprache bzw. eine Kultur besitzt, wie er etwa ein Buch besitzt, sondern er ist ein Sprach- bzw. Kultursubjekt, da er über bestimmte Eigenschaften verfügt, die ihm ermöglichen, sprachliche Äußerungen hervorzubringen und kulturell zu handeln. Sprache bzw. Kultur ist nicht etwas, was übergeben werden kann, sondern sie wird vom Menschen anhand einer bestimmten Sprach- und Kulturkompetenz. Das Wissen (Wissen und Können) erzeugt, das die sprachlichen und kulturellen Eigenschaften fundiert, ist das kulturelle Wissen [F. Grucza 2006: 17f.], das im Laufe von Sozialisierungsprozessen und durch Erkenntnisakte erworben wird. Nun sind höfliche Umgangsformen, wie sie sich im höflichen Verhalten äußern, d.h. in Benehmen und im Allgemeinen in kommunikativen Akten, Realisierungen dieses kulturellen Wissens (Sprachwissen und Weltwissen) und des einschlägigen Könnens, d.h. einer bestimmten Sprach- und Kulturkompetenz, die der Mensch allmählich entwickelt. In der Fachkommunikation ist es besonders wichtig, dass diese kommunikative Kooperation zwischen Gesprächspartnern zustande kommt. Die Strategien, um dieses Ziel zu erreichen, können sehr unterschiedlich sein und sollen jeweils neu definiert werden auf der Grundlage von zahlreichen Faktoren, wie etwa vom jeweiligen situativen Kontext, von der Art der hierarchischen Beziehungen, vom Grad der Vertrautheit der Interaktanten, von den sachlichen Differenzen in den Positionen. Nur der gesprächskompetente Interaktant ist imstande, die richtige strategische Entscheidung zu treffen. Daher soll in erster Linie diese Gesprächskompetenz durch eine verstärkte metalinguistische und metakulturelle Reflexion bei den Kommunikationsexperten entwickelt werden. Höflichkeit als Mittel der Minderung des Konfliktpotentials, die jeder menschlichen Interaktion innewohnt. Jeder menschlichen Interaktion wohnt ein Konfliktpotential inne, denn sie kann potentiell das Gesicht der Gesprächspartner gefährden. Erving Goffman hat 1967 den Begriff des Gesichtes (face) als wichtige Komponente des individuellen Bewusstseins eingeführt [Goffmann, 1967]. Das Gesicht ist das Bild, das eine Person von sich selbst beansprucht hinsichtlich ihres Verhaltens, wie es von anderen Personen in einem gegebenen sozialen Rahmen wahrgenommen wird. Es resultiert also aus der Dynamik zwischen 53

54 Selbstbild, Wunschbild und Fremdbild, d.h. es lässt sich als das sozial vermittelte Selbstbild auffassen. Dweck betont die Wichtigkeit eines dynamischen Selbstbildes, um mit Enttäuschungen und Niederlagen zurechtzukommen [Dweck 2009: 15ff.]. In der Regel ist aber das Selbstbild der Menschen eher fest, d.h. jede Person verfügt über ein eher festes System von Werten und Überzeugungen, welches das Hauptkon-stituens des Ich und die Grundlage seines Fortbewahrens darstellen und den Kern der individuellen und sozialen Identität liefert. Diese Welt der Annahmen und Einstellungen einer Person ist in bestimmten kommunikativen Situationen, die potentiell gesichtsbedrohend (face-threatening act) sind etwa durch Dissens, Themenwechsel, fehlende Anerkennung, Konflikte u.ä besonders gefährdet. Höflichkeit ist eine ausgleichende Schutzmaßnahme, die der destruktiven Wirkung von gesichtsbedrohenden Akten entgegenwirkt. Dies findet Ausdruck in Alltagswendungen wie: das Gesicht wahren und das Gesicht verlieren. Die weiteren Studien zur Höflichkeit [Brown/Levinson 1987] betrachteten sprachliche Höflichkeit als die Gesamtheit der rationalen Handlungen, die Menschen unternehmen, um das eigene Gesicht und das Gesicht des Hörers zu bewahren, zu schützen und aufzuwerten. Als kritische Sprechakte, d.h. die kommunikativen Situationen, die potentiell besonders gesichtsbedrohend sein können, gelten: aufdringliche Bitten, Aufforderungen, Befehle, Dissens, Verweigerungen. Eine weitere Gruppe von kritischen Sprechakten, die eine Abtönung erfordern, sind jene Akte, wo ein Interaktant in einen schon verlaufenden Handlungsablauf einspringt oder seinen Willen bekundet, Kontakt anzuknüpfen. Da spielen Anredeformen (Positionierung der Sprechenden und Bekundung der selbstbeanspruchten Rolle), Grußverhalten und Dankverhalten eine sehr wichtige Rolle. Sprachliche Höflichkeit ist also die Gesamtheit der kommunikativen Strategien, die ermöglichen, diese kritischen Sprechakte zu entschärfen. Sie bedient sich verschiedener Strategien und greift auf die verschiedensten Mittel der Abtönung, der Indirektheit, der Abmilderung, der Bestätigung des Anderen zurück. Sprachliche Höflichkeit bedient sich oft sprachlicher Implikaturen [Grice 1979d: 244ff.]: der kritische Sprechakt wird nicht direkt formuliert, sondern wird durch eine Implikatur rekonstruiert bzw. impliziert. Das Gesicht einer Person wird durch zwei Arten von Wunschvorstellungen charakterisiert: - den Wunsch nach Anerkennung, d.h. den Wunsch, von anderen anerkannt und geschätzt zu werden. Goffmann spricht diesbezüglich vom positivem Gesicht, das Solidarität, Sympathie und Involviertheit vom Gesprächspartner verlangt. - den Wunsch nach unbehinderter Handlungsfreiheit, d.h. den Wunsch, in seinen Handlungen nicht behindert zu werden. Goffmann spricht 54

55 diesbezüglich vom negativem Gesicht, das Distanz, Respekt und Unanhängigkeit vom Gesprächspartner verlangt. Diesen zwei grundlegenden Wunschvorstellungen entsprechen positive und negative Höflichkeitsstrategien. Jedem Sprechen steht die Entscheidung zu, welche Strategie er in einem bestimmten situationsbedingten und kontextuellen Rahmen benutzt, allerdings sind die Strategien auch in entscheidendem Maße kulturell bedingt. Positive Höflichkeit Positive Höflichkeitsstrategien realisieren sich durch Sprechhandlungen, die das Gefühl der Übereinstimmung, der Gemeinsamkeit, der Solidarität, des gegenseitigen Vertrauens zwischen den Gesprächspartnern verstärken sowie Bereitschaft zur Kooperation [Schmelz 1994: 159ff.] bekunden. Dies wird durch die folgenden Realisierungsmittel erzielt: a) Aufmerksamkeit für den Gesprächspartner wird bekundet durch die Benutzung von sympathisierenden und affektiven Expressiva [Marten-Cleef 1991: 123ff.], d.h. Komplimente, Gratulieren, danken, wünschen, willkommen heißen, Gunsterweis, Scherzen, optimistische Einstellung Dt. Du siehst aber toll heute aus! Pl. Ale ślicznie wyglądasz! oder emphatische Anerkennung (Übertreibungen) des Anderen und seiner Leistungen: Dt: Das finde ich echt toll von Dir! Pl.: Wspaniale! b) Rückgriff auf gemeinsamkeitsimplizierende Strategien, die die Kooperation zwischen Gesprächspartnern betonen. Dies wird sprachlich realisiert durch die Verstärkung der Merkmale der Gruppenzugehörigkeit z.b. durch inklusive Pluralformen, Benutzung von Jargon, Dialekt oder Slang, Wiederholungen und Aufnahme von Argumenten des Gesprächspartners. So fragt etwa der höfliche Hochschullehrer die Studenten: Dt. Wann wollen wir die Prüfung schreiben? Pl.: Kiedy chcemy pisać egzamin? Der Tanzlehrer lobt seine erwachsenen Kursteilnehmerinnen: Dt.: Super, Mädel! Pl: Świetnie, dziewczyny! 55

56 Bestätigungsfragen (tag-questions) betonen die Teilname des Gesprächspartners an der kommunikativen Handlung: Dt. Wir wollen aber jetzt gehen, nicht wahr? Pl. Idziemy, co? Das gleiche erfolgt mit Zustimmungen (verbal und gestisch geäußert, wie etwa durch Nicken des Kopfes, Ausdruck der Augen u.ä,), Wiederholung des schon vom Gesprächspartner Artikulierten, Äußerungen der Einfühlung (wie etwa: ich verstehe dich, du hast Recht, Kopfnicken). Auf der Ebene der non-verbalen Mittel wird Nähe proxemisch (durch körperliche Berührung, Minderung der Distanz zwischen den Interaktanten), und chronemisch (durch Vermeidung von Pausen im Sprechen) ausgedrückt. c) Eine Folge der gemeinschaftstiftenden Strategie ist die Milderung von Dissens durch Rückgriff auf nicht gefährliche Themen, wie z.b. das Wetter (phatische Kommunikation nach Malinowski 1923), small talk, sowie die Abtönung des disagreement durch Heckenwörter: Dt. Na ja, das kann man wohl auch so sehen Pl. Chyba można też to widzieć inaczej Negative Höflichkeit Negative Höflichkeit dient der Wahrung des Gesichtes einer Person, das durch direkte Sprechakte bedroht wird. Durch abmildernde und abschwächende Äußerungen versucht der höfliche Sprecher, die Gesichtsbedrohung, so sie unvermeidlich ist, zu minimieren (Funktion der Abtönung und Abmilderung von Aufforderungen). Der Wunsch oder die Aufforderung wird nicht direkt formuliert, sondern durch Implikaturen impliziert bzw. rekonstruiert. Die verwendeten sprachlichen Realisierungsmittel sind: A) konventionelle Indirektheit Eine Bitte wird indirekt formuliert. Statt etwas direkt aufzufordern fragt man, ob der Gesprächspartner imstande ist, die Handlung zu vollziehen. Dt: Könntest du mir bitte das Salz reichen? Statt: Reich mir bitte das Salz! Pl: Czy mogłabyś mi podać sól? statt: Podaj mi sól! Mit dem Modalverb können erkundigt sich der Sprecher nach der Fähigkeit-Möglichkeit des Adressaten, Salz zu reichen. Die Aufforderung 56

57 wird als Frage formuliert (statt mit dem Imperativ). Die Verneinung- Ablehnung bezieht sich dann auf den Adressaten, und nicht auf den Sprecher (der Adressat ist nicht imstande, das Salz zu reichen). B) distanzierte Unaufdringlichkeit. Das Dringen wird etwa durch Heckenwörter oder Formen der Entschuldigung abgeschwächt. Dt.: Vielleicht kannst du das doch machen! Pl: A może jednak jesteś w stanie mi pomóc! Dt. Ich bitte um Entschuldigung, aber ich bin nicht ganz damit einverstanden Pl.: Proszę mi wybaczyć ale nie zupełnie tutaj się zgadzam. Der Sprecher enthält sich irgendwelcher Annahmen bezüglich des Hörers. Dies erfolgt durch Abschwächungen, die durch Heckenausdrücke (hedges) realisiert werden. Im Deutschen dienen dazu Abtönungspartikel: wohl, ja, gleichsam, doch und Verben (glauben, nicht wissen, meinen), die Benutzung des Konjunktiv zur Bildung von Konditionalsätzen. Mit diesen Heckenausdrücken schwächt der Sprecher die Absolutheit einer Kategorie oder einer Aussage ab für den Fall, dass der Hörer diese Bitte/Aufforderung ablehnt. C) Impersonalisierung Die Personalpronomen Ich und Du werden durch unpersönliche Verbformen (man sieht, es scheint ) ersetzt, Passivsätze werden Aktivsätzen vorgezogen, statt einer Imperativform oder einer direkten Aufforderung werden unpersönliche Formen benutzt ( es wurde verlangt statt ich verlange / pl. trzeba, trzeba było ). Statt eines Befehles kann die Frage nach der Bereitschaft gestellt werden, etwas zu machen ( möchten Sie vielleicht statt einer Imperativform / czy zechciałby Pan statt: Chciałbym, żeby Pan ). Eine ähnliche Funktion erfüllen Nominalisierungen ( Es ist mir eine Freude statt: Ich freue mich / to dla mnie duża przyjemność statt: cieszę się, że ), Zeitverlegung ( Ich fragte mich, ob / zastanawiam się, czy ) Soziokulturelle und identitässtiftende Funktionen Über diese pragmatische Funktion hinaus erfüllt sprachliche Höflichkeit sehr wichtige soziokulturelle Funktionen. Die Sozialbeziehungen und die Rollen sind keine statischen Größen, sondern sie können institutionell oder durch soziale Kontexte jeweils vorgegeben werden. Die Wahl einer Höflichkeitsstrategie gibt Aufschluss über die soziale Distanz und Machtrelationen (symmetrische oder komplementäre Kommunikationsabläufe 57

58 nach Watzlawick, 1996: 70, insbesondere: untergeordnete/übergeordnete Beziehungen), über den Sprecherstatus [Schmelz 1994: 126ff.], über die bestehenden sozialen Relationen (wie etwa Mann/Frau, Ältere/Jüngere), über die Bedeutung des Sprechaktes für den Sprecher (öffentlich/privat, formell/informell bzw. konventionalisiert/spontan). Sie verrät auch die beanspruchte Positionierung im Rollenspiel (Unterlegenheit/Überlegenheit, Distanz/Vertrautheit, Achtung/Missachtung). So etwa kann ein Sprecher durch Betonung des konventionellen Charakters der Sprechhandlung den Wunsch zur Distanz zum Gesprächspartner signalisieren, oder durch Verzicht auf konventionalisierte Umgangsformen den Wunsch zur Nähe. Des gleichen kann das Ausbleiben von Grußverhalten oder Dankverhalten einer Aberkennung des Status des Gesprächspartners gleichen. Durch den Einsatz von höflichen Formen wird Gruppenidentität und Zugehörigkeitsgefühl bekräftigt, insbesondere was die Grundeinstellungen Akzeptanz/Ausschluss in Bezug auf die Grundeinstellungen eigen/fremd, Erwartungen erfüllend/erwartungen nicht erfüllend, konform/nicht konform betrifft. Höflichkeit als Mittel zur Eigenpositionierung und zur Durchsetzung der eigenen kommunikativen Ziele ist pankulturell, jedoch unterscheiden sich verschiedene polykulturelle Ausprägungen in der Gewichtung der soziokulturellen Faktoren, die das Höflichkeitsverhalten bestimmen. In der Regel spricht man von Deferenzkulturen, Individualitätskulturen, Stolzkulturen, Ehrehrbietungskulturen, Distanzkulturen in Bezug auf nationale Polykulturen. In der Tat ist es eher so, dass im Rahmen einer nationalen Polykultur mehrere Kommunikationsgemeinschaften vorfindet, die die für jene Typologie charakterisierenden Eigenschaften teilen. So etwa ist für die Kommunikation in akademischen Kreisen ein kommunikativer Stil der Distanz typisch, in dem negative Höflichkeitsstrategien eine große Rolle spielen, im Geschäft eher eine positive Höflichkeitsstrategie, die die Individualität hervorhebt. In den so genannten Deferenz- bzw. Ehrerbietungskulturen, wie sie in der Regel etwa für Asien als typisch angesehen werden, ist jede Person fest in die Gesellschaft eingebunden und durch ihre Stellung in der Gruppe und in der Gemeinschaft definiert. Bei den Deferenzkulturen wird gleich bei der Phase der attuning die Machtrelation zwischen den Interaktanten festgelegt, wobei einer der Beteiligten den anderen als den Mächtigeren akzeptiert. Höfliches Verhalten charakterisiert sich durch Gesten der Unterwerfung des Schwächeren, etwa durch die Ehrbietung des Angesprochenen und die eigene Herabsetzung. In einer Deferenzkultur folgt oft einer Einladung/einem Angebot eine mehrmalige rituelle Ablehnung, die eigentlich Respekt vor dem Einladenden/Anbietenden impliziert. Der Einladende darf mit weiterem Insistieren das Angebot 58

59 wiederholen, der Eingeladene muss mehrfach bedrängt werden, um die Gunst einer so hohen Person annehmen zu können. In den so genannten Distanzkulturen, wie etwa in England, charakterisiert sich höfliches Verhalten durch Indirektheit, Etikette, Förmlichkeit, Vermeidung persönlicher Involviertheit, Vermeidung von Zeigen von Emotionen. Die Beachtung der eigenen Territorialität und der des Gesprächspartner drückt sich auch auf der Ebene der Proxemik und der Chronemik aus. In den westlichen, vor allem protestantisch geprägten Kulturen (Deutschland, Schweiz, skandinavische Länder) spielt die Individualität eine große Rolle. Höflichkeitsverhalten realisiert sich durch Betonung der Eigenständigkeit, Unabhängigkeit und Privatsphäre der an der Kommunikation Beteiligten. So können Angebote, Einladungen, Versprechen potentiell gesichtsbedrohend für den Hörer sein, weil sie ihn zur Annahme und Dank bzw. Ablehnung und Rechtfertigung verpflichten und ihn damit in seiner individuellen Freiheit beschränken. Aufdrängen gilt als unhöflich und gesichtsbedrohend, weil der Aufgedrängte sein Selbstbestimmungsvermögen dadurch beeinträchtigt sieht. Eine Danksagung impliziert die Anerkennung empfangenen Wohlwollens und die Bereitschaft, es zu erwidern. Damit ist die Unterordnung des Dankenden verbunden. Das Wort danke! ist eine Interjektion, welche in der Form unveränderlich ist und syntaktisch unverbunden als satzwertige (holophrastische) Äußerung gebraucht wird. Sie hat eine ausgeprägte expressive und appellative Funktion. In den Kulturen, wo Stolz eine wichtige Rolle spielt, schreckt man vor Geschenken zurück, da man Angst hat, sie nicht erwidern zu können. Als Beispiele für die erklärten Funktionen seien hierunter zwei aufgenommene Gespräche angeführt: Beispiel 1. Das erste Gespräch spielte sich zwischen einer deutschen Studentin (Karin) und einer in Deutschland studierenden polnischen jungen Frau (Ania) ab. Die zwei Interaktanten wurden dann gebeten, die Intention ihrer Aussagen zu formulieren, die in der Transkription kursiv vermerkt wurden. Karin: Ania, kommst du am Samstag bei mir vorbei? Ich koche etwas Karin: Vielleicht hat sie Lust darauf Ania: Ich danke Dir, Karin, sehr nett, ich würde gern kommen, um wie viel Uhr? Am Wochenende fliege ich nach Polen, weißt du, ich sehe meine Eltern seit einer Ewigkeit nicht. Ich freue mich so sehr! Ich habe leider einen riesigen Koffer, ich habe ein paar Geschenke gekauft Ania: Hoffentlich bietet sie mir an, dass sie mich zum Flughafen fährt.. Karin: Quatsch! Was soll es? Wenn es nicht passt, dann passt es nicht Na ja, wir können uns nach ihrer Rückkehr sehen. 59

60 Karin: Wie lange bleibst du dort? Karin: Der riesige Koffer Vielleicht braucht sie jemanden, der sie hinbringt. Wenn sie so was braucht, wird sie fragen. Poln. Nur drei Tage Ania: Kann sie die Einladung nicht um eine Woche verlegen? Karin: Viel Spaß dann! Karin: Hätte Sie Hilfe gebraucht, hätte sie sicher gefragt. Ania: Danke dir! Ania: Sie hat nicht mal gefragt, ob ich Hilfe brauche. Die Bitte wird nicht direkt formuliert, sondern wird durch eine Implikatur impliziert und soll vom gesprächskompetenten Interaktanten rekonstruiert werden. Die direkte Bitte ist für die Polin eine unerwünschte Aufdringlichkeit, für die Deutsche dagegen ist es wichtig, die Gesprächspartnerin nicht als ein unmündiges Kind zu behandeln. Die Ablehnung der Einladung ist für die Deutsche kein Problem, die Polen versucht dagegen, sich zu rechtfertigen. B. Beispiel 2. Es ist ein Gespräch zwischen einer Hochschullehrerin (Frau Professor B.) und einem Studenten (Piotr Kowalski), der die Prüfung nicht bestanden hat. Piotr Kowalski: Guten Tag, Frau Professor! Darf ich rein? (Anrede: formelle hierarchische Beziehung, Bitte um Zugang) Professor B.: Guten Tag, Herr Kowalski! Bitte, sicher, kommen Sie rein. (Anrede, Bestätigung der hierarchischen Beziehung, erteilte Erlaubnis) Piotr Kowalski: Ich habe leider die Prüfung nicht bestanden. Ich frage mich, ob es eine Wiederholungsmöglichkeit vor der Nachprüfung gäbe (Abtönungspartikel leider - drückt Bedauern aus, indirekte Frage - ich frage mich, ob -, unpersönliche konditionelle Form gäbe es ) Professor B.: Ich war eigentlich vom Ergebnis ihrer Prüfung sehr überrascht. Sie waren doch immer sehr aktiv bei den Diskussionen, ich habe Ihren Beitrag sehr geschätzt. (Abtönungspartikel eigentlich und doch drücken Überraschung über die schwache Leistung aus, Ausdruck der Anerkennung) Piotr Kowalski: Ich weiß nicht genau, was mit mir passiert ist, irgendwie konnte ich mich nicht auf die Fragen konzentrieren Ich 60

61 möchte die Prüfung wiederholen. Können Sie mir eine Möglichkeit geben? Ich weiß, Sie sind nicht dazu verpflichtet, aber ich wäre Ihnen sehr verbunden. (durch irgendwie bringt der Student zum Ausdruck, dass er die Überraschung der Dozentin über seine schwache Leistung teilt - gemeinsamkeitsimplizierende kommunikative Strategie -, Wiederholung der Bitte, Betonung der Machtrelation, Appell auf die Entscheidungskraft der Dozentin) Professor B.: Na gut, es war wohl ein unglücklicher Tag für Sie Warum wollen Sie aber nicht die Nachprüfung schreiben? (schwacher Widerstand gegen das Insistieren des Studenten) Piotr Kowalski: Frau Professor, mir wäre es sehr wichtig, gleich die Prüfung zu wiederholen und nicht als Nachprüfung. Ich habe wirklich viel gelernt, das Fach interessiert mich sehr. (Durch die Anrede Betonung der Machtposition der Dozentin, Insistieren, Wiederholung, Ausdruck der Anerkennung) Professor B.: Ehrlich gesagt, ich verstehe nicht ganz, wo das Problem ist. Aber in Ordnung, Wann wollen wir die Prüfung wiederholen? Passt es am Freitag, um Uhr im Saal 8? (inklusive Äußerung, endliche Zustimmung) Piotr Kowalski: Selbstverständlich! Ich danke Ihnen sehr! Bis Freitag! Auf Wiedersehen! (Ausdruck der Dankbarkeit) Professor B.: Bitte sehr! Bis Freitag! In diesem Dialog kommt die hohe Gesprächskompetenz des Studenten klar zum Ausdruck, der seine Position als Untergestellter geschickt benutzt hat, um die Dozentin zu überzeugen, seine Bitte entgegenzunehmen. Es lässt sich resümierend schließen, dass höfliche d.h. schonende, freundliche, angenehme, den Gesprächspartner berücksichtigende Kommunikationshandlungen einen wichtigen Bestandteil der Ausbildung von Experten der Sprach- und Kulturvermittlung darstellen, weil sie ermöglichen, dass jene kommunikative Kooperation zustande kommt, die die conditio sine qua non für einen positiven, ja erfolgreichen kommunikativen Verlauf darstellt. Zugleich soll es betont werden, dass diese Ausbildung nicht in der Vermittlung von Regeln zum guten Benehmen besteht, oder in einer Auflistung von Muss/Soll-(sprachlichen)- Handlungen in einer bestimmten Kultur, sondern die glottodidaktische 61

62 Ausbildung sollte darauf zielen, Gesprächskompetenz zu entwickeln, also spezifische Sprach- und Kulturkompetenz, die eine korrekte Eigenpositionierung in der jeweiligen polykulturellen Ausprägung, in der man sprachlich handelt, ermöglicht. Literatur Augst G., 1977, Zur Syntax der Höflichkeit (Du-Ihr-Sie), in: «Sprachnorm und Sprachwandel», Augst, G. (ed.), Wiesbaden, Bausinger H., 1979, Sie oder Du? Zum Wandel der pronominalen Anrede im Deutschen, [in:] «Sprache und Sprechen. Festschrift für Eberhard Zwirner zum 80. Geburtstag», Tübingen. Beetz M., 1995, Frühmoderne Höflichkeit. Komplementierkunst und Gesellschaftsrituale im deutschen Sprachraum, Stuttgart. Bendel S., 2004, Gesprächskompentenz vermitteln Angewandte Forschung? [in:] «Analyse und Vermittlung von Gesprächskompetenz, Becker-Mrotzek, M./Brünner, G. (eds.), Bern u.a. Bonacchi S., 2009, Zur Vieldeutigekit des Ausdrucks Kultur und zur anthropozentrischen Kulturtheorie, [in:] «Kwartalnik Neofilologiczny», 1/2009, s Besch W., 1998, Duzen, Siezen, Titulieren. Zur Anrede im Deutschen heute und gestern, Göttingen. Brown P., Lewinson, S.C., 1987, Politeness. Some Universals in Language Usage, Cambridge. Czarnecki Th., 2008, Polskie dziękuję i niemieckie danke jako wyrazy interkulturowego kontaktu językowego, [in:] «Języki specjalistyczne», t.8, Warszawa, Dweck C., 2009, Selbstbild. Wie unser Denken Erfolge oder Niederlagen bewirkt, München u.a. Felderer B., Macho Th. (Hrsg.), 2002, Höflichkeit. Aktualität und Genese von Umgangsformen, München. Goffman E., 1967, Interaction Rituals, New York, Pantheon Books. Grice H. P., 1979a, Intendieren, Meinen, Bedeuten, [in:] «Handlung, Kommunikation, Bedeutung», Meggle, G. (ed.), Franfurt a.m., Grice H. P., 1979b, Sprecher-Bedeutung und Intention, [in:] «Handlung, Kommunikation, Bedeutung», Franfurt a.m., Meggle, G. (ed.), Grice H. P., 1979c, Sprecher-Bedeutung, Satz-Bedeutung, Wortbedeutung, [in:] «Handlung, Kommunikation, Bedeutung», Meggle, G. (ed.), Frankfurt a.m., Grice H. P., 1979d, Logik und Konversation, [in:] «Handlung, Kommunikation, Bedeutung», Meggle, G. (ed.), Frankfurt a.m., Glück H./Koch, K., 1998, Anredekonventionen in Deutschland und anderen Ländern, [in:] «Der Sprachdienst», 42,

63 Grucza F., 1993, Język, ludzkie właściwości językowe, językowa zdolność ludzi, [in:] «Człowiek w perspektywie ujęć biokulturowych», Piontka J., Wierczyńska A. (red.) Poznań, Grucza F., 1999, Nauka pseudonauka paranauka, [w:] «O nauce, pseudonauce, paranauce. Zbiór wypowiedzi», Halon E. (red.), Warszawa, Grucza F., 2000, Kultur aus der Sicht der Angewandten Linguistik, [in:] «Sprache und Kultur» (= Forum Angewandte Linguistik», 38), Schlosser H. D. (ed.), Frankfurt a.m., Grucza S., 2009, Idiolekt specjalistyczny idiokultura specjalistyczna interkulturowość specjalistyczna, [w:] «Języki specjalistyczne», t.6, Haase M., 1998, Respekt. Die Grammatikalisierung von Höflichkeit, 2. Aufl., München. Haferland H., Paul, I., 1996, Eine Theorie der Höflichkeit, in: «Höflichkeit», Haferland, H./Paul, I. (eds.), Osnabrück, s Held G. (Hrsg.), 2003, Partikeln und Höflichkeit, Lang: Bern u.a. Kimmich D., Matzat, W. (eds.), 2008, Der gepflegte Umgang: Interkulturelle Aspekte der Höflichkeit in Literatur und Sprache, Bielefeld. Knigge A., 1977, Über den Umgang mit Menschen, Frankfurt a.m. (urspr. 1788/90). Kohz A., 1982, Linguistische Aspekte des Anredeverhaltens. Untersuchungen am Deutschen und Schwedischen, Tübingen. Levinson S.C., 2000, Pragmatik, Tübingen. Linke A., 1996, Höflichkeit und soziale Selbstdarstellung: Höflichkeitskonzepte in Anstandsbüchern des 18. und 19. Jahrhunderts, [in:] «Höflichkeit», Haferland, H./Paul, I. (eds.), Osnabrück, Linke A., 2001, Zur allmählichen Verfertigung soziokultureller Konzepte im Medium alltäglichen Sprachgebrauchs, [in:] «Sprache im Alltag. Herbert Ernst Wiegand zum 65. Geburtstag gewidmet», Lehr, A. u.a. (eds.), Lüger H. (ed.), 2002, Höflichkeitsstile, 2. korrigierte Auflage, Bern u.a. Müller C., 1996, Zur Unhöflichkeit von Zeigegesten, [in:] Haferland, H./Paul, I. (Hrsg.): «Höflichkeit», Osnabrück, Malinowski B., 1923, The Problem of the Meaning in Primitive Languages, in: «The meaning of meaning, London», Ogden, C. K./Richards, I. A. (eds.), Marcjanik M., 2007, Grzeczność w komunikacji językowej, Warszawa. Oksaar E., 1988, Kulturemtheorie. Ein Beitrag zur Sprachverwendungsforschung, Hamburg. Piirainen I. T., 1996, Höflichkeit und Sprachkultur, in: «Öffentlicher Sprachgebrauch. Praktische, theoretische und historische Perspektiven, Opladen, Radden G., 2005, Höflichkeit, [in:] «Kwartalnik Neofilologiczny», 2005/3, Schmelz Matthias, 1994, Psychologie der Höflichkeit, Frankfurt a.m. u.a. Schulze R., 1985, Höflichkeit im Englischen, Tübingen. 63

64 Tomiczek, E., 1983, System adresatywny współczesnego języka polskiego i niemieckiego. Socjolingwistyczne studium konfrontatywne, Wrocław. Watts, R. u. A. (Hrsg.), 2001, Politeness in Language. Studies in its History, Theory and Practice, Berlin/New York. Watzlawick, Paul u.a, 1996, Menschliche Kommunikation. Formen, Störungen, Paradoxien. Bern u.a. Weinrich, H., 1986, Lügt man im Deutschen, wenn man höflich ist? Mannheim. Wierzbicka, A., 1985, Different cultures, different languages, different speech acts, [in:] «Journal of Pragmatics», 9, Funkcje pragmatyczne i socjokulturowe grzeczności językowej Artykuł usiłuje ująć grzeczność językową jako złożony zespół aktów komunikacyjnych, których pierwszym celem jest, według teorii pragmatycznej, minimalizowanie potencjału konfliktowego nieodłącznie związanego z każdą ludzką interakcją. Poprzez akty grzecznościowe usiłowano stworzyć wspólną platformę kooperacji między interaktantami, która jest conditio sine qua non dla każdej udanej komunikacji, zarówno w sferze prywatnej i publicznej, jak i w komunikacji zawodowej. Po dokładniejszej analizie okazuje się, że grzeczność językowa ma dodatkowo podstawowe funkcje socjokulturalne: odzwierciedla ona, jak ludzie ujmują struktury hierarchiczne i wskazuje na aspirowane miejsce w grupie społecznej tzn. we wspólnocie komunikacyjnej. Jest ona instrumentem, za pomocą którego można budować własną tożsamość indywidualną i społeczną. W curriculach akademickich przyszłych ekspertów komunikacji specjalistycznej rozwój tak zwanej kompetencji konwersacyjnej (Gesprächskompetenz) stanowić będzie ważny element w wykształceniu, ponieważ kompetencja ta umożliwi wybieranie właściwej strategii grzeczności w konkretnej sytuacji i w danym kontekście. 64

65 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA PAWEŁ SZERSZEŃ Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej TODESANZEIGEN ALS TEXTSORTE IM WANDEL EINIGE BEMERKUNGEN ZU DEUTSCH- UND POLNISCHSPRACHIGEN TODESANZEIGEN. 0. Der Menschentod gehört ohne weiteres zu Ereignissen, denen tiefste Gemüts- und Gefühlsbewegungen zugeschrieben werden. Dies kommt u.a. in der lexikalen und stilistischen Form der für diesen Umstand vorgesehenen Sprachkommunikate zum Ausdruck. Über die Ausprägung der Todesanzeigen entscheiden darüber hinaus kulturbedingte Faktoren, wie etwa: Herkunft, sozialer Status, Glaube der/des Verstorbenen. Das Hauptziel dieses Artikels besteht darin, einige wandelbare Merkmale innerhalb der kulturbedingten Textsorte Todesanzeige aufzuzeigen und diese durch konkrete Beispiele aus der deutschen und polnischen Sprache konfrontativ zu belegen. Im ersten Teil wird auf die Definition der Todesanzeige sowie auf die Struktur der Textsorte Todesanzeige hingewiesen, im zweiten wird auf einige Differenzen und Ähnlichkeiten bei der Formulierung von Todesanzeigen im Deutschen und Polnischen anhand einiger Beispiele eingegangen. 1. Laut den meisten Definitionen ist die Todesanzeige eine Information über den Tod eines Menschen, die oft in der Presse oder im Internet 3 als öffentliche Bekanntgabe des Todes veröffentlicht wird. Im Laufe der Geschichte haben sich bestimmte Formulierungsprinzipien (vor allem syntaktischer und lexikalischer Art) herausgebildet, die andere Funktionen der Todesanzeige in Erscheinung treten lassen, wie etwa Abschied von der/dem Verstorbenen, Beileidsbezeigung, Erinnerung u.a.). 3 Auf die Todesanzeigen im Internet wird hier auf Grund eines beschränkten Rahmens dieses Aufsatzes nicht eingegangen (vgl. dazu u.a. Śniadecka 2009: oder ( ). 65

66 Durch den Wortlaut einer Todesanzeige zeigen somit die Hinterbliebenen, was ihnen die/der Verstorbene zu Lebzeiten bedeutet hat, indem sie die Todesanzeige mit freundlichen Worten schmücken oder ihren Dank für die Liebe oder gute Taten des verstorbenen Menschen zum Ausdruck bringen. Prinzipiell ist die Todesanzeige eine monologische Textsorte öffentlichen Charakters, obwohl sie in der Tat als Adressaten vor allem Freunde, Verwandte und Bekannte in Frage kommen lässt. Die standarisierte Todesanzeige muss mindestens den Namen der/des Verstorbenen, das Datum des Todes und des Begräbnisses sowie die Nennunug derjenigen Hinterbliebenen enthalten, die als Sender gelten (meistens Ehegatte und Nachkommen) [Ulrich 2000: 126]. Zu den weiteren Elementen einer Todesanzeige, die oft je nach dem Kulturraum sowie dem Wunsch der Hinterbliebenen, manchmal jedoch auch der Verstorbenen selbst, variieren können, zählen u.a.: Namen der anzeigenden Hinterbliebenen in der Reihenfolge: Ehefrau/-mann, Söhne, evtl. mit Ehepartnern bzw. Familie (Vorname), Töchter, evtl. mit Partnern, Eltern (sofern noch lebend), Geschwister der/des Verstorbenen, Enkelkinder, evtl. Nichten und Neffen; Sinnsprüche bzw. Tauf-, Konfirmations- oder Trausprüche, Umstände des Todes; Titel, Berufsbezeichnungen, Auszeichnungen, Orden der/des Verstorbenen, Geburtsname der/des Verstorbenen, Würdigung der/des Verstorbenen, Anmerkungen zur Reaktion der Hinterbliebenen auf den Tod der/des Verstorbenen, Verwandtschaftsbeziehungen der Hinterbliebenen gegenüber der/dem Verstorbenen, Anschrift der Hinterbliebenen (wenn Kondolenzbekundungen nicht erwünscht sind, verzichtet man zumeist auf die Anschrift, nicht aber auf die Namen der Anzeigenden.), Termin (mit Wochentag) und Ort der Trauerfeier / Beerdigung bzw. Mitteilung, dass die Trauerfeier unter Ausschluss der Öffentlichkeit stattfindet oder bereits stattgefunden hat; anderweitige Informationen, wie etwa: ein Hinweis darauf, dass die Zeitungsanzeige an Stelle persönlicher Anzeigen erscheint, ein Hinweis darauf, dass anstatt Blumen oder Kränze Spenden für einen charitativen Zweck erbeten werden; kleine Grafiken, wobei zu den häufigsten das Kreuz als Symbol des christlichen Glaubens gehört ( ); ( ); ( ). 66

67 2. Die oben erwähnten obligatorischen und fakultativen Bestandteile der Todesanzeige deuten darauf hin, dass die Textsorte Todesanzeige zahlreiche Varianten und Zusätze zulässt. Je nach Kulturraum kommt es zu gewissen Unterschieden in Bezug auf die Struktur und Reihenfolge ihrer Kompositionsglieder sowie deren Lexik und Syntax. Dies bezieht sich auch auf die Diskrepanzen bezüglich des Aufbaus von Todesanzeigen im deutsch- und polnischsprachigen Raum. Erstens soll darauf hingewisen werden, dass die meisten deutschsprachigen Todesanzeigen durch einen Sinnspruch (Zitat aus der Bibel oder einer anderen Quelle, nicht selten volkstümliche Reime) eingeleitet werden, im Gegensatz dazu wird im polnischen Sprachraum auf die einleitenden Sinnsprüche eher verzichtet. Zweitens ist zu erwähnen, dass in den deutschverfassten Anzeigen die Todesnachricht üblicherweise eine Satzform (Perfekt oder Präteritum) hat, wohingegen die polnischen Todesanzeigen immer satzförmig formuliert werden (Präteritum). Drittens wird in deutschsprachigen Ländern zumeist die Anschrift der Hinterblieben angegeben, die in der Regel in polnischsprachigen Anzeigen wegfällt. Viertens erscheinen Details zum Begräbnisakt (Ort, Zeit) im deutschsprachigen Raum zumeist am Ende der Todesanzeige, im Gegensatz zu der polnischen Variante, die diese Elemente vor der Nennung der Hinterbliebenen auftreten lässt. Zu den Ähnlichkeiten bei den deutsch- und polnischsprachigen Todesnachrichten gehört u.a. die Aufzählung der Arten der Beziehung der/des Verstorbenen zu den (unterzeichneten) Hinterbliebenen. Sie werden meistens in den Todesanzeigen durch Standardformeln, wie etwa: 67

68 in stiller (tiefer) Trauer, (poln.) pogrążeni w smutku/żałobie, głęboko poruszeni etc. eingeleitet. Um auf weitere Phraseologismenbeispiele zu sprechen kommen, soll bemerkt werden, dass das Wort Tod in vielen Todesanzeigen vermieden wird, weswegen man sich in beiden Sprachen u.a. folgender Formulierungen bedient, wie etwa: Ableben/entschlafen/einschlafen (eher neutral), Heimgang (für Atheisten nicht zu empfehlen), Hinscheiden (poet.); poln. odszedł/odeszła na zawsze, odszedł/odeszał w Panu, zgasł/a, opuścił/a nas na zawsze etc. Das deutsche Wort sterben verfügt über viele Synonyme, wie etwa: abberufen, ableben, abkacken, abkratzen, aufgeben, dahinscheiden, den Tod erleiden, ermordet werden, getötet werden, sein Leben lassen, ums Leben kommen, abnippeln, abscheiden, das Zeitliche segnen, davongehen, den Löffel abgeben, einschlafen, einschlummern, enden, entschlafen, entschlummern, gehen von, heimgehen, hinüberschlummern, hinsterben, ins Gras beißen, jemanden verlassen, umkommen, verenden, verlöschen, verscheiden, versterben, von uns gehen, zu Ende gehen, (mitten) aus dem Leben reißen, von Gott zu sich berufen, das polnische Wort umrzeć dagegen hat u.a. folgende Synonyme: dokonać żywota, skonać, odejśc na zawsze, kopnąć w kalendarz, powąchać kwiatki od spodu, skonać, zdechnąć, zejść, umrzeć, odwalić kitę usw., wobei festustellen ist, dass viele der oberen Formuliereungen auf Grund ihres umgangsprachlichen Charakters in Todesanzeigentexten kaum auftreten. Manche Unterschiede lexikalischer Art ergeben sich aus unterschiedlichen Beisetzungstypen: in Polen werden die Verstorbenen zumeist im Sarg, in Deutschland nicht selten eingeäschert und in einer Urne beigesetzt, was sich natürlicherweise in den Begräbnisbezeichnungen niederschlägt (vgl. poln. pogrzeb, pochówek, kremacja, dt. Beerdigung, Beisetzung, Begräbnis, Erdbestattung/Sargbestatung, Feuerbestattung, Einäscherung, Urnenbeisetzung etc.). In Bezug auf die Bezeichnung einer Feier zum Abschied von der/dem Verstorbenen benutzt man im deutschsprachigen Raum u.a. folgende Namen: Trauerfeier (allgemein), Trauermesse (eher kath.), Totenmesse (eher kath.), Totenamt (kath.), Seelenamt (kath.), Requiem, Trauergottesdienst (eher evang.), Abschiedgottesdienst, Abdankung(s)(feier) (schweiz.), Aussegnung. Sowohl in den in polnischer Sprache wie auch auf deutsch verfassten Todesanzeigen bedient man sich u.a. folgender Metaphern, wie etwa: Tod als Verlust (poln. utraciliśmy go/ją na zawsze), Tod als Abschied: Abschied nehmen von der/dem Verstorbenen (poln. pożegnaliśmy Zmarłą/Zmarłego), Tod als Schlaf/Ruhe: jemand ist eingeschlafen, entschlafen, den ewigen Schlaf schlafen (oft mit Zusatz: sanft und ruhig) (poln. z.b. wieczny odpoczynek, zasnął w Panu), Tod als 68

69 Weg/Reise/Heimgang/Übergang (zum anderen Leben): die letzte Reise antreten, auf die letzte Reise gehen, der letzte Weg (poln. ostatnia podróż/droga), andere durch ihren /seinen Tod auf einem Weg vorausgehen, Heimgang, in die ewige Heimat gehen, in ein anderes Leben übergehen), Tod als Ende (des Lebens), Vollenden des Lebens, Erlöschen: ihr/sein Lebensweg ist beendet, (poln. z.b. odszedł na zawsze, zgasł etc.), Tod als Beginn (eines neuen Lebens,): in ein anderes Leben übergehen, Tod als Treffen: Gott der Herr rief heute X zu sich in sein ewiges Reich, (poln. z.b. Pan przywołał go do siebie) [vgl. dazu Gondek/Szczęk 2009: 155 ff.)] 3. Abgesehen von der langen Geschichte der Herausbildung der gegenwärtigen Textsorte Todesanzeige, der innerhalb dieses kleinen Rahmens kaum Rechnung zu tragen ist, kann man im Weiteren beobachten, dass sich neben der weitverbreiteten klassischen Form der Todesanzeige, deren Aufgabe in dem Informieren über den Tod eines Menschen sowie in der Bekanntgabe des Ortes und Datums der Beisetzung besteht, einige neue Anzeigentypen ausgeprägt haben. Dabei meine ich u.a. Todesanzeigenvarianten mit Beileidsbekundungen (verbreitet vor allem in Polen, neuerdings auch in deutschsprachigen Ländern), mit Danksagungselementen (eher in deutschsprachigen Ländern), vor allem jedoch in Form einer Mitteilung der Hinterbliebenen an die Verstorbene/den Verstorbenen (zumeist in deutschsprachigen Ländern vertreten) oder verfasst im Dialekt (v.a in der Schweiz). Unten präsentiere ich zwei Beispiele der zwei letztgenannten Todesanzeigenvarianten: Beispiel 1 Am ersten April wurde XY, unsere wunderbare Orchester- Obfrau, durch einen Autounfall aus dem Leben gerissen. Liebe X, du fehlst uns! Du fehlst uns als Freundin. Du fehlst als Orchester-Mitglied. Du fehlst als so sichere Violine und als begnadete Orchester- Obfrau mit deinem großartigen Organisationstalent, deiner einzigartigen Motivationsfähigkeit und deinem unermüdlichen Ensatz. Und vor alllem fehlst du als Mensch mit deiner Herzlichkeit und deinem ansteckenden Lachen, als Mensch den zu kennen eine große Bereicherung war. Heute spielen wir für dich. Dein Grazer Universitätsorchester ( ). 69

70 Beispiel 2 Ganz fescht truurig u mit grosser Wuet im Buch hei mir Abschied gnoh vo üsem XY. Gwüssellosi Drogehändler hei sys Läbe vermohret u rücksichtslos kaputt gmacht. Mir danke aune, wo ihm i sym Läbe Liebs u Guets hei to u wo ihm of sym letschte Gang begleitete hei. U aune, wo diräkt oder indiräkt im Drogehandel tätig sy, wünsche mir Angscht. Schrecke u Verderbe. 6 Die erste Todesanzeige wird durch einen Sinnspruch eingeleitet und ist eine Art persönlicher Mitteilung an die Verstorbene (Liebe X...!), in der einerseits tiefes Leid der Hinterbliebenen nach dem Ableben der Verstorbenen zum Ausdruck kommt, andererseits jedoch die Verstorbene selbst gewürdigt wird. Den letzten Teil bildet ein Satz, in dem ihr eine besondere Ehre (in Form eines Konzerts) seitens der Hinterbleibenen erwiesen wird. Die zweite Todesanzeige ist besonders auffällig aufgrund des im Text verwendeten Dialekts (Berndeutsch) sowie des Wortlauts selbst (zum Ausdruck kommt hier Wut, Personen werden angeklagt). Dieses Beispiel ist typisch für eine neue Art von Anzeigen, die das Klischee der normierten, nüchternen Mitteilung vom Tod mehr und mehr durchlöchern. Wichtig ist hier nicht mehr die Todesmitteilung, sondern die Art und Weise, wie die Botschaft an die Leserschaft getragen wird. 4. Aus dem oben Angeführten ergibt sich, dass bei den gegenwärtigen Todesanzeigen, die zu den am besten beachteten Beiträgen in Zeitungen gehören, ein enormer Wandel zu beobachten ist. Die nach wie vor ziemlich strenge Formulierungsnorm wird durchbrochen, und zwar auf der inhaltlichen (semantischen) Ebene, indem man u.a. zum Teil direkt, zum Teil indirekt Andeutungen z.b. über die Todesursache, Lebensumstände, Familiensituation macht und Gefühle der Hinterbliebenen äußert, die weit über das Stereotyp des Trauerns hinausgehen sowie auf der syntaktischen und phraseologischen Ebene [vgl. dazu auch Kaptur 2008: 288, 294]. Damit hat sich zum Teil das Abschiednehmen von Verstorbenen vom gemeinschaftlichen begangenen und öffentlichen Ereignis zu einer intimen Privatangelegenheit etwickelt. Dieser Textsortenwandel ist zugleich ein Effekt des Widerspruchs, der sich angesichts der massenmedialen Veröffentlichung des Privat-Intimen ergibt und als Ausdruck einer veränderten sozialen Konzeptualisierung von Individualität und Öffentlichkeit zu verstehen ist [vgl. A. Linke 1998]. 6 ( ). 70

71 Literatur: Linke A., 2001, Trauer, Öffentlichkeit und Intimität. Zum Wandel der Textsorte "Todesanzeige" in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts, [in:] Fix, Ulla/Habscheid, Stephan/Klein, Josef (Hrsg.): Zur Kulturspezifik von Textsorten. (Textsorten 3 ), Niemeyer, Tübingen, S Engel U., 2000, Deutsch-polnische kontrastive Grammatik, Bd. 1 / Ulrich Engel, Danuta Rytel-Kuc, Lesław Cirko [et al.]; PWN, Warszawa. Kaptur E., 2008, Językowy kształt współczesnych nekrologów prasowych, Wyd. Poznańskie, Poznań. Śniadecka L., 2009, Wir trauern um.... Zum Phänomen von virtuellen Gedenkstätten, [in:] Iwona Bartoszewicz, Martine Dalmas, Joanna Szczęk, Artur Tworek (Hrsg.) Germanistische Linguistik extra muros - Aufgaben, Neisse Verlag, Wrocław, Dresden S Gondek A., Szczęk J., 2009, Die Metaphorik des Todes am Beispiel der deutschen und polnischen Phraseologismen im Bereich Sterben/den Tod finden, [in:] Iwona Bartoszewicz, Martine Dalmas, Joanna Szczęk, Artur Tworek (Hrsg.) Germanistische Linguistik extra muros - Aufgaben, Neisse Verlag, Wrocław, Dresden, S Nekrolog jako gatunek tekstu podlegający zmianom kilka uwag w sprawie nekrologów polsko- i niemieckojęzycznych Ludzka śmierć jest wydarzeniem, które ma istotny wpływ na rozwój emocjonalny i umysłowy człowieka. Odzwierciedleniem owych skrajnych emocji są specyficzne komunikaty językowe (nekrologi), a zwłaszcza dobór obecnych w nich środków leksykalnych i stylistycznych. Na kształt nekrologów mają ponadto wpływ takie uwarunkowane kulturowo elementy jak: pochodzenie, status społeczny czy orientacja religijna zmarłego/zmarłej. Celem artykułu jest uchwycenie pewnych zmiennych cech nekrologów oraz próba konfrontatywnej analizy tekstów polskich i niemieckojęzycznych. W pierwszej i drugiej części przedstawiono definicję nekrologów oraz omówiono najważniejsze cechy struktury nekrologu jako gatunku tekstu. W trzeciej i czwartej części wskazano kilka istotnych różnic i podobieństw w formułowaniu nekrologów polskich i niemiecko-języcznych oraz zwrócono uwagę na niektóre współczesne zmiany zachodzące w warstwie semantycznej i strukturalnej nekrologów. 71

72 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA MIECZYSŁAW NASIADKA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej SOME MORE THOUGHTS ON THE NATURE OF MEANING AND THE CONDUIT METAPHOR IN THE LIGHT OF PHILOSOPHY IN THE FLESH BY GEORGE LAKOFF AND MARK JOHNSON7 1. Philosophy in the Flesh its attitude to meaning and the Conduit Metaphor 8 Philosophy in the Flesh Lakoff and Johnson s work [1999] about human conceptual system represents an attitude to meaning so well known from Lakoff and Johnson s and Lakoff and Turner s earlier works [1980, 1989]: although, in principle, the authors are of the opinion that meaning cannot be fixed, practically they often behave contrary to this conviction. For instance, they acknowledge that we have conceptual systems and that the reason of real human beings is based on prototypes, framings and metaphors, adding that there can be some universal aspects of reason [cf. Lakoff 1999: 4-5], which fact can hardly be understood differently than as assuming that fixed meanings really exist. In support of this resolution testify, again, also Lakoff and Johnson s directly emergent concepts like UP-DOWN, IN-OUT, OBJECT, SUBSTANCE and, indirectly, emergent metaphorical concepts based on human experience (like in, e.g. THE VISUAL FIELD IS A CONTAINER or AN ACTIVITY IS A CON- TAINER cf. Lakoff and Johnson 1980: 68). In the end, we are told that Philosophy Rests on Shared Conceptual Metaphors and that Philosophers use the same cognitive resources that everyone else does when they think and reason. They operate 7 See also the article The Nature of Meaning and Its Relation to the Model of Communication Based on the Conduit Metaphor in Komunikacja Specjalistyczna, tom 1. 8 The Conduit Metaphor is perceived here as described by Reddy [1979]. 72

73 with the same general metaphors and metonymies that define our various folk theories, that populate the cognitive unconscious, and that are the shared property [!] of whole cultures and traditions [Lakoff and Johnson 1999: 541, bold type supplied]. We can also read that Philosophy makes use of the same conceptual resources possessed by all human beings [...] [Lakoff and Johnson 1999: 338]. It is difficult to deny, in the light of such statements, that there is something fixed about meaning. If so, how, if there are concepts which are properties of whole cultures, can it be said that the Conduit Metaphor schema of communication is wrong, because it entails fixed meaning [cf. Lakoff and Johnson 1980: 11]? If there exist philosophical theories intuitive to us because they are based on metaphors that are deeply rooted in our cognitive unconscious and widely shared within a culture [cf. Lakoff and Johnson 1999: ; ]? Concepts and meanings appear to be intuitive and, by this, fixed. On this basis alone Lakoff and Johnson s objections concerning the Conduit Metaphor can be rejected. Among the philosophical theories discussed in detail by Lakoff and Johnson, linked to the issue of meaning, is the Folk Theory of Essences. G. Lakoff and M. Johnson [1999: 214] agree that this theory is commonplace in this culture and other cultures around the world. They define essence as a set of particular features that inheres in whatever it is the essence of [1999: 214]. TNODOE sees essence as the basic part, a property of a given object and things related to this object, without which it would not exist or be what it is. Surprisingly, G. Lakoff and M. Johnson themselves seem to adhere to the Folk Theory of Essences, which can be seen, for example, in their cognitive inheritance theory, saying that we inherit all the information we can from our prototypical idea [Lakoff and Johnson 1999: 201]. On this basis, it can be assumed that an essence is preserved over a number of things the same essence is present in all similar objects and even over a period of time (inherit = receive from a predecessor), handed down from generation to generation. If so, essence must be some defined and fixed element, which, in terms of the communication process, can be treated as some fixed meaning. The general conclusion drawn from this by G. Lakoff and M. Johnson is that abstract concepts have two parts: (1) an inherent literal, nonmetaphorical skeleton, which is simply not rich enough to serve as a full-fledged concept; and (2) a collection of stable, conventional metaphorical extensions that flesh out the conceptual skeleton in a variety of ways (often not consistent with one another) [Lakoff and Johnson 1999: 128, bold type supplied]. 73

74 In both cases, the displayed elements can be treated as examples of essences fixed, stable meanings that can be distinguished in concepts already in their most general, abstract form. Many other unexpected examples of such essences can be thought of, for instance, even the fact of our being thinking animals. 9 It is clear from this discussion that we can certainly talk about fixed meanings, shared not only by a particular group or population, but by all human beings (for example, body-part concepts, used to conceptualise spatial relations, or the concepts of GOD and NATURE). There are also meanings fixed in the way that they are, every time they are sent to the recipients, packed in the same kind of containers, even if these function only in a group or population. Here the primary meanings or meanings called by G. Lakoff and M. Johnson directly emergent concepts and prototypical concepts or ideas can be included [1980: 56-60]. A few examples of these are: the prototypical bird, prototypical ball, prototypical sun, prototypical car, etc. When one thinks of e.g. the prototypical bird and wants to send this idea to another person, it is very unlikely that one will use, for this purpose, the word-container that would be utilised for sending information about, say, the prototypical elephant. Of course, there are also meanings that are continuously and consciously inserted into different containers, as, for instance, someone who completed education at a university can be called both a graduate and an alumnus or, if female, an alumna. In a film by Polish director Marek Koterski Nic Śmiesznego [Nothing Funny About Life] the main character, Adaś Miauczyński, whether he speaks to himself or to another person, often encapsulates the same meaning in two different words-containers, which he pronounces one after the other. Most people do not do this, as any second word with a similar meaning is generally thought to be redundant. For Adaś Miauczyński, however, it can be quite normal to say something like złamałem nogę-kończynę [I ve broken my leg-limb], kopnąłem go w tyłek-dupę [I kicked him on the backside-buttocks], or spieszę-biegam tam i z powrotem [I m running-racing to and from]. This is a live example of how it is possible to pack the same (fixed) idea into two quite different words. One may argue that the meaning in each of the words is slightly different and that, when elaborated, they will appear to carry slightly different information. This is not, however, the case here, where the communicational effect is exactly the same for both words: whether Adaś 9 Surprisingly, here it is not only reason that is our essence but also... our animal nature : Reason [...] makes use of, rather than transcends, our animal nature [Lakoff and Johnson 1999: 4]. 74

75 says running or racing, he means that he is in a hurry because e. g. he has to do a lot of different things and does not have much time. The conclusion can be as follows: communication is carried out here along the Conduit Metaphor schema and there are two possibilities: There can be meanings (ideas) that are fixed in the sense that they are placed in the same containers each and every time (the containers are words or longer utterances). It is very easy (especially for members of the same society or culture) to find the meanings in these containers (e.g. the concepts SUN, DEATH IS GOING AWAY, etc.). This does not mean, though, that these fixed meanings cannot be put in other, different containers. There are meanings that can be, as a rule, placed in different containers (so they are not fixed in the above sense). Which container is chosen depends on the will and inclination of the speaker, with his taking into account the current circumstances (here, however, there is more room for misunderstanding than in the first case). This means that there are containers that can contain different meanings in them each time they are used (they themselves remaining unchanged). Consider the sentence I have seen one of the greens, uttered close to a country s border, in a desert or forest area, where, as a rule, not too many people appear. For a potential companion of the person that utters this sentence, the word green may have a few different meanings. For example, he can think that the speaker wants to say that he has just seen either a border guard (who wears a green uniform) or... an alien. It may be that what he has in mind really is border guard, he prefers, however, to say green instead of border guard. The word green could be used because it contains, as its fixed meaning, the idea of greenness. Another example can be a situation where two different language communities, say, Polish and English, are juxtaposed. In such cases the same meaning is necessarily placed in different containers. For instance, one wants to send the information that one is in a dilemma, between two equally unwelcome choices. In each of these two languages, the same message must be sent in two different idiomatic utterances. In Polish one says między młotem a kowadłem (literally: between the hammer and the anvil ), in English between the devil and the deep blue sea, which, for a Polish speaker, if translated literally, would not be understandable at all ( pomiędzy diabłem a głębokim błękitnym morzem ). Other languages will use still different containers for this meaning (cf. Russian between two fires ). An interesting observation can be made here: despite the fact that different containers must be used in different languages, meaning still 75

76 tends to some fixedness in particular languages there is a specific, fixed way of expressing certain ideas, like the above idea of lack of good choice. Of course, there can also be other, less common (less fixed) ways of expressing these ideas. This, again, can be justified by the fact that our thinking and language are structured by the Conduit Metaphor. Rather than contradict the Conduit Metaphor idea, all these cases support it strongly, as it is the Conduit Metaphor that makes such operations possible. 2. The Conduit Metaphor as experiential gestalt In their earlier discussion of conceptual metaphors, G. Lakoff and M. Johnson attach much importance to the idea of experiential gestalt [cf. Lakoff and Johnson 1980: 117]. The aim of this part is to examine how the Conduit Metaphor can be presented as an experiential gestalt and whether this gestalt is or is not coherent with the experiential gestalt of communication. Lakoff and Johnson constantly highlight something which they call basic domains of experience [1980: 117]. According to them, each domain of experience is a structured whole which is conceptualized as an experiential gestalt. Such gestalts are experientially basic because they characterize structured wholes within recurrent human experiences. They represent coherent organizations of our experiences in terms of natural dimensions (parts, stages, causes, etc.). Domains of experience that are organized as gestalts in terms of such natural dimensions seem to us to be natural kinds of experience. They are natural in the following sense: These kinds of experiences are a product of Our bodies (perceptual and motor apparatus, mental capacities, emotional makeup, etc.) Our interactions with our physical environment (moving, manipulating objects, eating, etc.) Our interactions with other people within our culture (in terms of social, political, economic, and religious institutions) In other words, these natural kinds of experience are products of human nature [Lakoff and Johnson 1980: , original spelling and punctuation]. It is confidently claimed here that the Conduit Metaphor is such an experiential gestalt, its form being a derivative of the three factors mentioned by Lakoff and Johnson: (1) our bodies, (2) our interactions with the world, (3) our interactions with other people. This claim results also from the fact that the Conduit Metaphor meets the requirement put forward by Lakoff and Johnson in relation to metaphorical concepts: it metaphorically structures our experience, giving 76

77 to it a coherent structure [Lakoff and Johnson 1980: 77]. The experience structured by the Conduit Metaphor, with the help of the concepts of CONTAINER, CONDUIT, OBJECT, and SENDING/RECEIVING of this OBJECT, is human communication, and here is the evidence: The conversation gestalt and, on its example, the structure of the whole process of communication, is described by Lakoff and Johnson [1980: 77-78] as having several dimensions of structure : Participants: The participants are of a certain natural kind, namely, people. Here [in conversation] they take the role of speakers. The conversation is defined by what the participants do, and the same participants play a role throughout the conversation. Parts: The parts consist of a certain natural kind of activity, namely, talking. Each turn at talking is a part of the conversation as a whole, and these parts must be put together in a certain fashion for there to be a coherent conversation. Stages: Conversations typically have a set of initial conditions and then pass through various stages, including at least a beginning, a central part, and an end. Thus there are certain things that are said in order to initiate a conversation ( Hello!, How are you?, etc.), others that move it along to the central part, and still others that end it. Linear sequence: The participants turns at speaking are ordered in a linear sequence, with the general constraint that the speakers alternate. Certain overlappings are permitted, and there are lapses where one speaker doesn t take his turn and the other speaker continues. Without such constraints on linear sequencing of parts, you get a monologue or a jumble of words but no conversation. Causation: The finish of one turn at talking is expected to result in the beginning of the next turn. Purpose: Conversations may serve any number of purposes, but all typical conversations share the purpose of maintaining polite social interaction in a reasonably cooperative manner. When Lakoff and Johnson s way of reasoning in terms of experiential gestalts is applied to the Conduit Metaphor, the following question must be answered: If you are engaged in a conversation (which has at least these six dimensions of structure), and you perceive it turning into sending and receiving ideas inside containers through a conduit, what is it that you perceive over and above being in a conversation? [cf. Lakoff 77

78 and Johnson 1980: ]. Can this be the coherence of the two concepts CONVERSATION and SENDING/RECEIVING? Can SENDING/ RECEIVING THINGS through a CONDUIT structure CONVERSATION? The process of sending and receiving objects through a conduit, in a simplified version, involves the following elements: at least two participants (the sender and the receiver), the conduit, and the things that are sent. However, the subject should be elaborated in more detail since it must be proved that, in Lakoff and Johnson s terms, what is added from the concept SENDING to the concept CONVERSATION can be viewed in terms of the same dimensions of structure that are given in the description of conversational structure above. To show this, one must first prove that his perceptions and actions correspond, in part, to the perceptions and actions of a party engaged in the process of sending/receiving something through a conduit. A confrontational description of these two processes 11 can be very helpful in this respect: You want to communicate to someone else the idea that you have in mind (You have a thing, e. g. in a warehouse, which you want to send to someone else) 12. You undertake measures to reach the other person participant, and finally he is ready to get your idea (You build up a conduit through which the participant will get the thing you want to send to him). You choose a means of expression words in which you will communicate the idea that you have in mind (You choose a container into which you will pack the thing you have). You express (put) the idea in the words that you have chosen (You put the thing you want to send into the containers that you have chosen). The participant is listening to what you say the words said by you reach him (The container with the thing you send through the conduit reaches the participant). The participant gets the idea from the words that you have said (The participant takes the thing sent by you out from the container). 10 Lakoff and Johnson s reasoning concerns the metaphor ARGUMENT IS WAR, and their original question goes as follows: If you are engaged in a conversation [...] and you perceive it turning into an argument, what is it that you perceive over and above being in a conversation? 11 Cf. Lakoff s characteristics of a conversation perceived as an argument [1980: 79]. 12 The situations described in brackets are typical of the process of sending/receiving things. 78

79 What you have said causes some effect a change in the state of the participant s knowledge (What you have sent causes a change in the number of the participant s possessions). The participant now has more information than before the act of communication (The participant now has more things than before the act of receiving the thing from you). Now, using Lakoff s six dimensions of conversational structure, one can compare if what is added from the concept SENDING/RECEIVING to the concept CONVERSATION, can be viewed in terms of these six dimensions of the conversational structure. It can be easily seen that the dimensions of the structures of SENDING/RECEIVING and CONVERSA- TION are identical [cf. Lakoff and Johnson 1980: 80]: Participants: The participants are, at least, two people or two groups of people. They play the roles of the sender and the receiver respectively, cooperating in their activity. Parts: The two positions that of the sender and that of the receiver Building up the conduit Choosing the containers Putting the things into the containers Sending the things in the containers through the conduit to the receiver Collecting the containers with the things by the receiver Unpacking the things from the containers by the receiver Increasing the number of possessions of the receiver Stages: Initial conditions: Participants occupy different positions. One of them (the sender) has something that the other (the receiver) does not have. The sender sends the thing he has to the receiver. The receiver collects the thing sent. Possessing this thing changes the state of his possessions. Each participant assumes that he will be successful in his effort. Beginning: The sender wants to send the thing he has to the receiver. Middle: The sender packs the thing into the container(s) and sends it through the conduit. End: The receiver collects the container and takes out the thing sent to him. 79

80 Final state: The thing received changes the number of his possessions. Linear sequence: The intention to send Choosing the container Packing Sending Receiving Unpacking Change in the state of possessions Causation: Sending results in receiving. Receiving results in the change of the state of possessions. Purpose: Transfer, exchange of things between the sender and the receiver. It becomes clear that it is possible to do a mapping between these two domains, in other words, there is a possibility to superimpose the multidimensional structure of part [because it is not possible to enlist all elements of a given structure] of the concept, here of the process of SENDING and RECEIVING (CONDUIT METAPHOR structure) upon the corresponding structure of CONVERSATION (and, consequently, upon COMMUNICATION). Logically, communication can be understood in terms of sending and receiving things, that is in terms of the Conduit Metaphor 13 COMMUNICATION and SENDING/RECEIVING things THROUGH a CONDUIT are coherent by virtue of having (in part) the same structure [cf. Lakoff and Johnson 1980: 77, 81]. The Conduit Metaphor then is coherent with our experience. The above reasoning also shows another important thing: perceiving COMMUNICATION in terms of the CONDUIT METAPHOR is consistent with the Invariance Hypothesis as presented, for example, by Turner [1990: 254]: In metaphoric mapping, for those components of the source and target domains determined to be involved in the mapping, preserve the image-schematic structure of the target, and impart as much imageschematic structure from the source as is consistent with that preservation. The following conclusions can be drawn here: COMMUNICATION is structured through the four kinds of mapping constituting the Conduit Metaphor: THE MIND IS A CONTAINER 13 This dovetails with the cognitive definition which says that metaphor and metaphorical structuring consist in seeing one thing in terms of another or that metaphorical concepts are ways of partially structuring one experience in terms of another [cf. Lakoff and Johnson 1980: 77]. 80

81 IDEAS (or MEANINGS) ARE OBJECTS LINGUISTIC EXPRESSIONS ARE CONTAINERS COMMUNICATION IS SENDING. It is, of course, also structured by the conversational gestalt, by virtue of which it can be perceived as one process with several dimensions of structure. What is important is the fact that the gestalts of COMMUNICATION and SENDING/RECEIVING are coherent, which results in the possibility of carrying out a mapping from the source domain of SENDING/RECEIVING to the target domain of COMMUNICATION. The structure of the conversation takes on aspects of the structure of sending and receiving objects with the help of the conduit 14. This mapping is realised in accordance with the Invariance Hypothesis. Consequently, it follows that the concepts forming the Conduit Metaphor are among the most basic concepts underlying the phenomenon of human communication. This, in turn, makes the Conduit Metaphor itself one of the most important metaphors in the human conceptual system. The propositions that the Conduit Metaphor makes result directly from the way we experience the world. Human physical experience, then, underlies the way we conceive the process of communication and, thus, the way we speak about it, which, in turn, translates into the Conduit Metaphor. Another important conclusion is that the Conduit Metaphor, founded on the basic concepts created by our experience, is a conceptual metaphor. This, in turn, means that this metaphor is as indispensable as the concepts themselves: people simply cannot see communication in other terms. It is one of the metaphors we live by. In such circumstances, Lakoff and Johnson s arguments against fixed meaning and, consequently, the Conduit Metaphor, which they accuse of defectiveness only due to involving fixed meaning, as well as their objection that it hides 15 certain important linguistic aspects, are, simply, irrelevant. Besides, if these two claims were accepted, they would also have to be raised against all traditional metaphors, which would then have to be perceived as mere defective devices of language and thought. Lakoff and Johnson themselves, despite their objections, do not seem to think that all 14 Cf. Lakoff and Johnson s words about conversation seen as argument and about argument seen as war: The structure of the conversation takes on aspects of the structure of a war, and you act accordingly [1980: 79]. 15 This particular objection is also raised against metaphors of other types: The very systematicity that allows us to comprehend one aspect of a concept in terms of another (e. g., comprehending an aspect of arguing in terms of battle) will necessarily hide other aspects of the concept. For example, when we are preoccupied with the battle aspects [of argument], we often lose sight of the co-operative aspects [Lakoff and Johnson 1980: 10]. 81

82 metaphors are something wrong in human communication. Various types of research show something quite contrary: metaphors, as a means of looking at the same phenomenon from different angles, are very helpful devices in making communication and understanding more efficient [cf. Paivio 1979: 150; Lakoff and Johnson 1980; Lakoff and Turner 1989; Krzeszowski 1997; Lakoff and Johnson 1999]. References Krzeszowski T. P., 1997, The exculpation of the Conduit Metaphor, [in]: «Angels and Devils in Hell. Elements of Axiology in Semantics», Wydawnictwo Energeia, Warszawa, pp Krzeszowski T. P., 1997, Angels and Devils in Hell. Elements of Axiology in Semantics, Wydawnictwo Energeia, Warszawa. Lakoff G., Johnson M., 1980, Metaphors We Live By, The University of Chicago Press, Chicago and London. Lakoff G., Turner M., 1989, More than Cool Reason. A Field Guide to Poetic Metaphor, The University of Chicago Press, Chicago and London. Lakoff G., Johnson M., 1999, Philosophy in the Flesh: the Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought, Basic Books, New York. Paivio A., 1979, Psychological Processes in the Comprehension of Metaphor, [in]: «Metaphor and Thought», A. Ortony (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, pp Reddy M., 1979, The Conduit Metaphor, [in]: «Metaphor and Thought», A. Ortony (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, pp Turner M., 1990, Aspects of the Invariance Hypothesis, [in]: «Cognitive Linguistics» 1-2, pp Dictionaries TNODOE = The New Oxford Dictionary of English, 1998, J. Pearsall (ed.), Oxford University Press, New York. 82

83 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA ROBERT PAROWENKO Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej METAFORA JAKO INDYKATOR LINGWOKULTUROLOGII Stworzenie dobrej metafory polega, zdaniem Arystotelesa, na dostrzeganiu podobieństwa w rzeczach niepodobnych ; czara pisze Arystoteles pozostaje w takim stosunku do Dionizosa, jak tarcza do Aresa. Czarę więc można nazwać tarczą Dionizosa, a tarczę czarą Aresa [STL: 275]. Metafora jest rodzajem zagadki, której rozwiązanie wymaga umiejętności kojarzenia faktów, jednak poza zdolnością logicznego myślenia niezbędna jest określona wiedza niewyrażona explicite w tekście, wspólna autorowi i czytelnikowi, w tym wypadku znajomość mitologii greckiej. Właściwa interpretacja metafory jest zatem uwarunkowana kulturowo, co sprawia, że metaforyka zajmuje ważne miejsce w opisie kulturologicznym języka. Zapoczątkowana przez Arystotelesa historia rozważań nad metaforą liczy ponad dwa tysiące lat, w ciągu których powstało wiele koncepcji tego zjawiska [por. STL: ; EJO: ]. Współczesne ujęcia bliskie lingwistyce kognitywnej zakładają, że metafora stanowi podstawowy mechanizm poznawczy, służący konceptualizacji i nazywaniu nieznanych wcześniej obszarów doświadczenia przez odwołanie się do doświadczeń znanych. Mówi się tu o dziedzinie źródłowej i docelowej: cechy jednych obiektów (domeny źródłowej) są przypisywane innym obiektom (domeny docelowej) w oparciu o postrzeganie podobieństwa między nimi. Pojęcia bardziej złożone (abstrakcyjne) kształtują się przez nałożenie na dziedziny bardziej abstrakcyjne schematów wyobrażeniowych bardziej pierwotnych (podstawowych) [Grzegorczykowa 2001: 82; Geeraerts et al. 2001: 56], np. zasnąć na wieki (domena źródłowa: sen ; domena docelowa: śmierć ), śmierć cywilna (domena źródłowa: śmierć ; domena docelowa: pozbawienie praw obywatelskich ), pamięć płata figle komuś (domena źródłowa: człowiek skory do żartów, psotnik ; domena docelowa: pamięć ). 83

84 Nowe naświetlenie uzyskuje w kognitywizmie kwestia polisemii: wszystkie znaczenia, w tym znaczenia przenośne, wiązane z jednym ciągiem fonicznym stanowią jedną całość, wszystkie dziedziny pojęciowe bliskie dziedzinie przywoływanej przez użyty wyraz są powiązane. Znaczenia wyrazu polisemicznego powiązane są tzw. podobieństwem rodzinnym, motywują się wzajemnie, np. dla całej sieci znaczeń wyrazu ang. run biec wspólne jest uogólnione znaczenie: szybki ruch, które motywuje znaczenia przenośne: bieg rzeki ( ruch wody ), bieg czasu ( upływ czasu ) [Grzegorczykowa 2001: 85-86]. G. Lakoff zaproponował metodę odtwarzania kognitywnego modelu skomplikowanych pojęć na podstawie metafor używanych standardowo do mówienia o nich. U Lakoffa punktem wyjścia jest zestaw wyrażeń, zwykle przenośnych, odnoszących się do jakiejś dziedziny, zwanej dziedziną (domeną) docelową przeniesienia metaforycznego. Wyrażenia przenośne są realizacjami uszczegółowiającymi metafor pojęciowych pozwalających opisać ową dziedzinę w terminach łatwiejszych poznawczo dziedzin (domen) źródłowych. Punktem dojścia jest zatem pełna reprezentacja sposobu pojmowania czegoś skomplikowanego przez wskazanie, do jakich podstawowych dziedzin doświadczenia ową rzecz się przyrównuje, efektem końcowym jest zaś wyczerpujący opis sposobu pojmowania dziedziny docelowej [Lakoff 1987: ; Linde-Usiekniewicz 2003: 361]. Odwróceniem metody G. Lakoffa są, jak zauważa J. Linde-Usiekniewicz, badania nad językowym obrazem świata, gdzie cechy pojęcia motywującego odkrywane są na podstawie formacji pochodnych. Przyjmuje się, że kolejne znaczenia są motywowane jakimiś cechami kojarzonymi z obiektem określanym leksemem wyjściowym. Materiał językowy odnosi się tu do wielu różnych dziedzin docelowych, a wspólna jest dziedzina źródłowa, czyli to, czego obraz językowy jest przedmiotem badań. Wychodzi się z założenia, że na dziedzinę docelową można przenieść tylko to, co istnieje w dziedzinie źródłowej. Tym samym wyczerpująca analiza metafor o wspólnej dziedzinie źródłowej pozwala na odtworzenie pełnego obrazu tej dziedziny. Metoda ta uzupełnia badania Lakoffa [Linde-Usiekniewicz 2003: 361]. Z punktu widzenia opisu kulturologicznego interesujące jest zwłaszcza to, że istnienie znaczeń przenośnych z jednej strony potwierdza skłonność użytkowników języka do wiązania z pewnym pojęciem określonych cech jako elementów jego treści, z drugiej zaś wzmacnia przekonanie użytkowników języka o istnieniu takich powiązań [por. Linde-Usiekniewicz 2003: 360]. Przekonanie to użytkownicy języka opierają na swojej wiedzy, niewyrażonej explicite w tekście. Metafora odwołuje się do tej wiedzy, tym samym sygnalizując pewne relacje implicite. Rezygnując z wyrażenia expressis verbis pewnych treści, niezbędnych do zrozumienia metafory, jej autor uznaje ich znajomość za oczywistą dla odbiorcy. Tego typu wiedza, wspólna nadawcom i odbiorcom, to składowa kultury [por. Kornacka 2008: 110]. Ustalenie repertuaru metaforycznych znaczeń pojęcia może zatem 84

85 dostarczyć istotnych wskazówek na temat kompetencji kulturologicznej danej wspólnoty językowej. W ujęciu kontrastywnym istotne jest też to, że sieci powiązań metaforycznych między domenami mogą mieć różny układ w różnych językach. Innymi słowy bywa tak, że tam, gdzie przedstawiciele jednej wspólnoty językowej są skłonni dostrzegać podobieństwo, przedstawiciele innej podobieństwa nie zauważają, co potwierdzają liczne badania materiałowe [por. Bartmiński 1999, 2003; Dąbrowska, Kamińska-Szmaj 2001; Dąbrowska 2003 i in.]. Pewne domeny źródłowe i docelowe metafor występują w wielu językach, inne tylko w jednym. Różnice tego typu świadczą o odmiennościach struktury badanych pól pojęciowych, a tym samym o swoistej kategoryzacji rzeczywistości w danym języku. Na przykład analiza metaforyki pojęcia wojny w języku polskim pozwala wyróżnić takie domeny źródłowe jak: ogień, woda, zjawiska atmosferyczne (np. burza, wiatr ), zwierzęta i urządzenia techniczne ; tymczasem analiza tego samego pojęcia w języku szwedzkim potwierdza, że większość metafor wojny opiera się tam na porównaniu do ognia i zjawisk atmosferycznych, znacznie mniej do wody i urządzeń technicznych, natomiast domena zoologiczna nie występuje w ogóle [Parowenko 2006: 148]. W oparciu o powyższe ustalenia w dalszej części niniejszego artykułu przeprowadzimy analizę metaforyki pojęcia prawdy w języku polskim i szwedzkim. Ze względu na ograniczoną objętość opracowania zawężono obszar analizy do metafor, dla których pojęcie prawdy stanowi domenę docelową, tj. zbudowanych według schematu: prawda jest jak pojęcie/obiekt x, np. naga prawda (= prawda jest jak naga osoba ). Pominięto natomiast metafory, dla których pojęcie prawdy stanowi domenę źródłową (schemat: pojęcie/obiekt x jest jak prawda ), np. chwila prawdy <hiszp. el momento de la verdad> (= krytyczny moment w walce byków, rozstrzygający krytyczny moment jest jak prawda ), choć tego typu metaforyka bez wątpienia również zasługuje na opracowanie. Przedmiot analizy nie jest wyborem przypadkowym; chodzi tu o jedno z pojęć o szczególnym znaczeniu dla opisu kulturologicznego: System kulturowy w ujęciu lingwistycznym stanowi przestrzeń semantyczna, zorganizowana przy pomocy określonego zbioru jednostek konstant kulturowych (kulturemów). (...) Uporządkowany zbiór konstant kulturowych, pojmowany jako matryca lingwokulturowa, reprezentuje charakter stereotypów mentalnych i behawiorystycznych przedstawicieli danej wspólnoty etnicznej [Zmarzer, Lukszyn 2007: 5-6]. Antropocentryczne ujęcie rzeczywistości prowadzi do wyróżnienia takich konstant kulturowych jak życie, śmierć, prawda, miłość, sprawiedliwość i inne. W wyniku tej analizy zamierzamy ustalić: stopień metaforyzacji (wysoki, średni lub niski) pojęcia w obu językach w oparciu o liczbę konstrukcji metaforycznych, dla których pojęcie to stanowi domenę docelową; 85

86 strukturę semantyczną badanych metafor przez wyróżnienie ich domen źródłowych w każdym z języków. Powiedzieliśmy wcześniej, że treści, które nadawca komunikatu uznaje za powszechnie znane (czyli wiedza kulturowa), nie są wyrażane explicite. Można więc założyć, że im dane pojęcie ma większy bagaż kulturowy, tym więcej przekazu implicytnego. Fundamentalna teza kulturologii lingwistycznej o organicznym związku języka i kultury jako izomorficznego obrazu języka daje poza tym podstawę do stwierdzenia, że im bardziej złożona jest wiedza językowa społeczeństwa, tym bardziej aktywni są jego członkowie w życiu kulturowym, tym bardziej urozmaicone są jego przejawy (i na odwrót) [Lukszyn, Zmarzer 2008: 10-11]. W odniesieniu do metaforyki oznaczałoby to, że znaczenie kulturowe pojęcia jest wprost proporcjonalne do stopnia jego metaforyzacji, a także do stopnia złożoności struktury semantycznej odnośnej metaforyki. Im bardziej bowiem urozmaicone są przejawy życia kulturowego, tym bardziej złożona jest wiedza językowa społeczeństwa. Gdy zasób metaforyki (stopień metaforyzacji) się zwiększa, procesowi temu powinna towarzyszyć dywersyfikacja zasobu, tzn. wzrost liczby domen źródłowych (i na odwrót: im mniejsza liczba metafor, tym mniejsza różnorodność domen). Postawiliśmy więc następujące hipotezy, które postaramy się zweryfikować w trakcie analizy: pojęcia takie jak konstanty kulturowe (w szczególności pojęcie prawdy) charakteryzują się znacznym stopniem metaforyzacji; struktura semantyczna odnośnej metaforyki charakteryzuje się znacznym stopniem złożoności (tj. znaczną różnorodnością domen źródłowych). głosić prawdę mówić prawdę pisać prawdę prawda [PRAWDA] (en) sanning 1. Domena źródłowa słowo, tekst förkunna sanning sanningssägare ten, który mówi prawdę «osoba, która mówi prawdę, nawet mimo braku akceptacji otoczenia», np. han vill alltid vara den store sanningssägaren on zawsze chce być wielkim mówcą prawdy tala sanning säga sanningen powiedzieć prawdę säga som sanningen är powiedzieć prawdę säga ett sant ord powiedzieć prawdziwe słowo skriva sanning(en) 86

87 prawdę mówiąc, powiedziawszy «chcąc być zupełnie szczerym, należy przyznać, że...; naprawdę, w rzeczywistości, w istocie» słowa prawdy sanningen att säga ett sant ord prawdziwe słowo prawda w uściech [SMTK] ett (några) sanningens ord słowo (kilka słów) prawdy 2. Domena źródłowa ukryty, niewidoczny przedmiot (za)taić prawdę ukrywać prawdę zacierać prawdę owijać prawdę w bawełnę zamykać oczy na prawdę poszukiwać prawdy dochodzić prawdy prawda w winie (na dnie) prawda spoczywa na dnie studni [SMTK] dölja, fördölja sanningen förtiga sanningen hålla inne med sanningen (till)sluta ögonen, öronen för sanningen zamykać oczy, uszy na prawdę «nie chcieć poznać prawdy» vända sina öron från sanningen odwracać swoje uszy od prawdy «j.w.» söka sanningen sanningssökare poszukiwacz prawdy «osoba poszukująca prawdy, często na temat ważnych kwestii, zagadnień egzystencjalnych», np. en grubblande sanningssökare rozmyślający poszukiwacz prawdy forska efter sanningen undersöka sanningshalten badać, dochodzić zawartości prawdy i vinet sanningen en kärna av sanning jądro, sedno prawdy 3. Domena źródłowa przedmiot wydobywany z ukrycia objawić prawdę wyjawić prawdę odkryć prawdę dojść prawdy prawda się odsłania uppenbara sanningen fram med sanningen! naprzód z prawdą «rozkaz, zachęta, prośba o wyjawienie prawdy» om sanningen skall fram jeżeli prawda ma (wyjść) naprzód «jeżeli prawda ma wyjść na jaw, jeżeli chcemy poznać prawdę» finna sanningen znaleźć prawdę få sanningen ur ngn wydobyć z kogoś prawdę sanningen uppenbaras 87

88 prawda się wyłania prawda wychodzi na jaw naga prawda <Horacy> [SkS] prawda jak oliwa na wierzch wypływa ukazać czyjeś prawdziwe oblicze sanningen kommer fram sanningen kryper fram prawda wypełza sanningen kommer i dagen, i dagsljuset prawda wychodzi na dzień, na światło dzienne den nakna sanningen «legenda głosi, że po wspólnej kąpieli z prawdą kłamstwo pierwsze wyszło z wody i założyło ubranie prawdy; ta, nie chcąc przebierać się w strój kłamstwa, pozostała naga» [Bev; SMTK] den osminkade sanningen prawda bez makijażu, bez charakteryzacji 4. Domena źródłowa ostry przedmiot prawda w oczy kole strzała prawdy [SMTK] z prawdą do ludzi jak z jeżem do psa [MądGł] gorzka prawda prawda gorzka potrawa dialog toczyć z prawdą [Jastrun 1955] sanningspil <Nordenflycht> [SAO 5. Domena źródłowa potrawa den bittra sanningen den beska sanningen servera pepprade och svidande sanningar serwować prawdy przyprawione pieprzem i piekące (pikantne) «mówić nieprzyjemną, gorzką prawdę» [SAOB] sanningshunger głód prawdy «silna potrzeba odkrycia i mówienia prawdy; rel. głód wiary, religii» sanningstörst pragnienie prawdy, por. jag är törstig chce mi się pić sanningspiller pigułka prawdy «gorzka, nieprzyjemna prawda, por. przełknąć gorzką pigułkę»; servera beska sanningspiller serwować gorzkie pigułki prawdy «mówić nieprzyjemną, gorzką prawdę» 6. Domena źródłowa osoba sanningen (...) står hon med strålande pannan prawda (...) ona stoi z promien-nym czołem [Tegnér 1810] all sannolikhet talar för det wszelkie prawdopodobieństwo mówi, przemawia za tym sanningen talade ur Asklöfs mun prawda mówiła z ust Asklöfa <Siwertz> [SAOB] 88

89 prawda jest córką czasu [SMTK] prawda podróżuje bez wiz <Frédéric Joliot-Curie> [SkS: 304]... prawda was wyswobodzi. <Ew. wg Jana, 8, 32> [SkS: 95] prawda zwycięży <John Wycliffe> [SkS: 717] przyjaciółką prawda <Arystoteles> [SkS: 25-26] spojrzeć prawdzie w oczy płomień prawdy [Asnyk 1880] słońce Prawdy [Mickiewicz 1822] światło prawdy sanningens röst głos prawdy... Sanningen skall göra er fria. <Joh. 8:31 f.> [Bev] Sanning (...) Hon får många ovänner prawda (...) Ona dostaje ( zyskuje ) wielu nieprzyjaciół [SAOB] se sanningen i vitögat se sanningen i ansiktet spojrzeć prawdzie w twarz 7. Domena źródłowa światło sanningsflamma sanningslåga sanningseld ogień prawdy <Dalin> [SAOB] en solklar sanning prawda jasna jak słońce sanningsstråle promień prawdy dagsens sanning prawda dnia «szczera, święta prawda» sanningsljus sanningsfackla pochodnia prawdy W poniższej tabeli przedstawiono dane liczbowe wynikające z analizy metaforyki prawdy w językach polskim i szwedzkim: Domena źródłowa PL SV 1. słowo, tekst ukryty, niewidoczny przedmiot przedmiot wydobywany z ukrycia ostry przedmiot potrawa osoba światło 3 8 Σ

90 Przedstawione dane wskazują na dość wysoki stopień metaforyzacji konstanty kulturowej w języku polskim (40 jednostek) i nieco wyższy w szwedzkim (55 jednostek). Z kolei ocena różnorodności domen źródłowych pozwala stwierdzić znaczny stopień złożoności struktury semantycznej odnośnej metaforyki: metafory prawdy odwołują się do 7 domen źródłowych, każda z nich jest reprezentowana w obu badanych językach, choć w różnym stopniu. W języku polskim najwięcej metafor prawdy opiera się na porównaniu do przedmiotu wydobywanego z ukrycia (10 jedn.) i do ukrytego, niewidocznego przedmiotu (9 jedn.), podobnie w języku szwedzkim (po 11 jedn.); najmniej zaś na porównaniu do potrawy (2 jedn.), światła (3 jedn.) i ostrego przedmiotu (3 jedn.) w języku polskim oraz do ostrego przedmiotu (1 jedn.) i potrawy (6 jedn.) w języku szwedzkim. Największe różnice (co do liczby metafor) dotyczą domen: światło (3 jedn. w jęz. polskim i 8 jedn. w jęz. szwedzkim), potrawa (odpowiednio 2 i 6) i słowo, tekst (odpowiednio 6 i 10). Metaforyka jest językowym wykładnikiem kompetencji kulturowej społeczeństwa. Z punktu widzenia lingwokulturologii parametr metaforyzacji konstanty kulturowej stanowi więc istotną część składową opisu kulturologicznego języka. Optymalizacja środków tego opisu to jedno z głównych zadań, jakie obecnie stoją przed kulturologią lingwistyczną. Przedstawiona analiza metaforyki konstanty kulturowej stanowi próbę zmierzającą do doskonalenia środków opisu kulturologicznego. Bibliografia Bartmiński J. (red.), 1999, Językowy obraz świata, Lublin. Bartmiński J. (red.), 2003, Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, Lublin. Dąbrowska A. (red.), 2003, «Język a Kultura», t.15, Opozycja homo animal w języku i kulturze, Wrocław. Dąbrowska A., Kamińska-Szmaj I. (red.), 2001, «Język a Kultura», t.16, Świat roślin w języku i kulturze, Wrocław. EJO = Polański K. (red.), 1999, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław Warszawa Kraków. Geeraerts D., Grondelaers S., Dirven R., Verspoor M., 2001, Co zawierają słowa: leksykologia, [w:] Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, rozdział 2, E. Tabakowska (red.), przeł. Grzegorz Szpila, Kraków, s Grzegorczykowa R., 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa. Kornacka M., 2008, Czy możliwa jest formalizacja opisu kulturologicznego, [w:] «Języki Specjalistyczne», t.8, Kulturowy i leksykograficzny obraz języków specjalistycznych, Ł. Karpiński (red.), Warszawa, s

91 Lakoff G., 1987, Women, fire and dangerous things. What categories reveal about the mind, Chicago. Linde-Usiekniewicz J., 2003, Uwagi o pewnych niebezpieczeństwach związa-nych z kontrastywnym badaniem językowego obrazu świata, [w:] Studia z se-mantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. II, R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Warszawa, s Lukszyn J., Zmarzer W., 2008, Polsko-rosyjski tezaurus konstant kulturowych, [w:] «Języki Specjalistyczne», t.8, Kulturowy i leksykograficzny obraz języków specjalistycznych, Ł. Karpiński (red.), Warszawa, s Parowenko R., 2006, Obraz wojny w języku polskim i szwedzkim w ujęciu leksykograficznym, [w:] «Języki Specjalistyczne», t.6, Teksty specjalistyczne w kontekstach międzykulturowych i tłumaczeniach, J. Lewandowski, M. Kornacka, W. Woźniakowski (red.), Warszawa, s STL = Sławiński J. (red.), 1988, Słownik terminów literackich, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź. Zmarzer W., Lukszyn J., (red.), 2007, Polsko-rosyjski tezaurus konstant kulturowych, Warszawa. Materiał źródłowy: Asnyk A., 1880, Do młodych, [w:] SkS, s. 28. Bev = Hellsing B., Hellquist M., Hallengren A., 2002, Bevingat från Adam & Eva till Oväntat besök, Albert Bonniers Förlag. Jastrun M., 1955, Poezja i prawda, [w:] SkS, s MądGł = Krzyżanowski J., 1994, Mądrej głowie dość dwie słowie, Warszawa. Mickiewicz A., 1822, Do Joachima Lelewela, w. 79, [w:] SkS, s SAOB = Svenska Akademiens ordbok, SkS = Markiewicz H., Romanowski A., 1990, Skrzydlate słowa, Warszawa. SMTK = Kopaliński W., 2003, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa. Tegnér E., 1810, Det eviga, [w:] Bev, s

92 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA NATALIA W. ZINUKOWA Dniepropietrowski Uniwersytet Ekonomii i Prawa, Ukraina Katedra Teorii i Praktyki Przekładu ОСОБЕННОСТИ ПРОЯВЛЕНИЯ ГЕНДЕРНЫХ СТЕРЕОТИПОВ В ТЕКСТАХ АНГЛОЯЗЫЧНОЙ ПУБЛИЦИСТИКИ И ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА Одним из приоритетных направлений исследований отечественных и зарубежных лингвистов остается изучение гендерной проблематики в языке. В результате использования в лингвистическом описании данных психологии, биологии познания, культурологии, философии и некоторых других антропоориентированных наук появились новые концепции, которые изменили точку зрения на традиционный когнитивный подход, при котором познание это формирование новых ментальных репрезентаций, отображающих реальность. При этом основная функция языка состоит не столько в передаче информации и осуществлении референции к независимой от него реальности, сколько в ориентации личности в ее собственной когнитивной области. Следовательно, язык рассматривается как система ориентирующего поведения, где решающую роль играет коннотация. В связи с этим значимость индивидуальных параметров говорящего субъекта возрастает, ибо пол человека одна из его важнейших как экзистенциальных, так и общественно значимых характеристик, во многом определяющих социальную, культурную и когнитивную ориентацию личности в мире, в том числе и посредством языка. В современном мире в области гендерных исследований создана научная основа для углубленного изучения проблемы «человек в языке». Антропоцентрический подход к языку, принятый в лингвистике, предполагает усиленное внимание ко всем параметрам человеческой личности, отражающимся в языке. Гендер стал представлять собой один из таких параметров и пониматься как культурно обусловленный и социально 92

93 воспроизводимый феномен. На современном этапе развития гуманитарного знания недостаточно признания только лишь «нерасчлененной» антропности языка, что делает необходимым создание такой модели описания человека в языке, которая позволила бы описать как общечеловеческий (мета-гендерный) уровень, так и уровень маскулинности и фемининности (собственно гендерный), а также исследовать их корреляцию [Вандышева 2007: 3]. Последнее тем более важно, так как в разных языках и культурах эти уровни соотносятся неодинаково. Проведенный анализ состояний гендерных исследований в современном отечественном языкознании [Халеева 1999: 9-18; Кирилина 2004; Горошко 2001; Городникова 2002: 70-76] отчетливо показывает, что разрабатывается широкий подход к гендерным аспектам языка и коммуникации: гендер просматривается не только как категория социолингвистики и не столько как таковая. Именно такой взгляд позволяет отказаться от биодетерминистского подхода. Гендер в сферу исследований входит как культурный феномен, его отражение в языке и конструирование рассматривается в коммуникативном взаимодействии индивидов. Все это позволяет привлечь к изучению широкий круг лингвистических проблем семантику, прагматику, лингвокультурологию, когнитивную лингвистику, анализ дискурса и т.д. Исследования, которые проводятся в данной сфере, можно разделить по таким направлениям: социолингвистические гендерные исследования, феминистская лингвистика, гендерные исследования, рассматривающие оба пола, исследования маскулинности, психолингвистические изучения полов, что в последнее время связано с нейролингвистикой, а также кросскультурные и лингвокультурологические исследования. Однако в свете новых исследований есть основания утверждать, что лишь незначительное количество работ посвящено межкультурным проблемам. Чаще всего они представляют собой сравнительный анализ одного определенного концепта на базе двух языков. На наш взгляд, проблеме гендерного подхода к переводу в рамках гендерной картины мира уделено недостаточно внимания. Работы современных лингвистов часто касаются лишь проблемы влияния личности переводчика на адекватность осуществленного перевода текста. Практически нет крупных комплексных исследований, систематизирующих проблемы перевода, которые связаны с особенностями проявления гендерных стереотипов в различных языках. Таким образом, несмотря на особое отношение и внимание, которое проявляют лингвисты к проблеме гендерных отношений в языковом пространстве, обусловленных межкультурным взаимодействием, очевидна необходимость исследования гендерных особенностей в условиях формирования верных переводческих решений и тактик. 93

94 Как справедливо утверждает А. Вандышева, возникновение различного рода конфликтов и напряженности в процессе межкультурной коммуникации следует искать в несовпадении, специфическом различии национальных, а также гендерных сознаний коммуникантов [Вандышева 2007: 8]. Таким образом, успех межкультурной коммуникации будет зависеть от того, в какой мере пересекутся образы иноязычных разнополых коммуникантов. В нашем исследовании мы ограничимся текстами публицистики. Публицистический дискурс, обслуживающий сферу социальных отношений: политику, экономику, культуру, представлен в двух формах устной и письменной. Существующие в публицистике стандарты имеют социально оценочный характер. В публицистических текстах постоянно осуществляется взаимодействие экспрессивных и стандартизированных образных языковых средств. В текстах любого публицистического жанра выбор лексических, грамматических и стилистических единиц подчинен основной цели наилучшим образом содействовать реализации информационной и влияющей на подсознание человека функции текста. Специфика публицистического текста проявляет интерес к проблеме выделения и употребления гендерно ориентированной лексики с последующей передачей в тексте перевода. Известно, что генденрная специфика речевого поведения мужчин характеризуется: использованием военной лексики и армейского жаргона; частым употреблением вводных слов, особенно имеющих значение констатации (очевидно, несомненно, конечно); употреблением большого количества абстрактных существительных; проявлением эмоциональной индексации не в образных выражениях и клише, а путем усиления отрицания, повышенной категоричности высказывания и т.д.; использованием газетно-публицистических клише; употреблением терминов, стремлением к точности номинации, что определяется влиянием профессии. Изучение мужских и женских особенностей речевой деятельности позволяет утверждать, что между мужской и женской речью существуют определенные различия, позволяющие говорить о целой системе факторов, которые проявляются как в письменной, так и устной речи, и являются как влияющими на эти различия, так и обусловливающими их. Однако необходимо отметить тот факт, что авторы более поздних исследований по данной проблематике указывают на комплексное влияние факторов на выбор языковых средств общения, где существенную роль играет не только гендерная принадлежность, 94

95 но и коммуникативная ситуация, различия профессионального и социального статуса, возрастные характеристики и этническая принадлежность коммуникантов [Горошко 2003]. Мы разделяем точку зрения А. В. Меренкова о том, что гендерные стереотипы, в виде которых гендерные отношения фиксируются в языке, накладывая отпечаток на поведение личности и на процессы ее языковой социализации, являются устойчивыми программами восприятия, целеполагания, а также поведения человека, которые зависят от принятых в данной культуре норм и правил жизнедеятельности представителей определенного пола [Меренков 2001]. Гендерные стереотипы представляют собой культурно, и в то же время социально обусловленные мнения о качествах, норме поведения представителей обоих полов и их проявление, и отражение в языке. Такая гендерная стереотипизация фиксируется в языке, она тесно связана с выражением оценки и довольно ощутимо влияет на формирование ожиданий определенного типа поведения от представителей полов. Особое внимание, однако, следует уделить проблеме изучения гендерных стереотипов не только в рамках одной культуры, а и в сопоставительном плане, так как такое комплексное изучение способствует повышению эффективности межкультурной коммуникации, а именно, поможет избежать двусмысленности при передаче устных и письменных текстов, которые содержат гендерно маркированные единицы. На основе анализа англоязычных публицистических текстов мы можем сделать вывод о распространенности употребления гендерных маркеров, присущих стилю речевого поведения мужчин и женщин. Необходимо отметить, что наиболее распространенными гендерными маркерами мужского стиля в текстах публицистики являются: употребление военной лексики (patrol far-off deserts and distant mountains, military facilities, missiles and tanks, behavior report, top arms control official), армейского жаргона, терминов из различных сфер употребления (на выбор которых влияет профессия мужчин) (digital lines, electric grids, deepening economic recession), вводных слов и выражений (moreover, likewise, in fact, finally), абстрактных существительных (loyalty and patriotism, honesty and courage) и газетно-публицистических клише (vital issue, wellinformed sources, overwhelming majority, amid stormy applause). Рассматривая речевое поведение женщин в текстах публицистики, можно сказать, что здесь самой важной выступает экспрессивная функция, так как женщины склонны к употреблению в речи разнообразных стилистических средств повторов, эпитетов, параллельных конструкций и т.д. К тому же, женщины отдают предпочтение самым многообразным методам насыщения речи экспрессивными средствами, в отличие от мужчин, употребляющих однообразные образные средства, Женщины чаще выбирают наиболее элитные и престижные 95

96 лексические формы (to realize her God-given potential, a memorable Year), употребляют книжную лексику (to thrive, to endure, slavery, to capture), используют вводные конструкции (tragically, ultimately). И гораздо реже, нежели об этом упоминается в различных исследованиях, посвященных изучению гендерных особенностей женского речевого поведения, в их речи можно встретить модальные глаголы. Гендерные особенности, перечисленные выше, являются также показателем индивидуального проявления личности каждого человека. В современной науке, где предпочтение отдается индивидуальности и яркости каждого человека, необходимо сделать все возможное для того, чтобы эту индивидуальность не преуменьшить и не потерять, особенно в процессе межъязыковой передачи текста, содержащих гендерно маркированную лексику. В переводе гендерный фактор, как показывает анализ различных исследований, проявляется в двух направлениях: вопервых, это, прежде всего, проблема влияния личности переводчика на процесс и результат перевода. Во-вторых, это проблема эквивалентности гендерных стереотипов при передаче с одного языка на другой. Причина, на наш взгляд, заключается в несовпадении гендерных языковых картин мира различных лингвокультурных сообществ. Поэтому задача переводчика значительно усложнена, так как ему необходимо соблюдать эти особенности языка оригинала и перевода. В классификации гендерных стереотипов, характерных для стиля речевого поведения мужчин, большую группу составляют абстрактные существительные. В отличие от конкретных слов, которые используются для обозначения предметов, воспринимаемых с помощью органов чувств, абстрактные существительные обозначают далекие от действительности понятия, существующие в нашем сознании. Для переводчика проблема заключается в более низкой по сравнению с украинским языком частотностью их употребления в англоязычных текстах публицистики, где ударение ставится на чувственном восприятии. Однако, в то же время, в процессе анализа текстов выступлений и статей, авторами которых являются мужчины, мы пришли к выводу, что абстрактные существительные в таких текстах употребляются намного чаще, чем в текстах, созданных женщинами. But those values which our success depends honesty and hard work, courage and fair play, tolerance and curiosity, loyalty and patriotism these things are old. В данном предложении употребляется достаточно большое количество абстрактных существительных, что ярко характеризует такую особенность речевого поведения мужчин. Английские абстрактные «honesty», «courage», «tolerance», «loyalty» в данном предложении можно перевести прямыми соответствиями, то есть такими же абстрактными 96

97 существительными «честность», «смелость», «терпимость», «преданность». Способ перевода абстрактных существительных, использованный для данного предложения, помогает донести до читателя переведенного текста и сохранить специфику речи мужчин и является оправданным в данном контексте, учитывая тематику данного выступления. Абстрактные существительные в украинском предложении часто выполняют функцию подлежащего, что противоречит нормам англоязычного публицистического стиля. При переводе абстрактное существительное можно заменить на более конкретное, если такая замена допустима семантикой самого предложения и текста. Иногда абстрактное существительное опускается, если его семантика дублируется в предложении с другим словом. В тех случаях, когда позволяет контекст, переводчик может использовать тематическое подлежащее, выраженное местоимением «we». Такой перевод позволяет сделать высказывание более конкретным, то есть использовать такие переводческие трансформации, как конкретизация, и одновременно придает ему оттенок искренности и доверия. Другую значительную группу в классификации гендерных стереотипов, характерных для речевого поведения мужчин, составляют термины. Как известно, передача термина с иностранного языка на родной требует от переводчика знания той сферы, которая касается понимания значения термина на иностранном и родном языках. При переводе большое значение имеет взаимодействие термина с контекстом, благодаря чему проявляется значение слова. Если слово употребляется в качестве термина в системе другой специальной отрасли, то в ней оно также становится однозначным, семантически четко отделенным от тех его значений, которые проявляются во внетерминологическом функционировании. We will build the roads and bridges, the electric grids and digital lines that feed our commerce and bind us together. - В данном предложении оба термина electric grids и digital lines переводятся с помощью эквивалентов «линии электропередач» и «линии цифровой связи». Здесь это оправдано, так как в языке перевода существуют прямые соответствия вышеупомянутым терминам, таким образом, передавая информацию рецепиенту, сохраняя гендерный маркер, присущий речевому поведению мужчин. Основные проблемы, возникающие при переводе терминов, связаны с тем фактором, что совокупность теоретических требований к природе термина на практике существуют лишь в отношении небольшого количества терминов. В действительности тот или иной признак или отсутствует, или проявляется слабо. Основными приёмами передачи терминов являются перевод с помощью лексического эквивалента, описательного перевода, калькирования, транскрибирования и синонимической замены. 97

98 При переводе военной лексики следует учитывать её определенную специфику: прежде всего, военная терминология подразделяется на две группы официальная, которая состоит из уставных терминов, и неуставная, которая употребляется в устной речи военнослужащих, однако не является официально принятой. Соответствующие ряды слов различных групп военной лексики, как правило, синонимически обозначают одни и те же предметы, процессы и явления. Они могут употребляться в довольно узком смысле, а люди, не относящиеся к вооруженным силам, вообще могут не понимать их значения. Например, «track» «гусеница танка любой боевой машины», другое выражение «behavior report» имеет значение «письмо солдата домой». Помимо появления большого количества новых терминов в связи с различными процессами реорганизации или объединения войск, необходимо уметь в виду существенную разницу в употреблении военной лексики, которая употребляется в США и Великобритании. Этот факт объясняется, прежде всего, некоторыми специфическими особенностями организации, вооружения, тактики вооруженных сил этих стран, что следует учитывать в процессе межкультурной коммуникации представителей различных языковых групп. Что касается проблем, связанных с переводом газетно-публицистических клише, то следует отметить, что самый распространенный способ подбор аналогичных украинских эквивалентов. Некоторые клише не представляют особой сложности в связи с наличием аналогов в языке перевода. Если же клише можно перевести лишь при помощи частичного эквивалента, следует иметь в виду, что в таких случаях украинские эквиваленты создают иной образ, нежели первоначальные языковые единицы. Иногда переводчик сталкивается со случаями, когда в украинском языке невозможно найти соответствующий словарный эквивалент, который хотя бы частично смог сохранить образную сторону англоязычного варианта. В подобной ситуации используется метод перифраза. В результате исследования, проведенного на материале текстов публицистики, можно сделать ряд определенных выводов в отношении использования наиболее продуктивных переводческих трансформаций, к которым необходимо прибегнуть переводчику для полной и адекватной передачи гендерных культурологических особенностей с языка оригинала на язык перевода. Такими трансформациями являются: генерализация или конкретизация; полная замена лексической единицы, которая включает гендерную специфику оригинала; частичная замена (на синоним, который является органичным для языка перевода); смысловое развитие; 98

99 описательный перевод; гендерная антонимия. В заключении необходимо отметить, что основные проблемы, возникающие при переводе гендерно ориентированных единиц в текстах публицистики, это проблемы, связанные с сохранением вышеуказанных особенностей в текстах перевода для эффективности осуществления межкультурной коммуникации с учетом фактора индивидуальности коммуникантов и необходимостью избежать двусмысленности при переводе устных и письменных текстов, содержащих гендерно маркированные единицы. Подводя итог, необходимо отметить перспективность дальнейших межкультурных сопоставительных лингвокультурологических исследований в гендерном аспекте с целью выявления верных переводческих решений и определения универсальных способов перевода гендерных стереотипов, что позволит избежать неточностей и искажения смысла. Литература Вандышева А.В., 2007, Гендерно ориентированная лексика в языковой картине мира (на материале английского, русского, немецкого языков. Автореферат дис. канд. филол. наук, Ростов-на-Дону. Горошко Е.И., 2001, Языковое сознание: ассоциативная парадигма. Дис. доктора филол. наук, Москва. Горошко Е.И., 2003, Языковое сознание: гендерная парадигма (монография), Москва. Городникова М.Д., 2002, Гендер в коммуникативной интеракции. [в:] Гендер: язык, культура, коммуникация: Доклады Второй Международной конференции, Москва. Кирилина А.В., 2004, Гендерные исследования в лингвистике и теории коммуникации, Росспэн, Москва. Меренков А.В., 2001, Социология стереотипов, Екатеринбург. Халеева И.И., 1999, Гендер как интрига познания, [в:] Гендерный фактор в языке и коммуникации: Сборник научных трудов МГЛУ, Вып. 446, Москва. 99

100 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA AGATA BUCHOWIECKA-FUDAŁA DOROTA PIEKARSKA-WINKLER Uniwersytet Warszawski Instytut Rusycystyki О НЕОБХОДИМОСТИ КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОЙ ОРИЕНТИРОВАННОСТИ УЧЕБНИКОВ РКИ Связь культуроведения с обучением русскому языку активно обсуждается в системах образования разных стран. Актуальность проблемы вызывалась разными причинами: усиливающимися процессами глобализации, растущей конкуренцией, интеграцией в мировое сообщество. Прогрессирующее развитие международных контактов обуславливает ориентацию современной методики обучения РКИ на реальные условия коммуникации, которую можно определить как способ внесения определенной коррекции в образ мира собеседника. Коммуникативная компетенция состоит из трех компонентов: языкового, социокультурного и стратегического. Стремление к коммуникативной компетенции как к конечному результату обучения предполагает не только владение соответствующей иноязычной техникой (языковой компетенцией), но и усвоение неязыковой информации (специфики страны изучаемого языка), необходимой для адекватного взаимопонимания, готовность и способность к ведению диалога культур, формирование у обучающихся открытости, толерантности и уважения к культуре другого народа. Таким образом, культурологически ориентированное обучение иностранному языку (важная часть современной русистики) предполагает обеспечение коммуникативной компетенции в актах межкультурной коммуникации, прежде всего через адекватное восприятие речи собеседника и аутентичных текстов, рассчитанных на носителя языка. Усвоение культурологического материала, как важнейшего компонента коммуникативной компетенции, создает лингвокультурологическую компетенцию, под которой понимается целостная система представлений о национальных обычаях, традициях 100

101 и реалиях страны изучаемого языка, позволяющая учащимся извлекать из лексики этого языка примерно ту же информацию, что и его носителям, и добиваться тем самым полноценной коммуникации. Культурологически ориентированное обучение обеспечивает решение целого ряда проблем, в частности, главной филологической задачи адекватного понимания текста, поэтому оно выступает в качестве основы не только лингводидактики, но и перевода. Ведь, чтобы переводить, надо прежде всего полностью понять текст со всеми нюансами значений, включая подтекст. Предметом лингвокультуроведения является языковой материал, отражающий культуру страны изучаемого языка, коннотативные и фоновые лексические единицы, узуальные формы речи. Ведущей лингвокультурологической задачей является изучение языковых единиц наиболее ярко отражающих национальные особенности культуры народа носителя языка: обозначений предметов и явлений, характерных для одной культуры и отсутствующих в другой; слов, совпадающих по основному звучанию, но отличных по культурноисторическим ассоциациям; обозначений предметов и явлений, имеющих аналоги в сопоставляемых культурах, но различающихся национальными особенностями функционирования, формы, предназначения. При этом культурологическая ценность, типичность, общеизвестность и ориентация на современную действительность, тематичность и функциональность явлений считаются важнейшими критериями отбора национально-культурного компонента содержания обучения РКИ. При создании современных учебников русского языка для иностранных учащихся несомненно важным является принцип единства обучения языку и культуре («культура через язык, язык через культуру»). Нельзя не признать, что «усвоение культурологического содержания с активизацией языковых средств на этом материале, т.е. соизучение языка и культуры, повышает уровень общего владения языком и мотивацию» [Прохорова 2001: 37]. В рамках культурологического подхода к обучению русскому языку особое внимание уделяется методическим концепциям передачи иностранной культуры, структурированию культурологической информации и отбору тем культурологического материала. Важно отметить, что потребность обучающихся в информации культурологического характера зависит от уровня владения языком и возрастает с повышением этого уровня. Создавая учебник, необходимо также учесть цели инокультурного образования и контингент учащихся. Следовательно, пособия и учебники, адресованные учащимся на продвинутом этапе изучения русского языка, в том числе студентам-филологам и переводчикам, должны опираться на материалы, включающие знания и представления о культуре, 101

102 истории, географии, бытовой жизни, национальном характере жителей страны изучаемого языка. Перед авторами учебников стоит исключительно важная задача повышения познавательного интереса обучающихся к изучению языка путем применения специальных приемов, новейших педагогических технологий и совершенствования отдельных элементов процесса обучения, что способствует оптимизации обучения РКИ. Автору необходимо включить в учебник интересные темы и материалы, несущие в себе культурологический компонент. Среди них выделяются материалы для чтения (прежде всего аутентичные), музыкальные произведения, художественные фильмы, словарь реалий и лингвострановедческий комментарий. Исследователи подчеркивают, что эффективному формированию культурологической компетенции способствует включение в учебник аутентичной зрительной наглядности (Ариян 1990; Борисенко 1997; Кричевская 1996). Такого рода материалы выделяются в отдельную группу, так называемых прагматических материалов. В их перечень попадают афишиобъявления, театральные программки, билеты, вывески, этикетки, меню, карты, схемы, рекламные проспекты и др. Такого рода материалы могут использоваться для приобретения страноведческих знаний, для организации речевого общения, для семантизации языковых единиц и развития смысловой и лингвистической догадки. Авторы современного, культурологически ориентированного учебного пособия или учебника должны предложить приемы работы, учитывающие реализацию личностно-ориентированного подхода в обучении. К педагогическим технологиям данного подхода можно отнести интерактивные методы обучения: ролевые игры, дискуссии, кейсстади и метод проектов. Их применение позволяет повышать мотивацию студентов к работе на занятиях и во внеаудиторном порядке, повышать привлекательность занятий, улучшать взаимоотношения в группе, побуждать к спонтанной речи на русском языке. При подготовке культурологического материала для учебника встает вопрос о системности в его отборе и презентации, т.е. продуманной организации учебного процесса. Системность представления культурологического материала видится в том, что в процессе его изложения в рамках каждого раздела выделяются феномены русской духовной культуры, которые позволяют касаться различных аспектов материального и духовного мира русского народа, делают возможным познакомить учащихся с важными явлениями русской культуры и способствовать повышению языковой и коммуникативной компетенций. Отбор тем имеет основное значение для представления определенных моделей культуры. При этом, на наш взгляд, наиболее эффективным является структурирование культурологического мате- 102

103 риала согласно тематико-проблемному принципу. Например, ритуал русского чаепития дает возможность познакомить учащихся с принципом взаимности, доминирующим в русском речевом поведении (общение, разговор по душам), со значимостью идеалов общности (забежать за огонек, посидеть у самовара), со связью с другими ритуалами (чаепитие после бани), открывает выход в русское прикладное искусство (тульские самовары, жостовские подносы, гжельские сервизы), в другие виды искусства и действительности, которые отражают данный феномен (русская народная песня, кинематография, кулинария, сети народных ресторанов). В русском народном костюме, в свою очередь, отражается душа народа и его представление о прекрасном, образ жизни, отношение к труду и творчеству, зависимость от природных и климатических условий. Названная тема предоставляет также возможность познакомить учащихся с тем, как русские понимают культуру одежды, позволяет сосредоточиться на неинформативных речевых действиях, выражающих регулятивное, индексальное и эмоциональнооценочное содержание, к которым принадлежит комплимент. Тема русского народного костюма позволяет кроме того заняться общественными традициями, семейными обрядами и поведенческими нормами, дает возможность понять мировоззренческие представления и проследить некоторые общественные связи русского народа (свадьба, крещение, похоронно-поминальные обычаи и обряды, религиозное воспитаие), открывает также выход в русскую живопись (А. Венецианов, В. Васнецов, М. Шибанов, М. Врубель, Б. Кустодиев и др.). Культурологический текст в учебнике является основным средством организации языкового материала, ему подчиняется описаие всех выявляющихся в нем единиц. Текст служит базой для наблюения и осмысления лексических единиц и грамматических конструкий, выступает основой для формирования речевых навыков. Отсюда огромное внимание уделяется содержательным и формальным требованиям, предъявляемым к культурологическим текстам и системе заданий к ним. Важнейшим критерием отбора и языковой обработки отдельного текста является насыщенность необходимым языковым материалом. Наблюдения за процессом работы над культурологическими текстами показали однако ряд отрицательных моментов в практике их использования учащиеся жалуются на трудности работы с богатым учебным материалом. Затруднения вызывает не только безэквивалентная, но и эквивалентная лексика, поэтому к текстам должны прилагаться грамматический, лексико-стилистический и культурно-исторический комментарии, с помощью которых учащиеся усвоят новую систему понятий. Овладение новыми понятиями происходит через многократное использование их в контекстах, что связано с необходимостью создать специально разработанную систему упражнений, 103

104 познавательных и проблемных заданий. Следовательно, критерий насыщенности культурологического текста сильнейшим образом связан с критерием его доступности. Этот критерий включает в себя требование сделать ясным для учащегося движение мысли, переход от одной темы к другой [Верещагин, Костомаров 1983: 53]. Разнообразие заданий привлекает внимание учащихся к лексике и к содержанию текста. Особенно хорошие результаты в усвоении культурологического материала достигаются путем прочитывания/прослушивания текста по фрагментам. Через наводящие вопросы уточняется и углубляется уровень понимания текста. Использование таких форм работы, как рассказ, наблюдение, обсуждение, беседа, поддерживает мотивацию учащихся, гарантирует успешность процесса обучения. Основным методом передачи лингвокультурологических знаний является рассказ в совокупности с принципом наглядности, поэтому использование технических средств обучения считается наиболее яркой и запоминающейся формой передачи материала. Кроме того, учащиеся вводятся в более непринужденную обстановку, которая способствует их раскрепощению, небоязни собственных ошибок, умению работать в группе [Мирошникова 2009: ]. На этапе активизирующих заданий, во время дискуссииполилога о прочитанном и усвоенном, учащиеся получают возможность реализовать свои коммуникативные потребности в общении, в получении и передаче информации, в выражении своего отношения к предмету речи. Расширение лингвистических знаний происходит за счет представляемых преподавателем средств ведения диалога-распроса, диалога-унисона, возражения, введения в учебный процесс средств аргументации и т.п. Проблемность в подаче материала необходима на всех этапах учебного процесса, однако наиболее широкие возможности в репродуцировании и продуцировании речевых высказываний, возможности оперирования полученной экстралингвистической и лингвистической информацией имеются у студентов на заключительном этапе работы с культурологическим материалом. Тогда происходит подведение итогов, сведение воедино всех знаний, полученных на предшествующих этапах работы по теме. Текстовые жанры устной речи (выступление, сообщение, доклад, обсуждение, ролевое интервью, инсценировка) и письменные (план, конспект, рецензия, изложение, сочинение) позволяют закрепить и проконтролировать усвоенное. Использование проблемного принципа в моделировании культурологического материала позволяет формировать у учащихся гуманистические ценности: осознавать особенности собственной и изучаемой культур, характер менталитета обоих народов, а также позицию активной защиты своей точки зрения [Бердичевский, Колларова 2002]. На практике осуществление на занятиях по русскому языку 104

105 проблемного диалога культур неоднократно затрудняется из-за неоднородности контингента учащихся с точки зрения лингвистической подготовленности, эмоциональной активности и духовного развития. Целесообразным кажется введение учащихся в круг тем собственной культуры, соотносимых с вводимой темой, так как только осознание существования лингвокультурных (напр. вербальных, когнитивных, мотивационных, эмоциональных и др.) лакун способствует формированию межкультурной компетенции. Когда учащийся сталкивается с «чужой» культурой и получает новые знания и умения, он начинает осмысливать особенности родного языка и культуры. Ликвидировать вышеназванные лакуны помогают самые разные методы и приемы работы. Одним из эффективных, на наш взгляд, является метод представления и сравнения явлений чужой (в нашем случае русской) культуры, отличающихся от родной (польской) культуры студентов. Сопоставляя различия, учащиеся обсуждают, каким образом они могут привести к проблемам во взаимопонимании представителей двух культур. Интересным считается метод разыгрывания драмы и ролевых игр. Учащиеся ставят сценки, участники которых испытывают трудности, связанные с неправильным функционированием вербальных и невербальных каналов восприятия информации. Причина проблемы, как правило, выясняется в последней сценке. Драма и ролевые игры способствуют усвоению как языковой, так и культурной специфики аутентичного коммуникативного поведения русских. Формирование социокультурной компетенции у изучающих иностранный язык возможно также при использовании художественных и документальных фильмов, которые несут культурологическую информацию и, в то же время, в значительной степени разнообразят занятия. После просмотра фильма описываются существенные различия между обычаями родной и «чужой» культур, преподаватель ставит вопросы, которые побуждают к беседе и обсуждению проблем. Таким образом, современный учебник РКИ, несомненно влияющий на мнение учащихся о стране, язык которой они изучают, должен предлагать перечисленные методы работы с культурологическим материалом. Однако, на наш взгляд, учебник должен обладать открытой структурой, создающей своего рода базу для последующего овладения русским языком. Не отрицая роли учебника в обучении иностранному языку, следует, однако, обратить внимание на значение включения в учебный процесс материалов, подготовленных преподавателем (в том числе с использованием информационно-коммуникационных технологий). Не все темы можно и нужно эксплицитно рассмотреть в учебнике. О количестве и качестве передаваемых сведений решает преподаватель. Ему необходимо пополнять культурологические темы, предлагаемые учебником, темами и материалами, которые интересуют студентов. 105

106 Литература Ариян М.А., 1990, Лингвострановедение в преподавании иностранного языка в старших классах средней школы, [в:] «Иностранные языки в школе», 2, С Бердичевский А., Колларова Э., 2002, От диалога культур к «третьей» культуре личнисти. (Диалог методиста и культуролога), [в:] Лингводидактический поиск на рубеже веков, Москва. Борисенко М.К., 1997, Некоторые аспекты преподавания элементов страноведения на уроках французского языка в старших классах, [в:] «Иностранные языки в школе», 3, С Верещагин Е.М., Костомаров В.Г., 1983, Язык и культура. Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного. Годунова Н.А., 2006, Использование краеведческого материала для повышения мотивации при обучении иностранному языку [в:] «Иностранные языки в школе», 7. Кричевская К.В., 1996, Прагматические материалы, знакомящие учеников с культурой и средой обитания жителей страны изучаемого языка, [в:] «Иностранные языки в школе», 1, С Мирошникова Н.Н., 2009, Лингвостарноведческая компетенция преподавателя иностранного языка. Фреймовая пресуппозиция как единица фоновых знаний инокультурной общности, [в:] «Традиции и перспективы диалога языков и культур. Теория. Практика» Zeszyt Naukowy 6, prof. J.Mąkosza-Bogdan (red.), c Прохорова И.О., 2001, Формирование линвокультурологической компетенции на занятиях по русскому языку, [в:] «Русский язык за рубежом», 3, С

107 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA AGATA BUCHOWIECKA-FUDAŁA Uniwersytet Warszawski Instytut Rusycystyki ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ФИЛЬМ КАК ИСТОЧНИК КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОЙ ИНФОРМАЦИИ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ РКИ СТУДЕНТАМ-РУСИСТАМ В современной глоттодидактике все большее значение придается формированию межкультурной компетенции учащихся, изучающих иностранный язык. Европейское, а в том числе и польское высшее образование действует в совершенно новых условиях, для которых характерна прежде всего глобализация, новые коммуникационные технологии, растущая конкуренция. Интеграция в европейское и мировое сообщество требует формирования у обучающихся языковой социокультурной компетенции. Беглость и правильность в лексикограмматическом аспекте не гарантируют еще взаимопонимания. Навыки и умения необходимы, но без межкультурной компетенции, знаний страноведческого характера полное понимание человека, живущего в иной культуре невозможно. Именно такой подход отражает документ Совета Европы под названием «Общеевропейские компетенции владения иностранным языком: Изучение, преподавание, оценка» ( Common European Framework of Reference: Learning, Teaching, Assessment, Europejski system opisu kształcenia językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie ). Этот документ точно определяет какие умения, навыки и знания должен приобрести изучающий иностранный язык, чтобы коммуникация была успешной. Процесс изучения иностранного языка включает ряд действий, выполнение которых связано с развитием двух видов компетенций: общей и коммуникативной. Коммуникативные языковые компетенции включают: лингвистическую, дискурсивную, социолингвистическую и социокультурную компетенции. Документ Совета Европы большой упор делает на параллельное развитие всех типов компетенций. Когда гово- 107

108 рим о преподавании и изучении иностранного языка, необходимо помнить, что язык сам по себе не передает эксплицитно хранимую им информацию. Следовательно, изучение иностранного языка должно быть тесно связано с изучением культуры, истории, географии, элементов повседневной жизни людей, которые говорят на данном языке. Работу над усвоением страноведческих знаний следует проводить на каждом этапе преподавания иностранного языка. В случае студентов-русистов Варшавского университета социокультурная информация о России включена в программу практических занятий по русскому языку уже с первого курса, но на третьем курсе присутствует в довольно значительном объеме. Именно на этом этапе рекомендуем применять в процессе обучения полнометражные художественные фильмы. Использование кинофильмов на занятиях по РКИ (русский как иностранный) явление, конечно, не новое. Но слишком часто фильм рассматривается лишь как одно из средств развития речи студентов. Работа преподавателя сводится тогда к представлению учащимся основной информации, относительно авторов фильма, его создания, сюжета, некоторых слов и словосочетаний. После такой работы с видеофильмом многое остается непонятым, или понятым неверно. Студенты в состоянии лишь передать содержание киноленты, а все, что касается культуроведческой, экстралингвистической информации остается без внимания и без комментариев. Подобный подход не приносит большой пользы студентам. А ведь художественные фильмы могут и должны быть своего рода информативным стимулом для знакомства с культурой, историей, традициями, обычаями страны изучаемого языка. Диалоги и монологи, которые слышат в фильмах студенты это аутентичные тексты. Как известно, их использование в процессе преподавания иностранного языка способствует лучшему мотивированию учащихся, ставит их в положение носителей языка, способствует формированию автономии студента, знакомит с разнообразием интонационных конструкций живого языка, произношением, темпом речи. Это прекрасный материал для понимания, а потом усвоения стилистических разновидностей языка. Художественный фильм погружает студента в ситуацию, в которой он знакомится с языком мимики и жестов, стилем взаимоотношений, языком в реальном действии. В обсуждении несомненно нуждается вопрос о выборе фильмов для просмотра. Безусловно следует учитывать ряд факторов, связанных с сюжетом, языком, качеством съемки и звука. Но при всем этом, в качестве обязательных, на наш взгляд, должны выступать фильмы, относящиеся к классике русского кино. (Заглавия таких фильмов, рецензии на них можно найти в Интернете, напр.: 3dn.ru; Они представляют собой источник знаний о психологии русского 108

109 народа, его душе. Поняв над чем смеются и плачут русские, легче разобраться в их жизненных приоритетах и характере нации. Благодаря просмотру таких фильмов изучающие смогут познакомиться с произведением киноискусства и заодно развивать культурологическую компетенцию посредством контакта с высокой культурой. Несомненно важен и субъективный, интуитивный отбор фильмов, сделанный преподавателем, отбор, который опирается на методический опыт, знание конкретной аудитории и т.д. Готовясь к проведению цикла занятий с использованием фильмов, следует выбирать и такие фильмы, которые получили успех среди массового зрителя прежде всего комедии и фильмы на социальные темы. Важно отметить, что интерес студентов это главное в организации занятий с фильмом. Он должен быть спровоцирован как выбором фильма, так и видами заданий к нему. Специально подобранные упражнения позволят кинофильму или его фрагменту стать основой различным умениям, навыкам и знаниям, но в данном исследовании сосредоточимся прежде всего на развитии культурологической компетенции. В качестве образца предлагается модель работы со студентами третьего курса русской филологии по фильму «Москва слезам не верит» Владимира Меньшова. Занятия, посвященные этому фильму рекомендуется разделить на несколько этапов. I. На подготовительном этапе студентам сообщается название фильма и предлагается догадаться о его содержании. Это задание позволяет подготовить учащихся к работе, возбудить интерес к фильму. Затем вводится новая лексика, которая необходима для понимания и активного владения (например: лапшу на уши вешать, побрякушка, тетёха, вогнать в краску, хомут себе на шею вешать, смотреть в корень, ляпнуть, застать врасплох, дело житейское, курилка, электричка и т.д.). Следующее задание заключается в подготовке студентами небольших сообщений о времени создания фильма, его авторах, полученных призах. II. Второй этап работы это демонстрация первой серии фильма во внеаудиторное время, после чего, уже на занятиях, должна иметь место проверка понимания содержания фильма с помощью следующих заданий: опишите главных персонажей, их внешность, характер, привычки; расскажите о взаимоотношениях этих людей; расскажите коротко содержание фильма; дайте прогнозы о дальнейшем развитии событий. III. Очередной этап начинaется с просмотра второй серии фильма (во внеаудиторное время). Затем студентам предлагается обсуждение 109

110 наиболее ярких тем. Преподаватель выбирает отрывок, содержащий какую-то идею, которая может вызывать разногласия, напр.: Нежданный, внебрачный ребенок забота матери. («Это ваши женские дела» говорит Рудик, когда узнает о беременности Кати); Настоящий мужчина все и всегда решает сам (слова Гоши); В сорок лет жизнь только начинается (Катерина). Студенты смотрят отрывок, в котором содержится эта идея, затем разделяются на три группы, которые будут представлять свою точку зрения. Одна группа готовит аргументы «за», вторая «против». Третья группа готовит вопросы, которые должны базироваться на увиденном в видеоотрывке. Студенты выступают со своими доводами (5-7 минут), потом отвечают на вопросы, заданные учащимися из третьей группы. В конце проводится голосование, чьи аргументы более убедительны. IV. Следующий этап это показ отдельных сцен фильма, требующих обязательных пояснений с точки зрения культурологических особенностей: 1. Жизнь лимитчиков в Москве (В Москве и других крупных городах существовал в ые годы запрет на прописку иногородних граждан. Но некоторые заводы, фабрики получали «лимит на прописку», разрешение нанять рабочих из других городов. Они жили в заводском (фабричном) общежитии и ждали своей очереди 5 лет и больше получить московскую прописку. Таких людей окрестили лимитчиками или лимитой. Это слово приобрело пренебрежительный оттенок). Дополнительно можно порекомендовать студентам следующие интернетовские адреса, где они найдут информацию на тему этого явления: wiki/лимит_прописки; 2. Сцена на улице, когда навстречу обнимающейся паре идет группа дружинников и говорит: «Прекратите обниматься. Вы забыли, что находитесь в общественном месте?». Во-первых, необходимо объяснить, кто такие дружинники. 16 Во-вторых, следует обратить внимание на то, что в 50-х годах не принято было и даже запрещалось обниматься на улице. 3. Застолье. Можно показать несколько сцен, напр.: угощение в квартире Родиона, свадьбу Тоси и Николая, застолье в связи с рождением ребенка у Катерины. Надо обратить внимание студентов на элементы, характерные для угощения по-русски. Напр.: у русских не принято 16 Дружинники члены Добровольной народной дружины (ДНД) добровольной организации, оказывающей помощь милиции. Обычно дружинники по несколько человек обходили улицы советских городов и следили за порядком. Они имели достаточно широкие права, в частности имели право задержать человека и доставить его в отделение милиции. 110

111 начинать есть сразу, как только сели за стол. Сначала наполняют бокалы и кладут закуску. Активно едят лишь после первого тоста. Темы тостов связаны, как правило, с причиной застолья (следует привести примеры). Каждый тост во время свадьбы заканчивается словом «горько». Дополнительную информацию о русском застолье студенты найдут в книге «Можно? Нельзя?» [Вольская 2004: 23-26], или «Русские с первого взгляда» [Белянко 1994: 40-49]. На этом этапе можно предложить студентам ролевую игру: В гостях. Преподаватель подсказывает студентам сценарий. Выбираются два студента, которые сыграют роли хозяев, остальные это гости. Хозяева уговаривают гостей попробовать все блюда. Гости обязательно их хвалят. В начале застолья ведется общий разговор, напр. о политике, ценах, здоровье. Потом гости общаются группами. Кто-то получает роль тамады. Произносятся тосты. 4. Сцена, когда профессор Тихомиров отправляется с женой на юг. Перед отъездом все на несколько секунд сели в прихожей. Такое поведение требует объяснений. Преподаватель должен обратить внимание студентов на то, что бытует у русских примета: перед чьимто отъездом и отъезжающим и провожающим надо на дорожку присесть и помолчать, позже встать и потом прощаться чтобы удача в пути сопутствовала. На этом этапе работы можно предложить учащимся изучающее чтение текстов о суевериях и предрассудках у русских [Белянко 1994: 65-70]. Студенты делятся на две команды. Одна собирает «счастливые», другая «несчастливые» приметы. Затем находят приметы в польской культуре совпадающие с русскими и отличающиеся от русских. В рассматриваемой сцене и нескольких последующих показана квартира Тихомировых в московской высотке. Следует объяснить студентам, что квартиры в высотках считались очень престижными. В них жили артисты, профессора, писатели. В качестве домашнего задания студенты должны заняться поисковым чтением сайтов, посвященных высоткам (например: Сталинские_высотки, Отдых на даче (фрагменты первой и второй серий). Герои фильма, как и многие русские, свободное время проводят часто на даче. Там также выращивают для собственного потребления свежие овощи и фрукты, а потом делают заготовки. Хотя дача изобретение не чисто русское, то сами русские считают, что иностранцам не понять этого феномена. В подтверждение студентам рекомендуется прочитать статью «Дача как слагаемое загадочной русской души» [Вечерний Новосибирск, 111

112 ] и публикации на интернетовских сайтах, например: Vortrags/rt06russ_civjan_dacha.doc. 6. Квартра, в которой живет Гоша. Это типичная коммунальная квартира коммуналка. После просмотра отрывка студенты описывают условия (антиусловия?) жизни в такой квартире. Следует также обратить внимание на широкое употребление в русской разговорной речи существительных, образованных из словосочетания прилагательного и существительного (по модели: коммунальная квартира коммуналка). Суффикс -ка в таких производных взаимодействует с основой прилагательного, а существительное опускается. Студентам дается упражнение, в котором они должны заменить словосочетания, напр.: многоэтажное здание, маршрутное такси, электрический поезд, кредитная карточка и т.д. 7. На этом этапе студенты смотрят отобранные фрагменты фильмов и записывают появляющиеся в них крылатые слова (иногда нужна подсказка преподавателя). На основании увиденной сцены, контекста объясняют их значение. С некоторыми строят диалоги или ситуативные предложения. Предлагается обратить внимание на следующие фразы, которые стали крылатыми: Не учи меня жить, лучше помоги материально. (Людмила) Полюбить так королеву, проиграть так миллион. (Людмила) Москва это большая лотерея. (Людмила) Наш человек! (Николай о Гоше) В квартиру всех пускать, никого не выпускать. В случае сопротивления открывайте огонь! (Николай) Это не живот. Это комок нервов. (Николай) А шнурки тебе не погладить? (Людмила) Все в Москву лезут, будто она резиновая. (Людмила) Интеллектом явно не изуродован. (Людмила) 8. Просмотр отобранных преподавателем видеоотрывков с целью обсудить поведение персонажей (мимику, жесты), напр.: первая встреча Катерины и Родика, их встреча на бульваре, разговор Кати и Гоши в электричке, разговор Николая и Гоши. После просмотра и обсуждения студенты разыгрывают эти сценки. В заключение работы с фильмом «Москва слезам не верит» студенты получают задание познакомиться с отзывами зрителей, рецензиями критиков на эту киноленту. Можно предложить им следующий интернетовский адрес: где свое мнение высказывают люди, которые любят фильм и такие, которым он не нравится. В завершение студенты проводят дискуссию обсуждают как сюжет, так и режиссерскую работу, игру актеров и т.д. 112

113 Как уже говорилось, использование художественных фильмов на занятиях по РКИ и во внеаудиторной деятельности открывает ряд уникальных возможностей для студентов и для преподавателя в плане овладения иноязычной культурой, а прежде всего в плане формирования социокультурной компетенции. Фильм соединяет в себе различные аспекты акта речевого взаимодействия. Кроме содержательной стороны общения несет и визуальную информацию о месте, в котором происходят события, внешнем виде героев, невербальном поведении участников общения в конкретных ситуациях. Все это позволяет понять и закрепить и чисто языковые особенности речи в конкретном контексте, и фактическую информацию. Как пишут Л. В. Ершова и Л. Н. Норейко [2001] «Фильм это неисчерпаемый источник русской культуры. Он позволяет (при соответствующей методической подготовке) обогатить процесс познания иноязычной культуры, развивает у учащихся способность анализировать кинотекст, дифференцировать стилистически разнообразные речевые явления, закрепляет и активизирует навыки аудирования, представляет богатейший наглядный материал о русском образе жизни, быстро меняющемся в зависимости от эпохи». Литература Барменкова О. И., 1999, Видеозанятия в системе обучения иностранной речи, [в:] «Иностранные языки в школе», , с. 20. Белянко О. Е., Трушина Л. Б., 1994, Русские с первого взгляда, с , Верисокин Ю. И., 2003, Видеофильм как средство мотивации школьников при обучении иностранному языку, [в:] «Иностранные языки в школе», 5 /2003, с. 31. Вольская Н. П. и др., 2004, Можно? Нельзя? Практический минимум по культурной адаптации в русской среде, 4-е изд., Москва, с Ершова Л. В., Норейко Л. Н. Кинотекст как источник культуроведческой информации о России. Материалы международного конгресса: Русский язык: исторические судьбы и современность, Москва, МГУ Касьянова В. М.,2004, Художественные фильмы на занятиях по РКИ: от понимания к постижению образа страны, [в:] Русская и сопоставительная филология: состояние и перспективы: Международная научная конференция, посвященная 200-летию Казанского университета (Казань, 4 6 октября 2004): Труды и материалы, под ред. Галиуллина, с Смирнов И. Б., 2006, Развитие устной речи учащихся на основе аутентичного художественного фильма, [в:] «Иностранные языки в школе», 6 /2006, с

114 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA MARINA SZACKAJA Wołgogradzki Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny КАУЗАЦИЯ В ЯЗЫКОВОЙ ИГРЕ Аномалии, возникающие в условиях языковой игры, проявляются на всех уровнях языковой системы, так как названный лингвокреативный феномен текста подразумевает «нестандартное (неканоническое, отклоняющееся от языковой/речевой, в том числе стилистической, речеповеденческой, логической нормы) использование любых языковых единиц и/или категорий для создания остроумных высказываний, в том числе комического характера» [Сковородников 2004: 86]. В настоящей статье мы обратим внимание на изменения, происходящие в семантической структуре предложения в зоне диктума, объективного содержания высказывания, референтом которого является «ситуация, т.е. совокупность элементов, присутствующих в сознании говорящего в объективной действительности в момент «сказывания» и обусловливающих в определенной мере отбор языковых элементов при формировании самого высказывания» [Гак 1973: 308]. В семантическом представлении ситуацию отражает пропозиция «потенциальный концепт предложения, т.е. такой смысл, который выражается в языке предикатной группой (предикатом, со всеми словами, служащими для заполнения его валентностей)» [Падучева 2004: 36-37]. Понятие пропозиции позволяет вычленить в диктуме несколько смысловых слоев: собственно пропозитивный, внутрипропозитивный отражающий структуру пропозиции, и припропозитивный включающий круг внешних по отношению к пропозиции, но прикрепленных к ней, обслуживающих ее смыслов. Собственно пропозитивный слой составляют событийные и логические пропозиции. Типология данных семантико-синтаксических категорий разработана Т.В. Шмелевой [1988]. Итак, событийные пропозиции «портретируют» действительность происходящие в них события с их участниками. Логические пропозиции представляют результаты умственных операций и сообщают о некоторых установленных признаках, свойствах, отношениях. 114

115 Данная статья посвящена описанию функционирования одной из разновидностей логических пропозиций пропозиции каузации в условиях языковой игры. Материал исследования черпался из произведений современных писателей-прозаиков М. Веллера, В. Войновича, С. Довлатова, Ю. Полякова, Е. Попова. В качестве базовой единицы исследования мы изберем диктему (см. об этом: [Блох 2000]), элементарную единицу дискурса, 17 поставленную в положение особой информационной значимости, и универсальную в следующем: являясь репрезентантом и устного, и письменного текстов, она позволяет наблюдать и квалифицировать единицы как языка, так и речи. Одним из функциональных видов диктемы, присутствующих в языковой игре, можно назвать игрему 18. Каузация относится к числу пропозиций, допускающих в качестве объектов только события и характеризующих межпропозитивные отношения. Каузация «это выражение причинно-следственных отношений, в которых воздействие субъекта или события вызывает действие, состояние, изменение качества другого субъекта» [Золотова, Онипенко, Сидорова 2004: 267]. Версии причинности делятся на перспективные, представляющие каузативную ситуацию в объективном порядке причины и следствия, и ретроспективные, соотносящие данное положение дел с предшествующим событием, с подтекстом. Этим двум «способам выражения межсобытийных отношений соответствуют два класса каузативных конструкций: глагольные и именные. Глагольными каузативными конструкциями чаще выражаются версии перспективные (а) именными ретроспективные версии (б) причинно-следственных отношений» [Золотова, Онипенко, Сидорова 2004: 267]: (а) Мать просит сына приехать (делает так, чтобы он приехал); (б) Он приехал по просьбе матери. 17 «Дискурс связный текст в совокупности с экстралингвистическими прагматическими, социокультурными, психологическими и другими факторами; текст, взятый в событийном аспекте; речь, рассматриваемая как целенаправленное социальное действие, как компонент, участвующий во взаимодействии людей и механизмах их сознания (когнитивных процессах). Дискурс это речь, «погруженная в жизнь». Поэтому термин «дискурс», в отличие от термина «текст», не применяется к древним и другим текстам, связи которых с живой жизнью не восстанавливаются непосредственно» [Ярцева 1990: ]. 18 Термин игрема был введен в лингвистический обиход в качестве единицы языковой игры Т.А. Гридиной [Гридина 1996: 10] в значении, сходном с термином Ю. О. Коноваловой игровой компонент (дефиницию см. ниже). Мы согласны с Ю.О. Коноваловой, что слово игрема «заключает в себе значение абстрактной языковой единицы в противоположность ее конкретной речевой реализации (ср. фонема звук, морфема морф) Игровой компонент конкретное речевое воплощение приема языковой игры» [Коновалова 2008: 7], и на наш взгляд данная лексема может быть использована в качестве наименования одной из разновидностей диктемы. 115

116 Ш. Балли предлагал разграничивать два класса глаголов: обычные глаголы указывают, что действие совершает сам субъект, каузативные глаголы означают, что субъект вызывает некое действие или состояние другого лица или предмета, ср., например: пойти и послать (каузировать кого-то пойти), видеть и показывать (каузировать когото видеть) [Балли 2001а: ; Балли 2001б: 159]. Г.А. Золотова [Золотова 2006] среди видов каузации называет следующие: перемещения (Чайник поставлен на плиту), владения (Я беру книгу), бытия (Шить платье), признака (Стены стали белыми), состояния (Радость окрыляет его). Каузация ведет к изменению моделей со значением статики (Книга на столе; Цветы в вазе) в модели со значением динамики (Брат кладет книгу на стол; Дочь ставит цветы в вазу). «Каузативный глагол представляет собой неэлементарный предикат, предназначенный для функционирования в условиях полипредикативных конструкций» [Золотова, Онипенко, Сидорова 2004: 269]. В лингвистической литературе представлены разные классификации каузативных глаголов [Теньер 1988; Золотова 2006; Апресян 1974; Чейф 1975; Арутюнова 2005; Булыгина, Шмелев 1997]. Каузативные глаголы выражают контролируемое/неконтролируемое воздействие. А.А. Зализняк так сформулировала определение контроля: «Про человека Х можно сказать, что он контролирует ситуацию Р (или что ситуация Р является контролируемой для Х- а), если Х является в Р субъектом намеренного действия, результат которого совпадает с объектом намерения и рассматривается как однозначно определяемый предшествующим действием» [Зализняк 2006: 510]. Лингвист приводит типологию неконтролируемых ситуаций: 1) Х вообще не является участником Р; 2) Х является участником Р, но не контролирует Р, так как ситуация в принципе неконтролируемая; или ситуация, в которой объект намерения не совпадает с результатом; или результат намеренного действия Х-а не рассматривается как однозначно определяемый этим намеренным действием [Зализняк 2006: 520]. Контролируемость как свойство ситуации в мире понятие градуальное, характеризующееся наличием двух «полюсов», между которыми и располагается весь спектр возможных ситуаций. Асимметрия двух полюсов шкалы контролируемости в жизни отражается в языке следующим образом. «Признак «+контроль» всегда неустойчивый, т. е. он может подавляться контекстом: любое выражение, описывающее контролируемую ситуацию, может быть употреблено в том числе и в предложении, описывающем неконтролируемую ситуацию Что же касается признака «контроль», то у одних глаголов он может быть точно так же безболезненно устранен (таких как опоздать), у других же он является неустранимым» [Зализняк 2006: 522]. 116

117 Обращает на себя внимание и следующая мысль А.А. Зализняк о том, что «в русском языке имеются средства, позволяющие возложить на субъект ответственность за неконтролируемую им ситуацию» при помощи глаголов умудриться, ухитриться, (меня) угораздило в их ироническом употреблении [Зализняк 2006: 209]. Как отмечают Т. В. Булыгина и А.Д. Шмелев, «если ситуация не находится под контролем субъекта (например, если субъект лишен волевого начала), то глагол несовершенного вида указывает на достижение каузируемого положения вещей: Его будит звонок будильника Он просыпается от звонка будильника Если же субъект ведет контролируемую деятельность, направленную на достижение каузируемого положения вещей, имперфективный глагол может, наряду с результативным значением, иметь и значение попытки, ничего не сообщая о достижении результата: Мать будила его, но он не проснулся (ср. аномальное *Звонок будильника будил его, но он не проснулся)» [Булыгина, Шмелев 1997: 181]. Как показали исследования Т.В. Булыгиной и А.Д. Шмелева, противопоставление каузативных глаголов по признаку контролируемости/ неконтролируемости не может быть сведено к категорически бинарной оппозиции. «Так, наряду с полностью неконтролируемыми событиями (шум машины за окном разбудил отца), выделяют события, контролируемые лишь частично каузирующее действие контролируется субъектом, но каузируемое положение дел не входит в его намерения и ему неподконтрольно (ребенок громко разговаривал и нечаянно разбудил отца)» [Булыгина, Шмелев 1997: 182]. Таким образом, заключают лингвисты, в наличии сосуществование двух признаков контролируемости/неконтролируемости и намеренности/ ненамеренности. «При этом каузация посредством контролируемой деятельности может быть намеренной или ненамеренной, а неагентивная каузация всегда ненамеренна» [Булыгина, Шмелев 1997: 182]. Приведенные различия определяют выбор видовых форм при отрицании: «если глагол обозначает контролируемое действие, то в конструкциях с отрицанием используется несовершенный вид, а в форме совершенного вида в таких конструкциях могут выступать лишь глаголы, обозначающие события, которые не зависят от воли субъекта» [Булыгина, Шмелев 1997: 182]. Система каузативных конструкций представлена следующими оппозициями: произвольной и непроизвольной каузации; прямой (положительной) и обратной (отрицательной) каузации; автокаузации и каузации [см. Золотова 2005: ]. «Каузатор действия обычно представляет собой лицо, агенс, каузативное действие которого произвольно, целенаправленно. Если же место каузатора занимает имя отвлеченного понятия, каузативная 117

118 конструкция выступает в своей разновидности непроизвольной каузации: Хозяйка вынудила нас покинуть дом; Недоброжелательность хозяйки вынудила нас покинуть дом Каузативный компонент, включающий признак лица, может быть расчленен таким образом, что имя лица остается в позиции агенса-каузатора, а название признака-каузатора занимает орудийную позицию: Хозяйка своим недоброжелательством вынудила нас покинуть дом» [Золотова, 2005: ]. Однако предложения типа Болезнь хозяйки вынудила нас покинуть дом невозможно подвергнуть такой трансформации, которая и будет служить критерием разграничения произвольной и непроизвольной каузации в разных видах высказываний. Если каузатор (Х) делает так, чтобы причинно-следственные отношения были, то каузацию можно назвать прямой, или положительной (Х бросает книгу под стол); если каузатор делает так, чтобы этих отношений не было, то перед нами отрицательная, или обратная, каузация (Х поднимает книгу из-под стола). Если субъект действия и объект воздействия совпадают в одном лице, то в этом случае применяется понятие автокаузации. Автокаузация подразделяется на произвольную Книга падает на пол и непроизвольную От толчка книга падает на пол. Все виды каузации в языке репрезентируются формулой P - - Q, где Р ситуация-причина, Q ситуация-следствие, - - собственно каузальная связь. И.М. Кобозева и И.И. Лауфер [Кобозева, Лауфер 1993: 81-83] представляют иерархию каузативных отношений в русском языке так: 1) аналитичность синкретичность; 2) ассертивность презумптивность; 3) эксплицитность имплицитность. По параметру аналитичность синкретичность каузальные конструкции подразделяются на три типа: нерасчлененные конструкции, в которых ни один из трех компонентов каузальной формулы не обладает синтаксической самостоятельностью Он испугал ее = Он сделал нечто (Р) - - Она испугалась (Q); частично-расчлененные конструкции, в которых каузальная связь не обладает синтаксической самостоятельностью, а выражается слитно со значением одной из ситуаций (обычно причинной) Он заставил меня переделать работу = Он заставил (P) - - Я переделываю работу (Q); расчлененные конструкции, в которых каждый из трех компонентов каузальной формулы соответствует отдельному компоненту поверхностной структуры (это предложения с союзами, предлогами и предикатами, обозначающими чисто каузальные отношения) 118

119 Машины засветили фары (Q), потому что - - в лесу уже стемнело (P), Из-за - - съемок (P) он пропустил всю первую четверть (Q), Дожди, прошедшие в верховьях реки (P), вызвали - - сильное наводнение (Q). По параметру ассертивность презумптивность каузальные конструкции представлены двумя типами: ассертивно-каузальные, содержащие каузальную связь в ассерции Так как - - ребенок устал (P), решили сделать привал, где в ассерции - - и (Q); презумптивно-каузальные, содержащие каузальную связь в презумпции Он устал, но продолжал работать, где только в презумпции имеется компонент, включающий каузальную связь ожидается: он устал (P) - - он не продолжает работать (Q). по параметру эксплицитность имплицитность каузальные конструкции делятся на два типа: полные конструкции, в которых так или иначе выражены все три компонента каузальной формулы (к ним относятся все выше приведенные примеры); эллиптивные конструкции, в которых выражен один из компонентов каузальной формулы Сегодня мы не выходили гулять (Q): было очень холодно (P), где не выражено причинное отношение - -. В центре внимания данной статьи будут расчлененные, эксплицитные конструкции, содержащие все три компонента причинно-следственной связи по признаку аналитичность синкретичность: Р, Q и - -. Рассмотрим, что ведет к нарушению логических связей в звеньях каузальной цепи. Логический закон достаточного основания гласит: всякая мысль признается истинной, если она имеет достаточное основание [Кириллов, Старченко 2008: 20]. Достаточным основанием может служить другая мысль, уже проверенная и установленная. Таковой для приведенной ниже диктемы является следующая: лень не является серьезной причиной как для расставания, так и для соединения двух людей. Имеет место и нарушение другого логического закона закона тождества (всякая мысль в процессе рассуждения должна быть тождественна самой себе [Кириллов, Старченко 2008: 16]), потому что неравнозначны параметры сравниваемых понятий по признакам контролируемости/неконтролируемости и желательности/нежелательности действия. Контролируемый, но не желаемый процесс уходить из семьи вступает в противоречие с желаемым, но неконтролируемым/частично контролируемым состоянием ленью. Уход из семьи связан обычно с внешней причиной, имеющей каузатора (собственно каузация), а в данном примере причина внутренняя (состояние субъекта), что обусловливает наличие аномальной автокаузации: 119

120 Моя жена говорит: Это безумие жить с мужчиной, который не уходит (Q) только потому, что (- - ) ленится (Р) [Довлатов 2005: 3, 433]. Аналогичный пример несоответствия причины (не злопамятны) и следствия (ленивы): Есть у номенклатурных работников одно привлекательное свойство. Они не злопамятны (Q) хотя бы потому, что (- - ) ленивы (Р) [Довлатов 2005: 1, 408]. Возможность построения таких игрем основана, на наш взгляд, на этностереотипе русского, который Е.Я. Шмелева и А.Д. Шмелев на материале анекдотов характеризуют так: «В русских анекдотах образ русского часто включает традиционно приписываемые русским отрицательные черты. Русские в русских анекдотах бывают представлены как пьяницы, готовые на все за бутылку; они ленивы, абсолютно равнодушны к работе, к профессиональному успеху, к семье и детям, к сексу; превыше всего они ценят застольное общение с друзьями» [Шмелева, Шмелев 2002: 76]. Нарушение закона достаточного основания служит созданию следующей языковой игры, где причиной негативного следствия (развода) служит не отрицательный фактор, а нечто нейтральное (невозмутимость жены): В Америку я приехал с мечтой о разводе. Единственной причиной (- - ) развода (Q) была крайняя степень невозмутимости моей жены (Р). Ее спокойствие не имело границ [Довлатов 2005: 2, ]. Как можем убедиться, каузатор является ложным, потому что он не способствует осуществлению запланированного действия, является пассивным участником. На наш взгляд, в данном примере присутствует имплицитная автокаузация. Закон достаточного основания не действенен и в ситуации, когда гипотетической причиной мир обречен становится конкретное следствие не буду менять линолеум: Я не буду менять линолеум (Q2), сказал он. Я передумал (Q1), ибо (- - ) мир обречен (Р) [Довлатов 2005: 2, 356]. Аномально привлеченное обобщенное суждение мир обречен выступает и в качестве каузатора. Признаки, положенные в основу начальной операции сравнения причины (выпил столько моей крови) и результата (стал евреем), несовместимы, поэтому следствие характеризуется как ошибочное, но именно на этой намеренной ошибке и строится языковая игра: Кстати, Борина жена, в девичестве Файнциммер, любила повторять: «Боря выпил столько моей крови (Р), что теперь (- - ) и он наполовину еврей (Q)!» [Довлатов 2005: 3, 464]. Рассмотрим следующий пример: Он не русский, сдержанно напоминали в ЦК. У нас в русских газетах и так работает половина евреев (Р). Так что мне теперь (- - ), в газовую камеру его отправить (Q)? не выдержал Томбу [Веллер 2006: 29]. 120

121 Абсурдность следствия основана на нарушении логического закона достаточного основания: отнесенность к той или иной нации (Р) не может служить причиной ее уничтожения (Q). Такое категоричное, безальтернативное следствие на первый взгляд абсурдно, но возможно с точки зрения известных исторических фактов (репрессии, геноцид, проводимые во времена Иосифа Сталина, Адольфа Гитлера, Бенито Муссолини, Радована Караджича и др.). Законы жизни противопоставляются законам логики в установлении истинной причины (Р1) констатируемого следствия (Q), ср.: Накажут, подтвердил прокурор. Без этого у нас никак. Непременно даже накажут. А как же без этого. Только ты вот думаешь, что тебя накажут за то, что ты хлеб мокрый убирать отказался или баранами кого-то назвал (Р2). Нет, брат, вовсе не за это. Просто ты достиг того положения (Р1), при котором рано или поздно все равно окажешься виноват (Q) [Войнович 2008: 384]. Само по себе высокое общественное положение не является достаточным основанием для обвинения, этому могут способствовать ошибки в работе, плохое выполнение своих обязанностей и др. Таким образом, альтернативность следствия сменяется на категоричность, безальтернативность его. Это может противоречить здравому смыслу, но является, как и в предыдущем примере, возможным. Противоречивое представление научных законов (законов жизнедеятельности) вступает в конфликт с логическим законом достаточного основания. Уступка/причина, заключенная в темпоративе прошло уже более года, абсурдна в данном случае, так как приведенное следствие не входит в список возможных альтернатив. При этом прямая (положительная) автокаузация не может быть представлена своим коррелятом обратной (отрицательной) автокаузацией: Как там наши? спросил я. Многие померли, ответил Секин, например, Шура Глянец. Глянец пошел купаться и нырнул. Да так и не вынырнул (Q). Хотя (- - ) прошло уже более года (Р) [Довлатов 2005: 1, 45]. При построении контрадикторного высказывания причинноследственная связь алогизирует закон противоречия, который гласит «два несовместимых суждения не могут быть одновременно истинными; по крайней мере одно из них необходимо ложно» [Кириллов, Старченко 2008: 17]: Сценарий хороший (Р). Значит (- - ), его не примут (Q) [Довлатов 2005: 2, 361]. Положительная оценка, заключенная в лексеме хороший, ведет к аномальному отрицательному следствию. Возможность конструирования такой реплики основана на экзистенциальной пресуппозиции цензура, существовавшая в советское время, отвергала все идеологически чуждое, каким бы гениальным не был продукт творчества. 121

122 Сосуществование в игреме контрадикторных суждений, нарушающих логический закон противоречия, оправданы имплицитной прагматикой: чтобы убедиться в нежизнеспособности общества, невозможности его существования, надо его создать: А никто не понимал такой простой вещи, что для того, чтобы (- - ) разрушить коммунизм (Q), надо его построить (Р) [Войнович 2007: 358]. «Порочный круг», возникающий в ходе такого рассуждения, прагматически оправдан, что делает возможным обязательную одновременную актуализацию прямой и обратной каузаций. Наличие двух контрарных следствий (Q1 и Q2) также нарушает логический закон противоречия, что и служит созданию языковой игры: Ты понимаешь, будет катастрофа. Звонил ее жених из Саратова Сказал, что повесится, если она не вернется. Алка с февраля так путешествует (Р). Замечательно, говорю, повеситься он может (Q1), а экзамен игнорировать не может (Q2) [Довлатов 2005: 1, 274]. Ложная контролируемость ситуации ведет к ложному следствию в связи с тем, что и Адресат (обыватель) и Каузатор-производитель (партия; совокупность людей, образующих данное социальное объединение) по сути тождественны в своих возможностях: Как жили! Братцы мои, как же мы хорошо жили! Водочки выпьешь, колбаской с батончиком белым закусишь, сигаретку закуришь и никаких беспокойств о будущем (Q), потому что (- - ) партия по телевизору все уже решила: стабильность (Р) [Веллер 2007: 107]. Похожая ситуация наблюдается и в игреме: Поступить на хорошо оплачиваемую службу Или наоборот прилечь на диванчик с книжечкой и весело заснуть (Q), потому что (- - ) ничего не понятно (Р) [Попов 2001: 13]. Следствие бездеятельность оправдана неопределенностью причины, за которой скрывается полная неконтролируемость ситуации обывателем. Неконтролируемая ситуация не может быть условием запланированного следствия, ибо понятие контроля связано с понятием ожидаемого результата, ср.: Вот как завоюем кого-нибудь (Q), если деньги будут (Р)! [Попов 2001: 91]. Гипотетическое (Q2) и конкретное (Q1) следствия сводятся к одной причине достаточному/недостаточному количеству денег. Однако деньги выступают и как средство для получения желаемого. Наличие достаточного количества денег у мужа, по логике жены, это скорое возвращение его домой, по логике мужа возможность дольше их тратить. Таким образом, темпоральный фактор для каждой конкретной ситуации будет разным, поскольку разными являются способы заполнения временных отрезков, и как результат 122

123 сосуществование контрарных (противоположных) следствий для жены (Q1) и для мужа (Q2), которые возможны/имеются: Где ты бродишь, подлец?! Почему (- - ) возвращаешься среди ночи (Q1)?! Буш виновато ответил: Я бы вернулся утром (Q2) просто не хватило денег (Р1) [Довлатов 2005: 1, 397]. Апелляция к известной фразе из произведений А. Грина Они жили долго и умерли в один день (например, рассказы «Позорный столб», «Сто верст по реке»; [см. Грин 1985]), возводящейся, в некотором смысле, в ранг художественной догмы, с последующим низвержением статуса гипотетически счастливой концовки, становится объектом создания следующей игремы: В общем, похоронили их вместе, посупружески оказывается, чтобы (- - ) помереть в один день (Q), супругам не обязательно вести изнурительно образцовую семейную жизнь и совершенно излишне быть праведниками (Р1), достаточно сообща набузукаться поддельной водкой (Р2) [Поляков 2007: 262]. Таким образом, фразема помереть в один день меняет закрепленную за ней положительную коннотацию под влиянием прагматических факторов на отрицательную, делая возможным альтернативность причин. Имплицитное следствие Q2 объясняется причинно-следственной осью (Р1 - - Q1), которая определяется наличием контролируемости ситуации субъектом (здесь мы подразумеваем собирательное значения агенса), находящимся за кадром, имеющим высокий социальный статус и являющимся единственным, кто влияет на происходящее в действительности: На суде адвокат пел, как Карузо. Свидетели мычали и открещивались. Зал рукоплескал. Прокурор потел униженно. Фима действительно выходил пред лицом Закона чище, чем вздох ангела (Р2). Тем не менее двенадцать лет с конфискацией он огреб (Q1), потому что (- - ) этот приговор был заранее вынесен в Смольном (Р1) [Веллер 2007: 29]. Как показывают наши наблюдения, реализация аномальных причинно-следственных отношений в условиях языковой игры происходит за счет нарушения двух логических законов достаточного основания и противоречия. В качестве ведущего выступает первый закон. На искажение каузальных связей влияет сосуществование контролируемых и неконтролируемых действий. Отмечены случаи намеренного нарушения интертекстуальных связей, участие прагматических факторов и экзистенциальной пресуппозиции, отражающей жизненный опыт адресанта и адресата, социальные условия и этностереотипы. В результате названных выше нарушений происходит подмена собственно каузации автокаузацией, которая может быть и эксплицируемой, и имплицируемой. Нарушается соотношение прямой и обратной 123

124 каузации: эта корреляция может выступать в языковой игре как обязательно парно актуализирующаяся, так и имеющая окказиональный коррелят, не закрепленный узусом и противоречащий здравому смыслу. В ходе таких аномальных причинно-следственных связей задействуются только самые общие семы («общие классемы», по определению М.А. Кронгауза [2005: 153]) в лексическом значении слов (процессуальность, предметность, признаковость и т.д.), например, по оси симметрии, относительно которой соотносятся объекты в ходе противопоставления. В языковой игре наблюдаются также аномальные альтернативные следствия и несвойственная пропозициям категоричность, безальтернативность развития ситуации. Все указанные трансформации каузативных пропозиций и аномальные причины, их порождающие, подтверждают тезис об аномальной природе лингвального феномена языковой игры. Литература Апресян Ю.Д., 1974, Лексическая семантика: синонимические средства языка, Наука, Москва. Арутюнова Н.Д., 2005, Предложение и его смысл: логикосемантические проблемы, Едиториал УРСС, Москва. Балли Ш., 2001а, Общая лингвистика и вопросы французского языка, УРСС, Москва. Балли Ш., 2001б, Французская стилистика, УРСС, Москва. Блох М.Я., 2000, Диктема в уровневой структуре языка, [в:] «Вопросы языкознания», 4, с Булыгина Т.В., Шмелев А.Д., 1997, Языковая концептуализация мира (на материале русской грамматики), Языки русской культуры, Москва. Веллер М., 2006, Долина идолов, Издательство АСТ, Москва. Веллер М., 2007, Легенды Невского проспекта, Изд. АСТ, Москва. Войнович В., 2008, Жизнь и необычайные приключения солдата Ивана Чонкина. Книга I. Лицо неприкосновенное. Книга II. Претендент на престол, Эксмо, Москва. Войнович В., 2007, Москва 2042, Эксмо, Москва. Гак В. Г., 1973, Высказывание и ситуация, [в:] «Проблемы структурной лингвистики-1972», Наука, Москва, с Гридина Т.А., 1996, Ассоциативный потенциал слова и его реализация в речи (явление языковой игры): автореф. дис. докт. филол. наук, Екатеринбург. Грин А.С., 1985, Избранное, Правда, Москва. Довлатов С., 2005, Собрание сочинений: в 4 т., Азбука-классика, Санкт-Петербург. Зализняк А.А., 2006, Многозначность в языке и способы ее представления, Языки славянских культур, Москва. 124

125 Золотова Г.А., 2005, Очерк функционального синтаксиса, КомКнига, Москва. Золотова Г.А., 2006, Коммуникативные аспекты русского синтаксиса, КомКнига, Москва. Золотова Г.А., Онипенко Н.К., Сидорова М.Ю., 2004, Коммуникативная грамматика русского языка, Институт русского языка РАН, Москва. Кириллов В.И., Старченко А.А., 2008, Логика: учебник для юридических вузов, ТК Велби, Издательство Проспект, Москва. Кобозева И.М., Лауфер И.И., 1993, Неявная каузация и модальные предикаты долженствования, [в:] «Каузальность и структуры рассуждения в русском языке. Межвузовский сборник научных трудов», Российский государственный гуманитарный университет, Москва, с Коновалова Ю.О., 2008, Языковая игра в современной русской разговорной речи: монография, Издательство ВГУЭС, Владивосток. Кронгауз М.А., 2005, Семантика: учебник, Издательский центр «Академия», Москва. Падучева Е.В., 2004, Высказывание и его соотнесенность с действительностью (референциальные аспекты семантики местоимений), Едиториал УРСС, Москва. Поляков Ю.М., 2007, Треугольная жизнь: Романы, повесть, ЗАО «РОСМЭН-ПРЕСС», Москва. Попов Е., 2001, Подлинная история «Зеленых музыкантов», Вагриус, Москва. Сковородников А.П., 2004, О понятии и термине «языковая игра», [в:] «Филологические науки», 2, с Теньер Л., 1988, Основы структурного синтаксиса, Прогресс, Москва. Чейф У., 1975, Значение и структура языка, Прогресс, Москва. Шмелева Е.Я., Шмелев А.Д., 2002, Русский анекдот. Текст и речевой жанр, Языки славянской культуры, Москва. Шмелева Т.В., 1988, Семантический синтаксис: Текст лекций из курса «Современный русский язык», Издательство Красноярского университета, Красноярск. Ярцева В.Н. (гл. ред.), 1990, Лингвистический энциклопедический словарь, Советская энциклопедия, Москва. 125

126 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA ADAM SZYNAL Akademia Obrony Narodowej WYBRANE ASPEKTY KOMUNIKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ A SKUTECZNOŚĆ DZIAŁAŃ POLSKICH WOJSK W IRAKU Polska bierze aktywny udział w operacjach pokojowych na całym świecie od 1953 roku. Po zamachach terrorystycznych 11 września 2001 roku Polskie Siły Zbrojne skierowały kontyngenty wojskowe do Afganistanu i Iraku. Jednak już z chwilą przystąpienia do NATO w 1999 roku, a nawet wcześniej w misji na Bałkanach można było dostrzec, że zmienia się charakter zadań wykonywanych przez naszych żołnierzy. Ciekawostką może być nowy zwrot ukuty w języku angielskim,,strategic corporal odnoszący się do znaczenia pojedynczego żołnierza dla powodzenia całej operacji. Według L. Liddy,,strategiczny kapral to żołnierz, który posiada techniczne mistrzostwo w umiejętnościach wojskowych, będąc świadomym, że jego osąd, decyzje i działania mogą mieć strategiczne i polityczne konsekwencje mogące wpłynąć na wynik danej misji oraz na reputację jego kraju [2005 :140]. Celem tego artykułu jest przedstawienie złożoności środowiska pracy polskich żołnierzy biorących udział w operacjach pokojowych poza granicami Polski w kontekście komunikacji międzykulturowej obejmującej kontakty między osobami należącymi do różnych kultur, które stykają się ze sobą przy okazji wspólnego życia czy współdziałania [...] m.in. dzięki organizacjom międzynarodowym, a także wówczas, gdy członkowie jednej kultury przebywają na terenie odmiennym kulturowo, żyją na nim i działają bez zamiaru przyjęcia tej kultury za własną [Mikułowski Pomorski 1999: 12]. Kwestia odmienności języka i religii oraz komunikacji wewnątrz międzynarodowych kontyngentów nie jest tematem tego artykułu. Polskie Kontyngenty Wojskowe (PKW) wykonują zadania różnego typu w środowiskach odmiennych kulturowo. Przykładem może być misja 126

127 w Afganistanie trwająca od 2001 roku oraz misja w Iraku w latach nosząca nazwę,,iracka wolność. Zadania wykonywane przez polskich żołnierzy w Iraku obejmowały zarówno prowadzenie działań stabilizacyjnych, jak i szkoleniowych. Miały one na celu zapewnienie porządku i bezpieczeństwa w prowincjach podlegających PKW, a także przygotowanie struktur administracyjnych tego kraju do samodzielnego wykonywania zadań w nowym, demokratycznym państwie. Ważnym elementem misji było udzielanie pomocy gospodarczej w ramach Współpracy Cywilno- Wojskowej CIMIC (ang. Civil-Military Cooperation), na którą złożyło się ponad 3000 projektów pomocowych dla ludności cywilnej 19. Można zaryzykować stwierdzenie, że prowadzenie zagranicznych misji pokojowych i stabilizacyjnych w ramach organizacji międzynarodowych staje się nowym standardem współczesnych armii. Prócz patrolowania, rozminowywania, zapewniania eskorty podczas licznie prowadzonych akcji humanitarnych uczestnicy misji w Iraku musieli także utrzymywać stałą współpracę z przedstawicielami lokalnych władz, a nawet kontaktować się ze swoimi przeciwnikami [Skrzypczak 2006]. Te wszystkie zadania żołnierze wykonywali w środowisku odmiennym kulturowo. Chociaż misja iracka dobiegła końca, to warto przyjrzeć się różnicom wynikającym z odmienności kultur, z którymi na co dzień zmagali się polscy przedstawiciele PKW. Wspólnota kulturowa obejmuje takie obszary, jak: wspólny język, literatura i sztuka, historia, tradycje i obyczaje, wierzenia religijne, a także te same lub zbliżone ideały i wartości 20. Podczas prowadzenia misji pokojowych mamy do czynienia ze spotkaniem wielu takich wspólnot, ich wzajemnym przenikaniem się i oddziaływaniem na siebie. Żołnierze na co dzień stykają się z przedstawicielami kultur lokalnych, często muszą komunikować się z nimi bezpośrednio lub za pomocą tłumaczy. Podczas takich kontaktów umiejętności ściśle wojskowe mogą nie wystarczać do uzyskania pełnego porozumienia. Według Z. Nęckiego, aby odpowiednio odczytać przekaz językowy, potrzebna jest znajomość kontekstów, w jakich dochodzi do aktu komunikacji. Nęcki wyróżnia cztery rodzaje kontekstu: językowy (lingwistyczny), interpersonalny, instrumentalny i kulturowy. Kontekst lingwistyczny obejmuje wszystkie wcześniejsze i późniejsze wypowiedzi, a także zachowania niewerbalne wpływające na interpretację i reinterpretację danej rozmowy. Kontekst interpersonalny dotyczy symetrii czy też asymetrii pozycji rozmówców względem siebie, miejsca rozmowy, jej charakteru i wzajemnego stosunku emocjonalnego. Kontekst instrumentalny to z kolei świadome działania niewerbalne, które mają znaczący wpływ na zrozumienie aktu 19 Zob. Operacja Iraqi Freedom, dostępny w Internecie, dostęp , adres: 20 Zob. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, s

128 komunikacyjnego. Ostatni kontekst wypowiedzi, na którym skupia się ów artykuł, to kontekst kulturowy rozumiany jako całość doświadczeń życiowych rozmówców warunkująca sposób postrzegania rzeczywistości21. Pod pojęciem kultury za G. Hofstede przyjmiemy zjawisko społeczne będące,,kolektywnym zaprogramowaniem umysłu, które odróżnia członków jednej grupy lub kategorii ludzi od drugich 22. Przez to zaprogramowanie Hofstede rozumie zbiór do końca nieuświadomionych uwarunkowań, które co prawda zostawiają jednostkom swobodę myślenia, odczuwania i działania, ale ograniczają je społecznie usankcjonowanymi ramami. Ograniczenia te funkcjonują we wszystkich sferach życia i zrozumienie ich wymaga całościowego podejścia 23. Pozostałe,,poziomy zaprogramowania naszego umysłu, niewątpliwie istotne w procesie komunikowania, to natura ludzka z którą się rodzimy i która obejmuje naszą zdolność odczuwania emocji czy nasze podstawowe potrzeby oraz osobowość która tworzy naszą indywidualność i powstaje w wyniku oddziaływania czynników kulturowych oraz własnych doświadczeń.24 Można zatem przyjąć, że oprócz zdolności negocjacyjnych czy znajomości języka rozmówcy kompetencja wielokulturowa, rozumiana jako,,znajmość i umiejętność stosowania wielu różnych wzorów życia i różnorodnych idei pochodzących z kilku kultur,25 może mieć decydujące znaczenie dla powodzenia aktu komunikacyjnego. 21 Zob. Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Kraków 1996, str G. Hofstede, Kultury i organizacje, Warszawa 2000, str Tamże, str Zob. tamże str P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s

129 O tym, że nieznajomość innej kultury może doprowadzić do sytuacji, w której działania lokalne sprowokują reakcję na skalę ponadlokalną, świadczy sytuacja z 2005 roku, kiedy w jednej z duńskich gazet opublikowano karykatury proroka Mahometa. Oprócz ataku na duńskich żołnierzy w pobliżu Basry nastąpiło jak powały media pogorszenie się stosunków na szczeblu dyplomatycznym pomiędzy Irakiem i Danią. Iracki resort transportu wstrzymał kontrakty z Danią i Norwegią w proteście przeciwko karykaturom Mahometa. Zapowiedziano też, że Irak nie przyjmie z Kopenhagi i Oslo żadnych pieniędzy na odbudowę kraju 26. Termin,,różnice kulturowe jest pojęciem niezwykle szerokim, jednak uogólniając za Hofstede można owe różnice podzielić na dwie kategorie: wartości rozumiane jako skłonności do dokonywania określonego wyboru oraz praktyki obejmujące rytuały, bohaterów i symbole. Wartości nabywane są nieświadomie, we wczesnym okresie życia i przejawiają się poprzez zachowania w określonych sytuacjach. Przez symbole autor rozumie najbardziej widoczne przejawy kultury, takie jak język, gesty czy strój. Bohaterowie to spersonifikowane ideały akceptowane w określonej kulturze, to jakby zbiór najbardziej podziwianych cech uosabianych przez postacie rzeczywiste lub fikcyjne. Rytuały stanowią zwyczajowe czynności lub ceremonie, takie jak sposoby powitania czy obchodzenia świąt 27. O ile w celu poznania innej kultury możemy dość łatwo nauczyć się jej podstawowych symboli, bohaterów i rytuałów, o tyle zrozumienie jej wartości wymaga większej wnikliwości. Pewnym rozwiązaniem może być zaproponowana przez Hofstede lista cech (wymiarów) kultury mających zastosowanie w badaniach porównawczych zarówno kultur narodowych, jak i w obrębie jednego narodu. Może to mieć niebagatelne znaczenie dla przygotowania kulturowego żołnierzy polskich kontyngentów, którzy często muszą wykonywać swoje obowiązki w rejonach zróżnicowanych etnicznie, gdzie przynależność do klanu jest znacznie ważniejsza niż do kraju. Owa klasyfikacja stanowi dosyć ogólną charakterystykę członków danych wspólnot kulturowych, nie obejmując ich cech indywidualnych, ale pozwala znacznie lepiej zrozumieć sposób ich myślenia i motywy kierujące ich postępowaniem. Niewątpliwie może ona stanowić ważny czynnik warunkujący powodzenie wzajemnych relacji między żołnierzami PKW a ludnością krajów objętych konfliktem. Aby lepiej zrozumieć czynniki niemilitarne, które wpływały na procesy komunikacji pomiędzy przedstawicielami PKW a mieszkańcami Iraku, spójrzmy na kulturę arabską w kontekście pięciu podstawowych 26 Duńscy żołnierze na celowniku, artykuł w Internecie, dostęp Zob. G. Hofstede, wyd. cyt., str

130 różnic kulturowych wyszczególnionych przez G. Hofstede, z konieczności ograniczonych do ogólnej charakterystyki wybranych cech. Dystans władzy pokazuje, w jaki sposób członkowie poszczególnych kultur traktują zjawisko nierówności między ludźmi i dotyczy podziału władzy we wszelkiego typu instytucjach, takich jak rodzina czy szkoła, oraz organizacjach, np. zakładach pracy. I tak dla krajów arabskich wskaźnik dystansu władzy (PDI) wynosi 80 w skali od 0 do 100. Można zatem przyjąć, że polski żołnierz przebywający w Iraku powinien być świadomy, że mieszkańcy tego kraju będą traktować nierówności pomiędzy ludźmi jako naturalne, a wręcz pożądane, że hierarchia władzy będzie odgrywać kluczową rolę w kontaktach i że tylko osoby sprawujące władzę będą mogły podejmować samodzielnie decyzje. W praktyce oznacza to, że wszelkie ustalenia pomiędzy stronami muszą być zaakceptowane przez przywódców danej grupy czy społeczności, a zdanie pozostałych członków nie jest aż tak ważne, gdyż władza stoi ponad prawem posiadając przywilej nieomylności 28. Drugi wymiar różnic kulturowych to indywidualizm będący przeciwieństwem kolektywizmu. Wysoki wskaźnik indywidualizmu (IDV) przeważa w tych społeczeństwach, w których dobro swoje i swojej najbliższej rodziny stawia się ponad dobro większości, a z kolei w społeczeństwach, w których istnieją silne grupy mające znaczący wpływ na życie ich członków, np. klany, jest on niski. W krajach arabskich IDV wynosi 38, a to m.in. oznacza, że przedstawiciel PKW rozmawiający czy też negocjujący w Iraku powinien pamiętać, że dla strony przeciwnej nie jest on tylko anonimowym wysłannikiem wojska, ale przede wszystkim osobą, którą Irakijczyk musi poznać i obdarzyć zaufaniem, zanim zgodzi się na współpracę. Ważne jest także, aby unikać konfrontacji i nie doprowadzać do konfliktów, gdyż pomimo tego, że interes większości stoi ponad interesem jednostki, co może wyrażać się w opiniach i poglądach osób prowadzących rozmowy, to relacje międzyludzkie są bardziej istotne niż cel, który ma być osiągnięty 29. Trzecim wymiarem kultury jest męskość przeciwstawiona kobiecości. Męskość charakteryzuje społeczeństwa, w których istnieje wyraźny podział na zajęcia i zachowania męskie i kobiece. Kobiecość odnosi się do tych społeczeństw, w których zarówno kobiety, jak i mężczyźni wykonują te same funkcje, a oczekiwania co do ich zachowań są podobne. Kraje arabskie, a więc również Irak mają wskaźnik męskości (MAS) 53, co oznacza, że należą do grupy krajów charakteryzujących się niską przewagą męskości. Społeczeństwa męskie to takie, w których od przyjaźni ważniejsze są pieniądze, podziwia się silnych, a religia ma duże znaczenie. 30 Jednak przewaga 3 punktów we wskaźniku męskości wydaje się zbyt niska, aby 28 Zob. tamże, str Zob. tamże, str Zob. tamże, str

131 można było jednoznacznie określić ogólne uwarunkowania społeczeństwa Iraku pod względem tego wymiaru kultury. Kolejną cechą różnic kulturowych jest unikanie niepewności, a więc radzenie sobie w sytuacjach wywołujących niepokój. Wysoki wskaźnik niepewności oznacza, że dana społeczność ma silną potrzebę przewidywalności i szczególnie ceni przepisy, prawa i zwyczaje. Podczas rozmów gestykulacja, okazywanie emocji czy strach przed sytuacjami dwuznacznymi są częstsze niż w społecznościach o niższym wskaźniku niepewności. Wymaga się precyzyjnego określenia tego co,,dobre i tego co,,złe, co jest dozwolone, a co nie. Wszelka odmienność podlega represji, a miejsce praw człowieka zajmują fundamentalizm i nietolerancja. Uczestnik PKW w Iraku powinien być świadomy faktu, że wskaźnik unikania niepewności (UAI) dla krajów arabskich wynosi 68, a więc jest dosyć wysoki 31. Ostatnią cechą kultury wyróżnioną przez Hofstede jest orientacja długoterminowa przeciwstawiona orientacji krótkoterminowej. Społeczeństwa o orientacji długoterminowej charakteryzują się łatwą adaptacją wartości tradycyjnych do współczesnych uwarunkowań, cierpliwością oraz zapobiegliwością. Do tej grupy należą głównie kraje azjatyckie. Kraje o orientacji krótkoterminowej cechuje silna potrzeba zachowania tradycji, stałość w wypełnianiu zobowiązań społecznych, ale także potrzeba dorównania innym bez względu na koszty. Brak danych dotyczących krajów arabskich, ale wartości wskaźnika orientacji długoterminowej (LTO) dwóch krajów muzułmańskich, Pakistanu (0) i Bangladeszu (40), wyraźnie wskazują na krótkoterminowy charakter ich kultur, co pozostaje w zgodzie z wynikiem jaki uzyskała Polska (32) 32. Klasyfikacja różnic kulturowych proponowana przez Hofstede niewątpliwie mogłaby ułatwić komunikację pomiędzy przedstawicielami PKW a ludnością Iraku, przybliżając naszym żołnierzom sposób widzenia rzeczywistości ich arabskich rozmówców. Kolejną typologią mogącą wpłynąć na lepsze wzajemne zrozumienie jest ta zaproponowana przez R. Gestelanda. Dzieli on kultury według czterech kryteriów na: protransakcyjne i propartnerskie, nieceremonialne i ceremonialne, monochroniczne i polichroniczne oraz ekspresyjne i powściągliwe. Kultury propartnerskie, przeważające na świecie, są typowymi dla krajów arabskich, afrykańskich i Ameryki Łacińskiej. Przedstawiciele tych kultur są nieufni wobec osób nieznajomych, a najlepszym sposobem dotarcia do nich jest kontakt przez znanych im urzędników lub inne osoby cieszące się dużym autorytetem. W kulturach protransakcyjnych natomiast do kontaktów interpersonalnych podchodzi się bezpośrednio, koncentrując się głównie na wykonaniu zadania. Nieprzywiązywanie nadmiernej wagi do 31 Zob. tamże, str Zob. tamże, str

132 konwenansów oraz równorzędne traktowanie rozmówcy cechują przedstawicieli kultur nieceremonialnych, ale mogą razić osoby pochodzące z kultur ceremonialnych, gdzie różne hierarchie tworzą wyraźne podziały społeczne i mogą utrudniać komunikację. Polichroniczność od monochroniczności dzieli stosunek do czasu i punktualności. Przedstawiciele kultur monochronicznych zdecydowanie trzymają się wskazań zegara, traktując spóźnienia jako poważne zaniedbania, podczas gdy w kulturach polichronicznych jest to kwestia drugorzędna. Ostatnia różnica kulturowa polega na intensywności ekspresji wyrazu na wszystkich poziomach komunikacji: werbalnym, parawerbalnym i niewerbalnym. Kultury ekspresyjne traktują milczenie podczas rozmów jako trudne do zniesienia i krępujące, natomiast w kulturach powściągliwych jest ono konieczne, aby uniknąć przerywania sobie nawzajem lub mówienia w tym samym czasie. Przyjmując ten podział, Irak jako kraj arabski reprezentuje kulturę propartnerską, ceremonialną, polichroniczną i ekspresyjną. Polska natomiast należy do grupy krajów umiarkowanie protransakcyjnych, ceremonialnych, umiarkowanie monochronicznych i o zróżnicowanej ekspresyjności. Oznacza to, że mieszkańcy Iraku są bardziej skoncentrowani na roli więzi międzyludzkich podczas prowadzenia negocjacji niż Polacy i że łatwiej można się z nimi porozumieć, dając im czas na poznanie i zaufanie lub też wykorzystując pośredników, którym ufają. Elementem mogącym pomóc w zdobywaniu zaufania jest zwyczaj wymiany prezentów, co nie oznacza próby przekupstwa, ale pomaga nawiązać bliższe relacje. Kolejna wyraźna różnica przejawia się w sposobie podejścia do planów i harmonogramów. Polacy mogą być zaskoczeni nierzetelnością i niepunktualnością Irakijczyków, która wynika z ich uwarunkowań kulturowych, a nie ze złej woli czy lekceważenia. Nie jest też rzeczą niezwykłą, że Irakijczyk podczas ważnego spotkania przerywa je, aby przyjąć innych gości lub proponuje szereg kolejnych spotkań w tej samej sprawie. Wydaje się, że cierpliwość i łagodna stanowczość są najlepszymi postawami, jakie polscy żołnierze mogliby przyjąć w tego typu sytuacjach. Inną cechą charakteryzującą mieszkańców Iraku jest ich ekspresyjność. Żywa gestykulacja, podniesiony głos, mały dystans pomiędzy mówiącymi, a także częste dotykanie się czy na przykład trzymanie za ręce pomiędzy mężczyznami oraz intensywny kontakt wzrokowy to zachowania naturalne dla tego typu kultury, ale dla Polaka mogą być trudne do zrozumienia i zaakceptowania. 33 Wymienione tutaj różnice kulturowe świadczą o tym, że nieznajomość drugiej kultury może stanowić istotny problem podczas aktów komunikacji, doprowadzając do szoku kulturowego. Czy lub w ilu przypadkach niewiedza, stereotypy i uprzedzenia kosztowały ludzkie zdrowie lub życie nie wiemy, podobnie jak trudno byłoby określić, ile razy podczas pięcioletniej obecności 33 Zob. R. Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, Warszawa 2000, str

133 polskich wojsk w Iraku właściwa interpretacja zachowań rozmówców oraz odrzucenie postawy etnocentrycznej doprowadziły do pomyślnego wykonania postawionych przed naszymi żołnierzami zadań. Jeżeli jednak któreś z tych zdarzeń miało miejsce chociaż raz, to można zdecydowanie powiedzieć, że będąc gościem w społeczeństwie o odmiennych zasadach i tradycjach oraz prowadząc misję o charakterze pokojowym, nie wolno zapominać o przygotowaniu jej uczestników pod kątem komunikacji międzykulturowej. Byłoby idealnie, gdyby obie strony były świadome dzielących je różnic oraz łączących podobieństw, jednak uzyskanie takiej świadomości jest często bardzo trudne. Poznając uwarunkowania kulturowe naszych interlokutorów, jesteśmy w stanie lepiej zrozumieć motywy ich działań, sposób widzenia spraw i problemów, a także poznać wartości, którymi się kierują. Przez to możemy uniknąć wielu sytuacji konfliktowych wynikających z różnic pomiędzy zaprogramowaniem naszym i naszych rozmówców. Musimy jednak pamiętać, że to poznanie wymaga z jednej strony samoświadomości własnych ograniczeń kulturowych oraz postawy relatywizmu kulturowego, a więc powstrzymania się od wartościowania wytworów innej kultury, a z drugiej strony zachowania własnego systemu wartości 34. Powodzenie kontaktów międzykulturowych poniekąd implikuje, że obie strony będą wierne własnym wartościom, gdyż w przeciwnym razie zatracą poczucie tożsamości i staną się wyalienowane w swoim środowisku 35. Widać zatem, jak trudne zadanie stoi przed ośrodkami przygotowującymi żołnierzy do misji zagranicznych, jeśli chodzi o przekazanie im odpowiednich kompetencji kulturowych. Czy z tego zadania ośrodki te wywiązują się i jeżeli tak, to w jakim stopniu, stanowi istotny problem wymagający dokładnego zbadania, gdyż od tego może zależeć bezpieczeństwo uczestników jak również powodzenie samej misji. Dla przykładu można podać, że w Centrum Szkolenia Na Potrzeby Sił Pokojowych w Kielcach jedynym punktem w planie szkolenia kontyngentów dotyczącym przygotowania do pracy w środowisku odmiennym kulturowo jest zapoznanie z rejonem wykonywania zadań, tj. historią, gospodarką, klimatem i religiami 36. Trzeba jednak wspomnieć, że żołnierze wyjeżdżający do Iraku otrzymywali także instrukcje dotyczące sposobów zachowania i zwyczajów w tym kraju zawarte w Vademecum żołnierza. Irak, jednak posługując się nomenklaturą Hofstede, ta pozycja przedstawia tylko wybrane praktyki kultury irackiej, nie dając wglądu w jej wartości. 37 Tak ograniczona wiedza na temat krajów, w których żołnierze wykonują swoje niełatwe zadania, 34 Zob. P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, str G. Hofstede, wyd. cyt., str Zakres działania Centrum Szkolenia Na Potrzeby Sił Pokojowych, artykuł w Internecie, dostęp , adres: 37 Zob. Vademecum żołnierza. Irak, Warszawa

134 z pewnością niewiele pomoże w walce o serca i umysły ich mieszkańców, a problem przygotowania kulturowego i jego wpływu na efektywność wykonywania zadań przez żołnierzy PKW pozostaje kwestią otwartą. Bibliografia Gesteland R., 2000, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, Warszawa. Hofstede G., 2000, Kultury i organizacje, Warszawa. Liddy L., 2005, The Strategic Corporal Some Requirements in Training and Education, [w:] Australian Army Journal, Volume II, Number 2, 2005, s Mikułowski Pomorski J., 1999, Komunikacja międzykulturowa. Wprowadzenie, Kraków. Nęcki Z., 1996, Komunikacja międzyludzka, Kraków. Szczepański J., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa. Sztompka P., 2002, Socjologia, Kraków. Vademecum żołnierza. Irak, Warszawa Zapiski irackie. Relacje i wspomnienia uczestników IV zmiany PKW Irak, red. Waldemar Skrzypczak i in., Żagań Duńscy żołnierze na celowniku, artykuł w Internecie, dostęp , adres: Operacja Iraqi Freedom, artykuł w Internecie, dostęp , adres: Zakres działania Centrum Szkolenia Na Potrzeby Sił Pokojowych, dostępny w Internecie, dostęp , adres: zdjęcia w tekście oraz 3 od góry na okładce A. Szynal 134

135 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA JUSTYNA WIERZCHOWSKA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej PROBLEMY WSPÓŁCZESNEJ TRANSLATORYKI W UJĘCIU KULTUROZNAWCZYM NA PRZYKŁADZIE TEKSTÓW PUBLIKOWANYCH W GAZECIE WYBORCZEJ ORAZ PODRĘCZNIKÓW AKADEMICKICH Od pewnego czasu na łamach prasy polskiej toczy się mimowolna, bo na marginesie innych spraw, debata dotycząca sposobów mówienia o czarnoskórych obywatelach Stanów Zjednoczonych, a przy okazji o osobach pochodzenia afrykańskiego w ogóle. Oprócz szerszych zmian kulturowych, zachodzących w Polsce po otwarciu granic w 1989 roku, impulsem do takiej dyskusji były przede wszystkim wybory prezydenckie 2008 roku w Stanach Zjednoczonych, w wyniku których po raz pierwszy w historii tego kraju wybrany został nie-biały mężczyzna. Na mniejszą skalę, za to na naszym własnym podwórku, do debaty przyczyniła się wypowiedź dyrektora Radia Maryja, który w lipcu 2009 roku zażartował z pochodzącego z Togo franciszkanina słowami Murzyn, on się nie mył wcale! ( Ojciec Tadeusz Rydzyk przeprasza ). 38 Ze względu na moje zainteresowania zawodowe, czyli kulturoznawstwo amerykańskie, od kilku lat śledzę tę debatę, zarówno w wydaniu akademickim, jak i popularnym, głównie w oparciu o teksty publikowane w Gazecie Wyborczej. W związku z tym chciałabym rozpocząć niniejszy artykuł od przeanalizowania wyboru tekstów opublikowanych w ostatnich latach na łamach właśnie tej gazety pod kątem pojawiającej się w nich figury murzyna, Murzyna, Afroamerykanina, osoby pochodzenia afrykańskiego, osoby czarnej lub czarnoskórej. Na ich przykładzie postaram się wykazać trudności, na jakie 38 Dla uproszczenia, gdy odwołuję się do konkretnego tekstu opublikowanego w Gazecie Wyborczej, jako źródło podaję jego tytuł. 135

136 napotykają tłumacze i autorzy tekstów 39 dotyczących obcego kontekstu kulturowego lub też omawiających zjawiska, które dla przeciętnego mieszkańca Polski są w najlepszym przypadku egzotyczne. W dalszej części mojego artykułu przedstawię inne przykłady pojęć funkcjonujących we współczesnej polskiej humanistyce, które nastręczają problemów translacyjnych ze względu na fakt pochodzenia z innego kręgu kulturowego. Teksty, do których będę się odwoływać w pierwszej części mojej pracy, w głównej mierze dotyczą sytuacji w Stanach Zjednoczonych, gdyż w ostatnich latach pojawiło się ich na łamach Gazety Wyborczej zdecydowanie najwięcej. Na ich przykładzie spróbuję wykazać, że oprócz konieczności spełnienia wymogu poprawności znaczeniowej przekładu, polscy tłumacze i autorzy borykają się z problemami wynikającymi z różnic kulturowych, historii, organizacji instytucji państwowych i przepisów prawnych, a także (coraz częściej), wymogów politycznej poprawności. Złożoność tę oddaje cytat z artykułu Przekład, wspólnota, utopia Lawrence a Venutiego, amerykańskiego badacza przekładu i literatury porównawczej: Przekład nigdy nie jest bezproblemowym aktem komunikacji, ponieważ tłumacz musi pokonywać językowe i kulturowe różnice (differences) tekstu obcego, które niweczy, by zastąpić je innym zestawem różnic, zasadniczo rodzimych, wywiedzionych z języka i kultury tłumacza, po to, aby obcy tekst mógł zostać odczytany w tym języku i kulturze. Ów obcy tekst jest więc nie tyle przekazany w akcie komunikacji (communicated), ile inskrybowany (inscribed) rodzimymi sposobami rozumienia i rodzimymi interesami [Venuti 2009: 267]. Venuti dochodzi do wniosku, że proces tłumaczenia tekstu zakotwiczonego w innej kulturze jest procesem udomowienia tego tekstu, który wymaga podjęcia wielu decyzji o charakterze zarówno etycznym, jak i politycznym [Venuti: 267-8], gdyż od tego wyboru zależy, jaką reprezentację danej kultury otrzymają odbiorcy tekstu, będący użytkownikami innej kultury. Znakomitym przykładem trudności, o której pisze Venuti, są wybierane przez polskich autorów i tłumaczy strategie pisania o czarnoskórych mieszkańcach Stanów Zjednoczonych. Analizując teksty, opublikowane przez Gazetę Wyborczą po roku 2005, można zauważyć, że gdy odnoszą się one do osób pochodzenia afrykańskiego, najczęściej pojawiającym się określeniem jest pisane wielką literą słowo Murzyn. Według Nowego angielsko-polskiego słownika Fun- 39 Celowo nie dokonuję z góry rozróżnienia na autorów tekstów napisanych oryginalnie w języku polskim od tekstów przetłumaczonych z języka angielskiego. Wychodzę z założenia, że istotne jest, jakie słowa pojawiają się w finalnych wersjach opublikowanych przez Gazetę Wyborczą w języku polskim, gdyż w obu przypadkach mamy tak naprawdę do czynienia z tłumaczeniem: albo tekstu napisanego oryginalnie po angielsku albo interpretacji wydarzeń, które miały miejsce w kontekście anglojęzycznym. 136

137 dacji Kościuszkowskiej, wydanego przez Universitas w 2003 roku, Murzyn odpowiada najbliżej amerykańskiemu słowu Negro, które w swojej anglojęzycznej wersji jest określone jako słowo przestarzałe i obelżywe [Fisiak 2003: 979]. Jako takiego, mniej więcej od lat osiemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych nie używa się go na forum publicznym. Zostało ono zastąpione najpierw określeniem Afro-American, a następnie African- American (Afroamerykanin/Afroamerykanka), używanym do dziś na przemian z krótszym określeniem black ( czarny lub czarnoskóry analogicznie do white : biały lub białoskóry ). Powstaje więc zasadnicze pytanie: czy na gruncie polskim usprawiedliwione jest posługiwanie się terminem Murzyni do opisu ludzi, którzy w swoim własnym kontekście kulturowym takim terminem określani nie są? Patrząc na teksty z Gazety Wyborczej, można z łatwością stwierdzić, że polscy autorzy w przeważającej większości uważają, że posługiwanie się słowem Murzyn jest w Polsce uprawnione. Warto tu zaznaczyć, że wytłumaczenie, z jakim najczęściej się spotykam wśród osób posługujących się tym określeniem, jest takie, że ze względu na różnice historyczne i kulturowe między Polską i Stanami Zjednoczonymi (na przykład na fakt, że w Polsce nie było niewolnictwa) polskie słowo Murzyn nie ma negatywnych konotacji 40. Być może z tego powodu, w tekstach prasowych publikowanych w ostatnich latach przez Gazetę Wyborczą, w przeważającej liczbie przypadków autorzy posługują się tym właśnie słowem, nawet jeśli jest to tłumaczenie amerykańskiego African-American lub black. Słowo Murzyn przeplata się jednak z wieloma innymi określeniami, jak na przykład w tekstach Marcina Grudzińskiego, który pisze o czarnoskórych Amerykanach, o czarnych (szczególnie w wyrażeniach typu czarni działacze, czarne dzielnice ), jak również o ludności murzyńskiej. Bartosz T. Weseliński przeciwstawia określenia biali i czarnoskórzy, ale również nagminnie używa określenia Murzyn. Podobnie Marcin Bosacki pisze o białych i czarnoskórych, ale najczęściej posługuje się słowem Murzyn, w jednym przypadku zapisanym małą literą 40 Nie jest to jednak w Polsce stanowisko jedyne. Niezwykle ciekawe omówienie kulturowych implikacji słowa Murzyn można na przykład znaleźć w artykule Wojciecha Karpieszuka Czy Murzynek Bambo obraża Afrykanów?, gdzie wypowiadają się działacze fundacji Afryka Inaczej, którzy niedawno wydali podręcznik Jak mówić polskim dzieciom o dzieciach Afryki, dostępny na stronie: Proponują tam, by nauczyciel powiedział uczniom, że mieszkańcy Afryki to Afrykanie, a nie Murzyni. Cytowany w artykule Karpieszuka Mamadou Diouf, Afrykańczyk mieszkający w Polsce, stwierdza, iż lekcje o Afryce, o jej różnorodności i kulturze są potrzebne. Bo tylko poznając inną kulturę, ludzie zdobywają szacunek do inności. Nie ma innej drogi. Cytowana jest również wypowiedź prof. Małgorzaty Karwowskiej-Struczyk z Uniwersytetu Warszawskiego, która stwierdza: Na zlecenie MEN recenzowałam wiele podręczników i z przykrością stwierdzam, że nie ma w nich nic o różnorodności i wielokulturowości świata. Ten poradnik to świetny pomysł. W szkołach trzeba przybliżać inną kulturę. Warto stworzyć taki program nauczania, by jak najwięcej mówić o inności. Trzeba walczyć ze stereotypami. 137

138 ( Zabójstwo sierżanta marines ). Co ciekawe, Zbigniew Brzeziński, w wywiadzie udzielonym Marcinowi Bosackiemu w 2009 roku, również używa określenia Murzyn, stwierdzając: [Ojciec Obamy] nie był amerykańskim Murzynem, tylko afrykańskim Murzynem. Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa tekstów napisanych oryginalnie w języku angielskim i przetłumaczonych przez Sergiusza Kowalskiego, który zdaje się być dyżurnym tłumaczem Gazety Wyborczej tekstów dotyczących sytuacji w Stanach Zjednoczonych. Konsekwentne unikanie przez autorów anglojęzycznych określenia Negro (oraz być może lepsze wyczucie znaczenia tego słowa przez polskiego tłumacza) skutkuje tym, że w polskich tłumaczeniach Kowalskiego określenie Murzyn nie występuje w ogóle. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy w oryginale angielskim użyto słowa Negro, jak na przykład w artykule omawiającym przemówienie Martina Luthera Kinga I Have a Dream z 1963 roku, kiedy słowo Negro funkcjonowało jeszcze w amerykańskim dyskursie publicznym jako neutralne słowo określające osobę afrykańskiego pochodzenia. Poza takimi przypadkami Kowalski konsekwentnie stosuje określenia Afroamerykanin, afroamerykański, czarny lub czarnoskóry. Podobnie Aleksandra Krzyżaniak-Gumowska, tłumacząc swój wywiad ze słynnym amerykańskim profesorem Cornelem Westem, posługuje się określeniami czarni, Afroamerykanie i bardziej ogólnie kolorowi, co po polsku brzmi dziwnie, ale jest dosłownym tłumaczeniem amerykańskiego słowa colored. W wywiadzie tym West stwierdza, że w latach 60-tych ubiegłego wieku Martin Luther King bez problemu mógł się posługiwać określeniem Negro, natomiast potem nastąpiła kampania, głównie z inspiracji akademików pochodzenia afroamerykańskiego, żeby wyeliminować to słowo z dyskursu publicznego. W powyższym kontekście bardzo ciekawie przedstawiają się próby polskich autorów i tłumaczy określenia pochodzenia Baracka Obamy, gdyż jak na dłoni ukazują one chaos pojęciowy w tym zakresie. Marcin Bosacki w jednym tekście stwierdza, że Obama jest pierwszym Murzynem w Białym Domu ( Obama prosi Amerykanów ), w innym pisze o synu Afrykanina i białej Amerykanki ( Prezydent Barack Obama ), a w kolejnym stwierdza, że Obama to mulat, określający się jako Murzyn 41 ( Stany Zmieniającej się Ameryki ). Chaos ten wywołany jest częściowo amerykańską definicją czarnoskórych obywateli z 1897 roku, według której wystarczyła jedna kropla czarnej krwi (tj. jeden czarnoskóry przodek, nieważne, w którym pokoleniu), żeby z prawnego punktu widzenia być traktowanym jako osoba czarnoskóra 42. Dylemat ten ciekawie analizuje w Gazecie Wyborczej amerykański pisarz Uzodinma Iweala, który pyta: 41 Warto zwrócić uwagę na zastosowanie w obu określeniach małej i wielkiej litery. 42 Niezwykle ciekawe rozumienie tej kwestii oraz jej kulturowych implikacji można znaleźć w książce amerykańskiego badacza Jamesa Davisa, Who is Black? One Nation s Definition. 138

139 Ile razy słyszeliśmy, że ktoś myśli o Baracku Obamie nie jako o czarnym, ale po prostu jak o człowieku?...rzucająca się w oczy, niestereotypowa czerń Baracka Obamy każe zakwestionować nasze wyobrażenia rasy... Obecność Obamy każe zadać sobie pytanie: Dlaczego nazywamy czarnym człowieka dwóch ras? ( Rasistowska Ameryka ) Retoryczne pytania Iweali wskazują na podstawową trudność mówienia o człowieku, którego rodzice są etnicznie różni, ale żyjącego w kraju tradycyjnie definiującym swoich czarnoskórych obywateli, chociażby poprzez ich śladowe afrykańskie dziedzictwo. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Stany Zjednoczone są pod tym względem unikalne: wystarczy przekroczyć granicę z Meksykiem, by definicja osoby czarnoskórej uległa radykalnej zmianie. Czasami jednak nadmierna polityczna poprawność przy jednoczesnym braku zastanowienia prowadzi do zabawnych pomyłek. Przykładem może być fragment wywiadu z mistrzem Formuły 1 Lewisem Hamiltonem, gdzie w polskim tłumaczeniu brytyjski kierowca stwierdza: Wiem, jak ciężko było [Kubicy] przebić się do elity, bo ja też nie miałem łatwo. Jestem pierwszym afroamerykańskim kierowcą w historii ( Lewis Hamilton ). Na podobnej zasadzie zetknęłam się z osobami, które opowiadały o Afroamerykanach mieszkających w Polsce, mając przy tym na myśli osoby pochodzenia afrykańskiego. Problem z określeniem i tłumaczeniem określeń na pochodzenie poszczególnych grup etnicznych jest oczywiście szerszy. Dotyczy na przykład słowa Indian, które w kontekście brytyjskim oznacza co innego niż w amerykańskim. W Stanach Zjednoczonych określenie to używane było do niedawna w odniesieniu do rdzennych mieszkańców terytorium zajmowanego obecnie przez USA, natomiast we współczesnym amerykańskim dyskursie publicznym zamiast Indian używa się określenia Native American (czyli rdzenny Amerykanin ) 43. Nie zmienia to faktu, że w języku potocznym wiele osób w Stanach posługuje się nadal określeniem Indian. W Wielkiej Brytanii natomiast, ze względu na kolonialną historię tego kraju, słowo Indian oznacza mieszkańca Indii lub Brytyjczyka/Brytyjkę indyjskiego pochodzenia. Wracając jednak na grunt amerykański, należy zauważyć, że kampania prezydencka Baracka Obamy stała się przyczynkiem do prób tłumaczenia innych pojęć z zakresu kultury amerykańskiej, które do tej pory 43 Na marginesie warto dodać, że wiele osób określanych mianem rdzenni Amerykanie, protestuje przeciwko jego używaniu. Argumentują one, że nazwa Ameryka jest desantem europejskim w takim samym stopniu jak nazwa Indianin i że ich przodkowie zamieszkiwali tereny obecnej Ameryki zanim narzucono kontynentowi tę nazwę. Co więcej, oryginalnie, poszczególne plemiona nie czuły się członkami ogólnej wspólnoty, którą biali zaczęli określać ogólnym mianem Indian czy też rdzennych Amerykanów, protestują więc przeciwko byciu wrzucanym do jednego worka ze wszystkimi rdzennymi mieszkańcami obecnych Stanów Zjednoczonych. 139

140 funkcjonowały głównie w podręcznikach historii. Jednym z nich jest częste pojawianie się określenia American dream, przywoływanego w kontekście wspomnianego już przemówienia Martina Luthera Kinga I Have a Dream. Choć sama idea American dream jest prosta (każdy człowiek może dojść do sukcesu, o ile będzie ciężko i uczciwie pracował), to tłumaczenie nastręcza trudności i jak na razie nie udało się znaleźć zadowalającego terminu w języku polskim. Tłumacze naprzemiennie używają terminów amerykański sen oraz amerykańskie marzenie lub też zostawiają American dream w oryginale. W Gazecie Wyborczej Marcin Bosacki tłumaczy tytuł przemówienia Kinga jako Mam marzenie, natomiast Aleksandra Krzyżaniak- Gumowska, podobnie jak Sergiusz Kowalski, decyduje się na pozostawienie go w oryginale angielskim. Żadne z tych rozwiązań nie wydaje się satysfakcjonujące z kulturoznawczego punktu widzenia, gdyż żadne nie oddaje w pełni implikacji kulturowych pojęcia American dream dla amerykańskiej tożsamości oraz celów, które stawiał przed sobą King. Podobne trudności można znaleźć w tekstach dotyczących kultury Stanów Zjednoczonych. Gdy polscy autorzy i tłumacze piszą o Civil Rights Movement (ruchu pod przewodnictwem Martina Luthera Kinga, który w latach 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku walczył o prawa dla czarnoskórych obywateli Stanów Zjednoczonych), wybierają różne strategie. Niektórzy decydują się na dosłowne tłumaczenie na polski (Marcin Grudziński ruch praw obywatelskich, Aleksandra Krzyżaniak-Gumowska ruch praw obywatelskich z lat 50. i 60. ), ryzykując przy tym, że nie zostaną zrozumiani. Inni (Marcin Bosacki), wybierają opcję opisową: ruch równouprawnienia Murzynów z lat 60.. Jednak znowu okazuje się, że bez wiedzy dotyczącej kulturowego kontekstu Civil Rights Movement, odbiorca tekstu nie będzie w stanie go w pełni zrozumieć. Innym, być może jeszcze bardziej dobitnym przykładem, może być pozostawione przez Marcina Bosackiego bez komentarza zdanie: Obama składał przysięgę trzymając rękę na tzw. Biblii inauguracyjnej Abrahama Lincolna ( Prezydent Barack Obama ). Osoba czytająca takie zdanie, pozbawiona wiedzy na temat roli Lincolna w procesie zniesienia niewolnictwa oraz symbolicznego funkcjonowania Biblii podczas procedury zaprzysięgania amerykańskich prezydentów nie jest w stanie tego zdania zrozumieć. Podobnie rzecz się ma z innymi określeniami wyciągniętymi z amerykańskich realiów i przeniesionymi na polski grunt bez podania kontekstu. Dla przykładu można podać fragment z artykułu Uzodinmy Iweali, w którym mówi on o porażce prezydenta Clintona w sprawie homoseksualizmu w wojsku: Nie pytaj, nie mów, co bez choć śladowego komentarza wydaje się kompletnie niezrozumiałe. Innym przykładem może być decyzja tłumacza napisów do głośnego ostatnio filmu Gusa Van Santa o Harvey u Milku, by przetłumaczyć The Quilt Project (nazwę gigantycznej artystyczno- 140

141 terapeutycznej instalacji upamiętniającej ofiary AIDS) jako Projekt Narzuty, co w najmniejszym nawet stopniu nie oddaje symboliki tego wydarzenia ani nie daje wyobrażenia o tym, jak ono wyglądało. Chciałabym teraz przejść do omówienia analogicznych trudności translacyjnych, występujących w środowisku akademickim. Większość z nich ma źródło w tym, że współczesna humanistyka, podobnie jak inne dziedziny ludzkiej aktywności, zdominowana została przez język angielski. W związku z tym humaniści, zajmujący się kulturoznawstwem i/lub literaturoznawstwem w języku innym niż angielski, zmuszeni są szukać rozwiązań, dających im możliwość wykorzystania anglojęzycznych teorii w języku, w którym pracują. Efekty tych poszukiwań bywają różne, w wyniku czego na przykład w języku polskim nie istnieją ustandaryzowane kryteria terminów tłumaczonych z angielskiego. Trudności można podać wiele i jednym z najlepszych przykładów są rozliczne próby tłumaczeń na polski anglojęzycznych nazw dla nowopowstających kierunków w humanistyce. I tak w polskim tłumaczeniu Teorii literatury Jonathana Cullera z 1998 roku nowy kierunek, który po angielsku funkcjonuje pod nazwą queer studies 44, został przetłumaczony jako teoria pedalska [Culler 1997: 459], natomiast w Teoriach literatury XX wieku (2007) mamy już do czynienia z badaniami queerowymi (Queer Studies), a we Współczesnych teoriach przekładu, wydanych w Polsce w 2009 roku, funkcjonuje częściowe tłumaczenie, czyli studia queer [Bukowski, Heydel 2009: 37]. Analogiczny problem dotyczy tłumaczenia coraz bardziej popularnych w Polsce gender studies, czyli badań dotyczących funkcjonowania płci w kulturze. Gender studies przekładane są na język polski jako badania genderowe, studia genderowe, studia nad płcią kulturową, jako studia gender lub gender studies, albo kolokwialnie gendery. Dla przykładu, Karolina Krasuska, tłumaczka kanonicznej dla tej dziedziny humanistyki książki Judith Butler Gender Trouble, zdecydowała się na przetłumaczenie tytułu jako Uwikłani w płeć (co moim zdaniem bardzo dobrze oddaje zamęt wokół pojęcia gender ), a w samym tekście używa określeń płeć lub płeć kulturowa. 45 W przedmowie do Uwikłanych w płeć Olga Tokarczuk 44 Powstały w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku kierunek zajmuje się badaniem i kulturowym funkcjonowaniem różnorakich seksualności nienormatywnych. 45 O problemach z tłumaczeniem wyrazu gender bardzo ciekawie pisze Karolina Krasuska w posłowiu: Gender było przekładane i funkcjonuje w języku polskim na wiele sposobów, od abstrakcyjnej płciowości, która pojawiła się w pierwszym tłumaczeniu tekstu Judith Butler w Polsce, aż po gender, który sygnalizuje wybitną obcość owego konkretnego dyskursu płci. Pomiędzy nimi mamy jeszcze inne propozycje: po pierwsze rodzaj, czyli brawurową, lecz nie do końca skuteczną próbę zapożyczenia terminu gramatycznego (...); po drugie najbardziej rozpowszechnioną płeć kulturową, którą czasem nazywa się płcią społeczną i w końcu radykalną płeć, która sugeruje, że mówimy o starej kategorii, tylko na nowe sposoby. [Butler 2008: 264]. 141

142 posługuje się terminem płeć, zastrzegając jednocześnie, że jest to coś konstruowanego wyłącznie społecznie (gender) [Butler 2008: 8]. Bardziej ogólne pojęcie cultural studies (którego gender studies i queer studies są podzbiorami) również nastręcza trudności: Agata Sadza, tłumaczka podręcznika Cultural Studies. Theory and Practice Chrisa Bakera (wydanej przez Uniwersytet Jagielloński w 2005 roku) używa terminu studia kulturowe. Dziesięć lat wcześniej Wojciech Burszta, tłumacząc książkę Culture Chrisa Jencksa, pozostawił termin cultural studies w formie oryginalnej [Jenks 1993: 20], natomiast autorzy Teorii literatury XX wieku zdecydowali się na termin badania kulturowe [Burzyńska, Markowski 2007: 519]. Jednocześnie, równolegle funkcjonuje w języku polskim określenie kulturoznawstwo. Kolejnym przykładem może być pojęcie translation studies, które redaktorzy antologii Współczesne teorie przekładu (wydanej przez Znak w 2009 roku) pozostawiają w wersji anglojęzycznej [Bukowski, Heydel 2009: 20]. Można więc stwierdzić, że mamy do czynienia z różnymi strategiami translacyjnymi i że różne ich efekty funkcjonują w polskim środowisku równolegle. Kryteria ich wyboru mogą być różne, natomiast zawsze kluczowe jest pytanie o kulturoznawcze kompetencje tłumacza lub tłumaczki w ramach pola, w którym się poruszają. Zwraca na to uwagę postkolonialna badaczka Gayatri Chakrovorty Spivak, gdy pisze, że osoba dokonująca przekładu musi mieć dokładne rozeznanie specyfiki środowiska oryginału [Spivak 2009: 415]. Dla przykładu wskazuje na trudność stosowania kategorii gender do analizy sytuacji kobiet w Bangladeszu, na którą natrafiła próbując tłumaczyć teksty bengalskiej aktorki i aktywistki Faridy Akhter. Akhter twierdzi mianowicie, że ze względu na różnice kulturowe, wyraz gender nie da się przetłumaczyć na bengalski, a sama Spivak przyznaje, że nie jest w stanie przetłumaczyć użycia [przez Akhter] słowa gender, aby je wpasować w amerykański kontekst [Spivak 2009:415]. Podobny problem mają osoby próbujące zastosować brytyjskoamerykańskie pojęcia feminizmu pierwszej, drugiej i trzeciej fali do opisu rozwoju ruchu feministycznego w Polsce. Tu również okazuje się, że nie jest możliwe wyjęcie pojęć wypracowanych w ramach konkretnej kultury i zastosowanie go do kultury całkowicie odmiennej. A zatem okazuje się, że wprowadzenie do translatoryki wymiaru różnicy kulturowej otwiera nową perspektywę dla jej możliwości oraz stawia przed nią nowe wyzwania. Biorąc pod uwagę choćby te nieliczne przykłady omówione przeze mnie w niniejszym artykule, jest to droga trudna, ale niezwykle potrzebna, gdyż, jak twierdzi Hans-Georg Gadamer, tekst tłumacza współtworzy szlak wszelkiej naszej lektury i zrozumienia....tą drogą odbywa się nieustanny przepływ komunikacji [Gadamer 2009: 325]. W globalizującym się świecie, gdzie przeróżne kultury starają się o pokojowe i partnerskie współistnienie, ten przepływ komunikacji staje się, 142

143 jak twierdzi Venuti, coraz bardziej zadaniem politycznym i etycznym zarazem. Wymaga on od tłumaczy nie tylko poprawności znaczeniowej, ale również kulturoznawczej wiedzy i interkulturowej wrażliwości, gdyż bardzo często to właśnie tłumaczenia budują mosty międzykulturowe. Bibliografia A. Książki Barker Ch., 2005, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, przeł. A. Sadza, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Bukowski P., Heydel M. (red.), 2009, Współczesne teorie przekładu. Antologia, Znak, Kraków. Burzyńska A., Markowski M.P., 2007, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Znak, Kraków. Butler J., 2008, Uwikłani w płeć, przeł. K. Krasuska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa. Culler J., 1997, Literary Theory. A Very Short Introduction, Oxford University Press, New York. Culler J., 1998, Teoria literatury. Bardzo krótkie wprowadzenie, przeł. M. Bassaj, Prószyński i S-ka, Warszawa. Davis J.F., 1991, Who is Black? One Nation s Definition, The Pennsylvania State University, Philadelphia. Fisiak J. (red.), 2003, Nowy angielsko-polski słownik Fundacji Kościuszkowskiej, Universitas, Kraków. Gadamer H.G., 2009, Lektura jest przekładem, przeł. M. Łukasiewicz. [w:] Współczesne teorie przekładu. Antologia, P. Bukowski, M. Heydel (red.), Znak, Kraków. Gołębiowski M., 2006, Dzieje kultury Stanów Zjednoczonych Ameryki, PWN, Warszawa. Jenks Ch., 1993, Kultura, przeł. W. J. Burszta, Zysk i S-ka, Poznań. Spivak G.Ch., 2009, Polityka przekładu, przeł. D. Kołodziejczyk, [w:] Współczesne teorie przekładu. Antologia, P. Bukowski, M. Heydel (red.), Znak, Kraków. Venuti L., 2009, Przekład, wspólnota, utopia, przeł. M. Heydel, [w:] Współczesne teorie przekładu. Antologia, P. Bukowski i M. Heydel (red.), Znak, Kraków. B. Artykuły prasowe napisane oryginalnie po polsku: Bosacki M. Awantura o sędzię Sotomayor, Gazeta Wyborcza, 31/05/2009. Bosacki M. Brzeziński: Albo się porozumiemy, albo się pozabijamy, wywiad ze Zbigniewem Brzezińskim, Gazeta Wyborcza, 13/03/

144 Bosacki M. Obama na celowniku zamachowców, Gazeta Wyborcza, 08/12/2009. Bosacki M. Obama prosi Amerykanów o cierpliwość, Gazeta Wyborcza, 25/03/2009. Bosacki M. Obama reklamuje odpowiedzialne ojcostwo, Gazeta Wyborcza, 27/06/2009. Bosacki M. Prezydenckie hity, czyli pierwszy tydzień Obamy, Gazeta Wyborcza, 25/01/2009. Bosacki M. Prezydent Barack Obama, Gazeta Wyborcza, 21/01/2009. Bosacki M. Stany Zmieniającej się Ameryki, Gazeta Wyborcza, 19/04/2009. Bosacki M. Zabójstwo sierżanta marines polskiego pochodzenia na tle rasowym, Gazeta Wyborcza, 07/0/2009. Czuchnowski W. Obama i Ćwiąkalski na środowych łamach, Gazeta Wyborcza, 21/01/2009. Grudziński M. Dziesięcioro Murzynów skazanych w USA za rasizm, Gazeta Wyborcza, 30/01/2007. Grudziński M. Murzyni nie chcą pomóc Latynosom w walce o prawa w USA, Gazeta Wyborcza, 02/06/2006. Grudziński M. Policja torturowała Murzynów, Gazeta Wyborcza, 23/07/2007. Hołub J. Ojciec Tadeusz Rydzyk przeprasza, Gazeta Wyborcza, 22/08/2009. Karpieszuk W. Czy Murzynek Bambo obraża Afrykanów?, Gazeta Wyborcza, 27/ Krzyżaniak-Gumowska A. Rasizm ma się dobrze, wywiad z Cornelem Westem, Gazeta Wyborcza, 21/01/2009. PAP. Harlem coraz mniej murzyński, Gazeta Wyborcza, 06/01/2010. qbi. Lewis Hamilton: Kubica to twardziel jakich mało, Portal Gazeta: (pobrano 08/01/2010). Wieliński B. T. Dlaczego Wiedeń toleruje u siebie przywódcę Ku-Klux-Klanu?, Gazeta Wyborcza, 13/05/2009. Wieliński B. T. Obama gasi swoją wpadkę piwem, Gazeta Wyborcza, 30/07/2009. C. Artykuły przetłumaczone z języka angielskiego Ash T. G. Ameryka już się nie wlecze w tyle, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 08/11/2008. Ash T. G. Raczej nie prezydent świata, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 26/01/2009. Buruma I. Sprawa profesora Gatesa i sierżanta Crowleya. Czarno-biały problem, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 03/08/

145 Donner M. Radykalna twarz Obamy, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 31/10/2008. Huntington S. Nie jestem rasistą, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 31/12/2008. Iweala U. Rasistowska Ameryka, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 23-24/02/2008. Nussbaum M. Globalnie czuły patriotyzm, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 23/11/2009. Rorty R. Kant by się zdziwił, przeł. S. Kowalski, Gazeta Wyborcza, 30/06/

146 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA ANNA P. BOROWSKA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej PRZYKŁADY KONSERWATYZMU JĘZYKA PRAWA W KOMUNIKACJI INTERKULTUROWEJ W przypadku komunikacji interkulturowej tłumaczenie jest przykładowym działaniem komunikacyjnym. Bez wiedzy o kulturze niemożliwe jest przetłumaczenie nawet prostego tekstu. Rolę instrumentu w pośredniczeniu komunikacyjnym i kulturowym w pracy tłumacza może pełnić język specjalistyczny, np. język prawny lub prawniczy. Porównanie systemów prawnych języka wyjściowego i docelowego tekstu jest porównaniem dwóch obszarów kultur, z wszelkimi konsekwencjami wynikającymi z podobieństw i różnic [Zieliński 2005: 46]. Język prawny jest powszechnie rozumiany, poprzez swoją nazwę, jako język specjalistyczny, w którym zostały sformułowane teksty prawa akty normatywne. Na pewno jest odmianą języka etnicznego przystosowaną do możliwie dokładnego opisu zjawisk z zakresu określonej gałęzi wiedzy i zdecydowanie służy do komunikacji specjalistycznej, a informacje przekazywane są pomiędzy nadawcą i odbiorcą posiadającymi kompetencje w zakresie prawa. Charakteryzuje się także wszelkimi cechami, które mogą posiadać technolekty np. zwięzłość, precyzja, depersonalizacja autora wypowiedzi, przewaga terminów w postaci rzeczowników, a także funkcjonalna przewaga języka pisanego nad mówionym [Pieńkos 1999: 71]. A. Malinowski zgłasza jednak wątpliwości do powyższej klasyfikacji, koncentrując się nie na nadawcy komunikatu w omawianym kontekście, ale jego odbiorcy: Użytkownikami języka prawnego nie są wyłącznie specjaliści-prawnicy (tworzący grupę zawodową), lecz wypowiedzi prawodawcy skierowane są do wszystkich podmiotów podlegających jego władzy, w tym osób fizycznych znajdujących się poza wspomnianą grupą zawodową. Przesądza to o nieostrości wyodrębnienia [Malinowski 2006: 24]. 146

147 Za powyższym stwierdzeniem przemawia dodatkowo jedna z Zasad Techniki Prawodawczej (ZTP): przepisy ustawy należy redagować tak, aby dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów zawartych w nich norm wyrażały intencje prawodawcy ( 6 ZTP). W angielskich tekstach prawnych również ogranicza się ich zastosowanie na rzecz terminów rodzimych. Możliwe jest zatem stwierdzenie, że niefachowy odbiorca zmusza prawodawcę do celowego nieprofesjonalizmu w formułowaniu wyrażeń. Choć w języku prawnym zarysowała się tendencja do eliminowania terminów pochodzenia obcego, nie zawsze dawało to pożyteczne rezultaty, gdyż pewne zwroty już zdążyły nabyć międzynarodowego charakteru. Duża liczba latynizmów, a także wyrażeń pochodzących bezpośrednio z języka francuskiego występuje w postaci przytaczanych przez prawników paremii nie tylko na bazie prawa rzymskiego, ale również w innych kontekstach. Wiele zwrotów mimo wszystko zostaje w swej oryginalnej formie głównie ze względu na wysoką powtarzalność i brak precyzyjnych ekwiwalentów w języku angielskim, np. nazwa ustawy brytyjskiej Habeas Corpus Act. W obydwu badanych językach obecność latynizmów wiąże się z silnymi wpływami prawa rzymskiego na system prawny (stwierdzenie prawdziwe także dla występowania pochodnych słów łacińskich: apelacja, appeal od apelatio). Kolejna grupa konserwatyzmów to zwroty przejęte z języków nowożytnych (w tym przypadku ze zdecydowaną przewagą języka francuskiego), często używane i utrwalone w danym kontekście. Zazwyczaj nie posiadają one rodzimych utrwalonych odpowiedników. W ten sposób tekst zawierający takie zwroty jest dla prawnika bardziej komunikatywny. Angielski język prawny był zdominowany głównie przez język francuski i łacinę w zależności od dziedziny prawa. Współistnienie w angielskiej historii prawa, w języku prawa i profesji prawniczej trzech języków wymagało od prawników umiejętności równoległego działania językowego w kilku kontekstach komunikacyjnych [Tiersma 1999: 33]. Formułowanie kwestii prawnych jest zatem uświęcone tradycją prawną w każdej kulturze, co jest związane z konserwatyzmem języka prawa, a osiągane między innymi poprzez używanie formalnych określeń, uprzejmych wyrażeń minionych czasów, wtrąceń łacińskich i francuskich, które szczególnie utrwaliły się w komunikacji międzykulturowej [por. Mellinkoff 1963: 299]. Stosowanie sprawdzonych, utartych zwrotów okazuje się bezpieczne i zarazem wpisane w styl komunikatu. Konserwatyzm nadaje poczucie ponadczasowości systemu prawnego i wydaje się skuteczniejszy i cenniejszy niż współczesne wyrażenia. Mniej zrozumiały, bo archaiczny język prawa przypomina, że należy do określonej grupy zawodowej, zmusza przeciętnego czytelnika do poszukiwań danego terminu czy zwrotu, zaznaczając w ten sposób swoją odrębność, a także skłania do złożenia hołdu tradycji [por. Tiersma 1999: 97]. 147

148 Prawnicy zaznaczyli swoją odrębność, rezerwując archaiczne sformułowania dla języka prawniczego, którym posługuje się nauka i praktyka prawa, komentując i interpretując wypowiedzi sformułowane w języku prawnym. W ten sposób przypominają, że znajomość prawa rzymskiego stanowi dziś fundament wiedzy prawniczej i porozumienia między prawnikami jednoczącej się Europy. Daje również możliwość lepszego zrozumienia systemów prawnych krajów Europy kontynentalnej i anglosaskiego common law. Poznanie źródeł i kontekstu, w którym powstały używane dziś łacińskie reguły i paremie prawne przyczyni się do umocnienia polskiej kultury prawniczej. Będzie również nawiązaniem do wywodzących się z dziedzictwa prawa rzymskiego podstaw europejskiej myśli prawniczej. Ukształtowane w prawie rzymskim pojęcia i instytucje, stanowiące od wieków podstawy kształcenia studentów prawa, były wykorzystywane w różnych epokach i ustrojach. Współcześni często nie uświadamiają sobie, że mimo upływu tylu wieków terminy te są podstawą dzisiejszego prawa. Zasady i reguły prawne pełniły funkcje podstaw aksjologicznych, na których winno być oparte prawodawstwo, a także nawiązywano do nich przy opracowywaniu rozwiązań prawnych, traktując je jako instrumentarium techniczne. Jednocześnie stanowiły one i nadal stanowią stały element retoryki prawniczej [Wołodkiewicz 2002]. Oto kilka przykładów: Frustra legis auxilium quaerit, qui in legem committit: Nadaremnie szuka oparcia w prawie ten, kto je gwałci Dura lex sed lex: Twarde prawo, ale prawo Vim vi repellere licet: Siłę wolno odeprzeć siłą Użycie łacińskich i francuskich terminów i zwrotów stało się tak częste, że weszły one do ogólnego zasobu słownikowego każdego z badanych języków. Z łatwością można je odnaleźć w każdym słowniku dotyczącym zarówno angielskiej, jak i polskiej terminologii prawniczej, np. a posteriori(łac.), caveat emptor (łac.), pari passu (łac.), ultra vires (łac.), coup d état (fr.), agrément (fr.), lettres de cachet (fr.). Ze względu na fakt, że tłumaczenia należy dokonywać z jednego języka prawniczego na drugi język prawniczy, nie powinno się stosować w języku docelowym terminologii potocznej [de Groot 2002: 223-4]. Latynizmy i wyrażenia pochodzące z języka francuskiego zostają w swojej oryginalnej formie zapisywane zazwyczaj kursywą. Służą jako medium międzynarodowej komunikacji specjalistów w dziedzinie prawa, a ich rodzime ewentualne odpowiedniki nie są używane w tekstach fachowych. Oto kilka przykładów: An actus reus must be established in each case, if there is no actus reus there can be no crime [Pannett, Criminal Law in Action: 1986: 2]. 148

149 The decision or judgment of a judge may fall into two parts: the ratio decidendi and obiter dictum [Ingham, The English Legal Process, 1990: 173]. Where a United Kingdom Act of Parliament incorporates an international treaty, travaux préparatoires preceding it may be considered if they are publicly available and they unequivocally point to a particular legislative intention [see Fothergill v. Monarch Airlines Ltd (1980) HL]. Most applications are ruled inadmissible as falling outside the scope of the Convention altogether, either on the basis of the preliminary rapport, or where the raporteur suggests there is a prima facie case, as soon as arguments against admissibility have been submitted by the state against which the complaint has been made [Spencer (ed.), Jackson s Machinery of Justice, 1989: ]. Przedmiotem niniejszych rozważań jest komunikacja interkulturowa, gdzie forma nadana wypowiedzi przez jej twórcę jest związana ze sposobem jej przekazywania odbiorcy, zaś styl wypowiedzi wiąże się z relacjami kulturowymi i społecznymi zachodzącymi pomiędzy uczestnikami procesu komunikacyjnego [por. Halliday 1968: 39]. Specyfika przekładu tekstów prawnych wynika z konieczności osiągnięcia ekwiwalencji funkcjonalnej tłumaczonego tekstu. Tekst źródłowy został stworzony dla odbiorcy żyjącego w innej rzeczywistości społeczno-prawnej, innej kulturze niż tekst przekładu. Tłumacz musi zatem być zaznajomiony nie tylko z systemem prawa kraju, na język którego dokonuje przekładu, ale powinien także porównać go do systemu prawnego kraju, w którym powstał tekst źródłowy. Zatem oprócz interpretacji językowej, należy przeprowadzić także interpretację prawną tekstu, a dopiero potem przystąpić do zapisania komunikatu prawnego za pomocą środków innego języka. Tłumacz działa jako pośrednik językowy, kulturowy i komunikacyjny i pozostaje niezauważalnym ogniwem w procesie porozumiewania się między ludźmi, którzy nie mają wspólnego języka. Jednak w przypadku tekstów o wielkiej wadze państwowej, jego udział staje się wyraźnie dostrzegalny [Kielar 2005: 25]. Zwroty łacińskie i francuskie są wplatane w tłumaczenie, gdyż nie brzmią obco, są znane w obu rozpatrywanych kulturach i wpisują się w styl wypowiedzi. Zwroty te pozbawione są specyfiki kulturowej, a ich znaczenie jest jednakowo zrozumiałe dla odbiorców niezależnie od kultury, z której się wywodzą. W tekstach prawniczych pojawia się wiele nazw obcych mimo tego, że istnieją ich rodzime odpowiedniki. W polskim języku prawniczym łacińska paremia lex retro non agit, wyrażająca zasadę niedziałania prawa wstecz, jest jednym z najczęściej stosowanych zwrotów łacińskich w orzecznictwie sądów polskich. Sformułowanie to występuje w wielu orzeczeniach lub uzasadnieniach orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także w orzeczeniach innych instancji sądów polskich, 149

150 np....treścią zasady lex retro non agit jest bowiem zakaz nadawania prawu mocy wstecznej... [OTK 1993, z. 2, poz. 41]. Zasada ta była wielokrotnie wyrażana w źródłach prawa rzymskiego i występowała w różnych sformułowaniach i w różnym zakresie. Obecnie powyższy zwrot jest stosowany głównie w polskiej praktyce i doktrynie prawniczej. W tłumaczeniu na język angielski zapewne pozostałby w swej niezmienionej formie. Skoro obcojęzyczne sformułowania pojawiły się w jakimś kodeksie czy w ustawie są powielane w podobnych pismach. Tradycja okazuje się tak silnym czynnikiem, że pomimo problemów przy ustalaniu rodzaju gramatycznego niektórych łacińskich czy francuskich wyrażeń są one stosowane, np. vacatio legis i ratio legis, gdzie vacatio i ratio to wyrazy łacińskie rodzaju żeńskiego, co uwzględniono w tekście wyroku Trybunału Konstytucyjnego: nakazem dochowania odpowiedniej vacatio legis, jednak Uniwersalny słownik języka polskiego określa ich rodzaj jako nijaki: po 14-dniowym vacatio legis [Pawelec 2007: 30]. Na szczególną uwagę zasługuje bardzo popularny obecnie francuski termin acquis communautaire, który niejednokrotnie próbowano przetłumaczyć zarówno na język polski, jak i angielski. W języku polskim utworzono następujący ekwiwalent: całość dorobku prawnego Wspólnoty i choć pojawia się on w dyrektywach, to jednak prawnicy między sobą preferują stosowanie terminu w oryginalnej wersji: Konieczność tłumaczenia acquis communautaire jest niekwestionowana, to obowiązek, który wynika wprost z dostosowania prawa polskiego do prawa UE/ The JRC Workshop on Exploiting multilingual parallel corpora was dedicated to exploring methods to exploit the acquis communautaire and similar corpora. Podobnie traktowany jest termin acquis politique. Wyrażenia języka francuskiego są mile widziane także w tytułach artykułów czy komentarzy prawniczych: Prawo spółek a la européenne [Radwan 2004]. Aby został osiągnięty wysoki stopień komunikatywności (w aspekcie interkulturowym) tekstów aktów prawnych (czyli tu ich przekładów) zawierających konserwatyzmy, muszą być spełnione określone warunki zarówno po stronie nadawcy, którym jest prawodawca (potem tłumacz), jak i adresatów tych tekstów. W przypadku, gdy uczestnicy tego rodzaju aktu komunikacji będą wyposażeni w wiedzę na różnych poziomach lub będą posiadali odmienne umiejętności dotyczące odczytania tego tekstu, wówczas akt komunikacji nie powiedzie się. Odpowiedni poziom kompetencji komunikacyjnej odbiorców to warunek konieczny, który umożliwi właściwy odbiór tekstów prawnych bez zakłóceń, które mogą być spowodowane występowaniem konserwatyzmów. Ta sama zasada obowiązuje, gdy sformułowania takie są wykorzystywane w formie ustnej podczas procesów przed sądem. Wybrane przykłady konserwatyzmu języka prawa, czyli pojęcia i terminy wykształcone w prawie rzymskim lub na jego kanwie, a także zwroty z języka francuskiego charakteryzujące się wysoką częstotliwością użycia, 150

151 przeniknęły do współczesnych systemów prawnych, i to nawet do tych, które są ze sobą prawie nieporównywalne prawo kontynentalne i anglosaskie. Międzykulturowość oznacza, że kulturowe dziedzictwo przekazywane jest w znacznej mierze za pośrednictwem języka. Opisana wyżej jedna z cech języka prawa konserwatyzm może powodować trudności w rozumieniu tekstów prawnych i prawniczych przez przeciętnego odbiorcę, bo czyni je bardziej hermetycznymi. W sytuacji, w której uczestnicy aktu komunikacji dysponują odmienną wiedzą, komunikacja nie powiedzie się. Jednak na osi prawnik nadawca prawnik odbiorca, konserwatyzm taki jest niezbędny, w przeciwnym razie to właśnie tekst pozbawiony archaicznych cech wydaje się obcy i niespecjalistyczny. Bibliografia Groot G.-R. de, 2002, Rechtsvergleichung als Kerntatigkeit bei der Ubersetzung juristischer Terminologie, [w:] U. Haβ-Zumkehr (red.), «Sprache und Recht», Berlin-New York, s Halliday M., 1968, The Users and Uses of Language, [w:] J. A. Fishman (red.), «Reading in Sociology of Language», Mouton, Paris, Kielar B.Z., 2005, Spory o tekst Traktatu ustanawiającego konstytucję dla Europy podpisanego wstępnie w Rzymie w 2004 roku, [w:] J. Lewandowski, M. Kornacka (red.), Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach, KJS UW, Warszawa, s Malinowski A., 2006, Polski język prawny, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa. Mellinkoff D., 1963, The Language of the Law, Little, Brown and Company, Boston. Pawelec M., 2007, Zrozumieć prawnika...słownictwo fachowe z dziedziny prawa w dziełach leksykograficznych, [w:] A. Niewiadomski, A. Mróz (red.), Współczesny język prawny i prawniczy, Wyd. UW, Warszawa, s Pieńkos J., 1999, Podstawy juryslingwistyki. Język w prawie prawo w języku, Oficyna Prawnicza Muza S.A., Warszawa. Tiersma P. M., 1999, Legal Language, University of Chicago Press, Chicago. Wołodkiewicz W., 2002, Lex retro non agit Ustawa nie działa wstecz, [w:] Edukacja prawnicza, 2(47) listopad. ( Zieliński L., 2005, Kulturologiczna determinacja wyboru ekwiwalentu przez tłumacza tekstów prawniczych z zakresu zobowiązań umownych, [w:] J. Lewandowski, M. Kornacka (red.), Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach, KJS UW, Warszawa, s

152 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA JAN ŁOMPIEŚ Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej BARIERY I ZAKŁÓCENIA W PROCESIE BUSINESS COMMUNICATION część III ODBIORCA KOMUNIKATU W BUSINESS COMMUNICATION W układzie komunikacji zawodowej odbiorca komunikatu jest obiektem o szczególnym znaczeniu, zwłaszcza dla nadawcy w procesie business communication. Osoba ta jest poddawana licznym zabiegom, które zmierzają w istocie do przekształcenia jej w odbiorcę towarów lub usług oferowanych przez nadawcę. W dzisiejszej rzeczywistości, zwanej niekiedy erą lub wiekiem komunikacji, nie jest to jednak zadanie łatwe, gdyż podobnie jak w przypadku konkurencji wśród dostawców istnieje coraz silniejsza konkurencja wśród nadawców komunikatów, których natłok i zagęszczenie utrudniają zarówno konsumentom, jak i przedsiębiorcom dokonywanie jakichkolwiek racjonalnych wyborów. Sytuacja odbiorcy komunikatów jest więc pozornie komfortowa, gdyż eksplozja komunikacyjna i tzw. information overload nie zawsze przekładają się na przyrost wiedzy i racjonalność zarządzania, lecz nierzadko zakłócają komunikację. Na przestrzeni ostatnich lat, zarówno w rozważaniach teoretycznych, jak i w praktyce biznesu, zaczyna być doceniana rola nie tylko nadawcy, ale także odbiorcy komunikatu, który nie jest biernym odbiornikiem jedynie dekodującym otrzymywane sygnały, lecz jest aktywnym układem poznawczym czy to jako przedsiębiorstwo, czy też jednostka ludzka. Szczególnym przypadkiem business communication jest komunikacja w wielkich korporacjach, która wiąże się z zagadnieniem tzw. kultury korporacyjnej i zakłóceń dyskursu powstających wewnątrz tych wielkich organizacji gospodarczych. Punktem wyjścia naszych rozważań będą założenia ogólne odnoszące się do funkcjonowania komunikacji na poziomach makro i mikro w znaczeniach podobnych do tych, które używane są w naukach ekonomicznych. 152

153 1. Komunikacja międzyludzka jej skuteczność i rola odbiorcy W przestrzeni komunikacyjnej, rozumianej jako pojęcie globalne typu makro, przebiegają niezliczone procesy międzyludzkiej komunikacji intencjonalnej i nieintencjonalnej. Przestrzeń komunikacyjna jest obszarem potencjalnej komunikacji międzyludzkiej, która przebiega w coraz większym stopniu bez ograniczeń dzięki rozwojowi technologii telekomunikacyjnych. Z kolei takim potencjalnym obszarem komunikowania się ludzi w skali mikro jest pole komunikacyjne obejmujące wycinek rzeczywistości w danym momencie, w czasoprzestrzeni, w której potencjalni nadawcy i odbiorcy aktualnie się znajdują (np. klasa szkolna, pojazd komunikacji miejskiej, przedsiębiorstwo) lub też nawiązują kontakt w przestrzeni wirtualnej, np. na blogu, na forach internetowych itd. Takie pole komunikacyjne jest tylko potencjalnym układem komunikacji językowej, gdyż przed jej podjęciem komunikowanie zachodzi jedynie w sposób niewerbalny i zasadniczo nieintencjonalny. Komunikujemy wówczas wyłącznie naszym wyglądem, gestem i zachowaniem lub też profilem zamieszczonym na portalu internetowym. Dopiero w momencie zainicjowania aktu komunikacji w jakiejkolwiek formie werbalnej wchodzimy w układ komunikacji typu mikro i tworzymy właściwy układ komunikacji językowej. Takim układem komunikacji jest również wideokonferencja, chat internetowy lub inne formy komunikacji intencjonalnej przebiegającej z wykorzystaniem najnowszych osiągnięć technologii telekomunikacyjnych. Zależnie od charakterystyk tej komunikacji i składu jej uczestników układ ten może być układem komunikacji dydaktycznej, zawodowej, profesjonalnej itp. Do podstawowych elementów współtworzących układ komunikacji zawodowej, w której następuje przekaz wiedzy specjalistycznej, zaliczamy wyjściowy kontekst informacji specjalistycznej, nadawcę, komunikat, odbiorcę komunikatu oraz docelowy kontekst informacji. Warto jednak pamiętać, że wyrażenie przekaz wiedzy jest metaforą i w trakcie komunikacji międzyludzkiej nie następuje przekaz ani przesyłanie czegokolwiek poza sygnałem lub jego zmaterializowaną formą. Wytwarzany jest ciąg fonicznych lub graficznych sygnałów pełniących funkcje znakowe, które mogą być następnie percypowane przez układ wzrokowy lub słuchowy uczestników komunikacji. Ciągi te są przetwarzane i rekonstruowane w formie tekstu lub obrazu mentalnego w mózgach uczestników komunikacji. W zasadzie trudno jest więc mówić o nadawcy czy odbiorcy należałoby raczej mówić o uczestnikach komunikacji. Przemiennie tworzą oni własne i rekonstruują cudze teksty. Występują jako twórcy lub rekonstruktorzy tekstów, które powstają w układzie komunikacyjnym. 153

154 Niektórzy badacze komunikacji odchodzą od stosowania wyrażeń nadawca i odbiorca, zastępując je własnymi określeniami. 46 Funkcjonujące powszechnie w teoriach komunikacji pojęcia nadawcy i odbiorcy zostały prawdopodobnie przeniesione z matematycznej teorii informacji Shannona- Weavera z połowy lat 40. ubiegłego stulecia do teorii komunikacji międzyludzkiej. Jednak człowiek nie jest mechanicznym odbiornikiem czegokolwiek, a zwłaszcza wiedzy czy informacji. Już w 1992 r. F. Grucza pisał, cyt.: Teoria międzyludzkiej komunikacji powinna obecnie przede wszystkim starać się przezwyciężyć skutki tendencji do traktowania komunikujących się ludzi jako automaty [F. Grucza 1992: 22]. Człowiek swoją wiedzę konstruuje i wytwarza sam dla siebie w złożonym i nie do końca zbadanym procesie dokonującym się w jego mózgu. Przekazywanie zaś i odbiór mogą odnosić się wyłącznie do fonicznych lub graficznych ciągów sygnałów pełniących funkcję znakową, które odbiorca/interpretator w akcie udanej komunikacji powinien zrozumieć zgodnie z intencją twórcy/ nadawcy komunikatu. Zdaniem M. Fleichera, właściwa komunikacja zaczyna się od zrozumienia komunikatu, co można kontestować stwierdzając, że to właśnie niezrozumienie motywuje do negocjowania znaczenia i sensu wypowiedzi [Fleicher 2007: 61]. Najważniejszy wydaje się tu być mechanizm rozumienia komunikatu przez odbiorcę i jego skuteczność. Mówiąc o skuteczności, wkraczamy w obszar prakseologii 47 komunikacji. W pragmatyce biznesu i nie tylko biznesu istotne są bowiem również dalsze konsekwencje aktu komunikacji, które mogą być także uważane za probierz skutecznej komunikacji, a mianowicie: akceptacja intencji nadawcy oraz postępowanie zgodne z intencją nadawcy. Można więc wyróżnić trzy poziomy skuteczności aktu komunikacyjnego: skuteczność komunikacyjna, której efektem jest zrozumienie komunikatu zgodnie z intencją twórcy, skuteczność perswazyjna, której efektem jest ponadto akceptowanie przez odbiorcę opinii nadawcy, skuteczność całkowita (pełna), która sprawia, że odbiorca nie tylko rozumie i akceptuje intencje nadawcy, ale także zgodnie z nimi postępuje. Odniesienie do zasobu wiedzy własnej oraz wyznawanych wartości i przyjętych norm pozwala odbiorcy akceptować komunikat lub też go nie akceptować. Możliwa jest także akceptacja i postępowanie zgodne z intencjami nadawcy bez pełnego zrozumienia komunikatu np. w oparciu o autorytet nadawcy. 46 Np. D. Sperber i D. Wilson używają pojęć komunikujący i interpretujący (communicator interpreter), inni proponują stosować adresant i adresat (addresser addressee). 47 Prakseologia zajmuje się świadomą i umyślną działalnością człowieka z punktu widzenia jej skuteczności. Skutecznym zaś nazywamy takie działanie, które prowadzi do zamierzonego celu [Pszczołowski 1967: 20]. 154

155 W modelu komunikacji Shannona-Weavera rola odbiorcy ograniczała się do odkodowania komunikatu, który miał być dla odbiorcy w pełni zrozumiały, o ile znał kod i żadne szumy nie zakłócały komunikacji. Nie było tam miejsca na operacje poznawcze odbiorcy i jego wnioskowanie o treściach implikowanych przez nadawcę w komunikacie. W większości pozostałych teorii komunikacji nadawca jest także przedstawiany jako najważniejszy uczestnik dyskursu. O jego szczególnej roli świadczą, m.in. następujące twierdzenia klasycznych teorii komunikacji, które przytaczam za J. Szwabe: rozumienie komunikatu to odtworzenie intencji mówcy; mówca kontroluje cały proces i jest odpowiedzialny za niepowodzenia komunikacji; powodzeniu komunikacji można mówić wtedy, gdy intencja mówcy zostaje spełniona [Szwabe 2008: 67]. Rola słuchacza jest w tym przypadku bierna i jego wkład w komunikację polega na uchwyceniu znaczenia tak, jak pragnie tego mówca. Powodzenie aktu komunikacji jest zapewnione wyłącznie dzięki kompetencjom mówcy w zakresie właściwego sformułowania komunikatu. H.P. Grice w swojej teorii implikatur wskazał wprawdzie po raz pierwszy na odbiorcę oraz na jego zdolności poznawcze i interpretacyjne, których brak może być także źródłem zakłóceń w komunikacji. Nadal jednak przez wiele lat głównym odpowiedzialnym za powodzenie komunikacji był nadawca komunikatu i jego szeroko pojmowane kompetencje komunikacyjne. Takie podejście do roli nadawcy zostało dodatkowo wzmocnione przez Grice owskie maksymy konwersacyjne, które są w istocie wskazówkami dla nadawcy, jak winien on budować komunikat, aby osiągnąć cel porozumienia. Już wiele lat temu odmienne stanowisko prezentował F. Grucza pisząc, że: rola odbiorcy wcale nie sprowadza się tylko do przyjmowania nadanych informacji, lecz niejednokrotnie wymaga samodzielnego ich rekonstruowania. [F. Grucza 1992: 12]. Od niedawna dopiero, jak się wydaje, mainstream badaczy komunikacji przenosi ciężar odpowiedzialności za powodzenie aktu komunikacji również na odbiorcę, którego rola jest uznawana za co najmniej tak samo ważną jak rola nadawcy. Aktywność poznawcza odbiorcy sprawia, że jest on w stanie zrozumieć treść komunikatów nawet wybrakowanych i źle sformułowanych [Szwabe 2008: 95 i nast.]. Uznaje się więc twórczą pracę odbiorcy za niezbędną dla właściwego odczytania sensu komunikatu. Aby ta praca była skuteczna, odbiorca musi posiadać szczególne kompetencje w zakresie recepcji i interpretacji komunikatu, które są odmienne od kompetencji nadawcy w zakresie tworzenia tekstu. Zwykle jednak są one ujmowane w zbiorczym 155

156 pojęciu kompetencji komunikacyjnych mówcy-słuchacza, podczas gdy kompetencje komunikacyjne mówcy i kompetencje komunikacyjne słuchacza stanowią zupełnie różne właściwości zdeterminowane odmiennymi czynnikami [por. Szwabe 2008: 67 i nast.]. Istotne wydaje się więc wyraźne rozróżnienie kompetencji w zakresie tworzenia tekstu od kompetencji w zakresie interpretacji komunikatu. Zdarza się przecież, że dana osoba dobrze radzi sobie z interpretacją tekstu, natomiast z tworzeniem (produkcją) tekstu jest już znacznie gorzej. Wydaje się więc, że mamy do czynienia z zupełnie odmiennym typem kompetencji niezbędnym dla tworzenia tekstu, innym zaś dla jego recepcji i interpretacji. Przypuszczalnie z tego właśnie powodu M. Dakowska tak wiele uwagi poświęca tej jednej stronie komunikacji językowej postrzeganej z perspektywy odbiorcy, jego sprawności komunikacyjnej oraz potrzebie rozwijania umiejętności receptywnych odbiorcy komunikatu [Dakowska 2001: 92 i nast.]. W swoich rozważaniach dotyczących języków specjalistycznych S. Grucza wymienia kompetencję tekstotwórczą jako kompetencję umożliwiającą wyrażanie wiedzy specjalistycznej. Z kolei w obrębie kompetencji tekstotwórczej wyróżnia takie jej współczynniki lub kompetencje cząstkowe jak kompetencję językową, kompetencję dyskursywną i kompetencję kulturową [S. Grucza 2008: 157]. Rodzi się pytanie, czy nie można, per analogiam, wyróżnić także kompetencji receptywnej (tekstoodbiorczej) dotyczącej umiejętności receptywno-inferencyjnych odbiorcy i obejmującej również wymienione kompetencje cząstkowe odbiorcy (językową, dyskursywną i cząstkową). Umiejętności receptywno-inferencyjne odbiorcy obejmowałyby takie umiejętności jak umiejętności konceptualizacji, umiejętności analityczne i logiczne, o których piszę w dalszej części artykułu. W momencie inicjowania komunikacji czy to dydaktycznej, czy też biznesowej, wszystkich jej uczestników cechuje pewien wyjściowy poziom czynników, które wpływają na przebieg komunikacji i determinują jej sukces. Czynniki te składają się na tzw. kontekst wewnętrzny i zewnętrzny, które także są ujmowane oddzielnie jako kontekst nadawcy oraz kontekst odbiorcy. Kontekst wewnętrzny lub idiokontekst uczestnika komunikacji to jego wiedza o świecie, o partnerach komunikacyjnych, doświadczenie życiowe i komunikacyjne i inne tego rodzaju wypełnienia mózgu osoby komunikującej się. Znaczenie kontekstu wewnętrznego dla zrozumienia komunikatu bardzo trafnie ujmuje B. Kielar, która pisze: Aby z posiadanych lub dostępnych, ogromnych zasobów wiedzy o świecie wybrać informację istotną dla zrozumienia danego tekstu, mówca-słuchacz przede wszystkim odnosi je do swojego wewnętrznego modelu czy obrazu świata, dzięki czemu może tworzyć hipotezy co do odbieranej informacji [Kielar 1992: 321]. 156

157 Natomiast kontekst zewnętrzny, inaczej konsytuacja, to konkretna sytuacja, w której dokonuje się z jednej strony tworzenie danego tekstu, a z drugiej jego rozumienie [S. Grucza 2006: 214]. Do najważniejszych, jak się wydaje, elementów kontekstowych należą: intencja i cel nadawcy oraz intencja i cel odbiorcy, potrzeby i oczekiwania nadawcy oraz potrzeby i oczekiwania odbiorcy, poziom motywacji nadawcy oraz poziom motywacji odbiorcy, potencjał tekstotwórczy nadawcy i potencjał receptywny (tekstoodbiorczy) odbiorcy, a także stopień zbieżności idiolektów i idiokultur nadawcy oraz odbiorcy, poziom idiowiedzy nadawcy i poziom idiowiedzy odbiorcy oraz stopień ich zbieżności u nadawcy i odbiorcy, parametry osobowości nadawcy i parametry osobowości odbiorcy, charakterystyki i funkcje społeczne nadawcy i odbiorcy, takie jak: rola społeczna i status ekonomiczny, wiek i płeć, miejsce zamieszkania, a także stopień ewentualnej asymetryczności w zakresie wymienionych charakterystyk pomiędzy nadawcą i odbiorcą. Chociaż powyższe wyliczenie nie jest pełne, wskazuje ono, jak wiele czynników kontekstowych współoddziałuje na przebieg i skuteczność komunikacji oraz jak złożone jest to zagadnienie. Ograniczymy się więc jedynie do niektórych aspektów z perspektywy odbiorcy komunikatu. Wymienione warunki kontekstowe zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne wpływają na postawę i motywację odbiorcy oraz na wykorzystanie jego możliwości receptywnych, czyli potencjału receptywnego. Intencje uczestników i ich motywacje rzutują na gotowość i skalę zaangażowania się w komunikację, w tym także na stopień zaangażowania odbiorcy w recepcję i interpretację komunikatu. Istotnym czynnikiem są też pragmatyczne oczekiwania odbiorcy, do których według A. Duszak należy stan komfortu komunikacyjnego osiąganego przez kontakt z komunikatem, spełniającym wymogi sprawności, efektywności i odpowiedzialności, a więc będącym tekstem racjonalnym [Duszak 1998: 40]. Interpretacja tekstu staje się w znacznym stopniu wypadkową antycypacji i oczekiwań odbiorcy na podstawie wcześniej wyniesionych doświadczeń komunikacyjnych i życiowych. W trakcie recepcji tekstu odbiorca/interpretator stara się zwykle odtworzyć intencje i cel, dla którego tekst jest tworzony oraz relewantność komunikatu dla odbiorcy. Kiedy jednak intencje te nie są wystarczająco jasne, tolerancja dla tekstu nieracjonalnego słabnie. Pierwsze chwile tak lektury, jak i słuchania są decydujące dla dalszej percepcji i motywacji odbiorcy/interpretatora oraz współdecydują o poziomie dalszej jego aktywności w odbiorze komunikatu. 157

158 Zgodnie z algorytmem percepcji komunikatu przedstawionym przez Ł. Karpińskiego, do podstawowych elementów konstytuujących ten proces należą, m. in.: wyodrębnianie konceptów oraz cech dystynktywnych, analiza konceptów i cech dystynktywnych, analiza danych wejściowych i posiadanej wiedzy, wnioskowanie, reakcja [Karpiński 2008: 30]. Z powyższego wynika, że odbiorca komunikatu powinien posiadać szczególne kompetencje receptywne (tekstoodbiorcze), w których zawierałyby się także umiejętności konceptualizacji, a także kompetencje analityczne i logiczne, a ponadto wiedza niezbędna do zrozumienia i rekonstrukcji komunikatu. Według Y. Benklera, w toku komunikacji dochodzi do odwzorowania komunikatu na mapie wiedzy odbiorcy. Komunikat musi zostać przez odbiorcę zrozumiany jako w jakimś sensie relewantny i wiarygodny. Relewantność wiąże się, zdaniem Benklera, z subiektywną potrzebą odwzorowania komunikatu na mapie pojęciowej danego użytkownika, który szuka informacji w konkretnym i użytecznym dla niego celu. Wiarygodność jest kwestią jakości według pewnego kryterium obiektywnego, które jednostka uznaje za odpowiednie do celów oceny tego komunikatu. Jednostka potrzebuje tych cech, aby móc korzystać z komunikatów wypowiedzianych przez innych i pojmować rzeczywistość [Benkler 2008: 83-84]. Niewątpliwie jednostka ludzka jest układem odbiorczym, poznawczym i przetwarzającym, który selekcjonuje i modyfikuje mnogość elementów poznawczych, aby uzyskać pewien rodzaj spójności poznawczej. Pierwszym jednak elementem tego łańcucha czynności poznawczych jest, według wspomnianego już algorytmu percepcji Ł. Karpińskiego, wyodrębnienie sensu, konceptów i ich cech dystynktywnych z ciągu sygnałów percypowanych przez odbiorcę. Po to jednak, aby odbiorca potrafił przyporządkować określonym ciągom sygnałów lub znaków właściwe znaczenie, musi on władać idiolektem możliwie zbieżnym z idiolektem nadawcy. Im większa jest denotatywna zbieżność idiolektów nadawcy i odbiorcy, tym lepiej zachodzi proces rekonstrukcji znaczenia komunikatu [por. S. Grucza 2006: 216 i nast.]. Mówiąc o denotatywnej zbieżności idiolektów nadawcy i odbiorcy, mamy na myśli fakt, iż w mózgach ludzkich istnieją zasoby wyobrażeń, faktów mentalnych, czyli denotatów, których ilość i jakość wśród ludzi ogromnie różnią się od siebie. Nie istnieje praktycznie wśród ludzi pełna zbieżność denotatów i jest to podstawowa przyczyna trudności w porozumiewaniu się, czy też powstawania tzw. barier w komunikacji. Dlatego w procesie komunikacji zachodzi niejednokrotnie potrzeba uściślania tych wyobrażeń, czyli wiedzy denotatywnej uczestników komunikacji. Właściwie proces komunikacji można też określić jako proces 158

159 nadawania znaczeń wyrażeniom lub innym obiektom sygnałowym w funkcji znakowej z jednej strony oraz proces rekonstruowania znaczeń przez odbiorców z drugiej strony. Zbieżność wiedzy i idiolektów uczestników to wprawdzie warunki konieczne, ale nie zawsze wystarczające, gdyż wiele innych czynników może stanąć na przeszkodzie skutecznej komunikacji. Potencjał receptywny odbiorcy może pozostawać niewykorzystany z wielu powodów, takich jak na przykład czynniki osobowościowe (lęki, fobie, nieśmiałość, introwersja, neurotyczność) oraz niski poziom motywacji i potrzeb. Wiele teorii psychologicznych zakłada przecież, że to właśnie potrzeby są głównym elementem leżącym u podłoża ludzkiej motywacji [Kozielecki 2002: 116 i nast.]. Na komunikację można więc spoglądać także jako na środek zaspokajania potrzeb ludzkich, w tym zwłaszcza potrzeb społecznych, ale również witalnych i osobistych. Rodzaje i siła tych potrzeb zależą od uwarunkowań genetycznych i społecznych oraz od kultury, w której jednostka żyje [ibidem]. Jednak w biznesie komunikacja służy instrumentalnie kreowaniu rzeczywistości i potrzeb odbiorców komunikatów tworzonych zarówno dla świata zewnętrznego biznesu, w tym głównie dla konsumentów towarów i usług, jak i wewnątrz samych przedsiębiorstw i korporacji. 2. Przedsiębiorca i przedsiębiorstwo jako system poznawczy i komunikacyjny Od zarania dziejów język służył przetrwaniu gatunku ludzkiego. Obecnie rola języka i komunikacji międzyludzkiej wydaje się niemniej istotna, także w odniesieniu do szczególnej kategorii uczestników tego procesu, jakimi są przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa. Każdy przedsiębiorca funkcjonuje w dynamicznym układzie komunikacji z otoczeniem, w którym aktywna i kompetentna komunikacja staje się jednym z warunków przetrwania jego firmy na rynku. Szczególnie wśród nadmiaru informacji i szumu medialnego we współczesnym globalizującym się świecie biznesu, posiadanie szeroko rozumianych kompetencji komunikacyjnych staje się imperatywem dla przedsiębiorcy. Dotychczasowe rozważania na temat interpretacji komunikatu dotyczyły przede wszystkim języka potocznego. Dyskurs specjalistyczny ma jednak swoją specyfikę, również w biznesie. W języku biznesu, podobnie jak w innych językach specjalistycznych, rozumienie komunikatu w mniejszym stopniu zależy od kontekstu, konsytuacji, emocji etc. [S. Grucza 2006: 216 i nast.]. Układy komunikacyjne w biznesie mają swoją specyfikę wynikającą także ze specyfiki funkcjonowania samego biznesu. Polega ona m.in. na ogromnym zróżnicowaniu obszarów działalności biznesowej, obejmującej 159

160 niezliczoną ilość rodzajów działalności gospodarczej w produkcji, handlu i usługach, a co za tym idzie także komunikacyjnej. Ponadto business communication działalność komunikacyjna w świecie biznesu, przebiega zasadniczo na dwóch różnych płaszczyznach, a mianowicie: płaszczyzna lub pole komunikacji wewnętrznej przedsiębiorstwa jako tzw. komunikacja wewnętrzna, stanowiąca element tzw. kultury organizacji lub kultury korporacyjnej, której poświęcimy uwagę w ostatniej części artykułu, oraz płaszczyzna komunikacji przedsiębiorstwa z otoczeniem, czyli tzw. komunikacja zewnętrzna, zwana niekiedy komunikacją marketingową. Właśnie ta druga płaszczyzna komunikacji przedsiębiorstwa z otoczeniem jest przedmiotem zainteresowania praktyków i teoretyków biznesu, którzy w sztuce marketingu i Public Relations upatrują tajemnic sukcesu firmy. Przedsiębiorstwo jest często porównywane, zwłaszcza w naukach ekonomicznych, do systemu poznawczego nastawionego na odbiór, przetwarzanie informacji oraz na tzw. zarządzanie wiedzą. Zdaniem niektórych naukowców, przedsiębiorstwa, podobnie jak ludzie, przetwarzają nieustannie odbierane informacje w procesie poznawczym, którego skuteczność, jak niegdyś u ludzi, może zapewnić przetrwanie na konkurencyjnym rynku. Funkcjonowanie zaś tego systemu, jakim jest przedsiębiorstwo, przejawia się m.in. w nieustannej komunikacji z rynkiem, w wyniku której sygnały napływające z otoczenia, np. pojawienie się konkurencji na obszarze działania firmy, wyzwalają aktywność poznawczą nakierowaną na sprostanie nowemu zagrożeniu i wyzwaniu. Jednak po przekroczeniu pewnego progu przeciążenia rosnącą ilością informacji, zdolność do ich przetwarzania przez system wyczerpuje się i następują zakłócenia komunikacyjne oraz chaos zagrażający istnieniu organizacji. Opanowanie takiej sytuacji wymaga m.in. kompetencji komunikacyjnych, w tym umiejętności prawidłowego interpretowania nadchodzących komunikatów o zagrożeniach, co pozwala na wczesne ostrzeganie, diagnozę sytuacji i przedsięwzięcie niezbędnych kroków zaradczych. Zagrożenia te przedstawione są na poniższym rysunku. 160

161 Rys.1. Przedsiębiorstwo jako odbiorca komunikatów o zagrożeniach i jako pole komunikacji wewnętrznej [opr. własne, częściowo w oparciu o model tzw. "pięciu sił Portera" wg Sutherland, Canwell 2008: 155 i n.]. Przy opisie warunków funkcjonowania współczesnych przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej sięga się w literaturze przedmiotu do takich określeń, jak: dynamiczne, turbulentne, zmienne, złożone, skomplikowane, kompleksowe, labilne, płynne, niestabilne, niepewne, burzliwe, nieprognozowalne, nieprzewidywalne, czy nawet nieciągłe [Potocki et al. 2003: 13]. W tych warunkach rozwój przedsiębiorstwa jest uzależniony od umiejętności dostosowania się do zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym, od umiejętności adaptacyjnych, które jednak są wtórne wobec prymarnej umiejętności prawidłowego odczytania i zinterpretowania komunikatów napływających zarówno z otoczenia zewnętrznego, jak też powstających wewnątrz przedsiębiorstwa, czyli w polu komunikacji wewnętrznej. Dlatego sprawny przebieg procesów komunikacji przedsiębiorcy z otoczeniem i jej skuteczność na wymienionych płaszczyznach komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej uważany jest za czynnik warunkujący w coraz silniejszym stopniu realizację celów przedsiębiorstwa, jego przetrwanie i rozwój, zwłaszcza w aktualnej sytuacji gospodarczej nacechowanej internacjonalizacją biznesu oraz wynikającą z niej niepewnością i uzależnieniem od koniunktury na rynkach światowych. Szczególnie intensywnie badana jest komunikacja marketingowa z punktu widzenia odbiorcy konsumenta. Wyniki tych badań wskazują na związek pewnych cech osobowości konsumenta ze skutecznością działań promocyjno-marketingowych. 161

162 W opracowaniu E. Więcek-Janki stwierdza się m.in., że z komunikatem marketingowym najłatwiej jest trafić do choleryka, który szybko podejmuje (często nieprzemyślane) decyzje, stąd przekaz nie musi być wyrafinowany, wystarczy wykorzystać wpływ przekazu na emocje (np. wykorzystując postaci dzieci). Cholerycy mają łatwość nawiązywania kontaktów interpersonalnych, przez co potrafią przekonać otoczenie do swojego stanowiska i także skłonić je do zakupu. Innego z kolei komunikatu oczekują sangwinicy. Komunikat do nich zaadresowany powinien zawierać fabułę, którą można łatwo zapamiętać i z którą można się utożsamić. Sangwinicy podejmują decyzję zakupu w oparciu o analizę zdobytych informacji z przekazu promocyjnego oraz kontaktów osobistych ze sprzedawcą. Niezwykle wymagającą grupą odbiorców przekazu informacyjnego są natomiast flegmatycy. Są oni pedantyczni w analizowaniu zawartości komunikatu. Weryfikują wiedzę, korzystając z różnych źródeł. Stąd komunikat promocyjny skierowany do tych ludzi nie może być przekolorowany i nieprawdziwy. Melancholicy to osoby o silnych wahaniach nastrojów, zwykle jednak są nieufni i pesymistyczni. Uważają zakupy za konieczność, poddają się jednak wpływowi promocji, zwłaszcza jeśli nie muszą chodzić do sklepów wielkopowierzchniowych. Czują się bezpiecznie w małych sklepach oraz kupując w Internecie czy sklepach wysyłkowych [za Więcek-Janka 2007: 13 i nast.]. 3. Kultura korporacyjna i jej wpływ na odbiorcę oraz na jakość komunikacji wewnątrz organizacji W procesie ontogenetycznym człowieka i jego socjalizacji następuje przyswajanie kultury, która wrasta w osobowość jednostki kolejno na różnych etapach jej przebywania w środowiskach, które oddziałują na tę jednostkę. Najważniejsze i typowe czynniki nabywania kultury i środowiska to według większości badaczy kultury: rodzina, grupy rówieśnicze, otoczenie sąsiedzkie, instytucje wychowawcze i sama kultura (w tym kultura masowa) [Golka, Socjologia Kultury 2008: 71]. Czynniki te i środowiska przedstawione są na poniższym rysunku: 162

163 Rys.2.Typowe środowiska i czynniki kulturotwórcze człowieka [wg Golka 2008: 71]. W ciągu ostatnich lat wyróżnia się i podkreśla wśród badaczy znaczenie jeszcze jednego, dość szczególnego środowiska kulturotwórczego, jakim są wielkie korporacje. Być może do wymienionego zestawu środowisk kulturotwórczych człowieka należałoby dodać właśnie środowisko wielkich korporacji, które narzucają swoim pracownikom własne wzorce kulturowe, określane jako kultura korporacyjna. Kulturę korporacyjną G. Hofstede definiuje jako zaprogramowanie umysłu, odróżniające członków jednej organizacji od członków innej organizacji [Hofstede 2007: 393]. Bardziej szczegółowo określa kulturę korporacyjną B. Fryzel, ujmując ją jako zbiór zasad i wartości obowiązujących w danej społeczności organizacyjnej w sposób naturalny, opisujących postawy, stosunki międzyludzkie, a także styl funkcjonowania organizacji, wytworzone w drodze ewolucji organizacji i jej dostosowań do otoczenia oraz mających cechy zarówno zmiennej wewnętrznej, która poprzez sztuczne modyfikowanie w procesach zarządzania legitymizuje istnienie organizacji oraz może przesądzać o posiadaniu przez nią przewagi konkurencyjnej, jak i będących środowiskiem procesów zarządzania [Fryzel 2005: 33-34]. Według stosowanej powszechnie klasyfikacji elementów kultury korporacyjnej, można w niej wyróżnić następujące cechy: widoczne na zewnątrz i uświadamiane artefakty i symbole: język, zachowania, ceremonie, wystrój wnętrz biurowych, strój pracowników etc., częściowo widoczne, uświadamiane i deklarowane normy i wartości, których firma wymaga oraz publikuje w deklaracjach misji, wizji i stra- 163

164 tegii oraz kodeksach etyki, ładu korporacyjnego czy społecznej odpowiedzialności biznesu, nieuświadamiane założenia podstawowe, które stanowią najgłębszą warstwę kultury i których można się doszukiwać w przekonaniach kierownictwa dotyczących spraw fundamentalnych, stanowiących podstawę kodeksów wartości [Fryzel 2005: 33 i nast.]. Wymienione trzy poziomy kultury korporacyjnej przedstawione są w postaci poniższej piramidy: Rys. 3. Poziomy kultury korporacyjnej (wg B. Fryzel 2005: 34). Rozbieżności między tym, co głoszone i tym, co stanowi praktykę dnia codziennego korporacji, bywają jednak na tyle istotne, że teoretycy komunikacji w biznesie sformułowali tzw. krytyczną teorię komunikacji, u podstaw której znajduje się teza, że korporacje produkują nie tylko dobra materialne, lecz także znaczenia zawarte w języku, który używają [cyt. za Skarżyńską 2005: 59]. Według S. Deetza, profesora komunikacji z uniwersytetu w Colorado, wielkie koncerny narzucają własną retorykę tysiącom pracowników zatrudnionych w tych ogromnych organizacjach gospodarczych. Pracownicy korporacji przyjmują język korporacji, nie zdając sobie sprawy, że realizują pewien system wartości i strategię firmy. Na przykład bilans zysków i strat jest tylko końcowym zestawieniem w sprawozdaniu finansowym. Natomiast dyrektorzy nieustannie posługują się tym określeniem jak magicznym zaklęciem dla usprawiedliwiania wszelkich decyzji zarządu i w efekcie stwarzają subiektywną rzeczywistość. Gdy pracownik korporacji zaczyna posługiwać się tym finansowym językiem w rodzinie, to wzmacnia tym samym wpływ myślenia korporacyjnego na swoje życie, nie zdając sobie z tego sprawy [Griffin 2003: 291]. Zdaniem S. Deetza komuni- 164

165 kacja w korporacjach jest ciągłym procesem konstruowania znaczeń, dzięki czemu wielkie firmy kontrolują i kolonizują życie współczesnego człowieka [Griffin 2003: 289]. Komunikacja w wielu korporacjach jest zdominowana przez narzucane z góry hasła motywujące w rodzaju kasa ponad wszystko (cash is king), od skandowania którego rozpoczynały się cotygodniowe spotkania kadry kierowniczej jednego z przedsiębiorstw produkujących hamburgery [Fryzel 2005: 140]. Zysk, opłacalność i kontrola kosztów to jedne z najczęstszych tematów w komunikatach spływających z zarządu korporacji do pracowników i akcjonariuszy. Jednocześnie minimalny jest przepływ opinii i komunikatów w przeciwnym kierunku. Zdaniem S. Deetza w korporacjach powstają specyficzne bariery komunikacyjne wynikające ze zjawiska tzw. dyskursywnego zamknięcia, które osiągane jest m.in. w następujący sposób: dana grupa ludzi w obrębie organizacji zostaje uznana za nieposiadającą kwalifikacji do wypowiadania się w ważnych dla firmy sprawach, arbitralne propozycje, sposoby działania czy decyzje są etykietowane jako naturalne a więc dobre, jedynie słuszne, a to zamyka dyskurs, określa się tematy, na które wolno swobodnie mówić w firmie, jednocześnie bagatelizując ich ważność [Skarżyńska 2005: 61]. W rezultacie zanika autentyczny dyskurs, gdyż pracownicy, którzy identyfikują się z korporacją i chcą w niej pozostać, podporządkowują się normom komunikacyjnym w obrębie firmy. W ten sposób kultura korporacji wywiera przemożny wpływ na pracowników i akcjonariuszy oraz prowadzi do zakłócenia autentycznego dyskursu wewnątrz organizacji. Reasumując, w procesie komunikacji jej powodzenie i skuteczność zależą nie tylko od nadawcy i jego kompetencji, lecz także od odbiorcy, który nie jest biernym odbiornikiem komunikatu, lecz jest zwykle osobą aktywną poznawczo, której idiolekt, wiedza i umiejętności, a także osobowość mają w tym procesie istotne znaczenie. W komunikacji specjalistycznej w biznesie natomiast występują dodatkowe czynniki, które mogą zakłócać komunikację i funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Oddzielnym przykładem są wielkie korporacje, których specyficzne kultury mogą generować zakłócenia na płaszczyźnie komunikacji wewnętrznej. 165

166 Bibliografia Benkler Y., 2008, Bogactwo sieci. Jak produkcja społeczna zmienia rynki i wolność, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Dakowska M., 2001, Psycholingwistyczne podstawy dydaktyki języków obcych, PWN, Warszawa. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, PWN, Warszawa. Fleicher M., 2007, Ogólna teoria komunikacji, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Fryzel B., 2005, Kultura korporacyjna. Poglądy, teorie, zarządzanie, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Golka M., 2008, Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, PWN, Warszawa. Golka M., 2008, Socjologia kultury, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Grabias S., 2005, Interakcja językowa i jej uwarunkowania. Perspektywa lingwistyczna. [w:] Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków, Bartmiński J. i Majer-Baranowska U., (red.), Wyd. UMCS, Lublin, s Grabias S., 2008, Społeczne uwarunkowania zachowań językowych, [w:] Polska genologia lingwistyczna, Ostaszewska D. i Cudak R., (red.), PWN, Warszawa, s Grucza F., 1992 O komunikacji międzyludzkiej jej podstawach, środkach, rodzajach, płaszczyznach, składnikach i zewnętrznych uwarunkowaniach, [w:] W. Woźniakowski (red.), Modele komunikacji międzyludzkiej, Warszawa: WUW, s Grucza S., 2006, Komunikacja specjalistyczna a idiokontekst specjalistyczny i konsytuacja specjalistyczna. [w:] A. Wołodźko-Butkiewicz i W. Zmarzer [red.] Glottodydaktyka i jej konteksty interkulturowe, Studia Rossica XVIII, Wyd. UW, Warszawa, s Grucza S., 2008, Lingwistyka języków specjalistycznych, Wyd. Euro- Edukacja, Warszawa. Kamiński L., 2007, Komunikacja korporacyjna a biznes, Wyd. Branta, Bydgoszcz. Karpiński Ł., 2008, Zarys leksykografii terminologicznej, KJS UW, Warszawa. Kielar B., 1992, O wzorach kulturowych i tekstowych w tłumaczeniu i w dydaktyce translacyjnej, [w:] F. Grucza [red.], Język, kultura kompetencja kulturowa, Wyd. UW, Warszawa, s Kozielecki J., 2002, Transgresja i kultura, Wyd. Akademickie Żak,Warszawa. Kurcz I., 2005, Psychologia języka i komunikacji, Wyd. Scholar, Warszawa. Lukszyn J., 2005, Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, Wyd. KJS, Warszawa. 166

167 Morreale S.P., Spitzeberg B.H., Barge J.K., 2007, Komunikacja między ludźmi. Motywacja, wiedza, umiejętności. PWN, Warszawa. Nęcki Z., 2000, Komunikacja międzyludzka, Oficyna Wydawnicza ANTYKWA, Kraków. Potocki A. et al., 2003, Techniki komunikacji w organizacjach gospodarczych, Wyd. Difin, Warszawa. Pszczołowski T., 1967, Zasady sprawnego działania, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa. Rzepa T., 2006, Psychologia komunikowania się dla menedżerów, Wyd. Difin, Warszawa. Skarżyńska K., 2005, Bariery komunikacji: indywidualne, grupowe, społeczne, [w:] Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków, J. Bartmiński, U. Majer-Baranowska (red.), Wyd. Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin. Sutherland J., D. Canwell, 2008, Klucz do marketingu, Najważniejsze teorie, pojęcia, postaci, Warszawa: PWN. Szwabe J., 2006, Powodzenie aktu komunikacji w punktu widzenia odbiorcy, [w:] Kognitywistyka Tom 2. Podobieństwo, H. Kardela, Z. Muszyński, M. Rajewski (red.) Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Szwabe J., 2006, O pewnej różnicy między odbiorcą a odbiornikiem. Uwagi do pragmatyczno-kognitywnej wizji komunikacji, [w:] Mózg i jego umysły, W. Dziarnowska, A Klawiter (red.), Wyd. Zysk i S-ka, Poznań. Szwabe J., 2008, Odbiór komunikatu jako zadanie poznawcze, Wyd. UAM, Poznań. Więcek-Janka E., 2007, Psychologiczne aspekty komunikacji marketingowej, Zeszyty Naukowe Gnieźnieńskiej Wyższej Szkoły Humanistyczno-Menedżerskiej, Nr 1/2007, Gniezno, s

168 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA ORHAN WASILEWSKI Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej KULTURA KORPORACYJNA pojęcia i ich obszary semantyczne (2) Celem pracy jest ukazanie mapy współzależności oraz terminologii jako koordynatów, na których jest zawieszona siatka znaczeń. Obecny artykuł, jak i jego pierwsza część, nie wyczerpuje, rzecz jasna, korpusu wiedzy obszarowej, a stanowi raczej bazę i punkt wyjścia dla potencjalnej szerszej monografii. W Słowniku Socjologii i Nauk Społecznych, wydanym wspólnie przez Oxford University Press i Wiedzę Powszechną pod hasłem globalizacja można, m.in. przeczytać: (Globalizacja) rożni się od teorii systemów światowych, która zajmuje się analizą rosnącej współzależności gospodarczej na poziomie światowym i dowodzi, że globalizacja kultury jest po prostu rezultatem globalizacji gospodarki. Nie należy również mieszać koncepcji globalizacji ze stworzoną wcześniej teorią konwergencji ( społeczeństwo przemysłowe) społeczeństw, czyli zbliżania ich form i tworzenia jednolitego społeczeństwa przemysłowego. Oddzielanie cywilizacji od kultury jest zakwestionowaniem nie tylko logiki, ale przede wszystkim praw natury zbiorowiska ludzkiego. Globalizacja kultury, owo budowanie świata jako całości, jest rezultatem globalizacji gospodarki, jednakże bez użycia zwodniczo brzmiącego przysłówka po prostu. Mit o funkcjonowaniu kultury globalistycznej jako świetlanego ducha lewitującego w oderwaniu od fundamentu praw materialnych rozwiewa chociażby hasło wyborcze Billa Clintona: It s the economy, stupid!, co w wolnym przekładzie znaczy: Liczy się gospodarka, głupcze!. Syntetycznie ujmując, globalizacja to postępująca westernizacja innych części świata. Kultura korporacyjna jest osią obrotu (the pivoting axis) klasy średniej (middle class), w rzeczy samej, tego źródłowo marksistowskiego terminu. Paradoksalnie, został on tak silnie zasymilowany 168

169 przez kapitalistyczny Zachód, że stał się jednym z jego kluczowych parametrów, o którego genezie w kulturze masowej zapomniano. Można się zgodzić, że do lat 50-tych ubiegłego stulecia u podstaw westernizacji leżała cywilizacja angielska, niemiecka, francuska, czy holenderska, jednak dzięki drenażowi mózgów (brain drain) do Stanów Zjednoczonych kraj ten zmonopolizował i, na zasadzie cywilizacyjnej synergii, zwielokrotnił efekt westernizacji obecnie już niemal dzierżąc monopol na jej formułę. W skali globalnej, Stany obecnie roszczą sobie prawo zarówno do kultury nowych Aten, jak i cywilizacyjnego spadkobiercy Rzymu. W 1952 roku były prezes General Motors, a potem minister obrony USA Charles E. Wilson, oznajmił podczas swego wystąpienia w amerykańskim senacie: To, co jest dobre dla kraju, jest dobre dla General Motors, to, co jest dobre dla General Motors, jest dobre dla kraju [Panton, 26] co, w późniejszym czasie, establishment amerykański sparafrazował na globalistyczne: Co jest dobre dla Ameryki, jest dobre dla świata. Za symptomatyczną ilustrację niech posłuży fakt, że jeszcze w 1979 roku kapitał amerykański posiadał 100% udziałów w dochodach płynących z wieży Eiffel`a (a dokładnie korporacja Awon, która poprzez zarząd główny sprawowała kontrolę nad wieżą Eiffel`a). W późniejszym okresie Amerykanie utracili na giełdzie monopol kierowniczy na rzecz miasta Paryża (reprezentowanego przez SETE La Société d Exploitation de la Tour Eiffel) obecnie posiadając (reprezentowane przez GMAC bank podlegający General Motors) zaledwie 40% kapitału. W każdym razie walka o prymat ekonomiczny nad wieżą Eiffel`a i Europą trwa nadal. W znacznym stopniu same Stany stały się własną ofiarą procesu akulturacji (aculturation). Częstokroć dochodzi do zaniku oryginalności stanowej i regionalnej czy miejscowego kolorytu (na przykład pod wpływem globalistycznej stacji telewizyjnej CNN zanika specyficzna lokalna wymowa), pod wpływem dosłownej makdonaldyzacji, shellowizacji hipermarketyzacji i disneylandyzacji (pseudoterminy O.W.) środowiska urbanistycznego. Ze świata sztuki stopniowo wypierana jest prowincja amerykańska (American suburbia), niegdysiejsze niewyczerpane źródło inspiracji. Pewne ślady kultury korporacyjnej (corporate culture) można zauważyć na bardzo wczesnym etapie rozwoju cywilizacyjnego. Powszechnie uważa się, że kamienne figurki, takie jak: kamienne Wenus z Willendorfu (dat. pomiędzy p.n.e.), Boginki Płodności z Karnewody w Rumunii (z wypalanej gliny, ok lat p.n.e.) przedstawiały uproszczoną postać kobiety o obfitych kształtach po to, by ich można było używać jako amuletu rolniczego zapewniającego obfite plony, czyli płodność ziemi jako projekcję płodności kobiety. Mamy tu przykład prapoczątku połączenia kultury organicznej i nadorganicznej, kultury praktycznej i kultury abstrakcyjnej; cultura (od łac. uprawa rolna) i kultury kultu jako jednego z 169

170 pierwszych arte-faktów społecznych. Prócz tych interpretacji o charakterze sacrum, niektórzy antropolodzy wysuwają hipotezy o charakterze profanum, tzn. że figurki miały mężczyznom służyć jedynie jako praktyczne podręczne fetysze, czyli odpowiedniki dzisiejszych zabawek seksualnych dla dorosłych. Ich głównym celem było pobudzanie męskiej wizualizacji i samozadowalania się, a więc tysiące lat temu mamy do czynienia z czymś, co jest odpowiednikiem współczesnych artefaktów użytkowych, takich jak np. nadmuchiwana lalka z sex shopu czy rozkładówka Playboya. Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza, że figurki te służyły zarówno do celów sakralnych, jak i osobistych, np. że skropione męskim nasieniem figurki płodności zakopywano w ziemi uprawnej. W każdym razie przypuszcza się, że figurki te na początku były wytwarzane indywidualnie, a z czasem ich produkcją na masową skalę zajął się jakiś wyspecjalizowany rzemieślnik (czy ich grupa), o czym może świadczyć chociażby wygląd i standaryzowana proporcja tych figurek. Kulturę korporacyjną, inaczej też zwaną kulturą biznesową (business culture), można napotkać także w najbardziej surowej postaci w okresie powstawania pierwszych manufaktur Egipcjan czy Fenicjan. W starożytnym Egipcie wielkim wzięciem cieszyły się święte sokoły, które w zmumifikowanej postaci przechowywano w domach w roli patronów rodzin. Po mumifikacji dla trwałości ptaki te hermetycznie zamykano w czymś w rodzaju glinianych dzbanów w kształcie sokoła. Kilkanaście lat temu odkryto komorę hurtownię spreparowanych sokołów przygotowanych jako sprzedaż dewocjonaliów. Odkryto, że przeważająca liczba sokolich dzbanów była jedynie wydmuszką, a więc nie zawierała w środku swojej sakralnej esencji, czyli zmumifikowanego sokoła. Należy domniemywać, że oszukani klienci, którzy zapłacili za taką relikwię niemałą stawkę, na zasadzie autosugestii radowali się i cieszyli nie mniejszym dobrobytem niż ci klienci, którzy otrzymali niewybrakowany towar. Wynika z tego, iż: a) mamy tu do czynienia ze sprzedażą na masową skalę i z dewocjonalną korporacją, na której czele stali kapłani; b) jesteśmy świadkami jednych z pierwszych cywilizacyjnych przejawów mistyfikacji i nieuczciwości producenta; c) jesteśmy też świadkami wczesnohistorycznej przemysłowej kreatywności, czyli jak radzono sobie z dysproporcją popytu i podaży gdyby bowiem chciano zadowolić każdego potrzebującego klienta, w Egipcie zabrakłoby sokołów. Dzisiaj, na terenach dawnego Babilonu w miejscu dawnego rynku, turysta może zauważyć na murach piktogramy przedstawiające kobiece sylwetki z mocno przerysowanymi drugorzędnymi cechami płciowymi oraz strzałkami kierującymi przybysza do przybytku uciechy. Stanowi to przykład jednych z najwcześniejszych inicjatyw marketingowych. 170

171 W starożytnych Atenach za Solona państwo przejęło pieczę nad prostytucją, która była obwarowana przepisami i zasadami jak każde inne rzemiosło. W domu publicznym klienci nie płacili bezpośrednio prostytutkom, ale urzędnikowi państwowemu, prostytutki zaś były opłacane z miejskiego budżetu. O tym, jak krewcy byli ludzie antyku, świadczy fakt, że z tychże dochodów z prostytucji wybudowano port w Pireusie. W Anglii w 1167 r. król Henryk II wydał edykt gwarantujący biskupowi prawo do opodatkowania przybytków nierządu w Southpark; prawo to umożliwiło wybudowanie ku chwale bożej wielu londyńskich kościołów i to przez okres bez mała następnych czterystu lat. W średniowieczu zawiązał się zalążek współczesnej zachodniej korporacji bazującej na zrzeszeniach cechowych. Można by również przytoczyć historyczne fakty, że templariusze wynaleźli ideę czeków podróżnych, które ze względu na niebezpieczne terytoria i czasy były jeszcze przydatniejsze niż dzisiaj. Według półoficjalnych (przede wszystkim masońskich) źródeł, po tym gdy Watykan rozgromił zakon Templariuszy duża liczba jego członków zbiegła do Szkocji, dokąd zabrała swój ocalały kapitał oraz w szczególności swoje, jak na ówczesne czasy, innowacyjne koncepcje zarządzania finansami. Nie powinien może dziwić więc fakt, że w Wielkiej Brytanii to właśnie Szkocja jest finansową ostoją, pozostając prekursorem zmian w bankowości, ze swoją pasją oszczędzania, którą rozrzutni raczej Anglicy przekuli na stereotyp skąpych Szkotów. Tradycja ta żyje nadal, np. w 1967 r. Szkot John Shepherd-Barron wynalazł bankomat, który stał się obowiązkowym składnikiem globalnego zurbanizowanego pejzażu. Obecnie wśród masonów brytyjskich panuje oficjalne prawo, że na zebraniach Loży obowiązuje zakaz rozmów o religii i polityce, a jedynym dozwolonym przewodnim tematem są interesy. Można rzec, że strategia masonerii była głównym zalążkiem międzynarodowych koneksji, siatki grup biznesowych, co by, bez jakichkolwiek konspiracyjnych podtekstów, wskazywało na dojrzałą koncepcję Unii Europejskiej i globalizacji, wieki wcześniej niż owe terminy oficjalnie weszły w życie. Warto tylko wspomnieć o modelach korporacyjnych opisanych w pierwszej części artykułu, m.in. portugalskim modelu z lat 30-tych XX wieku profesora ekonomii Salazara António de Oliveiry, tworzącym system łagodnej dyktatury pod postacią kombinacji korporacjonizmu i dominującej władzy wykonawczej. Inną formę cywilizacji korporacyjnej ustanowił Alfred Bedeau francuski kolaborant, ekonomiczny doradca Hitlera do spraw eksploatacji podbitej Francji. Jeszcze inną odmianę stanowiły korporacje studenckie, istniejące w Polsce w okresie międzywojennym, zajmujące się samopomocą, samokształceniem, działalnością polityczną, organizowaniem życia towarzyskiego itp. 171

172 Margaret Hasley komentuje w Starych Ludziskach ( The Old Folks ): ( ) Nasza (amerykańska O.W.) jest jedyną kulturą, w której interesy totalnie zdominowały scenę narodową; sport, seks, śmierć, filantropia czy Wielka Niedziela są okazjami do robienia pieniędzy [cyt. za: Boyd, 25]. Wiliam H. Whyte Jr. w 1950 r. w czasopiśmie Fortune, w artykule Język biznesu opublikował motto biznesu: Remeber the three E s Enterprise! Endavour! Effort!, co w wolnym przekładzie brzmi: Pamiętaj trzy P Przedsiębiorczość, Praca, Pot [ibid.]. Schematycznie więc można by następująco przedstawić formułę (r)ewolucji korporacyjności: amerykanizacja westernizacja globalizacja (a w niej m.in., takie terminy-fenomeny, jak: wioska globalna, kultura masowa, unifikacja, homogenizacja, industria-lizacja, regulacja deregulacyjna, (de)kapitalizacja, alokacja kapitału, internacjonalizm, akulturalizm, makdonaldyzacja, fordyzacja, reifikacja). Ruchy odśrodkowe, mniej lub bardziej insularystyczne, mają wielowiekową tradycję i tym bardziej nie są składnikiem globalistycznego zrzeszenia. Mikro i makro ruchy społeczne przeciwne globalizacji, wbrew temu, co twierdzą niektórzy socjolodzy, nie są jej częścią, a jej opozycją, co więcej, zwalczającym ją ruchem partyzanckim. Tendencje insularystycznej autoidentyfikacji nie są zatem skutkiem globalizacji, ale występują pomimo i wbrew niej, istniały one niemal od zarania dziejów; dzisiaj zmieniła się jedynie forma ich manifestacji. W danym przypadku próba przemycenia znaku równości między tezą i antytezą, miedzy globalizacją a odśrodkowymi ruchami kulturowej suwerenności jest uprawianiem socjologicznej sofistyki. Ogólnie przyjęta opinia głosząca, iż globalizacja to rewolucja medialnoinformacyjna, niewystarczająco zgłębia istotę rzeczy, gdyż to rewolucja medialno-informacyjna jest wynikiem aplikacji kultury, lub precyzyjniej, cywilizacji korporacyjnej. To jej filozofia przesądza o (nie)obecności wojen. Jeżeli akceptujemy znaną tezę generała Carla von Clausewitza, że wojna jest przedłużeniem dyplomacji to polityka staje się przedłużeniem ekonomii i cywilizacji korporacyjnej. Charles E. Wilson był na przykład praktykiem koncepcji gospodarki permanentnej wojny (permanent war economy). (Źródłowo termin został zaproponowany przez F. Dembiego, W.S. Oakasa i T.N. Vance a, którzy pod pseudonimem Ed Sard w artykule prasowym przewidzieli powojenny wyścig zbrojeń). Była to strategia amerykańskiego potencjału produkcyjnego z II wojny światowej jako antytezy wielkiej zapaści ekonomicznej lat trzydziestych. Dowody na semantycznie rozszerzoną aktualność gospodarki permanentnej wojny można wyraźnie odnaleźć ponad 70 lat później; gospodarka sama w sobie jest nieustającą wojną, wojna zaś jest jednym z istotnych stymulantów gospodarki. Przykładowo, zabójstwo arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie i zmycie plamy na honorze, w istocie było wentylem w kotle sytuacji między- 172

173 narodowej, przez który mogły znaleźć ujście nabrzmiałe problemy kolonii i stref wpływów wielkich mocarstw. Pomimo czynników zewnętrznych, wendetty, warstwy patriotycznej, emocjonalnej, etycznej, jurydycznej czy religijnej u podłoża wojen zawsze leżą czynniki ekonomiczne, w których obecnie, zależnie od ich rozmiarów i dynamiki finansowej, decydującą, aczkolwiek zakulisową, rolę pełnią korporacje lub ekwiwalentne komórki gospodarcze. Co jeszcze istotne, u podstaw wydawałoby się tak obiektywnej i racjonalnej nauki, jaką jest ekonomia, w skali realnego rynku podstawę stanowią irracjonalne czynniki emocjonalne i intuicyjne bezpośrednio wpływające na koniunkturę giełdowej hossy lub bessy. Angielski pisarz W.H. Wells posunął się nawet tak daleko, że prowokacyjnie stwierdził, iż gospodarka tyle zależy od ekonomistów, ile pogoda od meteorologów. Znów warto posłużyć się przykładem. Militarny najazd na Hawaje wyszedł z inicjatywy amerykańskiego konsorcjum przemysłowców, gdyż Hawaje uznano za dobre miejsce na kurort dla spracowanych Amerykanów. Najazd i aneksja odbyły się w niemal bezkrwawy sposób, co pozwoliło dodać kolejną gwiazdkę na fladze Stanów Zjednoczonych. Wersją ekonomiczną zajść politycznych jest współczesna inwazja na Irak dokonana na zamówienie amerykańskich konsorcjów, a Wojna w Zatoce ( The Gulf war ) nie tyle była podyktowana obroną saudyjskich sierot, co stabilizacją zakłóconej rynkowej petro-równowagi (patrz pod: globalizacja). Z punktu widzenia kultury korporacyjnej wojna (oczywiście prowadzona na cudzym terytorium) jest czynnikiem pozytywnym, napędzającym globalną koniunkturę rynkową. Obecnie coraz częściej się mówi, że XXI wiek będzie należał do Chin, dotychczas uśpionego Tygrysa Azji. (Przy okazji warto nadmienić, że najbardziej zbliżony do chińskiego modelu był komunistyczny kapitalizm w Jugosławii; w latach 70 ubiegłego stulecia kraj ten miał drugą po Japonii najbardziej dynamicznie rozwijająca się gospodarkę świata). Będzie to jednak tylko zamknięcie obiegu globalizacji-amerykanizacji. Jak bumerang, kultura amerykańska przez Chiny wróci do Ameryki (Zachód Wschód Zachód). Niewiele tu zmienią spekulacje, że klawiatury nowych laptopów będą wyposażone w kilka tysięcy chińskich znaków i że co najmniej równorzędnym językiem ekonomii stanie się mandaryński czy kantoński. Istotne jest to, że Chiny jako były kraj feudalny, a potem komunistyczny, z centralnie planowaną gospodarką, przyjmują amerykański model cywilizacji zurbanizowanej. (Co samo w sobie jest zakodowanym pleonazmem bowiem w korzeniu etymologicznym cywilizacji kryje się łacińskie civis społeczność (zorganizowana, czyli przede wszystkim miasto). W każdym razie, nie tylko na Zachodzie, wieś coraz bardziej traci na znaczeniu na poczet nabierającego rozmachu pędu urbanizacyjnego. Cywilizacja będzie się coraz bardziej oddalała od kultury (cultura etymol. z łac. uprawa, a zatem rolnictwo i wieś), a poprzez industrialną artefaktyzację życia istnieje perspektywa niemal totalnego oderwania od ideałów J.-J. Rousseau. 173

174 Chiny w swoim masowym pochodzie hybrydowego kapitalistycznego komunizmu, tym razem bez odśrodkowej Rewolucji (anty)kulturalnej niszczą swoją tradycyjną kulturę (akulturalizm) w imię dorównania lub przegonienia amerykańskiego snu (American dream). Z lotu ptaka Chińskie południowe wybrzeże coraz częściej można pomylić z amerykańskim wschodnim wybrzeżem. Różnicą jest (jednak) zachowanie konfucjańskiego kultu państwa i rządu, natomiast w Stanach Zjednoczonych pojęcia te są dużo bardziej względne i polemiczne. W ostatecznym rozrachunku u Chińczyków poczucie kolektywizmu dominuje nad indywidualizmem, podczas gdy według stereotypów kulturowych w Stanach jest odwrotnie. Amerykański leseferyzm opiera się na wolności jednostki i eksponowaniu zasady, że wszystko, co nie jest zabronione, jest dozwolone. Jest to liberalizm gospodarczy, którego rozwinięciem są nauki Adama Smitha. Maksyma przejęta od francuskich fizjokratów laissez-faire, laissez-passer nie sprzeciwiajcie się, pozwólcie (nam) działać, przepuście lub parafrazując: dajcie nam żyć i nie wtrącajcie się do sposobu prowadzenia naszych interesów odnosi się do modelu establishmentu, który tym jest lepszy, im mniej zauważalny w elastycznej strukturze państwowości. Podążając za ideą najlepszy jest taki rząd, który daje swoim obywatelom wolną rękę pod kolokwialno-populistyczną egidą: Róbta, co chceta. Relacje rząd gospodarka liberalna dobrze ilustruje poniższa anegdota: Po tym, gdy w roku 1961 Kennedy zablokował podwyżki cenowe w przemyśle stalowym, odwiedził go pewien biznesmen, który wyraził swoje zaniepokojenie stanem narodowej gospodarki. Sytuacja jest świetna powiedział JFK. Gdybym nie był prezydentem, to bym sam inwestował na giełdzie. Biznesman odparł: Gdyby pan nie był prezydentem, to robiłbym to samo 48. Obecny kryzys gospodarczy w USA, w nieodparty sposób kojarzący się z widmem państwowego interwencjonizmu i rooseveltowskiego protekcjonizmu New Deal (Nowy Ład, właśc. nowe rozdanie, termin zaczerpnięty z pokera), nie daje się oddzielić od globalizacji, czyli kuli ziemskiej. Podejście, że jest to problem Ameryki, a my w Europie i Azji jesteśmy tylko obojętnymi świadkami zmierzchu bogów, jest infantylne. Nieuświadomienie sobie globalizacji jako połączonych naczyń Wschodu i Zachodu, ignorowanie ekonomicznego efektu tsunami, czyli powracającej fali, a cywilizacyjnoseparatystyczny eskapizm w obecnej sytuacji jest zupełnie nie na miejscu i pozbawiony holistycznego postrzegania problemu. Przy okazji warto nadmienić, że świadomość przemijalności danej cywilizacji, owego dziejowego memento mori, jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia jej rozwoju. W globalizacji tzw. system informacyjny nie tyle służy demokratycznemu informowaniu mas, a przede wszystkim polega na transferze 48 Fadiman C. (red.), Little Brown Book of Anecdotes, The; Littre, Brown and Company; Boston Toronto,

175 kapitału dzięki niemu w jakimś zakątku kuli ziemskiej do wczoraj jałowa ziemia może przemienić się w krainę miodem i mlekiem płynącą. I odwrotnie po wycofaniu kapitału z danego rejonu jeszcze niedawna Arkadia w ciągu kilku tygodni może się z powrotem przemienić w jałową ziemię. W dawnej komunistycznej gospodarce planowej, przynajmniej w teorii, podaż służyła zaspokojeniu elementarnych potrzeb obywateli, natomiast w coraz bardziej konkurencyjnie nasyconej gospodarce rynkowej, aby otworzyć nowe kanały zbytu strategicznym imperatywem jest wyprodukowanie jak największej ilości potrzeb obywateli. Jako taki termin kultura korporacyjna (biznesowa) pod postacią odrębnej dyscypliny naukowej pojawił się około ćwierćwiecza temu, gdy po drugiej wojnie światowej przemysł i korporacje, mając za sobą dłuższą tradycję, osiągnęły wysoki stopień dojrzałości i samoświadomości. Co charakterystyczne, w swoim aspekcie kulturowym korporacyjna wiedza specjalistyczna stara się czynnik finansowy przesunąć na dalszy plan, tak jakby był on zupełnie peryferyjny, czasem prawie niewidoczny. Ciężar tematyczny przerzuca się na człowieka i jego otoczenie, a nieraz wydać się może, że jest to najbardziej antropocentryczna dziedzina ze wszystkich aspektów kultury. Kultura korporacyjna bardzo dba o podobny wizerunek, pozory tak daleko idące, że nieraz potrafią przeistoczyć się w fakty. Kultura korporacyjna jest często wzorowana na logistyce i strategii wojskowej (lub czasem sportowej) w Stanach wyżsi rangą byli wojskowi oficerowie są bez problemów zatrudniani jako wysokiej rangi menedżerowie, gdyż bardzo istotnymi komponentami ich wiedzy specjalistycznej jest dyscyplina, organizacja i logistyka. Sekretem oszałamiających sukcesów militarnych Aleksandra Macedońskiego, Juliusza Cezara, Dżyngis Chana, Hannibala czy Atylli Bicza Bożego, który siał strach w sercach niezwyciężonych Rzymian, było perfekcyjne opanowanie logistyki i dopasowanie jej do zaistniałych warunków. Ponadto cechowała ich doskonała wiedza na temat zarządzania kadrami. Istnieje stara amerykańska wojskowa maksyma, że amatorzy mówią o taktyce, a profesjonaliści o logistyce. Logistyka idzie w parze z logiką, a zdolność opanowania roli społecznego katalizatora i przywództwa jest rdzeniem wszelkich kolektywnych działań. Drugą, niemniej ważną amerykańską maksymą jest: Granice sąsiadujących państw, których nie przekraczają kupcy, przekraczają wojska. Podczas II wojny światowej naczelnym wodzem połączonych sił aliantów, a potem prezydentem Stanów Zjednoczonych został generał Dwight Eisenhower, żołnierz, który nie powąchał prochu, a tak wysokie stanowisko osiągnął nie dzięki medalom, lecz doskonałemu opanowaniu techniki koordynacji logistycznej i komunikacji międzyludzkiej, czyli mówiąc współczesnym językiem, sztuki PR-u. 175

176 Należy zauważyć, że każda czynność, mająca nawet pośrednio na celu dochód, należy do kultury biznesowej. Czasami są to kultury, wydawać by się mogło, tak peryferyjne i abstrakcyjne, że często nie są podejrzewane o przynależność do kultury biznesowej. Każdy, by się utrzymać, sprzedaje coś lub siebie (impresję, wizerunek własny) linoskoczek na przykład rozrywkę i elegancję, towary (rzeczy) i usługi (działania) mogą być równorzędnie traktowane jako produkty. Do nich mogą należeć tak pozornie oderwane dyscypliny, jak: sztuka, rozrywka, oświata, działalność charytatywna, religia, filozofia, sprawowanie majestatu królewskiego, jedną z nazw angielskiej rodziny królewskiej jest The Firm ( Firma ). Wielowiekowa sinusoida sporów i dominacji między angielskim parlamentem a koroną skończyła się kompromisem z przewagą tego pierwszego, co skutkowało powstaniem swoistego rezerwatu rojalistycznego, w którym monarcha panuje, ale nie rządzi. Dziś Firma czyli rodzina królewska Windsorów zajmuje się nie tylko panowaniem, ale przede wszystkim interesami, posiada bowiem choćby lasy i tartaki na północy Anglii, zajmuje się sektorem turystycznym, sprzedając wejściówki na wstęp do Buckingham Palace czy zamku Windsor, dzierżawi też jedne z głównych ulic handlowych w Londynie, jest znakomicie poinformowana w kwestiach światowej finansjery, posiada depozyty rentierskie w The Bank of England, a bezcenna skarbnica królewska w Tower (The Royal Treasury), choć jest dziedzictwem narodowym (national legacy), sensu stricto jest własnością rodziny królewskiej i przynajmniej teoretycznie stanowi gwarant jej płynności finansowej. Innym użyciem słowa The Firm, tym razem w wariancie amerykańskim, jest określenie nim Centralnej Agencji Wywiadowczej (Central Intelligence Agency) CIA. Oficjalnie koszty jej działalności pokrywane są przez Kongres z wpływów podatkowych do budżetu. Podczas okresów nasilonej działalności CIA środki te nie wystarczą dla szerokiej rzeszy informatorów i szeroko zakrojonych operacji antykomunistycznych i antyterrorystycznych. Wtedy Firma ucieka się do gospodarki kreatywnej, jaką jest na przykład handel bronią czy narkotykami. Dzieje się to poza oficjalną wiedzą Białego Domu i Kongresu. (Afery Irangate czy contrasgate wykazały, że prezydent Reagan osobiście kierował handlem bronią w imię sponsorowania ruchu kontrrewolucyjnego w Nikaragui. Po ujawnieniu tych incydentów, amerykańska opinia była o wiele bardziej pobłażliwa dla Reagana, niż dla afery Watergate i nielubianego prezydenta Nixona. W badaniach opinii społecznej Reagan zajął bardzo wysokie miejsce, plasując się tuż za Washingtonem, Lincolnem, Kennedym, a obok prezydenta wszech czasów F. D. Roosvelta). CIA prowadzi transakcje narkotykowe w Kolumbii, skąd przemyca narkotyki do Stanów, paradoksalnie stanowiąc wielki problem dla paralelnego rządowego DEA (Drug Enforcement Agency) wydziału walki z narkotykami. Przykładowo, jedną z głównych przyczyn rozgromienia mudżahedinów 176

177 w Afganistanie był fakt, że natychmiast po dojściu do władzy zaczęli palić pola uprawne maku, jedno z głównych oparć logistycznych CIA. Należy też wspomnieć o mało eksponowanym fakcie, że jedną z głównych przyczyn wojny amerykańsko-wietnamskiej nie tyle był ideologiczny spór o kapitalistyczne i komunistyczne strefy wpływów, co konkretna kontrola nad uprawami maku. W hallu nad głównym wejściem do siedziby CIA w Langley Virginia widnieje cytat z Ewangelii świętego Jana: Poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli. Pomysłodawcy tego motta nie byli zapewne świadomi dyskrepancji i autoparodyczności w kontekście całokształtu kultury korporacyjnej CIA. Kultura ta jest tak dalece specyficzna, szczególnie jeśli chodzi o domenę etyki, że wymagałaby obszernego niezależnego opracowania, co już uczyniono w wielu innych tekstach, takich jak chociażby książka Levera, Godsona, Lichtensteina, The CIA and the American Ethics The Unfinished Debate, czy też internetowy artykuł Kenta Petela, Integrity, Ethics and the CIA, skąd pochodzi niniejszy ustęp: Najlepszymi menedżerami, którzy u mnie pracowali, byli ci, którzy potrafili się zatrzymać i zapytać: Czy takie postępowanie jest w porządku? Byli gotowi otworzyć się na zwątpienie i zadać sobie trud poszukiwania, by uniknąć arogancji pewności. * * * Komunikacja interkulturowa dotyczy najczęściej osi w relacji Zachód Azja/Bliski Wschód oraz Ameryka Południowa. Ze względu na ograniczenia czasowe, jej zadaniem jest nie tyle empatyczne wnikanie w kulturę Bis, co kopiowanie jej zewnętrznych (fizycznych) form w celu akceleracji i zoptymalizowania komunikacji. Jest to tzw. wyczucie obcej kultury (cultural sensitivity / cultural awareness). Celem jest stanie się tą drugą stroną, aby się ona niepostrzeżenie znalazła po naszej. Skupia się to przede wszystkim na różności etnicznej (ethnic diversity), gdzie różne modus vivendi trzeba zasymilować wewnątrz danej mega-struktury korporacyjnej, bądź też skorelować w ramach dyfuzji odrębnych kultur etnicznych. Celem naczelnym i zarazem pragmatycznym jest podpisanie kontraktu, czy ratyfikacja porozumienia. Oto zaledwie niektóre wskazówki zebrane z rożnych źródeł, praktycznych podręczników komunikacji interkulturowej dla businessmanów-negocjatorów. W kwestii obszarów społeczno-behawioralnych te same sygnały obyczajowe mogą być różnie odczytywane. Różne są: odległość interpersonalna podczas komunikacji, ochrona i przekraczanie strefy prywatności fizycznej bądź osobowej (comfort zone). Żywsza gestykulacja u Włochów jest integralnym elementem ekspresji, podczas gdy w kulturze japońskiej jest niemile widziana i może być odebrana jak sygnał zagrożenia. Amerykańscy partnerzy zazwyczaj przychodzą na spotkanie biznesowe przed czasem, Niemcy o czasie, obywatele krajów Ameryki Łacińskiej i Afryki 177

178 traktują czas bardzo względnie, toteż w tych kulturach często nietaktem jest przyjść punktualnie. W przypadku tych ostatnich spóźnienie oczekiwanego współrozmówcy może wynosić od pół godziny aż do kilku godzin. Brytyjczycy lubią omawiać interesy podczas obiadu, podczas gdy Japończycy nie łączą ze sobą tych dwóch czynności, Niemcy lubią omawiać interesy przed obiadem, a Francuzi robią to po obiedzie. Zdjęcie marynarki i zakasanie rękawów w Brytanii i Holandii oznacza zabranie się do roboty, podczas gdy Niemcy te same sygnały odczytują jako zachętę do zrelaksowania się. U Amerykanów położenie nóg na biurku nie jest niczym niezwykłym (nawet w przyjacielskim geście wasz interlokutor może wam zaproponować pójście w jego ślady), podczas gdy w kulturze japońskiej, podobnie jak publiczne wycieranie nosa, jest ewidentną oznaką braku szacunku. W obyczajowości arabskiej skierowanie podeszw swego obuwia w stronę współrozmówcy jest wysoce obraźliwe. Frazą przełamującą pierwsze lody (icebreaker) u Brytyjczyków jest zagajenie na temat pogody, u Amerykanów natomiast znalezienie wspólnych współrzędnych geograficznych, np., że obydwaj rozmówcy w pewnym okresach ich życia np. pracowali lub studiowali w tym samym mieście lub przynajmniej stanie. Amerykańscy negocjatorzy preferują twardą sprzedaż (hard sell). Nie wystarczy, że klient jest generalnie zainteresowany ich produktem, powinien go kupić tu i teraz, i to od danego zespołu. Po negocjacjach lub transakcji Amerykanie muszą w centrali zdać przełożonym raport o aplikacji i skuteczności systemu i procedur, które tak wiele dla nich znaczą. Hiszpanie, podobnie jak Arabowie czy Japończycy, bardziej niż na procedurach koncentrują się na osobowości i charyzmie rozmówców. W tych przypadkach zaufanie w interesach nie jest budowane na podstawie nawet najlepszej pojedynczej prezentacji, ale dzieje się to przez dłuższy okres, decyzje nie są podejmowane natychmiastowo, lecz po odpowiednim filtrze czasowym. Hiszpanie przygotowują swoje strategie negocjacyjno-prezentacyjne bardzo uważnie ze względu na obawę utraty twarzy. Włosi również będą się starali wyczuć nastrój partnerów biznesowych, zebrania nieraz mogą przybrać dość impulsywny charakter, jednakże istotne decyzje są podejmowane za zamkniętymi drzwiami na najwyższym szczeblu. Skandynawowie na wzór Amerykanów cenią sobie efektywność, najnowsze rozwiązania techniczne i systemowe chcą wyników na wczoraj. Niemiecka delegacja rozpocznie negocjacje od najtrudniejszych pytań w celu sprawdzenia przygotowania ich kontrnegocjatora. Niechętnie przyjmą kwestionowanie ich uważnie przygotowanych argumentów. Jakość jest dla nich najwyższym kryterium. Aby zaskarbić sobie ich zaufanie, trzeba najpierw zdać egzamin przetrwania na wytypowanych najtrudniejszych obszarach rynkowych. 178

179 Francuzi strategicznie prowadzą negocjacje w impulsywny i agresywny sposób, od początku dążą do otwartej konfrontacji, którą Brytyjczycy będą się starali sabotować nonszalanckim humorem. Francuzi dość szybko są skłonni podpisać kontrakt, ale przy najmniejszych wątpliwościach względem solidności drugiej strony równie łatwo mogą się z umowy wycofać. Stereotypowa dyferencjacja, które zespoły należą do kultur indywidualistycznych, a które do kolektywistycznych, ze względu na polifonię strategii i taktyk może się okazać dość zwodnicza. Przy spotkaniach zespołów kultur biznesowych X i Y ważna jest na przykład wymiana wizytówek; w środowisku japońskim wizytówkę trzeba odebrać i natychmiast przeczytać, trzymając w obydwu rękach. Ma to na celu natychmiastowe zlokalizowanie współrozmówcy na szczeblu hierarchicznym osoby na wyższych stanowiskach powinny się kontaktować ze swoimi ekwiwalentami hierarchicznymi, osoby hierarchicznie niższe z niższymi; wyższe z wyższymi, nie powinno zaś dochodzić do komunikacji krzyżowej. Ten system jest szczególnie istotny w Japonii, gdzie w świecie biznesu pozostało wiele kryptofeudalno-imperialnych stosunków. Bardzo ważne jest, by rozróżnić rotacje nadrzędności i podrzędności, najczęściej jest to relacja senior junior, jest ona najczęściej odbiciem wieku, jak i pozycji: senior (jap. sempai) wprowadza w towarzystwo juniora (jap. kohai). Sepmpai powinien nawiązywać stosunki z zachodnim seniorem kohai analogicznie z juniorem. W USA rzeczą naturalną jest zmiana miejsca pracy od kilku do kilkunastu razy w życiu. Psycholodzy amerykańscy doradzają, że dla uniknięcia wypalenia zawodowego zmiana wykonywanego zawodu powinna przynajmniej raz w życiu być radykalna i zupełnie niepodobna do poprzedniej. Zaś w Japonii w systemie hierarchiczno-wasalnym, pracownik, który otrzyma stypendium i staż korporacyjny na początku swojej kariery, powinien wobec danej firmy pozostać lojalny do końca życia. Jest to rzecz tradycji imperatywów, niepisanych etycznych kodeksów i realiów (zadłużenie kredytowe, staż, opcje promocji itd.). Japońskie słowo kazein oznacza stopniowy rozwój firmy, a kluczowym pojęciem wewnętrznym tego zjawiska jest gemba, dosłownie miejsce dziania się znaczeniowo zbliżone do miejsca pracy (working environment) a więc najczęściej odnoszące się do hali fabrycznej lub biura. W Japonii nie używa się klasycznego sposobu negocjacyjno-licytacyjnego. Przy niezadowalającej ofercie z japońskiej strony nie dochodzi do żadnej reakcji, dopiero przy zadowalającej ofercie otrzymuje się od niej sygnały responsywne. Uwagi krytyczne na zebraniu mogą zostać potraktowane jako konstruktywne wobec projektu lub destruktywne w odniesieniu do konkretnego rzecznika sprawy. Chodzi tu również, lub przede wszystkim, o psychologiczne negocjowanie i zachowanie twarzy. Według przeprowadzonych 179

180 badań, krytykę ich pomysłów łatwiej zniosą Irlandczycy, Niemcy i Węgrzy niż Grecy, Portugalczycy, Hiszpanie lub Włosi. Wizytówki są odrębną i specyficzna domeną kultury biznesowej; mogą być ascetycznie proste i zawierać minimum informacji, mogą też być dwustronne, wypełnione bardzo wieloma informacjami i zawierać zdjęcie znacznie ułatwiające późniejszą kontekstową asocjację i identyfikację. Oprócz tytułów naukowych na wizytówce mogą się również zmieścić ważniejsze określone kursy i specjalizacje. Pod tym względem wizytówki niektórych Amerykanów przypominają skrócone CV. Ważny jest kolor papieru, jego faktura, wymiar, czcionka wizytówki spełniają zarówno funkcje pragmatyczne, jak i estetyczne. Powyższe spostrzeżenia nie są oparte na badaniach statystycznych, lecz na bezpośrednich doświadczeniach interkulturowych. Niewątpliwie zawierają heurystyczne uproszczenia, ale jak większość stereotypów, w większej lub mniejszej mierze mają one oparcie w rzeczywistości. Względem tego rodzaju modelów społecznych dobrze jest jednak mieć na uwadze motto instruktorów jazdy: Sytuacja na drodze jest zmienna, a same znaki drogowe nie gwarantują bezpiecznej jazdy. Istotnym elementem w biznesowej komunikacji interkulturowej jest czynnik czasowy, który nie sprzyja studiom akademickim, a to przede wszystkim ABC etykiety towarzyskiej, zrozumienie technik negocjacyjnych partnera oraz jego paradygmatów w biegunach tak nie. Wiedza ta przedstawia kombinację przewodnika ekonomicznego i turystycznego. Dopiero krzyżowe studia kulturowe (osobnika A w kraju X i B w kraju Y) dają dużo lepsze i głębsze podłoże komunikacji ekonomiczno-interkulturowej. Czasami jednostki ze świata biznesu interesują się obcymi kulturami pozaprogramowo, prywatnie stając się niejednokrotnie specjalistami w zakresie innej kultury. Przykładem jest Amerykanin Alex Kerr, obecnie specjalista od tradycyjnej kultury japońskiej, wykładający ją także samym Japończykom. Omawiając relację unifikacja-indywidualizacja należy przytoczyć W. E. Dewninga ( ), amerykańskiego eksperta od kontroli jakości: Jakość to eliminacja wariacji [Cotton et al. 2002: 126]. Ta lapidarna definicja jest brzemienna w znaczenie i skutki. Stanowi ona receptę na tak rozpowszechniony korporacyjny uniformizm, zarówno jeśli chodzi o umundurowanie jak i standaryzację procesów postępowania, niejednokrotnie grożących gorszą stroną unifikacji urawniłowką; w takich przypadkach kluczowe się stają regulaminy i nacisk środowiskowego modus vivendi i modus operandi. Osoby ekstrawaganckie, wykonujące zadania indywidualistycznie, często są postrzegane jako nieobliczalne, na których nie można systemowo polegać. Niejednokrotnie takie osoby są eliminowane z danej korporacji i/lub same odchodzą. Ci silniejsi zakładają własne firmy, z własnymi niestandardo- 180

181 wymi koncepcjami i rozwiązaniami. W tej koncepcji oryginalność, innowacyjność i przejawy rzemiosła artystycznego nie są postrzegane jako zalety. Brak wariacji jako czynnik traktowany pozytywnie prowadzi do makdonaldyzacji, stosowania seryjnych (zunifikowanych) parametrów zarówno produktów, jak i zachowań, perseweracji, która w następstwie prowadzi do a(nty)humanistycznej znieczulicy i wariantu fordyzmu, nabierającego złowieszczego konotatu reifikacji. W tym kontekście ważne jest syntetyczne pojęcie, jakim jest kulturowy przemysł (culture industry) autorstwa Adorno i Horkheimera [1972]. Jedną z postmodernistycznych tendencji sztuki użytkowej (i nie tylko) jest stawanie się towarem zbywalnym, utylitarnym, produkowanym na masową skalę, co dobrze ilustrują choćby graficzne multiplikacje Marilyn Monroe czy puszek zup Campbella autorstwa Andy Warhola. Kultura masowa (mass culture) jest bezpośrednim produktem i skutkiem kultury korporacyjnej. Coraz częściej kultura korporacyjna staje się korporacją kultury. W latach 80. rządy Reagana wobec hipisów zapoczątkowały cichy protest nowej fali społecznej, tzw. kontrkulturę yuppie (akronim od young urban professional ). Wariantami byli yumpie (od: young upwardly mobile professional młody, pnący się w górę, profesjonalny ), dinkeys ( double income, no kids podwójny dochód, bez dzieciaków ), małżeństwa bezdzietnych, dobrze sytuowanych yuppies. W tych czasach termin yuppie miał podwójne semantyczne zabarwienie: pozytywne - wzorowego preppy (absolwenta elitarnej uczelni, dobrze ubranego, pracowitego, z porządnego domu) oraz negatywne dorobkiewicza i karierowicza. Obecnie pojęcie yuppie na Zachodzie uległo dezaktualizacji, zastąpiło je analogiczne, w pozytywnej konotacji high flier (dosł. wysoko wzlatujący, mierzący), pracownik z wysokimi zawodowymi aspiracjami, pnący się po szczeblach kariery. Odwrotną stroną tego samego medalu, niepełny ekwiwalent antonimu stanowi wyścig szczurów (rat race) wspinających się po drabinie kariery (career ladder). Tyler Cowen w książce In Praise of Commercial Culture ( W pochwale kultury komercyjnej ) głosi, że wolny rynek jest najlepszy w promowaniu doskonałości kulturowej [cyt. za Furedi 2008: 117]. Wielki Mistrz postmodernizmu, Zygmunt Bauman, określa kulturę jako spółdzielnię spożywców i dodaje, że prawdziwą produkcją spółdzielni spożywców jest wytwarzanie konsumentów [Halawa, Wróbel 2008: 158]. Tymi przejawami konsumentów są na przykład trzy amerykańskie fale pokoleniowe, jak boomers, generacja x oraz generacja y. Boomers etymologicznie wywodzi się z amerykańskiego baby boom, eksplozji demograficznej w wysokości 72 mln, do której doszło po wojnie, w latach Pokolenie to (również, a może przede wszystkim, konsumen- 181

182 tów) charakteryzuje się idealizmem, umiłowaniem idei rodzinnej i liberalizmem społecznym, a także odnosi się z bojaźnią wobec szoku przyszłości. Generacja x, licząca wiele milionów urodzonych pomiędzy 1965 i 1978 r., jest egotyczna ze skłonnością do ironii, nie obawia się eksperymentowania i jest mocno zakotwiczona w teraźniejszości. Generacja y 60 mln urodzonych pomiędzy r. w pewnym sensie stanowi replikację pod postacią generacji x 2. Również niezbyt zaangażowane politycznie, przedwcześnie dojrzałe, egotyczne pokolenie, a w znacznej też mierze nihilistyczne, utylitarystyczne z dewizą co można mieć jutro, miej dzisiaj i doskonale dotrzymujące kroku nowinom technicznym, a co za tym idzie odporne na szok przyszłości (future shock). Do tych trzech pokoleń adresowane są produkty, artefakty przemysłowe przy czym są one najmniej ukierunkowane już na boomersów jako idealistów. Rzecz jasna, w obecnej konstelacji głównymi adresatami są pokolenia X i Y, a kulturowe taśmy produkcyjne nastawione są przede wszystkim na kulturę łatwą, przyjemną nacechowaną hiper-pragmatyzmem. Przykładowo, firma reklamowa Saatchi&Saatchi wylansowała hasło dla Albert and Victoria Museum: An ace caff with a nice museum attached ( Odlotowa kawa z fajnym muzeum na dokładkę.) Frank Furedi, profesor katedry socjologii na Uniwersytecie Kent, opatruje ten fakt w następujący komentarz: Dziś już nie wiadomo, czy to muzea starają się wyglądać jak miejsca, gdzie się wpada, czy też miejsca spotkań udają, że są muzeami [Furedi 2008: 121]. Nie wypada, aby ktoś nie uczestniczył w kulturze, mechanizm demokracji narzuca regułę liberté, egalité, fraternité niejako z urzędu zakładając, że wszyscy są współtwór-cami kultury i nikt przy tym nie może zostać pominięty i uznany za odmieńca. Kulturowy wszystkoizm czyli postmodernistyczny inkluzywizm, głoszący że kulturą są wszyscy i wszystko, stawiającą determinant kwantytatywny nad kwalitatywny, prowadzi chociażby do tego rodzaju patologii jak Muzeum Tortur w toskańskim Sangeminiano sponsorowane przez UNESCO. Jeszcze ćwierćwiecze temu świat artystów i akademików stanowił przeciwwagę do kultury korporacyjnej, tworząc pozytywne w skutkach napięcie kulturowe, zaś ciśnienie rynku stanowiło zagrożenie dla autonomii akademickiej i artystycznej wolności. Rynek zachęcał do kupowania dóbr, a rolą intelektualistów było kwestionowanie, na ile owe dobra rzeczywiście są dobre, nieraz do ich roli należało zniechęcanie konsumentów do ich posiadania, ostrzeganie, że być i mieć nie są synonimiczne. (Powraca dziejowe déjà vu sytuacji, gdy na ateńskim bazarze Sokrates westchnął: Ileż tu jest niepotrzebnych mi rzeczy ). Klasyczny świat wyższej kultury, przynajmniej dotychczas, nie miał zapędów populistycznego schlebiania, zaś w dzisiejszym świecie gospodarki rynkowej klient zawsze ma rację. ( ) Na uniwersytecie nie chodzi o dostarczenie klientowi tego, czego chce, lecz zapewnianie studentowi tego, czego potrzebuje. Artyści, którzy 182

183 tworzą wielkie dzieła sztuki, nie pytają, czego chce publiczność. Nie produkują przedmiotu na sprzedaż chcą coś za pośrednictwem swojej sztuki wyrazić [Furedi 2008: 116]. Peter Scott, były redaktor brytyjskiego The Times Higher Education Supplement, diagnozuje: Niegdyś wyższe wykształcenie było postrzegane jako coś, na co trzeba zasłużyć, do czego warto aspirować; dziś coraz częściej jest uważane za coś, co mogą nabyć ludzie roztropni lub szczęściarze. Następuje gwałtowny odwrót od traktowania wyższej edukacji jako służby publicznej. Przestaje się ją postrzegać jako kulturalne, a nawet moralne przedsięwzięcie, w którym pojęcie autorytetu intelektualnego odgrywa kluczową rolę staje się przedsiębiorstwem, w którym klienci (studenci czy inne osoby) mogą kupić pewne usługi [cyt. za Furedi 2008: 116]. Dziś popyt kultury korporacyjnej w coraz większej mierze zarządza podażą kultury akademickiej, a były to niegdyś płaszczyzny alternatywne wobec siebie. Po inżynierii społecznej ostatnich lat, jak diagnozuje Furedi, w odróżnieniu od przeszłości, obsesja na punkcie przygotowania studentów do wymogów rynku pracy dziś stanowi przedmiot pożądania [2008: 115]. Symptomatyczna jest przy tym wypowiedź Vrindy Nabar, byłej kierowniczki katedry literatury angielskiej na Uniwersytecie w Bombaju: Zarówno wykładowcy, jak i studenci coraz częściej postrzegają nauki humanistyczne jako nikomu niepotrzebne dyrdymały [cyt. za Furedi 2008: 9]. Furedi przestrzega jednak: ( ) W pewnym momencie studenci muszą zostać skonfrontowani ze światem, który nie ma odniesienia do ich życia [Furedi 2008: 147]. Ze skrajności elitaryzmu wyższa oświata popada w drugą egalitaryzm, na wzór kultury masowej (mass culture) tworząc masową oświatę wyższą (mass higher education). Furedi staje w obronie hierarchiczności i suwerenności kulturowej: Ani sztuka, ani edukacja nie są czymś takim jak święta, widowiska, czy wybory, w których człowiek po prostu może wziąć udział [2008: 137]. Furedi rozróżnia intelektualistów od specjalistów. Przy tej okazji przytacza Lewisa Cosera, który twierdzi, że intelektualiści żyją raczej dla idei niż z idei [Lewis A. Coser; Men of Ideas: A sociologist s View za Furedi 2008: 37]. Potem zaś osobiście dodaje: Intelektualiści mogą wprawdzie zatrudniać się w instytucjach, jeśli jednak ich wyobraźnia i praca zostaną prze nie ograniczone, staną się jedynie ekspertami i technokratami [Furedi 2008: 39]. Intelektualista wykazuje dumę ze swojej odrębności, jest filozofem, wiecznym malkontentem, ma ambicje oddziaływania na społeczeństwo, co reprezentuje wymiar etyczny i polityczny gdyż, wg Charlesa Wrighta Milesa, polityka intelektualistów, to przede wszystkim polityka prawdy [Said; Represen-tation of The Intellectual, s. 2, za Furedi 2008: 42]. Sprzeczność miedzy etosami profesjonalisty i intelektualisty opisuje Edward Said: Przez profesjonalizm rozumiem traktowanie pracy umysłowej 183

184 jako czegoś, co pozwala zarobić na życie, jako zajęcia, któremu człowiek oddaje się między dziewiątą i siedemnastą, jednym okiem spoglądając na zegarek, a drugim kontrolując, czy zachowuje się odpowiednio profesjonalnie, tzn., nie wychyla się, nie wykracza poza akceptowane schematy lub granice, potrafi się sprzedać, i jest reprezentacyjny, czyli niekontrowersyjny, apolityczny i obiektywny [Said; Representation of The Intellectual, s. 55 za Furedi2008: 45]. Kultura przez duże K jak Guliwer została powalona przez mrowie lilipucich kultur. Przedrostek sub- przed słowem kultura coraz bardziej staje się kulturologicznie niepoprawny. Masowa trywializacja i infantylizacja kultury prowadzi do tzw. happeningów, ewentów, performensów gdzie np. artysta milcząco siedzi w kącie galerii wystawowej a samo jego milczące siedzenie staje się aktem kreacji artystycznej. Dla samego performensu istotne jest nie tyle dzieło jako produkt finalny, ale sam efemeryczny, odbywający się w czasie rzeczywistym, sposób dochodzenia do niego. Jest to zależnie od inwencji i temperamentu nadawcy tworzenie dadaistyczno-ekshibicjonistyczne, bądź, coraz cześciej, bierne i trywialne, wystawiający na próbę cierpliwość odbiorcy. Pewnego razu w Nowojorskim Towarzystwie Historycznym (New York Historical Society) osią tzw. eventu przed kamerą komputera i przypadkową publicznością było opowiadanie swych życiorysów przez anonimowych ludzi, dosłownie wziętych z ulicy. Seans taki, przygotowany minimalnym nakładem środków materialnych (a zatem z punktu widzenia korporacji kulturowej jakże wydajny) niewątpliwie udowadnia rację bytu populistycznej kultury schlebiania, doprowadzając na przykład do duchowego ekshibicjonizmu w danym przypadku psychoterapeutycznego efektu u samych opowiadających, z kolei afirmując obecnie tak lansowaną funkcjonalność kultury. Nade wszystko jest to dowód, że kult zwyczajności ma na celu przydanie kulturowej doniosłości rzeczom banalnym i codziennym [Furedi 2008: 139]. Kulturowy przemysł lansuje infantylizację kultury np. Władcę Pierścieni Tolkiena przedstawianej jako największej powieści XX wieku, japoński komiks manga, amerykańskich transformerów, czy transfigurację Harry Pottera w ikonę kultury (culture icon). Z nowojorskiego Bronxu i hip-hopu zrodził się ruch muzyczny rap, nader silny ruch subkulturowy związany z kręgami przestępczymi (np. gansta rap). Przykładowo, jedną z jego najbardziej eksponowanych ikon jest Snoop Dogg (alias C.C. Broadus), były lider gangu Crips liczącego w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku ponad (!) członków. Dochody Cripsów ze sprzedaży narkotyków i innych nielegalnych interesów sięgały setek milionów dolarów. Jako alternatywna kultura korporacyjna zorganizowana przestępczość stworzyła również niezależny rynek fonograficzny. Ruch subkulturowy może być pozytywną częścią programu resocjalizacyjnego, jednakże w ramach holistycznie pojmowanej Kultury co najmniej kuriozalne jest, by ruch subkultu- 184

185 rowy wywodzący się z tradycji gangów ulicznych miał tak mocno ugruntowaną pozycję w obszarze mainstream culture głównego nurtu kultury. Już sama dewaluacja pojęcia ikona jest znakiem czasu, w którym postmodernistyczne profanum (triviosum) na oczach szarego tłumu (hoi polloi) przemienia się w sacrum. W 1957 roku w swojej książce Mitologie Rolland Barthes udowadniał, że w postnowoczesności mitologią może się stać niemal wszystko od dziecięcej zabawki poprzez misteria ślubów gwiazd filmowych, kultu Citroena - do wyścigu Tour de France, czy widowiska zapasów wolnej amerykanki nawiązującego do splendoru widowiska teatru antycznego. Masowy przemysł muzyczny lansuje gust i popyt na piosenki typu Majteczki w kropeczki, czy Brałem cie w aucie. Wśród nowomodnych elit intelektualnych coraz częściej w dobrym tonie jest wiedzieć, który brukowiec jest trendy i być au courant, trzymając rękę na pulsie kulturowych wydarzeń, np. wiedzieć czy piosenkarka Doda Elektroda podczas koncertu nosiła pod sukienką bieliznę, czy nie. Dystynkcja pomiędzy pop kulturą a kulturą masową zaciera się coraz bardziej jeżeli kiedykolwiek w ogóle istniała i nie jest jedynie sztuczną granicą na mapach myślowych antropologów kultury 49. Dzisiaj pojęcie szary tłum jest niemal synonimiczne z masowym odbiorcą czyli konsumentem kultury. Już samo podejrzenie o kulturową stratyfikację i ekskluzywizm naraża ich autora na pręgierz (w szczególności socjokulturowej) opinii społecznej z wyrokiem ostracyzmu środowiskowego włącznie. Furedi nazywa to zjawisko snobizmem á rebours, czyli tworzeniem kryptoelity intelektualnej pod egidą populistycznego antyelitaryzmu. Dzięki postnowoczesnemu rewizjonizmowi upadają klasyczne pomniki odwiecznych inspiracji, kanony estetyki i kwintesencje doświadczeń. Najlepszym chyba wyjaśnieniem tego zjawiska jest sentencja arbiter elegantiarum, Pierra Cardina: Moda jest po to, by stawała się przestarzała. Stajemy się społeczeństwem konsumpcyjnym, a termin ów jest zaledwie ułomnym ekwiwalentem angielskiego throwaway society. Pasuje tutaj powiedzenie pisarza Aldousa Huxley, przytaczającego wypowiedź anonimowego przedsiębiorcy budowlanego: Ten, kto postawi wieżowiec, który przetrwa ponad 40 lat, jest zdrajcą fachu budowlanego. McLuhanowska wirtualna wioska globalna (global village) coraz bardziej transformuje w realne miasto globalne (global city) czy nawet państwo globalne (global state) (neokolokacje O.W.), gdzie transfer informacji medialnej stoi na równi z transferem finansowym oraz innymi produktami z katalogu oferty konsumenckiej. Urbanistyczny element cywilizacyjny zaczyna dominować nad coraz bardziej trącącym myszką skansenem arkadii 49 Oxford Dictionary of Society [2005] pod hasłem kultura masowa po prostu zawiera odsyłacz pod hasło kultura popularna. 185

186 kulturowej, niewykluczone, że szok kulturowy future shock będzie reprezentowany przez future schlock (schlock tandeta, dziadostwo ). Istnieje perspektywa, że w nowoczesnym świecie mocno zrelatywizowane i zachwiane pojęcie narodu oraz zdezorientowanej (auto)identyfikacji etnicznej w przyszłości może zostać wyparte przez nowy rodzaj patriotyzmu i lojalności, globalistyczne poczucie korporacyjnej przynależności: Granice mojej ojczyzny rozpościerają się tak daleko, dokąd sięgają filie mojej Firmy. Na amerykańskim dolarze widnieje masoński napis: In God We Trust. Mariaż motta z pieniądzem stanowi hybrydę sacrum i profanum trzeba jednak uważać, by nie pomylić jednego z drugim. Cała nadzieja w kulturowo-dziejowej sinusoidzie, prawu akcji i przede wszystkim reakcji. By Bogu oddać, co boskie, rynkowi to, co rynkowe, a kulturze nie tylko to, co kulturowe, lecz przede wszystkim to, co kulturalne. Bibliografia Adorno D., Horkheimer M., 1972, Dialectic of Enlightenment, Herder and Herder, New York. Armstrong M., 2000, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Wydawnicza, Dom Wydawniczy ABC, Kraków. Bjerke B.,2004, Kultura a style przywództwa, Kraków. Boyd T., 1987, World of English, The; The United States of America, Speak Up nr. 3, Instituto Geografico D Agostini, Roma. Cameron K.S., Quinn R.E., 2003, Kultura organizacyjna diagnoza i zmiana, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Cotton D., 1988, Keys to Management, Nelson, Londyn. Cotton D., Falvey D., Kent.S., 2002, Market Leader, Longman /Financial Times, Harlow. Crozier M., 1993, Przedsiębiorstwo na podsłuchu. Jak uczyć się zarządzania postindustrialnego?, Warszawa, s Dunnigan J., Masterson D., 1998, Way of the Warrior, Business Tactics And Techniques From History s Twelve Generals, St. Martins Griffin, New York. Furedi F., 2008, Gdzie się podziali wszyscy intelektualiści?, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Griffin E., 2003, Podstawy Komunikacji Społecznej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Halawa M., Wróbel P. (red.), 2008, Buman o popkulturze. Wypisy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Hall E. T., 2001, Poza kulturą, Warszawa. Heller R., 1992, Czasy dla Milionerów. Powstanie i rozwój największych fortun świata, Optima Press, Warszawa. 186

187 Hofstede G., 2000, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWN, Warszawa. Janson. H.W., 1986, History of Art, Prentice Hall Inc., New York. Jary D&J., 2005, Collins Dictionary of Sociology, Collins, Glasgow. Kohn M., Schooler C., 1986, Praca a osobowość. Studium współzależności, Warszawa. Konecki K., 1992, Niektóre rytualne aspekty życia organizacyjnego na przykładzie japońskiego przedsiębiorstwa, [w:] «Kultura i Społeczeństwo», nr 3/1992, s Konecki K., 1993, Znaczenie pracy w japońskim przedsiębiorstwie: Od interpretacji do działań, [w:] «Kultura i Społeczeństwo», nr 2/1993, s Kostera M.,1996, Postmodernizm w zarządzaniu, Warszawa. Kostera M., 2003, Antropologia organizacj: metodologia badań terenowych, PWN, Warszawa. Kożusznik B., 2002, Zachowania człowieka w organizacji, Warszawa, s Lundy O., Cowling A., 2000, Strategiczne zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Wydawnicza, Dom Wydawniczy ABC, Kraków. Mascull Bill, 2006, Business Vocabulary in Use, Advanced, Cambridge University Press, Cambridge. Myers D. G., 2003, Psychologia społeczna, Zysk i S-ka, Poznań. Naunton J., 2009, Head For Business, Oxford University Press, Oxford. Peel M., Horton B., 1993, 10 Commandments of Management, Century Business, London. Powell M., 1999, Business Matters, LTP Business, Hove. Robbins S., 2001, Zasady zachowania w organizacji, Poznań, s , Scott J., Marschall G., 2005, Dictionary of Sociology, Oxford University Press, Oxford. Sikorski C., 2002, Kultura organizacyjna. Efektywnie wykorzystaj możliwości swoich pracowników, Wyd.Beck, Warszawa. Sułkowski Ł., 2002, Kulturowa zmienność organizacji, Warszawa. Trompenaars F., Hampolen, Turner Ch., 2002, Siedem wymiarów kultury, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Weber E. (red.), 1991, Book of Business Quatations, The, Business Books Limited, London. Weber M., 2002, Gospodarka i społeczeństwo, Warszawa. Zbiegień-Maciąg L., 1999, Kultura w organizacji. Identyfikacja kultury znanych firm, PWN, Warszawa. 187

188 ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA AGNIESZKA NATALIA RYBIŃSKA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej INTERKULTUROWOŚĆ SPECJALISTYCZNA W ŚWIECIE BIZNESU The notion of interculturalizm has been the object of cognition under contrastive (confrontative) studies on languages or texts. It is used in various meanings and it does not refer to the same scope of reality as multiculturalizm, though there is no clear boarder. Both interculturalizm and multiculturalizm are connected with the scope of reality defined by culture. Interculturalizm and multiculturalizm are specific features of particular people and therefore idiointerculturalizm and poliinterculturalizm ought to be distinguished [Grucza S. 2008a: 75]. Owing to these abilities participants in the process of communication are able to switch between two or more idiocultures. Interculturalizm, according to S. Grucza, is not a common part of these idiocultures, as interculturalizm is linked to the ability to switch during the process of communication between idiocultures, while multiculturalizm means that a given participant in a process of communication possesses the features of at least two idiocultures. Professional interculturalizm is the ability to switch in a process of communication between two or more professional idiocultures. S. Grucza distinguishes the ability to switch between professional (idio)cultures of the same ethno culture and the ability to switch between professional (idio)cultures of different ethno cultures. The latter is connected with switching between parallel kinds of professional interinterculturalizm, which may distort the process of formal and informal communication in the world of business. Language for specific purposes is a tool of communication. It is a conventionalized semiotic system the base of which is natural language and which performs the role of the professional knowledge resource [STP]. 188

189 Languages for specific purposes are of an instrumental function as they determine the capability of creative participation in the development of civilization. From the point of view of any community the scope of both of these capabilities depends on the richness of possessed languages for specific purposes, the level of their development and inner organization, precision of meaning of the elements and on the level of the command of languages for specific purposes [Grucza F. 2008: 19]. In the world of business professionals use business communication technolect in order to exchange information. It is a language for specific purposes that is constantly being developed due to the progress of civilization. Its specific structure can be divided into a vertical structure consisting of abstract information and a vertical structure representing fields of various industries [Szadyko et al 2008 and Szadyko 2005]. The objective of professional communication is to transfer professional knowledge which consists of: initial context of professional knowledge, sender, message, receiver and final context of professional knowledge [Lukszyn 2008b: 174]. The context of professional information is of vital importance. It is a conceptual system enabling the understanding of a given message. On this level of initial and final context in real speech acts a divergence may occur distorting the message and even its reception. Therefore, a particular statement should be adjusted to the situation, aim and subject. Communicative competence is the ability to use utterances (texts) in accordance with the context and situation [Grucza S. 2007: 43], having that in midprofessional communicative competence requires the knowledge of professional communicative language competence, suitable knowledge and language for specific purposes as well as professional culture. The ability to use language in a proper and effective way is referred to as language culture [Grucza F. 2007: 340].The main objective of professional communication is to exchange information between professionals of the same or different fields of knowledge. It consists of various levels of professional communication, that is informational, cognitive, situational, discursive and social [Grucza S. 2007: 77]. In the system of professional communication texts for specific purposes are a form of manifestation of a language for specific purposes [Lukszyn 2008a: 155]. Professional communication occurs between particular professionals of a particular field of knowledge, often with the help of a given text for specific purposes framed by a professional through his language for specific purposes in order to express a part of his professional knowledge; whereas the comprehension of a given text for specific purposes is a reconstruction of meaning. The creation and the understanding of such texts refer not only to the sender s and receiver s inner contexts, but also to the outer context [Grucza S. 2008b: ]. Professional communication also 189

190 takes place on the international level. This requires the knowledge of a given field and language as well as the knowledge of a particular culture. The development of civilisation has a huge influence on the evolution of customs on the level of international relationships. Cultural diversity, defined by T. Orłowski who is a former Director of Diplomatic Protocol of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland and currently Polish Ambassador in France, as an attempt to civilize globalization processes, wielding influence on the change of behaviour pattern. He advises anyone who wishes to visit a foreign country whether one travels for leisure or business to become familiar with the customs, and gives some examples: Chinese dishes ought to be eaten with chopsticks but the thing to remember is to never stick them into a bowl of rice as it symbolizes death; as an Arab s guest one should always leave some food on the plate otherwise it means that the guest is not satiated. During meetings one should remember about cultural diversity, customs and respect. J. Niesyto, former Director of Diplomatic Protocol of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland and former Polish Ambassador in Switzerland, reckons that on the international level the solution to the problems connected with suitable behaviour is diplomatic protocol defined as the diplomatic service s technique of work the aim of which is to develop an atmosphere of due respect between countries as a sign of recognition of their sovereignty and equality as well as to harmonize the contacts of official representatives, that is the diplomatic corps [Orłowski 2006: 15]. Ceremony, which is another key term, is a solemn and official act proceeded in a set order, often with the use of traditional symbols; and ceremonial as a record of the rules and the order of the ceremony. T. Orłowski describes etiquette as a strictly set and written order and behaviour patterns adequate in various situations that are based on good manners, mutuality, respecting privacy, seniority, tolerance, discretion, punctuality and above all common sense. There is no guide defining all behaviour patterns suitable to various situations and therefore one should be open to different cultures and be respectful of them. The aim of getting to know various cultures in the world of business is to increase competitiveness and facilitate making contacts on the formal level. In a general sense, culture is a result of collective actions, it can also be referred to as a collective mind programming which distinguishes members of one group from those of another group [Hofstede 2000: 40], whereas organizational culture is a way in which daily duties are performed. E. Schein defines organizational culture as a set of basic beliefs that is created, discovered, developed and thought in a given organization in order to adapt to the external environment and integrate the internal environment [Sułkowski 2000: 56]. In other words, organizational culture is a combination of individual cultures of an organization along with the culture of that 190

191 organization, it is also the very organization, rules and behaviour patterns, system of accepted basic meanings, one of cultural circles, social game rules, organizational identity or organizational philosophy. In order to understand different cultures there has to be a question concerning their nature posed. According to E. Schein s model of culture the following characteristics can be distinguished: invisible and difficult to discern assumptions (interpersonal relations, human nature and actions, beliefs and environment), partly visible and discerned norms and values (formal and informal or declared and undeclared) as well as visible and discerned physical, behaviour and language artefacts [Steinmann, Schreyögg 1995: 419, for more typologies see for example Deal, Kennedy 2000 and Handy 1993]. The more common premises, norms, values and shared artefacts an individual shares with an organization, the more he identifies himself with it and feels a part of it. As a result, an individual perceives organizational actions as more predictable and has a sense of control over them. Often an individual is not informed about the rules of a given organizational culture, which results in a cognitive dissonance and internal or external conflicts. Similar clash between an individual and organizational culture, for example as an outcome of a merger or an acquisition, may lead to the same effect. Organizational culture is an open system. It is susceptible to organizational typology, environment and related individuals. Organizational culture is nothing more than a way in which groups organize themselves to tackle problems and meet challenges [Trompenaars, Hampden-Turner 2002: 39]. R. Gesteland distinguishes eight prime business culture zones [Gesteland 1999]. In propartnership cultures (for example Africa and Latin America) people are willing to make contacts with unknown organizations, these contacts are made indirectly, for instance during conferences or fairs. In this kind of culture friendly atmosphere and relationships are extremely important, thus arguments are solved on an informal basis. Pro-transactional cultures (for example Northern Europe, Canada, New Zealand and Australia) are open to making contacts with unknown organizations, even without references. What counts is effective and fast cooperation, arguments are solved on a formal level on the basis of signed agreements. Ceremonial cultures (for example Mediterranean Sea countries) value ceremony as a way of giving respect, social and professional status through for instance greeting each other by mentioning the surname and the position held in a given organization; with physical artefacts such as clothing or business cards being very important. In non-ceremonial cultures (for example Northern Europe, Canada, New Zealand and Australia) all the above rules are considered uncomfortable and ceremony as such is not so important. Monochronic cultures (for example Northern America and Japan) value strict 191

192 discipline and schedule. Characteristic features of polychronic cultures (for example Africa and Latin America) are good relationships. In modest cultures (for example Northern America and Japan) nonverbal language is used in a moderate way, for instance the tone of voice or eye contact. In expressive cultures (for example Mediterranean Sea countries) nonverbal communication is a vital part of interpersonal communication. It is important to underline that today s market is abundant in foreign players and consequently it is the place where various cultures interact. Organizations that wish to enter the particular market of a given country bring their own behaviour models that become intercultural with time. Therefore on the organizational level, especially on the strategic level of an organization, a person of a foreign origin ought to be conscious of the fact that transformation from power to influence requires the use of symbols, language, ceremony and setting so as to authenticate, substantiate or authorize a given decision and actions as means of encouragement and support [Miroński 2000: 145]. The knowledge of social norms, values, expectations and potential effects of actions may contribute to the increase of the effectiveness of these actions. Symbolism, that is symbolic language and behaviour as well as artefacts facilitate the use of the power by preferential decision interpretation. The effective presentation of the rationale of a particular decision can be achieved through being aware of cultural norms and of what an individual conceives as fair and worthy. This may also be of an advantage during for example negotiations [Winch A., Winch S. 2005: 187]. A. and S. Winch perceive many similarities between the European Union countries, mainly the domination of traditional behaviour, formal way of communication during the first meetings, avoiding giving gifts because it can be construed as a form of bribery. In the European Union countries an invitation to one s home is a kind of honour, though business is not expected to be done. A. and S. Winch add that during a professional intercourse flowers should be avoided, special attention should be given to presenting them to women as there stands a symbol behind every flower. In some countries punctuality can be received differently. In high power distance countries, for instance in France or Belgium, punctuality reflects professional status (for example between purchaser and buyer). In the south of Europe one should consider waiting for a business partner, any signs of impatience will be perceived as impolite. Nowadays culture shock may be referred to as building relations on alien markets. Cultural intelligence is of a great significance. It can be defined as the ability to perceive intercultural differences. Cultural intelligence is related to emotional intelligence, but it picks up where emotional intelligence leaves off. A person with high emotional intelligence grasps what makes us human and at the same time what makes each of us different from 192

193 one another. A person with high cultural intelligence can somehow tease out of a person s or group s behavior those features that would be true of all people and all groups, those peculiar to this person or this group, and those that are neither universal nor idiosyncratic. The vast realm that lies between those two poles is culture [Earley, Mosakowski 2004: ]. Hasty judgement is not the best advisor. First one ought to think and then take actions. P. Ch. Earley and E. Mosakowski reckon that people who are successful in their own cultural environment often become intimidated and lost in an alien culture and vice versa. People of a high cultural intelligence are capable of discerning changes in the environment, and adjust their emotional reactions and behaviour. Instead of asking local people or learning by heart the norms and appropriate forms of behaviour one ought to develop his own methods of learning. Actions speak louder than words, therefore one should not just verbally manifest the level of cultural knowledge but express it with concrete actions, for example greet according to the local custom or eat a meal in an established way. Behaviour should take the form of imitation with due respect. To conclude, professional interculturalizm is an extremely complex phenomenon. It is the ability to switch between professional cultures of the same or different ethno cultures. This does not only require the knowledge of a given foreign language, language for specific purposes or processional knowledge, but also the knowledge of a given culture which is difficult to codify due to the fact that it is vast and the situations one may find himself in are unpredictable. Professional communication, context of professional information and the way of perceiving the world as well as the ability to think in a cause-and-effect way with the help of emotional and cultural intelligence are of fundamental importance here, particularly in terms of interpreting a text for specific purposes both in a spoken or a written form. Every profession imposes a certain behaviour, taking into consideration all cultural differences. In the world of business international standard of etiquette has been developed and thus one should bear in mind that not understanding the differences between cultures may disrupt and hinder professional communication. References Deal T. E., Kennedy A. A., 2000, Corporate Cultures: The Rites and Rituals of Corporate Life, Perseus, Cambrige (Mass.). Earley P. Ch., Mosakowski E., 2004, Cultural Intelligence, [in:] Harvard Business Review, p Gesteland R. R., 1999, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, Marketing, negocjacje i zarządzanie w różnych kulturach, PWN, Warszawa. 193

194 Grucza F., 2008, Języki specjalistyczne- indykatory i/lub determinanty rozwoju cywilizacyjnego, [in:] Języki. Kultury. Teksty. Wiedza., volume 5, Podstawy technolingwistyki I, J. Lukszyn (ed.), Euro Edukacja, Warszawa, p. 19. Grucza F., 2007, Polskie dokonania w zakresie niektórych dziedzin lingwistyki stosowanej: Kultura języka (polskiego), [in:] Języki. Kultury. Teksty. Wiedza., volume 1, Lingwistyka stosowana, Historia- zadaniaosiągnięcia, Euro Edukacja, Warszawa, p Grucza S., 2007, Języki specjalistyczne a specjalistyczna kompetencja komunikacyjna, [in:] Języki. Kultury. Teksty. Wiedza., volume 7, Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego, Euro Edukacja, Warszawa, p. 43 i 77. Grucza S., 2008a, Idiolekt specjalistyczny- idiokultura specjalistycznainterkulturowość specjalistyczna, [in:] Języki. Kultury. Teksty. Wiedza., volume 6, Podstawy technolingwistyki II, J. Lukszyn (ed.), Euro Edukacja, Warszawa, p. 75. Grucza S., 2008b, Teksty specjalistyczne : Językowe eksponenty wiedzy specjalistycznej, [in:] Języki Specjalistyczne, volume 8, Kulturowy i leksykograficzny obraz języków specjalistycznych, J. Lukszyn (ed.), KJS, Warszawa, p Handy Ch. B., 1993, Understanding Organizations, Penguin, London. Hofstede G., 2000, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa, p. 40. Lukszyn J. (red.), 2005, Języki specjalistyczne, Słownik terminologii przedmiotowej (STP), KJS, Warszawa. Lukszyn J., 2008a, Tekst specjalistyczny pod lingwistyczną lupą, [in:] Języki. Kultury. Teksty. Wiedza., volume 5, Podstawy technolingwistyki I, J. Lukszyn (ed.), Euro Edukacja, Warszawa, p Lukszyn J., 2008b, Uniwersalia tekstów specjalistycznych, [in:] Języki. Kultury. Teksty. Wiedza., volume 5, Podstawy technolingwistyki I, J. Lukszyn (ed.), Euro Edukacja, Warszawa, p Miroński J., 2000, Władza i polityka w przedsiębiorstwie, zarządzanie przez wpływ, Difin, Warszawa, p Orłowski T., 2006, Protokół dyplomatyczny, ceremoniał & etykieta, Polskie Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa, p. 15. Steinmann H., Schreyögg G., 1995, Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem. Koncepcje, funkcje, przykłady, Wrocław, p Sułkowski Ł., 2000, Kulturowa zmienność organizacji, PWE, Warszawa, p. 56. Szadyko S., Karpiński Ł., Żywot-Chabrzyk M., Neymann M., 2008, Business communication, czyli sztuka porozumiewania się w biznesie, WSE-I, Warszawa. Szadyko S., Ćwiklińska J., 2005, Obszary wiedzy specjalistycznej w wybranych wariantach języka business communication, [in:] Języki 194

195 Specjalistyczne, volume 5, Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach, J. Lukszyn (ed.), KJS, Warszawa, p. 87. Trompenaars F., Hampden-Turner Ch., 2002, Siedem wymiarów kultury, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, p. 39. Winch A., Winch S., 2005, Negocjacje. Jednostka, organizacja, kultura, Difin, Warszawa, p Interkulturowość specjalistyczna jest zjawiskiem niezwykle złożonym. Jest to umiejętne funkcjonowanie w obrębie tych samych lub różnych etnokultur. Wymaga to nie tylko znajomości danego języka obcego, języka specjalistycznego czy wiedzy dziedzinowej, ale także wiedzy z zakresu danej kultury trudnej do skodyfikowania ze względu na swoją rozległość i nieprzewidywalność sytuacji, w których dana osoba może się znaleźć. Ogromną rolę odgrywa tu komunikacja specjalistyczna, kontekst informacji specjalistycznej i sposób percepcji otoczenia oraz umiejętność myślenia przyczynowo-skutkowego, którym pomaga zarówno inteligencja emocjonalna, jak i przede wszystkim inteligencja kulturowa. Ma to znaczący wpływ na właściwą interpretację tekstu specjalistycznego w formie mówionej lub pisanej. 195

196 ROZPRAWY i ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA LILIANA RELIGA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej THE PHENOMENON OF OBAMASPEAK AND ITS INFLUENCE ON LANGUAGE AND SOCIETY Barack Obama's rhetorical skill, his ability to captivate and inspire audiences with his powerful speeches, has led some writers to describe him as the greatest orator of his generation. He is often compared to the most charismatic rhetoricians and widely respected authorities such as Abraham Lincoln, Martin Luther King and John F. Kennedy. Still, he is unique as he has managed to influence politics, culture and most surprisingly language. Words and phrases popularized by him dominated rankings of the Global Language Monitor 2008 (Top Words: No. 1 Change, No. 3 ObamaMania; Top Phrases: No. 3 Yes, We Can! ; Top Names: No. 1 Barack Obama). Obama has animated ordinary people to undertake the word-building activities on a mass scale. The aim of this paper is to demonstrate that Obama s world-wide popularity is only partly attributable to the content of his speeches. I argue that his success is largely due to symbolism, rhetoric devices and the characteristic style, sometimes called the Glowbama mystique. Accordingly, Obamaspeak, as some people tend to call it, cannot be ignored, even if only for linguistic reasons. To investigate and understand Obama s phenomenon it is indispensable to adopt multidisciplinary techniques inextricably intertwining linguistics with social studies. Multifaceted as it is, the study is based on the elements of critical discourse analysis, the ethnography of communication, speech act theory and pragmatics. The analysis focuses on most vital speeches in his political career. The first one considered, The Audacity of Hope a keynote address at the 2004 Democratic National Convention, was a breakthrough and made way 196

197 to his political career. Next analyzed was a speech popularly called Yes we can, which is perceived as Obama s first mission statement ( ). I further investigated Obama s speech on the election night ( ) deemed one of the most widely-watched and repeated political addresses in recent history, and his inaugural speech of 20 January The above analysis is set beside more tangible results of Obama s popularity, namely the new words in the lexicon beginning with the prefix Obama* and Barack*, as registered by the Urban Dictionary. The assessment of Obama s phenomenon should not be confined solely to the presidential campaign, but should also encompass his previous accomplishments and consistent strategies he has developed in the pursuit of his goals. He successfully graduated from Columbia University and Harvard Law School, where he was the first African American president of the Harvard Law Review. Instead of applying for a prestigious job in the Supreme Court or Columbia University, he chose to work as a community organizer and practiced as a civil rights attorney. From 1997 to 2004 he pursued his political career in the Illinois Senate. Following an unsuccessful bid for a seat in the U.S. House of Representatives in 2000, Obama was elected to the Senate in November The knowledge of Obama s heritage is indispensable for a proper understanding of his policy, since his idealism, drive and lifelong vision constitute his values, beliefs, idiolect and the way he constructs his speeches. He developed his creative skills in the two books Dreams of my father, which earned him The British Book Award for The Best Biography of the Year in 2009, and The Audacity of Hope. Critical discourse analysis (CDA) is an interpretative and explanatory type of discourse analytical research that primarily studies the way social power abuse, dominance and inequality are enacted and resisted by text and talk in the social and political context [Schiffrin 2001: 352]. There is an emphasis on the interdisciplinary nature of CDA, combining linguistics with sociolinguistics, social psychology and literary criticism. CDA means the analysis of relationship between a concrete language and the wider social and cultural structures [Titscher 2000: 149]. For analytical purposes, the personal-and-social-cognition-approach will be used, as it emphasizes the fact that speakers personal memories and knowledge as well as those shared with their society affect the discourse. Fairclough postulates a multistage analysis by description, interpretation and explanation. The initial stage assesses cohesion, i.e. a text-syntactic connectedness, attained by several means: recurrence repetition of lexical and linguistic elements, sentence components. The parallel construction is a frequently occurring method as Obama tends to begin three sentences in a row with the same structure or intertwines his speech with a catchphrase or a 197

198 buzzword, such as Yes We Can or Change, which function as refrains; anaphora and cataphora the analysis of Obama s public performances reveals that he modifies an original version to add more pronouns or repeats names to facilitate reception of his texts; alliteration Obama frequently strings together words that start with similar sounds, e.g. "The history of America is one of tragedy turned into triumph." conjunctions (disjunctions, contra-junctions, subordinations) Obama adds many conjunctions in his public addresses, especially and, but. Gumperz pointed out that different choices of how to describe a situation action, event, transaction affect understanding by highlighting different contents. The use of the passive voice is considered unfavorable in a political speech, because audience generally responds better to the active voice, which is viewed as more direct. Not mentioning an agent of the action may serve as a manipulation technique to shift the responsibility, that is why the excessive use of passive structures arouses suspicion. Statistics show that no more than 10% of Obama s sentences are passive [source: Global Language Monitor]. Modal verbs such as can, will, may and must are also frequently used. These devices do not solely describe the state of affairs, but reinforce the message by contributing an additional meaning by expressing the aspects of ability, possibility, willingness, obligation and freedom to act. Obama often starts his calls with Let us... (Kennedy s style), e.g. So let us mark this day in remembrance of who we are and how far we have traveled. Rhetorical questions are rare (three in the four speeches). Another typical feature in the argumentative style is the frequent use of the first person rather than the third person or the utilization of the impersonal voice. Obama prefers the first person plural we, which conveys a shared world of life and experience, recognition of social heterogeneity. In Obama s speeches the pronoun we does not only apply to him and his political team, but also to the whole nation: if we mobilize our voices to challenge the money and influence that s stood in our way and challenge ourselves to reach for something better, there s no problem we can t solve no destiny we cannot fulfill. The use of conditional is typical of Obama, e.g. If there's a child on the south side of Chicago who can't read, that matters to me, even if it's not my child. Using the condiotional enables him to create the vision of change and support his arguments by such hypothetic illustrations. Furthermore, for rhetorical purposes and acquiring a powerful political meaning he uses common words, which with 198

199 time become emotionally-charged buzzwords, e.g. Hope - Hope in the face of difficulty. Hope in the face of uncertainty. The audacity of hope! Austin drew the distinction between the speech acts, as they all comprise locutionary acts (the production of sound and words with meanings), illocutionary acts (an utterance with conventional communicative force achieved) and perlocutionary acts (the actual effect achieved by saying ) [Schiffrin 1994: 51]. Two things are important for creating speech acts linguistic knowledge and knowledge about the world. The felicity conditions, elabora-ted by Searle, refer to the credibility of speech acts and depend on the criteria of intention and capability of the speaker, in other words whether hearers believe that a speaker truly intends and can perform a specific action. Judging by public reception it becomes clear that Obama s speeches are effective and bring about real changes. From the variety of speech acts classified by Searle, the most frequently chosen by Obama are accordingly: representatives (asserting, e.g. On this day, we gather because we have chosen hope over fear, unity of purpose over conflict and discord. ) commisives (promising, e.g. And when I am President, we will end this war in Iraq and bring our troops home; we will finish the job against al Qaeda in Afghanistan. ) expressives (thanking, e.g. Let me express my deepest gratitude for the privilege of addressing this convention. ) directives (requesting, e.g. And fellow Americans, Democrats, Republicans, Independents, I say to you tonight: We have more work to do. ), declarations (appointing, e.g. There is not a Black America and a White America and Latino America and Asian America there s the United States of America. ) What is typical, Obama expresses them in an elaborate, sophisticated and hyperbolic style so that they become perlocutionary acts. Following perlocutionary acts can be distinguished in Obama s speeches: persuading ( You can be the new majority who can lead this nation out of a long political darkness. ) convincing ( I believe that we can give our middle class relief and provide working families with a road to opportunity. ) enlightening ( We will remember that there is something happening in America; that we are not as divided as our politics suggests. ) inspiring ( There s no problem we can t solve no destiny we cannot fulfill. ) 199

200 The felicity of speech acts in political discourse depends also on frames, i.e. conceptual structures of beliefs that organize political thoughts and policy [Schiffrin 2001: 360]. They structure our general knowledge about the speech situation and they are patterns for a concrete realization of a text. Obama must have analyzed other presidents speeches to know what is allowed in this genre and what makes an address particularly successful. On the other hand those frames determine how recipients understand and evaluate a text. The topics covered in a discourse determine the priority of the information mentioned in texts or talks, whereas it depends on context features (language properties) how hearers define the communicative situation. Obama's speeches, rich in references to ideals like "change", "promise" and "belief", made some recipients either enthusiastic or critical when they classified the texts as devoid of content and concreteness. According to Grice, the Co-operative Principle and truthfulness must underlie human communication whose aim consists in exchanging meanings. What is important, all humans are equipped with a logico-rhetorical module which checks for consistency and for deceptive manipulation in communication. Therefore, any attempts to deceive the audience will most probably fail. From this perspective, Obama s speeches are generally found truthful and just. The Plain Dealer and its partner newspapers had reviewed advertisements paid for by the Obama s and McCain s campaign committees. Barack Obama's advertisements averaged 5.4 on the truthfulness scale of 0 to 10, with John McCain's at 3.2. Following the inauguration, PolitiFact.com decided to keep track of over 500 of Obama s promises made in his speeches. So far statistics confirm his sincerity. Another criterion for successful communication involves the four types of Gricean Maxims: quantity (as informative as required), quality (truthfulness), relation (relevance) and manner (perspicuity, avoidance of ambiguity). Communication is successful when the Co-operative Principle and Gricean Maxims are obeyed. In practice it is not possible to always follow all four maxims. As the maxim of quality is priority, Obama has a proclivity to violate the maxim of quantity there are a lot of repetitions due to the parallel structure, truisms and information which seems irrelevant for the political discourse. Leon Wieseltier maintains in the New Republic that Obama talks too much. [and that] [t]his is not a quantitative objection, but a qualitative one. Such an opinion proves how redundancy in speech can impair the quality of the performance. As for the maxim of manner his utterances are sometimes perceived to be too philosophical and, as 200

201 a result, unclear and unintelligible. Diane Francis from The Huffington Post describes Obama s language as often passive, abstract, nuanced and cautious. Obama's failure to communicate with clarity has left him vulnerable to attacks as to his intellectual fuzziness, perceived elitism and lack of American-ness. According to the conservative AmericanThinker.com Obama used nuanced language to evade and deflect in order to avoid answering to the original question [Cary]. The Goffman s idea of positive face (i.e. the need to be accepted and establish a common ground) and negative face (maintenance of freedom) applies to political discourse. Obama addresses positive face by appealing to patriotism, brotherhood, civilized values, notion of special characteristics of the self s group by the use of the already-mentioned first person plural inclusive pronoun. Face threatening acts (requesting sacrifices, issuing bad news, giving warnings) require euphemizing strategies, forms of evasion, solidarity and devices of persuasion. Apart from depicting idealistic visions of the future, Obama mentions dangers, problems, threats and difficulties ahead, e.g. There will be setbacks and false starts. He does not scare to gain legitimization, but calls for action: America, in the face of our common dangers, in this winter of our hardship, let us remember these timeless words; with hope and virtue, let us brave once more the icy currents. Speakers aim to exercise power over a group and control the minds of the hearers. Chilton describes strategic functions by which the speakers achieve those goals [Chilton 2004: 45]. The following two can be distinguished in Obamaspeak: legitimization a speaker uses various techniques to gain positive self-presentation and to establish his authority. One of Obama s means is the use of a rhetorical strategy of consilience, where understanding results through translation (between his black and white worlds), mediation, and an embrace of different languages, values, and traditions. This embrace was intended to inspire a jumping together to common principles [Mark Lawrence McPhail]. He rejects boasting about his performance and techniques such as self-apology, self-explanation and selfjustification. Obama attains the epistemic legitimization thanks to meeting with people he claims to have better knowledge, recognition of real facts and objectivity. By the deontic legitimization he establishes his right not only in cognitive but also in moral sense by the stimulation of emotions, e.g. It is that fundamental belief: I am my brother s keeper. I am my sister s keeper that makes this country work. Moreover, he gains 201

202 legitimization by formulating his speeches in a deeply emotional and personal way, e.g. If there is a senior citizen somewhere who can t pay for their prescription drugs, and having to choose between medicine and the rent, that makes my life poorer, even if it s not my grandparent. delegitimization is a negative practice directed against the opponents by means of blaming, accusing, insulting, scape-goating, marginalizing, excluding and attacking the moral character. Teun van Dijk mentions that this sociocultural tradition is persistent in the political discourse [Schiffrin 2001: 361]. Obama, however, tries to avoid deprecating his opponents. On some occasions, he is able to praise his opponents, e.g. All of the candidates in this race have good ideas. And all are patriots who serve this country honorably. Yet, there is an indeterminate group of enemies that he verbally attacks and wants to defeat, namely those who are preparing to divide us (...), pundits like to slice-and-dice our country. Metaphors are important in political rhetoric as a part of human conceptualization. Political concepts in Obama s speeches refer to political action by the movement, journey and war metaphors, e.g. Tonight belongs to the organizers and the volunteers and the staff who believed in our improbable journey and rallied so many others to join., We know the battle ahead will be long, but always remember that no matter what obstacles stand in our way, nothing can withstand the power of millions of voices calling for change. Obama emphasizes his religiousness to evoke righteousness by means of many biblical allusions, quotations, references to biblical symbols: In the end, that is God s greatest gift to us, the bedrock of this nation., A belief in things not seen, The Promised Land. His language is metaphorical in a great measure We can stop sending our children to schools with corridors of shame and start putting them on a pathway to success. Obama enriches his speeches with hyperboles ( We remain the most prosperous, powerful nation on Earth. ), evocations ( Time and again these men and women struggled and sacrificed and worked till their hands were raw so that we might live a better life. ). He stimulates hearers imagination by creating visual, conceptual and spatial representation and by illustrating his speeches with clear, vivid symbols to influence audience s imagination, interpretation and to make his speech act a perlocutionary one, e.g. I believe that we have a righteous wind at our backs and that as we stand on the crossroads of history, we can make the right choices, and meet the challenges that face us. Metaphors, anthropomorphism ( For that is the true genius of America that America can change. ), parallel constructions, especially anaphors ( There is something happening... ), apostrophes ( America ), intertextual and interdiscursive allusions they all make his speeches resemble poetry. 202

203 All texts are engaged in a dialogue with each other both synchronically and diachronically. What is more, they are all embedded in sociocultural contexts. Formal criteria link a text to socially predetermined genres called schemata (this idea was adopted from Bakhtin s theory of genre). Gaining recognition requires from Obama shaping his speeches in a particular way; he needs to imitate the structured orations devised and developed by former presidents. From ethnographic perspective, culture denotes a historically transmitted pattern of meanings embodied in symbols, inherited conceptions, by means of which people communicate and develop their knowledge about the world [Titscher 2000: 91]. It becomes clear that Obama enhances the metaphorical message of his speeches by the frequent cultural references, such as: The topical correlation (fostering specific values, adopting similar policy), allusions, quotations to the global icons make his speeches more powerful. The most popular campaign slogan Yes we can was originated by Cesar Chavez (civil rights activist); it functions as a creed attributed to all American people. It is used not only as a political slogan, but also as an element of national mythology: Yes we can to justice and equality. Yes we can to opportunity and prosperity. Yes we can heal this nation. Yes we can repair this world. Yes we can. The Top Buzzword of Presidential Campaign Change is taken from sentences We are the change we seek and Be the change you want to see in the world formulated by Indian political and spiritual leader Mahatma Gandhi. Obama referred to the words written by Thomas Paine in The American Crisis, which were ordered by George Washington to be read to his troops "Let it be told to the future world...that in the depth of winter, when nothing but hope and virtue could survive...that the city and the country, alarmed at one common danger, came forth to meet [it]." Obama cites Lincoln s a government of the people, by the people and for the people. In inaugural speech he refers to Gettysburg Address by the concepts of "unfinished work" and the "great task". Echoing the inaugural address of John F. Kennedy, Obama acknowledged his youthful image in a campaign speech, saying: "I wouldn't be here if, time and again, the torch had not been passed to a new generation." Obama s statement It s not just about what I will do as President, it s also about what you, the people who love this country, can do to change it. is the adaptation of Kennedy s ask not what your country can do for you ask what you can do for your country. 203

204 Another source of inspiration are Martin Luther King s speeches ("I've Been to the Mountaintop") to which he makes allusions, such as our climb would be steep. Obama glorifies the American Dream by referring to King s Dream. Not only intertextuality, but also interdiscursivity is prevalent in Obama s speeches. He intertwines different genres and discourses, such as sermons (fragments from the Scripture), biblical hymns ( the time has come to set aside childish things ), popular songs (allusion to the Sam Cooke song "A Change Is Gonna Come", protest song "We Shall Overcome"), Declaration of Independence, Preamble of United States Constitution ( We the People ) and Latin adages ( while we breathe, we hope is the translation of dum spiro, spero ). Obama s political actions contain a meaningful symbolism alluding to American culture and history. In The Audacity of Hope Obama said, et pluribus unum out of many one, referring to the motto of the Seal of the United States, and expressing the ideal of American unity despite the multitude. Obama chose to announce his candidacy for President of the United States in the symbolic place where Abraham Lincoln delivered his historic "House Divided". The 2009 inauguration activities began with commemorating Abraham Lincoln by partially re-enacting Lincoln's train ride to Washington. In addition, the Urban Dictionary is an example of the Obama s direct influence on language. His speeches and unconventional demeanor have inspired ordinary people to coin new words describing and defining this new phenomenon, regardless of their personal preferences. The Urban Dictionary contains 234 words beginning with obama* and 57 words with barack*. The vast majority of neologisms is blends and comprises nouns (92%), verbs and adjectives constitute 4% each. The obamelisions/ obamaisms, i.e. words formed by fusing obama* with some other words, constitute a separate quasi-language. Their meaning can be classified into several groups that describe different aspects of the presidential campaign, post-obama order and Obama s influence on people, which typically are marked stylistically, either negatively or positively. Depending on the word building method, neologisms can be divided into the following groups: blends which constitute 63%; among them we distinguish: phonemic overlaps when a syllable is shared between words, e.g. obamaddiction, obamaversion, obamessiah, obamapology, baracktober, baractopus; clippings combination of two already shortened words obamaphoria, obamagasm, obambot; phonemic overlaps and clippings obamauguration, obambi, obamyth, barackrisy; 204

205 endocentric compounds 28%; they consist of the head and its modifier obama nation, obama karma, obama magic, barackstar: with proper names Obama Wan Kenobi, Obama America, Barackberry; onomatopeic neologisms 5%; created by adding the onomatopeic forms with no specific meaning, e.g. obamarama, barack n roll, obamalamadingdong; neologisms with suffixes 4%; usually verbs are formed in this way e.g. obamafy, obama d (analogy to the MTV programme Punk d); obamaphile. The Dictionary functions in the same way as Wikipedia, which means that anyone can add their entries. Accordingly, this is the latest source of information concerning the ambivalent perception of Obama in the society. The majority of the amateur terms are emotionally-charged and refer to ObamaMania the worldwide reaction to Barack Obama s campaign and subsequent victory in the US presidential race. This phenomenon happens to be described negatively, e.g. by obamacoma the deep unconscious state of mind from Americans and people around the world while they give Barack Hussein Obama cart blanch [sic!] as president. Some people regard Obama s style as being too grandiloquent, preachy and imprecise and express criticism about Obama s zealous supporters by calling them obamaniacs, obamazombies or obamarons [sic!]. However, judging by Obama s worldwide support, the above-mentioned critical approach is a marginal phenomenon one that is defined in the Urban Dictionary as obamaphobia, i.e. a condition wherein someone suffers from obsessive negative delusions regarding Barack Obama. What is more, in February 2008 Slate, a magazine established by the Washington Post Company, launched its Encyclopedia Baracktannica. The best of the entries included in the Encyclopedia, along with original Obama neologisms gathered by Slate, are collected in a new book by Chris Wilson ObamaMania! The English Language Barackafied. The above-presented study involved various levels of linguistic analysis from lexis, grammar, phonology to pragmatically oriented objects of implicatures, metaphors, speech acts, all of which, similarly to Gumperz s contextualization cues, are relevant in interpreting meaning. The particularized implicatures refer to hearer s knowledge of the context and background knowledge, which are the key requirements for a proper understanding of political utterances by adopting a particular ideology or set of attitudes and values. To fully understand Obama it is essential to cognize his background, achievements which indicate his intentions. Besides, one needs knowledge of American history, culture, national icons, mentality and other presidents addresses. By enriching his utterances with 205

206 those elements he gains legitimization and appreciation all over the world. Furthermore, I seek the causes of Obama s popularity in the fact that his speeches are not what we typically associate political discourse with. Firstly, CDA proves that the recipients, in this case Obama s supporters, accept beliefs, opinions through discourse if they perceive it as being trustworthy, authoritative and credible [Schiffrin 2001: 357]. Stereotypical view holds that politics equals politicking, an untruthful, manipulative way of gaining power, dominance and hegemony, which is not widely associated with Obama. Secondly, Obama succeeds in creating the emotions of optimism, elevation, faith, because he has established his moral authority. He has made people believe that justice, loyalty to his nation, care for it and respect for tradition are his priorities. Thirdly, Obama chooses the uplifting rhetoric of hope over the old politics of hatred and xenophobia. What is more, he follows in Kennedy s footsteps and emphasizes that the postulated change should not only refer to his presidency, but to the spiritual rebirth of America. He aims to restore and enhance pride in America by invoking the notion of American Dream. Obama reminds tough beginnings of American statehood and troublesome moments in history to cherish values which constitute American mentality democracy, liberty, equality, honesty, hard work, tolerance, loyalty, patriotism and unyielding hope. He has managed to build national mythology to indicate that the present is of historical significance as history repeats itself. Additionally, his success is attributed to the fact that: A movement in American politics hostile to the possession and the possibility of words it had repeatedly disparaged Barack Obama as just a person of words - was not only defeated but embarrassed. [Wood]. From antiquity to modern times the rhetoric has been using language, social and political competence to meet specific objectives. However, Obama proves that language can have enormous, almost magical power. A popular American catch phrase distills this concept: "Rosa sat so Martin could walk; Martin walked so Obama could run; Obama is running so our children can fly" 50. With the skillful use of language we can achieve goals that seemed unattainable. Yes We Can. Referat wygłoszony na konferencji Young Linguists Meeting w Poznaniu ( ). 50 Rosa Louise McCauley Parks, the "Mother of the Modern-Day Civil Rights Movement", refused to obey bus driver s order to give up her seat to make room for a white passenger. The walk in this quote refers to King s March on Washington in

207 References Cary L., 2008, Obama s language games, artykuł dostępny w Internecie, dostęp adres: language_games.html. Chilton P., 2004, Analysing political discourse. Theory and practice, Routledge, London, New York. Fish S., 2009, Barack Obama s Prose Style, artykuł dostępny w Internecie, dostęp , adres: Francis D., 2009, Does Obama speak American?, artykuł dostępny w Internecie, dostęp , adres: Frank D., McPhail Mark L., 2005, Barack Obama s address to the 2004 democratic National Convention: trauma, compromise, consilience and the (im)possibility of racial reconciliation, [w:] «Rhetoric & Public Affairs», Vol. 8, No. 4, s Schiffrin D., 1994, Approaches to discourse, Blackwell, Oxford, Cambridge. Schiffrin D., Tannen D., Hamilton H., 2001, The handbook of discourse analysis, Blackwell Publishing, Oxford. Titscher S., Meyer M., Wodak R., Vetter E., 2000, Methods of text and discourse analysis, Sage Publications, London. Wieseltier L., Miracle man, artykuł dostęny w Internecie, dostęp , adres: Wood J., 2009, Victory speech, artykuł dostępny w Internecie, dostęp , adres: Web portals American Thinker, adres: americanthinker.com. Cleveland OH Local News, adres: xml&coll=2. The Global Language Monitor, adres: 207

208 ARTYKUŁY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA IWONA DRABIK Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej BAJKA JAKO FORMA UTRZYMANIA SPÓJNOŚCI SOCJUM KOMUNIKACYJNEGO Na samym wstępie rozważań poświęconych utworom bajkowym należałoby się zastanowić, czy całość materiału bajkowego może zostać objęta jednym terminem. Najczęściej spotykanym i najpospolitszym określeniem jest termin bajka. W różnych okolicach Polski odpowiednikiem terminu bajka jest gadka, odnosząca się do tego, co się na wsiach gadało, opowiadało na zebraniach, przy zimowych obrządkach, przędzeniu czy darciu pierza, a więc przekazywana drogą ustną, a nie piśmienniczo-wzrokową. Około roku 1880 zbiory bajek nazywano podaniami ludowymi w nawiązaniu do francuskich les traditions populaires. Ze względu na to, że powyższy termin się nie przyjął, zaczęto używać określenia powieści ludowe lub powieści ludu. Jednakże treść nazywanych nimi tomów pokrywała się z treściami tomów określanych mianem bajek lub gadek. Innym terminem stosowanym w odniesieniu do utworów ludowych było opowiadanie. Jednakże frekwencja użycia słowa bajka na całym polskim obszarze językowym, od gwar polsko-czeskich na Śląsku po kresy wschodnie, od Bałtyku po Tatry, znacznie przewyższała powszechność występowania wyrazu opowiadanie. Termin bajka stosuje się w odniesieniu do utworów albo identycznych, albo w pewnym stopniu powiązanych z opowiadaniami ludu. W literaturze posiada on bardzo bogatą tradycję, i to nie tylko w zakresie obrazów z życia zwierząt, ale i ludzi [Krzyżanowski 1980: 28-29]. Bajkami tytułował swoje formy literackie I. Krasicki. W okresie Sejmu Wielkiego znaczną popularność zdobyły bajki polityczne J.U. Niemcewicza najczęściej dłuższe gawędy łączące patos z ostrą inwektywą przeciw wrogom obozu reform. A. Mickiewicza bawił bajkowy komizm upodabniania zwierząt do ludzi, czemu dawał wyraz w dialogach i gestach 208

209 bohaterów. Odmiana publicystyczna oraz bajki dla dzieci to najczęściej spotykane formy w publicystyce XX wieku. Bajki dla dzieci zostały unowocześnione przez J. Tuwima i J. Brzechwę. Najważniejsze zmiany zmierzały do rezygnacji z praktycznego dydaktyzmu i postawy rezonera na rzecz wprowadzania niezwykłych pomysłów (np. surrealistycznego absurdu) i humoru (np. w postaci dowcipu językowego). Związek gatunku z publicystyką potwierdza twórczość L.J. Kerna, autora popularnych bajek o charakterze felietonowym. Osobny temat stanowią spotykane w poezji i prozie stylizacje bajkowe (zazwyczaj pochodzenia ludowego), zwłaszcza parodie konwencjonalnych motywów bajki klasycznej, np. Bajki robotów S. Lema [Krzyżanowski 1984: 40-41]. Innym argumentem przemawiającym za tym, że bajka i opowiadanie pozostają dwoma odrębnymi gatunkami literackimi, jest fakt, iż opowiadać można o sprawach realnych, tzn. własnych doświadczeniach, cudzych przygodach, o zdarzeniach wyczytanych w gazecie lub powieści, natomiast bajka zawiera w sobie komponent ludzkiej kreatywności oraz irrealności otaczającego świata. Nie bez powodu wyraz bajka pozostaje w ścisłym związku z czasownikiem bajać, czyli pleść, zmyślać, fantazjować. Nieco inaczej przedstawia się etymologia wyrazu baśń, często mylnie utożsamianego z wyrazem bajka. Termin baśń, upowszechniony przez A.J. Glińskiego, zaczął pojawiać się nie tylko w utworach literackich, ale nawet na zbiorach bajek ludowych z okolic, gdzie wyraz baśń nie był znany lub przynajmniej nie pokrywał się z zakresem znaczeniowym wyrażenia bajki ludowej. W każdym razie, określenie baśń nie może rywalizować z bajką ani pod względem konotacji historycznych, ani pod względem zasięgu geograficznego. Termin baśń nie nasuwa oczywistego skojarzenia z bajaniem, nie ma zdrobnień ani zgrubień, jak bajeczka, bajda czy bajęda, nie konstytuuje rdzenia wyrazów, tj. bajarz, bajarka czy nawet bajczarka. Z tego względu J. Krzyżanowski proponuje rozgraniczyć terminy baśń i bajka ludowa ; pierwszy będzie oznaczał tylko opowiadania zbudowane z elementów fantastycznych (franc. contes bleus, contes de fées, ang. fairy tales), natomiast drugi bajka ludowa będzie stanowił swoisty hiperonim, czyli termin nadrzędny, obejmujący wszystkie opowiadania ludowe, spisane z ust bajarzy i bajarek wiejskich (franc. contes populaires, ang. popular tales, niem. Volksmärchen) [Krzyżanowski 1980: 31]. Reasumując powyższe rozważania, na potrzeby niniejszej pracy określenie bajki ludowej będzie stosowane w odniesieniu do opowiadań przekazywanych drogą ustną, łączących w sobie charakterystyki fikcyjności, powtarzalności i powszechności. Bajki stanowią nieodłączną część folkloru i mogą stanowić punkt wyjścia do badań nad kulturową wiedzą ludu, jego sposobem życia, wierzeniami, obrzędami oraz zwyczajami [Krzyżanowski 1984: 264]. 209

210 Często bajki są kojarzone lub mylnie utożsamiane z mitami. Podstawowa różnica pomiędzy tymi dwoma gatunkami polega na tym, iż mit w przeciwieństwie do bajki jest swoistym odzwierciedleniem i obrazem sprecyzowanego wycinka rzeczywistości, określonym przez pryzmat pewnego systemu czasowego, łączącego własności czasu odwracalnego i nieodwracalnego. Odnosi się do zdarzeń minionych, mających miejsce przed stworzeniem świata, podczas pierwszych wieków lub dawno, dawno temu. Jednakże zdarzenia te, rozwijające się w pewnym interwale czasowym, tworzą zarazem trwałą strukturę, która równocześnie odnosi się do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości [Lévi-Strauss 2000: 188]. Informacje reprezentowane przez mit percypowane są przez odbiorcę w sposób ciągły. Jednak w miarę upływu czasu ludzki mózg wykazuje tendencję do stopniowej utraty tej ciągłości. Centrum uwagi przesuwa się z sekwencji wydarzeń w kierunku ogólnej idei, czyli w kierunku konceptów konstytuujących podstawę danego tekstu oraz interkonceptualnych relacji semantycznych. W miarę ponownego odczytywania mitu odbiorca skłania się nie ku rekonstrukcji fabuły, ale ku wzmacnianiu powiązań między elementami niepodlegającymi prawom linearności czasowo-przestrzennej i stanowiącymi rusztowanie danego utworu. Dzięki temu strukturę mitu można przedstawić w postaci sieci semantycznej zbliżonej do konstelacji zawartej w obrębie koła. Czas mityczny cechuje się cyklicznością, a nie linearnością. Ustala on uniwersalny porządek, charakteryzujący się okresowością i powtarzalnością. Jest jednym z parametrów zdarzeń, a nie procesów. Zdarzenia mityczne, odtwarzane w rytuałach, stanowią usprawiedliwienie i uzasadnienie ładu społecznego oraz kosmicznego, natomiast okresowe powtarzanie rytuałów jest powrotem do mitycznego porządku i okresu sakralnego, w którym obowiązywały święte zasady. Świadomość mityczna zwalcza przejawy czasu linearnego, gdyż zagraża on mitowi w jego cyklicznej i wiecznej odnowie, noszącej znamiona wiecznej regeneracji. W poszukiwaniu czasu mitycznego M. Eliade wyróżnił pamięć indywidualną i zbiorową [1957]. Pamięć indywidualna wiąże się z doświadczeniem życiowym i koncepcją czasu linearnego. Z punktu widzenia jednostki zdarzenia są nieodwracalne, dlatego tylko z myślenia jednostkowego mogła narodzić się koncepcja czasu historycznego. E. Leach [1982] percypowanie czasu mitycznego porównuje do kołysania się między biegunami, stanowiącymi dwa przeciwległe krańce kontinuum, takie jak: życie i śmierć, dzień i noc, itp. Cykliczność tego procesu dobrze obrazuje ruch wahadła. Natomiast bajka podlega prawom linearności czasowo-przestrzennej, dlatego daje się przedstawić w postaci ciągu następujących po sobie elementów tworzących schemat liniowy (Ryc. 1). 210

211 MIT BAJKA P T t P T α β γ t - CZAS - PĘTLA CZASOWA α, β, γ - JEDNOSTKI CZASU Ryc. 1. Czas mityczny vs. czas bajkowy. Mit i bajka są przejawami sztuki, a dokładnie sztuki werbalnej. Podobnie jak sztuka w ogóle mit i bajka zajmują się nie tym światem, który człowiek kontempluje, lecz tym, który człowiek stwarza. Sztuka koncentruje się na odzwierciedlaniu licznych aspektów natury. Jednakże należy pamiętać, że natura percypowana jest przez poznawczy aparat człowieka i wtłaczana w typowo ludzkie ramy. Jeśli mit i bajka naśladują naturę, to dzieje się to przez asymilację natury do uczłowieczonych form. Świat sztuki posiada ludzkie proporcje jest to świat, w którym słońce w dalszym ciągu wschodzi i zachodzi, mimo że naukowcy dawno już dowiedli, iż wędrówka słońca po niebie to jedynie złudzenie. Podobnie dzieje się z mitem i bajką, które są próbą przefiltrowania rzeczywistości przez aparat percepcyjny człowieka [Frye 1963: 21-38]. Mity pełnią funkcje poznawcze, światopoglądowe i sakralne: uzasadniają, wyrażają i kodyfikują wierzenia religijne związane z magią, kultem i rytuałem. Są też ważnym składnikiem więzi społecznych danej zbiorowości, utwierdzają jej tożsamość, dostarczają motywacji do wszelkich działań praktycznych, wpływają na obyczaje i umacniają tradycję, wyprowadzając ją z wyższej, nadprzyrodzonej i pradawnej rzeczywistości. Zdaniem E. Cassirera, mit jest jedynie mrocznym cieniem narzuconym przez język na świat myśli ludzkiej [2006: 30]. E.B. Tylor opisał mit jako filozofię dzikich plemion [1898], F. Max Müller i H. Spencer dostrzegli w micie chorobę języka [Max Müller 1881; Spencer 1889]. Natomiast Freud był przekonany, że jedynego klucza do świata mitycznego należy szukać w emocjonalnym życiu człowieka, a podstawę mitu, mającego swe głębokie korzenie w naturze człowieka, stanowi zasadniczy i nieodparty instynkt [1993: 101]. 211

212 Na uwagę zasługuje cykliczność i powtarzalność mitu istnieje wiele odmian jednego i tego samego tematu mitycznego, który pojawia się na nowo w zmodyfikowanej postaci, np. wschód i zachód słońca, walka między światłem a ciemnością. Każdy nowy mit obrazuje to samo zjawisko w nowej i odmiennej perspektywie [Max Müller 1871]. Mit ma charakter epiczny, natomiast bajka przyjmuje formę instruktażu o wydźwięku performatywnym, a na pierwszy plan wysuwa się jej funkcja edukacyjna. Obrazów zawartych w micie nie uważa się za symbole, lecz za zjawiska rzeczywiste. Rzeczywistość ta nie podlega krytyce i musi być zaakceptowana. Surowe, groteskowe i fantastyczne obrazy są produktem uczuć i intuicji. Ze względu na to, iż mity potrafią przełożyć życie natury oraz wewnętrzne życie człowieka na kod wizualny, stają się zrozumiałe dla plemion o niższym stopniu ucywilizowania. Dzięki mitowi człowiek zaczyna się uczyć nowej sztuki wyrazu, a to oznacza umiejętność organizowania, porządkowania i ujarzmiania najgłębiej zakorzenionych instynktów, nadziei i lęków. Ten dar organizowania ujawnia się z największą siłą, kiedy człowiek musi stawić czoła najpoważniejszemu problemowi, mianowicie śmierci. W myśli mitycznej misterium śmierci zostało przekształcone w obraz i dzięki tej transformacji przestało być surowym faktem fizycznym, a stało się czymś zrozumiałym i możliwym do zaakceptowania [Cassirer 2006: 61]. Obrazowość stanowi ogniwo łączące utwory folklorystyczne dzięki permanentnemu zmuszaniu odbiorcy do wizualizacji przedstawianych treści, mity i bajki można określić jako formę oddziaływania na psychikę etniczną, o wysokim potencjale perswazyjnym. To właśnie poprzez wizualizację, a nie poprzez myślenie analityczne można uzyskać solidarność rodzaju ludzkiego. Wkraczając na wyższe intuicyjne szczeble porozumienia, człowiek odchodzi od werbalizacji, a słowa zaczynają wręcz przeszkadzać w przeprowadzaniu operacji mentalnych. Jednak porozumienie poprzez obrazy i skojarzenia jest możliwe tylko przy założeniu pewnej wspólnoty doświadczeń, opartej z jednej strony na wspólnocie biologicznej, a z drugiej na wspólnocie doznań związanych z życiem zbiorowości i na wspólnocie kulturowej. Mit można traktować jako makroznak wiedzy astralnej, jako zewnętrzną reprezentację wiedzy uzyskanej poprzez postrzeganie ekstrasensoryczne, charakteryzujące się przekroczeniem granicy czysto zmysłowej percepcji i wkroczeniem w sferę wyobrażeń, symboli i obrazów. Na uwagę zasługuje fakt, iż nawet przy najgorszym tłumaczeniu mit zachowuje swoją wartość. Nawet w przypadku nieznajomości języka i kultury ludu, z korzeni którego dany mit się wywodzi, każdy czytelnik na świecie rozpozna w danym utworze strukturę mityczną. Substancja mitu nie tkwi ani w stylu, ani w sposobie narracji, ani w składni, lecz w historii danej kultury [Lévi-Strauss 2000: 189]. 212

213 Spoiwem łączącym bajki i mity jest obecność archetypów, czyli pradawnych, niezmiennych wyobrażeń tkwiących w zbiorowej nieświadomości ; z nich też wywodzą się stałe obrazy i motywy utrwalone w danej kulturze w postaci tzw. toposów [Jung 1993]. Archetyp występuje jako obraz, wyobrażenie, zdarzenie lub proces, wskutek czego jego sposób przejawiania się podlega nieustannym zmianom i zależy od konstelacji, w której się znalazł, czyli od konceptualnej sieci danej jednostki tekstowej. Istnieją także archetypowe sposoby działania i reagowania, procesy, formy przeżyć i doznań, archetypowe pojęcia i idee. A zatem archetyp może występować nie tylko w formie statycznej, np. jako praobraz, ale także w formie dynamicznego procesu, na przykład jako różnicowanie się funkcji świadomości [Jacobi 1993: 62]. Z punktu widzenia jednostki archetypy istnieją a priori, tkwią w nieświadomości zbiorowej i dlatego znajdują się poza indywidualną egzystencją człowieka. Im bardziej ubogi i mniej określony jest motyw czy obraz archetypu, z tym głębszej warstwy zbiorowej nieświadomości musi on pochodzić. Warstwy, gdzie symbole znajdują się w danym momencie jako systemy osiowe, nie są napełnione żadną treścią indywidualną ani żadnym indywidualnym doświadczeniem [ibidem: 66]. W obrazowym języku nieświadomości, archetypy występują w formie uosobionej lub symbolicznej. Nawet najbardziej udane próby wyjaśnienia archetypów nie są niczym więcej, jak tylko przekładem na kod obrazowy lub metaforyczny. Archetyp można zdefiniować jako quantum wiedzy, a konkretnie jako niewyczerpalny zasób prastarej wiedzy o najgłębszych wzajemnych związkach pomiędzy Bogiem, człowiekiem i kosmosem. Udostępnianie tego zasobu we własnej psychice, rozbudzenie go do nowego życia i zintegrowanie ze świadomością oznacza wyprowadzenie jednostki z samotności i włączenie jej w odwieczny proces kosmiczny. Rekonstruując w swoim mózgu wiedzę reprezentowaną przez archetypy, człowiek tworzy rodzaj mitologii indywidualnej, stanowiących paralelę dla wielkich przekazanych przez tradycję mitologii wszystkich ludów i czasów. Zdaniem Wittgensteina język przesłania myśl [1972: 161]. Z zewnętrznej formy szaty nie można wnosić o formie przybranej w niej myśli. Gdyby sieć archetypów, zawartą w mitach i bajkach, odrzeć z szaty językowej i sprowadzić do konceptów bazowych, wówczas można by otrzymać skondensowany system jednostek α-numerycznych (czyli jednostek najniższego rzędu), zbliżony do języka myśli [Fodor 2001] i stanowiący swoisty kanał między uniwersalnym konceptualnym polem człowieka a kulturą etniczną (Ryc. 2). Żaden utwór folklorystyczny nigdy nie przekazuje ściśle zdeterminowanego znaczenia. Proponuje on siatkę, określaną wyłącznie przez wewnętrzne reguły konstrukcji. Dla uczestników kultury, stanowiącej źródło określonego utworu, siatka ta nadaje sens obrazowi świata, społeczeństwa i jego historii. Wzór rozumienia otaczającej rzeczywistości stworzony przez 213

214 utwory folklorystyczne pozwala wyrazić dane kulturologiczne, uzyskane z obserwacji świata, w postaci spójnej całości [Lévi-Strauss 1993: 242]. PKH J A J A K E PKH - UNIWERSALNE POLE KONCEPTUALNE CZŁOWIEKA J A - JĘZYK ARCHETYPÓW K E - KULTURA ETNICZNA Ryc. 2. Język archetypów jako spoiwo między polem konceptualnym człowieka a kulturą etniczną. Zdaniem Lévi-Straussa bajka jest po prostu osłabionym mitem [2000]. Ustny przekaz bajek lub mitów z pokolenia na pokolenie zmienia charakter komunikatu lub kod, dzięki któremu dany komunikat jest przekazywany. Analizy przeprowadzone przez Proppa na poziomie jednolitego liniowego schematu syntagmatycznego bajki czarodziejskiej, swoistej metafabuły, ujawniły nadmiar bajkowych informacji [Propp 1976]. Tymczasem te rzekomo redundantne informacje są niezbędne do zaprezentowania wielu poziomów i aspektów wiedzy oraz multikodowości utworów folklorystycznych. Fakt, iż wiedza jest multyplikowana w każdym następnym pokoleniu oraz że jest na nowo wytwarzana w mózgach kolejnych potomków, świadczy o tym, że bajki i mity cechują się wysokim potencjałem generatywnym. Na tym samym terytorium etnicznym pewien wątek może być znany w najrozmaitszych wersjach: starych i nowych, książkowych i ustnych, rodzimych i zapożyczonych. Bajka nie przedstawia się jako utrwalony i zamknięty kompleks zjawisk obok utrwalonych bajkowych komponentów pojawiają się nowe, a fakt, że w konkretnym rejonie bajka jest dobrze znana, nie stanowi przeszkody dla pojawienia się jej ujęć importowanych z innych obszarów [Krzyżanowski 1980: 146]. 214

215 Według niektórych badaczy [Abramowska 1991: 23] akcja bajkowa sięga swoją genezą do zamierzchłych czasów początku, kiedy to zwierzęta przemawiały ludzkim głosem. Zwierzęta ezopowe rozmawiają nie tylko same ze sobą, ale również z ludźmi i bogami. W ten sposób wyłania się charakterystyczna dla mitu przenikalność granic dzielących poszczególne szczeble drabiny bytów. Pokazując perypetie zwierząt, bajka odsłania zasady ogólne odnoszące się do ludzi, co świadczy o tym, iż bazuje ona na przekonaniu o zasadniczym podobieństwie świata ludzkiego i zwierzęcego. Pomimo swojej zwierzęcości bohater bajkowy obdarzony jest nie tylko umiejętnością mówienia, ale również ludzkim sposobem myślenia, odczuwania, zachowania, co sytuuje go na osi: zwierzęcy-ludzki, bliżej jednego lub drugiego krańca kontinuum, żadnego nigdy nie osiągając [ibidem: 24-25]. Stałość bajkowych charakterów odnosi się zarówno do porządku syntagmatycznego jak i paradygmatycznego. Spektrum cech dystynktywnych tworzących postać jest ściśle zawężona, dzięki czemu zakres i kierunek jej działań dają się łatwo przewidzieć. A zatem, można wysnuć wniosek, że partnerzy bajkowi poprzez odgrywanie ściśle określonych ról, wzajemnie się określają obecność osobnika nieinteligentnego niejako wymusza pojawienie się figury, której życiowa mądrość pozwala zachować bajkową równowagę. Seria różnych układów partnerskich, w których występuje dane zwierzę, tworzy swoisty paradygmat charakteru, a nawet rodzaj międzybajkowej biografii, do której mogą się odwoływać kolejni bajkopisarze. Paradygmat ten opiera się na stereotypie zwierzęcia, obecnym w powszechnej świadomości danej grupy odbiorców, kształtowanym przez ich emocjonalny stosunek do zwierząt i różne warstwy kultury symbolicznej [Górski 1971: 151]. Idąc tropem M. Eliade [por. Eliade 1958, 1963], można uznać, że bajki i mity wywodzą się z rytuałów inicjacji lub obrzędów związanych ze zmianą statusu egzystencjalnego, rodzinnego czy społecznego jednostki, np. narodziny, śmierć, zawarcie małżeństwa, itp. Wyrażają one umieranie dawnego, niedoskonałego ja, aby mogło się ono odrodzić na wyższym poziomie egzystencji. Próby i przygody, jakie przechodzi bohater mitu lub bajki mają charakter inicjacyjny. Zakamuflowane scenariusze inicjacyjne odpowiadają głębokim potrzebom istoty ludzkiej, pragnącej przeżyć pewne niebezpieczne zdarzenia, podjąć się heroicznych wyzwań, a nawet odbyć wyprawę na tamten świat, a wszystko to może zostać zrealizowane w wyobraźni odbiorcy [Bettelheim 1985: 87]. Jednakże bajka ma charakter optymistyczny, a mit pesymistyczny. Bohaterowie mitów są przedstawiani jako istoty nadludzkich wymiarów, co pomaga odbiorcy w kształtowaniu jego idealnej, a nie realnej osobowości. Odbiorca zdaje sobie sprawę, iż w jego możliwościach nie leży dorównanie zaletom bohatera mitycznego czy naśladowanie jego czynów. Można jedynie oczekiwać, że słuchacz lub czytelnik dorówna bohaterowi zaledwie w nie- 215

216 wielkim stopniu. Dysproporcja zachodząca między mitycznym ideałem a własną znikomością może rodzić frustrację i poczucie niższości. Z jednej strony z powodu lęku, iż nie można dokonać takich czynów, a z drugiej z powodu obawy, że inni zdołaliby podobnym zadaniom sprostać. Podczas, gdy egzystencja bohatera mitycznego zostaje przekształcona na skutek uzyskania niebiańskiej nieśmiertelności, główny bohater bajki żyje długo i szczęśliwie na ziemskim padole, dzięki czemu świat przedstawiony w bajce nosi znamiona zwyczajnej, typowej, standardowej rzeczywistości. Tak więc bajka ukazuje, iż rezultatem pomyślnego przejścia przez trudne okresy jest życie szczęśliwe, a zarazem jak najbardziej osiągalne dla odbiorcy [Bettelheim 1985: 93]. Zwyczajność bohatera bajkowego sprawia, że odbiorca czuje, iż losy danej postaci są tylko wyimaginowanym przejaskrawieniem oraz wykreowaną hiperbolizacją wydarzeń z jego własnego codziennego życia, pojawiających się pod postacią zadań, nadziei i lęków [ibidem: 94]. Pomimo bardziej nieprawdopodobnych motywów postacie bajkowe nie przechodzą transformacji w istoty nadludzkie, co jest typowe dla mitów [ibidem: 93]. Nawiązując do terminologii freudowskiej, mity i bajki przemawiają do odbiorców językiem symboli reprezentujących treści nieświadome (Ryc. 3). Język ten zwraca się jednocześnie do wszystkich trzech aspektów ludzkiego umysłu id, ego i superego, a także do potrzeb w zakresie ideałów ego [Bettelheim 1985: 88]. Bohaterowie mitów obrazują rozwój superego, czyli rozwój osobowości idealnej. Natomiast bajki ukazują integrowanie się ego, co dopuszcza zaspokajanie w odpowiedni sposób i w odpowiedniej mierze dążności przejawianych przez id, działającego na zasadzie impulsów i natychmiastowej gratyfikacji [ibidem: 96]. SUPEREGO MIT EGO ID BAJKA Ryc. 3. Wpływ bajki i mitu na strukturę osobowości. 216

217 W świetle powyższych rozważań można wyróżnić trzy płaszczyzny bajki ludowej: 1) bajka jako kreator rzeczywistości, 2) bajka jako nośnik wiedzy, 3) bajka jako struktura językowa. BAJK KREATOR NOŚNIK WIEDZY STRUKTURA NW KR SJ - NOŚNIK WIEDZY - KREATOR RZECZYWISTOŚCI - STRUKTURA JĘZYKOWA KR SJ NW Ryc. 4. Trójkodowość utworu bajkowego. Z powyższego ideogramu analizując kierunek zależności pomiędzy poszczególnymi wierzchołkami trójkąta można wyprowadzić szereg pytań badawczych. Na osi NOŚNIK WIEDZY KREATOR RZECZYWISTOŚCI wyłania się zagadnienie modalności utworu bajkowego oraz tego, jak wiedza reprezentowana przez daną bajkę może wpłynąć na odbiorcę, na jego postrzeganie świata. Odbiorca może przyjmować rolę obserwatora lub aktora. Obserwator postrzega bajkę jako obiekt zewnętrzny. Pozostawanie w stanie dysocjacji (czyli na zewnątrz ) umożliwia mu analizowanie bajki z różnych punktów widzenia, co z kolei sprzyja powstawaniu dystansu, pozwalającego na odnalezienie analogii między wątkami bajkowymi a sytuacjami z własnego życia. Dzięki skonfrontowaniu elementów zaczerpniętych z życia codziennego z elementami bajkowymi można nauczyć się kontrolowania destruktywnych emocji. Poprzez odnajdywanie paralelnych związków między swoimi typowymi zachowaniami i potrzebami własnej psychiki a bajkowymi obrazami młodzież w wieku dojrzewania może łagodzić stan wewnętrznego napięcia objawiający się na przemian ogromną aktywnością lub skrajną biernością oraz lękiem przed tym, co nieznane i niezrozumiałe [Borecka 2004: 15]. 217

218 Natomiast aktor znajduje się w centrum przeżywanego doświadczenia, czyli w tym wypadku w środku percypowanej bajki. W stanie asocjacji dana osoba staje się aktywnym uczestnikiem bajki odgrywając jedną z ról. Wcielanie się w bajkowe postaci może pełnić funkcję terapeutyczną, gdyż pozwala na bezpośrednie przepracowanie problemu, z jakim dany odbiorca aktualnie się zmaga. Analiza zależności na osi KREATOR RZECZYWISTOŚCI NOŚNIK WIEDZY nasuwa pytanie o relację między sugestywnością bajki i potencjałem perswazyjnym a jej wpływem na stan wiedzy odbiorcy rozpatrywanego na płaszczyźnie indywidualnej i kolektywnej. W przypadku jednostki należy się zastanowić, w jaki sposób rzeczywistość kreowana przez bajki zmienia (reorganizuje) wiedzę o świecie odbiorcy. A zatem wyeksponowana zostaje dydaktyczna i wychowawcza funkcja bajki. W tym wypadku ujawnia się kognitywny i psychoedukacyjny wymiar utworu bajkowego ze względu na wprowadzanie zmian w zachowaniu słuchacza/czytelnika (zazwyczaj dziecka), czyli z uwagi na rozszerzenie możliwego repertuaru zachowań. Na zasadzie analogii dziecko porównuje swoje problemy do problemów bohaterów, dzięki czemu poprzez świat bajkowy uczy się wzorów i strategii zachowań prowadzących do rozwiązania zadania, a także rozszerza swoją samoświadomość. Dzięki licznej symbolice i metaforyce przedstawiane zachowania odbierane są jedynie jako propozycje, a nie jako forma przymusu [Molicka 2000: ]. Rozpatrywanie bajki na płaszczyźnie zbiorowości ujawnia retoryczny wymiar utworu ludowego, czyli mechanizmy oddziaływania na nieświadomość kolektywną. Można by się zastanowić, w jaki sposób symbole, archetypy oraz cały szereg innych przejawów językowego aparatu figuratywnego wspomaga proces wizualizacji w odbiorze tekstu, a tym samym, jak kształtuje/transformuje ogólną wiedzę kulturową/etniczną. Jako przykład można podać tzw. metafory archetypowe, które są używane przez kolejne pokolenia w celu przypisania pewnych wartości wybranym obiektom [Gill, Whedbee 2001]. Osborn pokazuje, jak światło i mrok funkcjonują jako przenośnie tego typu: światło kojarzy się z życiem, wzrokiem i ciepłem, natomiast mrok odsyła do strachu przed nieznanym, do słabości i chłodu [1967: ]. Metafora stanowi coś znacznie ważniejszego niż tylko dekoracyjny ornament. Proces metaforyczny jest podstawową formą ludzkiego poznania, gdyż umysł chwyta nowe idee jedynie w odniesieniu do rzeczy znanych i zasymilowanych. Język figuratywny ukazuje określone spojrzenie na świat poprzez strukturalizowanie nowych doświadczeń w kategoriach wiedzy uprzednio zmagazynowanej. W takim ujęciu uznaje się, że metafora w istocie kształtuje ludzki sposób doświadczania świata [por. Lakoff, Johnson 1998; Lakoff 1987]. 218

219 W relacjach pomiędzy STRUKTURĄ LINGWISTYCZNĄ a KREOWANIEM RZECZYWISTOŚCI na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie, w jaki sposób budowa bajki z punktu widzenia lingwistyki wpływa na jej potencjał sugestywno-perswazyjny. Innymi słowy, jak językowa ramowa struktura bajki, wyrażenia i zwroty w niej zawarte przekładają się na jej modalność. Można postawić następujące pytanie: na jakie fragmenty można podzielić strukturę bajki, aby zoptymalizować rekonstrukcję reprezentowanego przez niego wycinka rzeczywistości w mózgu odbiorcy? Jakie środki językowe mają największą moc oddziaływania na sferę nieświadomości indywidualnej i zbiorowej? Struktura lingwistyczna, dobór środków językowych nie tylko odzwierciedlają kanony kulturowe powszechne na danym terenie, ale także stanowią źródło wtórnej informacji. Bajka uważana jest za parabolę rozumianą niekiedy jako semantyka drugiego planu [por. Abramowska 1991: 34; Lafontaine 1950: 10]. Pojęcie semantyki drugiego planu nawiązuje do alegoryczności bajki, implikującej konieczność zastosowania technik interpretacyjnych, polegających na odnajdywaniu w tekście ukrytego sensu. Z jednej strony wiąże się to z intencją nadawcy i umiejętnością stworzenia drugoplanowego systemu semantycznego, a z drugiej wymaga spostrzegawczości odbiorcy, który wobec tekstu intencjonalnie alegorycznego nie okaże się zupełnie bezradny [Abramowska 1991: 35]. Charakterystyczna dla paraboli ogólnikowość i eliptyczność świata przedstawionego sprawia, że spektakl bajkowy odbywa się na płytkim proscenium [ibidem: 21]. Zadaniem odbiorcy jest odczytanie elementów naddanych, wypełnienie celowych luk informacyjnych w celu odnalezienia głębokiego sensu. Język alegoryczny stanowi rodzaj szyfru, ale szyfr ten w danym kręgu kulturowym jest powszechnie znany i nie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Według P. Ricoeur alegoria zinterpretowana przypomina rozwiązaną zagadkę, a zatem nie tylko pozbawia tekst walorów estetycznych, ale również spłyca jego głębię semantyczną [por. Ricoeur 1986: 19]. Jednym z aspektów wyeksponowanych na osi KREATOR RZECZYWISTOŚCI STRUKTURA JĘZYKOWA jest anonimowość bajek ludowych. Można się również zastanowić nad tym, w jaki sposób uczucia kreowane i generowane przez bajki wpływają na lingwistyczne zaplecze słuchaczy, czy modyfikują ich zasoby leksykalne, czy powodują wprowadzanie do języka powszechnego fraz, które z czasem przybierają postać maksym i aforyzmów. Teksty bajek są sporządzane na zasadzie tradycji ustnej, która odtwarza pewien podstawowy schemat struktury bajkowej, czyni to jednak z mnóstwem mniej lub bardziej istotnych odchyleń, tak że każdy utwór stanowi jeden z wielu wariantów obocznych, choćby nawet pochodził od tej samej osoby [Krzyżanowski 1963: 63]. Widać wyraźnie, że bajki utrwalane nie w sposób optyczny (w formie pisemnej), 219

220 lecz akustyczny (przez słuchanie i powtarzanie) dają osobie opowiadającej możliwość połączenia kilku wątków, a tym samym stworzenia pomysłowego wariantu, urozmaiconego nowymi motywami [ibidem: 73]. A zatem rama bajki w postaci ściśle określonej lingwistycznej struktury pomimo swej stałości i ustrukturalizowania może stymulować pomysłowość bajarza. Charakterystyczną cechą bajki jest współobecność dwóch form przekazu: narracji (wraz z przytoczonymi wypowiedziami postaci) oraz dyskursu (w morale). Ta dwudzielność kompozycyjna to z jednej strony skonwencjonalizowany językowo odpowiednik gry indywidualności ze zbiorowością. Z drugiej strony, naszkicowanie struktury narracyjnej i sfinalizowanie całej fabuły morałem ma pobudzić wyobraźnię odbiorcy i w pewnym sensie zmodyfikować spektrum jego zachowań (w tym także społecznych) [Abramowska 1991: 53]. Funkcja narracyjna realizuje się w imieniu bezosobowego autorytetu mądrości zbiorowej. Implikowany przez bajkę morał ma zostać przyjęty jako oczywistość, o której od dawna samemu się wiedziało. W odróżnieniu od narratora podmiot moralizujący to interpretator proponujący odczytanie sensu. Jednak i on pozostaje bezosobowy, ukryty za obiegową maksymą lub przysłowiem, także przekazującym prawdę potwierdzoną powszechnym doświadczeniem. Analizując relacje na osi STRUKTURA JĘZYKOWA NOŚNIK WIEDZY, należy się zastanowić, jakie środki lingwistyczne najlepiej reprezentują wiedzę ludową. Czy istnieją sformułowania kondensujące dany komunikat w wyższym stopniu niż inne? Jaka jest rola formuł inicjalnych i końcowych w układzie komunikacji? Jak struktura językowa bajki rzutuje na kontekst wiedzy odbiorcy? W jaki sposób formalny aspekt bajki wpływa na kondensację treści? Warto zauważyć, że w dziedzinie zjawisk folklorystycznych często zdarza się zanik aspektu treściowego przy trwałości aspektu formalnego. Dowodzą tego przysłowia, które są krążącymi po dzień dzisiejszy werbalnymi symbolami pewnych wydarzeń, choć samo wydarzenie już dawno odeszło w niepamięć. Używane do dzisiaj utarte formuły kiedyś zastępowały pewną wiedzę, jednak z biegiem czasu ich pierwotny sens całkowicie zanikł, pozostał natomiast kompleks wyrazowy przydatny jako środek ekspresji emocji. Przekleństwa w rodzaju Pal go sześć, zrodzone w izbach tortur, są powszechnie używane po dzień dzisiejszy, choć instytucja, której zawdzięczają powstanie, należy do przeszłości. Można by mnożyć przykłady, ukazujące, ile to w każdym języku istnieje żywych zwrotów, choć ich literalne znaczenie całkowicie wyblakło ustępując miejsca znaczeniom wtórnym. Z powyższych uwag wynikają dość ważkie konsekwencje dla zrozumienia istoty schematycznej struktury bajkowej: aspekt formalny, tzn. ściśle określony szkielet, którego fundamenty tworzą utarte formuły inicjalne, śródtekstowe i końcowe, do tego stopnia góruje nad aspektem treściowym, że niemal maskuje całkowity 220

221 zanik tego ostatniego. Wówczas nie sposób zlokalizować, ustalić związku danej struktury językowej z jakimkolwiek środowiskiem kulturowym, gdyż jego realne rysy uległy zupełnemu zatarciu [Krzyżanowski 1980: 122]. Relacje na osi NOŚNIK WIEDZY STRUKTURA JĘZYKOWA skłaniają do refleksji nad tym, w jaki sposób rodzaj wiedzy, który ma być przekazany przez bajarza wpływa na dobór aparatu lingwistycznego. Za pomocą jakiego instrumentarium lingwistycznego wyrażana jest wiedza ludowa? A także: jaka jest geneza bajki? Zgodnie z hipotezą wysnuwaną w oparciu o teorię antropologiczną, bajka wywodzi się z przysłowia, stanowi jakby jego rozwiniętą postać. Pod względem struktury przysłowia i bajki wykazują pewne podobieństwo: mają dwa plany semantyczne (dosłowny i ukryty ) oraz poprzez przedstawianie konkretnego obrazu/sytuacji wygłaszają sąd ogólny, np. Kruk krukowi oka nie wykole, Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka. Są to swoiste bajki w zalążku. W literaturze notuje się również proces odwrotny, poświadczony grupą pomysłów wywodzących się z bajek i anegdot [por. Krzyżanowski 1970]. Można wyodrębnić szereg stosunków przysłowia do utworu macierzystego (najczęściej aprobujący, ale bywa też krytyczny czy ironiczny), dających możliwość wyszczególnienia takich sposobów nawiązywania do źródła, jak aluzja, streszczenie, cytat, przytoczenie puenty. Przyglądając się dziejom przysłowia od średniowiecza do współczesności, można zauważyć, że rezonerska rola formuły przysłowiowej ulega pomniejszeniu, zwiększa się natomiast funkcja stylizacyjna, a szczególnie komiczna. Powtarzana formuła łatwo poddaje się zabiegom parodystycznym, transformacjom wydobywającym z niej nawet sens przewrotny. Powyższe rozważania stanowią punkt wyjścia do tak obszernego tematu, jakim jest bajka w układzie komunikacyjnym. Trzeba jednak pamiętać, że utwór bajkowy w celu generowania/kreowania wtórnej rzeczywistości oraz w celu transferu wiedzy musi być zamknięty w pewnych tekstowych ramach. A zatem kluczem do zgłębiania generatywnych funkcji bajki oraz jej właściwości umożliwiających utrwalanie pewnego quantum wiedzy są badania tekstologiczne, czyli traktowanie bajki jako określonej formy tekstu. Bibliografia Abramowska J., 1991, Polska bajka ezopowa, UAM, Poznań. Bettelheim B., 1985, Cudowne i pożyteczne: o znaczeniach i wartościach baśni, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Borecka I., 2004, Z motylem w tle. O baśni i biblioterapii pedagogicznej, Wydawnictwo Państwowej Wyższej szkoły Zawodowej w Wałbrzychu. Cassirer E., 2006, Mit państwa, przeł. A. Staniewska, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa. Eliade M., 1957, Myths, rêves et mystères, Éditions Gallimond, Paris. 221

222 Eliade M., 1958, Birth and Rebirth, Harper and Brothers, New York. Eliade M., 1963, Myth and Reality, Harper and Brothers, New York. Fodor J. A., 2001, Eksperci od wiązów. Język myśleński i jego semantyka. Wykłady im. Jeana Nicod z roku 1993, tłum. z jęz. ang. Gokieli M., Fundacja Aletheia, Warszawa. Freud Z., 1993, Totem i tabu, przeł. J. Prokopiuk i M. Poręba, Wydawnictwo KR, Warszawa. Frye N., 1963, Fables of Identity: Studies in Poetic Mythology, Harcourt, New York. Gill A. M., Whedbee K., 2001, Retoryka, [w:] T. A. van Dijk [red.], Dyskurs jako struktura i proces, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s Górski K., 1971, Zwierzę jako symbol literacki, [w:] K. Górski [red.], Z historii i teorii literatury, Seria III, Warszawa. Jacobi J., 1993, Psychologia C. G. Junga, przeł. S. Łypacewicz, Wydawnictwo Wodnika, Warszawa. Jung C. G., 1992, Archetypy i symbole, przeł. J. Prokopiuk, Czytelnik., Warszawa. Krzyżanowski J. [red.], 1984, Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. Tom I, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Krzyżanowski J., 1963, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, Ossolineum, Wrocław. Krzyżanowski J., 1970, Przysłowie i bajka w folklorze polskim, [w:] R. Górski, J. Krzyżanowski [red.], Między dawnymi a nowymi laty. Studia folklorystyczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa. Krzyżanowski J., 1980, W świecie bajki ludowej, PWN, Warszawa. Lafontaine J., 1950, Bajki, przeł. i objaśnił St. Komar, wstęp L. Łopatyńska, Wrocław. Lakoff G., 1987, Women, Fire and Dangerous Things: What categories Reveal about the Mind, University of Chicago Press, Chicago. Lakoff G., Johnson M., 1998, Metafory w naszym życiu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Leach E., 1982, Social Anthropology, Fontana Paperback, Glasgow. Lévi-Strauss C., 1993, Spojrzenie z oddali, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa Lévi-Strauss C., 2000, Antropologia strukturalna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Max Müller F., 1871, Lectures on Science of Language. Tom II, Longmans, Green & Co, London. Max Müller F., 1881, Comparative Mythology, [in:] Selected Essays on Language, Mythology and Religion, Longmans, Green & Co., London, s Molicka M., 2000, Bajkoterapia o lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Media Rodzina, Poznań. Osborn M., 1967, Archetypal metaphor in rhetoric: the light-dark family, [in:] Quaterly Journal of Speech, 53(2),

223 Propp W., 1976, Morfologia bajki, przeł. W. Wojdyła-Zagórska, Książka i Wiedza, Warszawa. Ricoeur P., 1986, Symbolika zła, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa. Spencer H., 1876, The Principles of Sociology. Tom I, rozdział XX, D. Appleton & Co, New York. Tylor E. B., 1898, Cywilizacja pierwotna, przeł. Z. A. Kowerska, Warszawa: Wydawnictwo Głosu. Wittgenstein L., 1972, Dociekania filozoficzne, przeł. B. Wolniewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. 223

224 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA EKKEHARD FINKEISSEN Medrapid General Manager, Heidelberg, Germany KNOWLEDGE-MANAGEMENT ACROSS LANGUAGES WITH medrapid.info Knowledge-management in medicine has become very complex due to the large amount of scientific publications and the fast technical development. Accordingly, it has become very difficult for practitioners to keep up-to-date even in their confined clinical speciality not to mention the inter-connections beyond in detail. Since medical professionals want to concentrate on their daily tasks and do not want to review all literature, a reliable service is required to take care of collecting, structuring and publishing the state-of-the-art in medicine. As long as alternative viewpoints are existent they should be included for the individual choice in routine use. medrapid.info aims at overcoming this lack with a highly structured know-ledge-base comprising more than diseases out of 46 medical specialities. Both, the general approach and the implemented software system have been developed in an interdisciplinary research team involving about 150 researchers around the Department of Medical Informatics at the University of Heidelberg and beyond. In medrapid knowledge is coded based on a multi-level quality management including a controlled vocabulary. This approach seems to be unique in medi-cine for a medical knowledge-base comprising the width of 46 specialities. Since it already covers most of the current user requests the research around lift-off is finalized and the project has reached cruising altitude. Therefore, we will discuss the achievements as well as steps necessary for a stronger integration into daily routine: Optimized knowledge management. 224

225 Human and machine supported translation. Knowledge-based documentation of individual cases. In the following, we will provide a brief introduction to these major aspects and provide an outlook on the upcoming scenarios. Knowledge management Sound knowledge representation requires a controlled vocabulary that should be easy to handle and still express both general knowledge as well as the individual patient s situation. Huge collections of medical expressions (i.e. Unified Medical Language System, UMLS, about 5 Mio. concepts from 100 vocabularies) have shown that it is very difficult if not impossible to handle all medical expression in use. Experiences with the reduces medical vocabulary SNOMED (Systemized NOmenclature in MEDicine) have shown that most of the medical expres-sions can be composed with the help of a reduced multiaxial vocabulary including diagnoses, symptoms, procedures, drugs, etc. However, SNOMED is provided in specific versions (SNOMED-I, SNOMED-II, SNOMED-III, SNOMED-CT) under copyright restrictions and cannot be extended in an evolutionary process adapted to the coding of medical knowledge. In addi-tion, SNOMED like most of the other medical vocabularies has not been developed in an integrated process of knowledge management. Accordingly, it is not guaranteed that it perfectly fits the requirements of knowledge representation. Nevertheless, vocabulary and represented knowledge have to fit perfectly to make a sound representation possible. The vocabulary cannot be less complex or more complex than the coded knowledge. With other words, both aspects have to be adapted in a unified knowledge management process. And in the complex scenario of medicine only software specialized on this process is able to keep track of the multitude of changes and keep the knowledge-base in order. Well-accepted alternatives with respect to naming (synonyms) as well as observing (alternative symptoms, diagnoses, syndromes) and decisionmaking (diagnostics, prophylaxes, therapies) have to be consi-dered in the medical language to cover the user s expectations in knowledge navigation. Optimizing the complex task of knowledge-management is an active pro-cess supporting both authoring (input) and knowledge navigation (output). Out long-term experiences have resulted in a set of efficient software tools, which have been evaluated during the scientific research in detail during building the knowledge-base comprising more than diseases. Modern web-technology provides multi-user capabilities to 225

226 support a large number of specialists during authoring in parallel and a large number of active users in knowledge navigation. The software system supports each author in coding knowledge about a single disease and automatically calculates the interrelations with other diseases. Like this, the system takes care of most of the interactions between authors without additional efforts. The resulting knowledge structure can be used for the classification and indexing of arbitrary documents, i.e. websites, PDF-documents, pictures, videos, or patient records in a database. In other words, each document can be associated with one or more diseases, symptoms, diagnostics, therapies, etc. Using specialized parsers medrapid can automatically perform this classification by looking for keywords in the document s text. Including all of this information, medrapid can provide different views onto the knowledge-base. These views are necessary because each user might want to concentrate on different aspects. And the software system takes care of managing the whole process and guarantees the service 24/7 with a highly structured knowledge-base. The controlled vocabulary Such a service can only be provided and used on a high level of quality and process integration if it is based on a sound vocabulary. Each concept in mind can have multiple synonyms, but cannot be ambiguous. Otherwise, there would be confusion about the context and the meaning of this single term and all related concepts respectively. As learned in the prior phases of the medrapid-project, the management of the medical vocabulary is a major task towards a unified knowledge-management. In conventional sources, i.e. ICD-9, ICD-10, books, scientific papers, the authors use their own preferred expressions. A review article gave an overview to about 120 different approaches to the concept of a diag-nosis in medicine. Since very fundamental definitions in medicine differ, there is no wonder that medical knowledge is represented in multiple manners leading to a vast amount of interpretations. Software systems always represent the ideas of the domain specialists and the system developers. Now we can understand why a general approach for the storage and management of medical knowledge is difficult to establish. Some existing contributions might match the arising schema. Some have to be adapted. Others have to be rejected if they just do not fit and can be proven wrong during the process of knowledge integration. Only the representation of knowledge an all medical specialties can verify both structures and processes on knowledge management. 226

227 Today, the knowledge-base of medrapid covers most out of 46 medical specialities including more than diseases. The controlled vocabulary resulting from the medrapid authoring process during knowledge-management follows a minimalist approach. With other words, medrapid aims at decomposing the expressions resulting in a minimal set of expres-sions powerful enough to express any medical expression. Cooperation with the University of Warsaw - the upcoming translation projects During the last 3 years, the software system has already been extended for the management of a multitude of languages. More than diseases have already been translated into English during the testing. Even the buttons of the software application are a part of the controlled vocabulary and are translated in the same process. Interfaces have been included for the machine support of the translation task. The results of the automated translation have improved dramatically during the last years. Today, there are many machines specialized on the medical domain. However, they are not able to consider the complex correlations in the contents and include all existent synonyms. Still, they provide an important support for the specialists and ease the task of the translating. According to measurements in the medrapid project, machine support can save up to 40% in time in translation. Summing up these savings across multiple languages, machine support is an important factor in efficient knowledge management. Beyond that, machine translation can provide immediate but temporary translations of new entries into a multitude of languages. Like this, any revision of the contents is immediately provided in a provisional state, waiting for the later verification by specialists. Verifications across multiple languages can be used for the evaluation of the translation process. A sound translation from German into Polish, from Polish into English, and from English back into German should ideally match the source. The cooperation of the Institute of Anthropocentric Linguistics and Culturology (Department of Language for Special Purposes) at the University of Warsaw with medrapid is arranged and will investigate the knowledgemanagement across languages. In the first step we will concentrate on the medical domain using the vast knowledge-base and experience in knowledge management from medrapid.info. Besides the translation tasks, we will observe the general possibilities and limitations of knowledge-management across languages. The following questions will be part of the investigations: Pros and cons of machine translation. Pros and cons of manual translation. 227

228 Quality of the translated contents. Consistency checks across languages. Knowledge navigation in the translated contents. Application of the translated contents in clinical routine. The following languages will be part of the cooperation depending on the interests and skills of the participants: English Polish French Spanish Russian and others. The investigations will also cover the structure of the vocabulary and the medical contents as well as the tools supporting the partial processes. Here, the investigations will consider the practical requirements, the efficiency of the process and the expectations of the users of the knowledge-base. Future knowledge-based documentation As a consequence from the requirements above a crystalline structure is necessary for knowledge representation. If all diseases are known with all details it should cover the needs of any patient. With other words, a patient suffers from a distinct number of diseases where specific symptoms show up related to each disease. Each action carried out in terms of diagnostics, therapy, and prophylaxes should be state-of-the-art and, therefore, be included in the knowledge-base. If this is true, we can use the knowledge-base for the documentation of each patient and most likely be able to finish the documentation of the patient records without entering a new expression. We can simply navigate within the knowledge-base, pick the appropriate disease pattern, specify the facts related to the patient and store the result in the existing information system of the practice or hospital. Such an integrated service makes knowledge-based documentation efficient and effective. Conclusion and prospects Integrated knowledge management can support both decisionmaking and documentation in clinical routine. Such a service can only be guaranteed if the knowledge is based on a controlled and well maintained vocabulary. Here, a software system can actively support the multi-lingual management of the contents. For a better understanding of the underlying processes, further research is required. Accordingly, medrapid is looking for participants carrying out research projects on one of the translational topics. With their 228

229 help, we will soon be able to enhance the support for the European communication among practitioners, patients, and institutions. We are open to your questions and suggestions. Please, feel free to register at medrapid.info or ask for further information. In near future, the medrapid approach will be transferred beyond medicine to other domains, i.e. law. Here, diagnostic knowledge navigation also plays an important role requiring an integrated management of the controlled vocabulary. Project Management: Dipl.-Phys. Dr. Ekkehard Finkeissen Ladenburgerstrasse 2a Heidelberg, Germany Phone: +49/6221/ Mobile: +49/179/ Xing: EkkehardFinkeissen 229

230 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA PIOTR TWARDZISZ Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA POLITICAL LINGUISTICS Łódź, września 2009 r. W dniach września 2009 r. w Łodzi odbyła się druga międzynarodowa konferencja Political Linguistics (PL2009), zorganizowana wspólnie przez Katedrę Pragmatyki Instytutu Anglistyki Uniwersytetu Łódzkiego oraz Zakład Socjolingwistyki i Pragmatyki Językowej Instytutu Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwsza konferencja z tej serii odbyła się we wrześniu 2007 r. w Warszawie. Celem obu spotkań jest zachęcenie naukowców z różnych dyscyplin, zainteresowanych szeroko pojętą domeną łączącą język i dyskurs polityczny (zarówno w formie zinstytucjonalizowanej, jak i codziennej). Generalnie konferencja ta ma pogłębić sposoby analizy języka jako instrumentu politycznego. Trzy referaty plenarne zostały wygłoszone przez Ruth Wodak (Lancaster University), Igora Z. Zagara (University of Ljubljana) i Paula Chiltona (Lancaster University). Najczęściej poruszanym tematem była analiza przemówienia inauguracyjnego Baracka Obamy, jak również potyczki językowe w przemówieniach B. Obamy i J. McCaina z kampanii prezydenckiej. Pozostałe referaty dotyczyły zagadnień, takich jak: użycie języka w retoryce politycznej, reklamie, propagandzie, perswazji, itp.; język instytucji politycznych; zmiany językowe w dyskursie politycznym; zmiany na poziomie leksykalnym, morfo-syntaktycznym i pragmatycznym; globalizacja dyskursu politycznego; aksjologiczne aspekty dyskursu politycznego; język jako polityczny instrument opresji i oporu; sposób prezentowania wiadomości w mediach i inne. Uczestnicy konferencji reprezentowali ośrodki akademickie z następujących krajów w Europie: Austria, Czechy, Cypr, Francja, Grecja, 230

231 Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Niemcy, Polska, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania, Włochy. Spoza Europy dość licznie przybyli uczestnicy z: Australii, Gruzji, Izraela, Kolumbii, Libanu, Malezji, Nowej Zelandii, Singapuru, Tajlandii, Tajwanu i Stanów Zjednoczonych. Na pierwszy rzut oka program konferencji wygląda dość eklektycznie. Stosunkowo niewiele prezentacji koncentrowało się na istocie samego języka. Gdyby zważyć wartość obu członów tematu konferencji, to większą uwagę prelegentów przyciągała głównie polityka, sama w sobie zróżnicowana tematycznie. Czysto lingwistycznych kwestii pojawiło się mniej. Wśród nich dominowała: konceptualna metafora, słowotwórstwo i semantyka. Referatem z największą dawką językoznawstwa była prezentacja pt. Developments in international relations and language development przedstawiona przez pracownika Katedry Języków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Następna konferencja z tej serii planowana jest na wrzesień 2011 r. i ma odbyć się w Warszawie. 231

232 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA BOŻENA ZAGÓRSKA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej PRZEKŁAD W KOMUNIKACJI WIELOJĘZYCZNEJ I W NAUCZANIU JĘZYKÓW OBCYCH Ełk, 17 czerwca 2010 r. W dniu 17 czerwca 2010r. w Ełku odbyła się Ogólnopolska Konferencja na temat Przekład w komunikacji wielojęzycznej i nauczaniu języków obcych zorganizowana przez Wyższą Szkołę Finansów i Zarządzania w Białymstoku, filia w Ełku. Obrady konferencji odbywały się w dwóch sesjach: przedpołudniowej w godz i popołudniowej w godz W przerwie pomiędzy obiema sesjami w godz odbyły się Warsztaty metodyczne, prowadzone przez Oxford University Press, Cambridge University Press oraz Wydawnictwo Nowa Era. Po oficjalnym otwarciu konferencji i powitaniu przez doc. dr M.Szafrańskiego, Dziekana WSFiZ filia w Ełku, nastąpiła seria wystąpień z referatami. Jako pierwszy zaprezentował swój referat ks. prof. dr hab. St. Strykowski, który w niezwykle ciekawy i szerokoaspektowy sposób przybliżył uczestnikom postać Św. Hieronima 51 patrona tłumaczy i interpretatorów oraz prekursora współczesnej translacji. W swoim referacie przedstawił on interesujące dane o życiu Św. Hieronima, jego edukacji, pracy u boku papieża Damazego oraz doświadczenia życia monastycznego w Betlejem. Słuchacze z ogromnym zaciekawieniem chłonęli informacje o pracach teologicznych, polemicznych i historycznych oraz dorobku Św. Hieronima i jego metodach pracy. Osiągnięcia uczonego są aktualne do dnia dzisiejszego zarówno w nauce, jak i kulturze chrześcijańskiej. Trzy pozostałe referaty w sesji porannej wygłosili: dr M. Łojko (WSFiZ Białystok) Teaching Interpreters and Interpreting for Courts, dr września obchodzony jest międzynarodowy Dzień Tłumacza, których patronem jest święty Hieronim ( r.n.e.), zawdzięczający swoją sławę Wulgacie do dziś uznawanemu za oficjalne tłumaczeniu Starego i Nowego Testamentu z języka greckiego i hebrajskiego na łacinę. W załączeniu zarys hystoryczny nt. św. Hieronima. 232

233 M. Weber (Politechnika Białostocka) Computer based translation the past, the present and the future, mgr A. Staszewska (WFSiZ Ełk) Ecological Systems Thinking in teaching foreign languages and Tranlation Studies. Jednocześnie w sekcji B w równoległym czasie odbywały się wystąpienia z referatami następujących osób: prof. dr hab. Y. Dovhopolyy (UWM) Literatura niderlandzka w przekładzie, dr B. Dworakowska (UwB) Językowy obraz miłości w rosyjskich przekładach wybranych wierszy księdza Twardowskiego, dr N. Monachowicz (WSFiZ Ełk) Ocena ekwiwalencji przekładu literackiego na poziomie obrazowania, dr K. Pawłowska (WSFiZ Białystok) Języki specjalistyczne a teoria tłumaczeń. Badania nad terminologią specjalistyczną i najnowsze osiągnięcia w zakresie translatoryki Katedry Języków Specjalistycznych Wydziału Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego omówił w swym profesjonalnym wystąpieniu prof. dr hab. Stanisław Szadyko. Podkreślił on przodującą rolę KJS w tej dziedzinie, o czym świadczy ogromna ilość obronionych w ostatnich latach rozpraw doktorskich i prac magisterskich pod kierownictwem naukowym wybitnych profesorów WLS UW: prof. dra hab. F. Gruczy, prof. dra hab. J. Lukszyna, prof. dra hab. S. Gruczy, prof. dra hab. S. Szadyko, prof. dr hab. B. Kielar i in. Wszyscy uczestnicy tej sesji otrzymali do ręki artykuł O metodyce tłumaczenia skrótów graficznych autorstwa S. Szadyko. W tej publikacji autor przybliża bardzo istotne z punktu widzenia translatorki zagadnienia skrótów graficznych, uwypuklając ich przyczyny i źródła ekstralingwistyczne. Autorzy obszernych referatów przedstawili bogaty materiał przedmiotowy w językach polskim i angielskim. Na szczególną uwagę zasługują problemy dotyczące literatury niderlandzkiej, która obejmuje północny zachód Europy i część regionu Wysp Karaibskich. Pisarze flamandzcy, niderlandzcy, surinamscy oraz literatura Wysp Antylskich mogą liczyć na czytelników z różnych krajów, nawet jeżeli ich książki nie zostaną przełożone na inne języki. Ciekawe wyniki badań przedmiotowych przedstawiła B. Dworakowska, która omówiła zagadnienia tłumaczenia na język rosyjski wierszy księdza J. Twardowskiego i porównała je z tekstami oryginalnymi. Zaprezentowana przez autorkę artykułu analiza mieści się w modelu badawczym lingwistyki kulturowej, nawiązującej do paradygmatu kognitywnego, z jednoczesnym uwzględnieniem zastosowanych strategii i technik translacyjnych. W ramach analizy monolingwalnej zostały wyszczególnione rodzaje i cechy miłości w JOS polszczyzny. Natomiast przeprowadzona analiza bilingwalna pokazała, co dzieje się z JOS, gdy się go przeniesie na język rosyjski. Dr N. Monachowicz w swoim referacie zaprezentowała kognitywne podejście do metafory, które pozwala nie tylko dostrzec powtarzające się wzorce struktur pojęciowych, lecz także umożliwia badaczom pełniejsze zrozumienie twórczości danego poety i tym samym wzbogacenie analizy krytyczno-literackiej, zaproponowała kryteria oceny pracy 233

234 tłumacza dokonującego przekładu dzieła poety na grunt innego języka. Metafora poetycka, tradycyjnie uważana za jeden z ważniejszych problemów w przekładzie, może być postrzegana również jako rozszerzenie podstawowej metafory konceptualnej. Uwagę przykuł także artykuł dr K. Pawłowskiej, który jest próbą odpowiedzi na pytanie dotyczące roli wiedzy specjalistycznej w tłumaczeniu tekstu specjalistycznego. Przekład tekstu specjalistycznego jest całkowicie odmienny od przekładu literackiego, gdyż wymaga od tłumacza nie tylko dobrej znajomości języka, lecz także wiedzy przedmiotowej. Czyniąc punktem wyjścia antropocentryczną teorię języków ludzkich F. Gruczy, autorka omówiła wkład językoznawstwa ogólnego do badań nad językami specjalistycznymi w świetle teorii i praktyki tłumaczenia. Przedmiotem analizy były zagadnienia lingwistycznego statusu języka specjalistycznego i problemy wynikające z nieznajomości dziedziny przez tłumacza lub z braku ekwiwalentów w języku docelowym pojawiające się w praktyce tłumacza języka specjalistycznego. Jako podstawowe kryterium przekładu autorka przyjmuje zasadę ekwiwalencji i omawia podstawowe strategie i procedury tłumaczeniowe pomocne w rozwiązywaniu problemów przekładu tekstu specjalistycznego. W innych referatach zwracano uwagę na problemy Machine Translation, które choć nigdy nie zastąpią profesjonalnego tłumacza, to jednak nie należy lekceważyć problematyki przekładów mechanicznych. W sesji popołudniowej wygłoszono dwanaście referatów w równoległych dwóch sekcjach A i B. W sekcji A wystąpili: doc. dr M. Szafrański (WSFiZ Ełk) Niektóre aspekty pracy tłumacza, dr B. Zagórska (UW) Ogół zasad i norm postępowania przyjętych w środowisku tłumaczy, dr Ł. Karpiński (UW) Leksykograficzne metody wyodrębniania weryfikacji i porządkowania terminologii, dr R. Karczewski (WSFiZ Ełk) Tłumaczenie ocen i tytułów zawodowych z języka polskiego na język angielski, dr A. Zawada (WSFiZ Ełk) Kalki językowe jako specyficzny sposób przekładu. Równolegle w sekcji B referaty wygłosili: dr R. Karczewski (WSFiZ Ełk) Zalety i wady pracy tłumacza (formalne i prawne przesłanki własnego biura tłumaczeń), mgr A. Suwalska (WSFiZ Ełk) Ćwiczenia z przekładu jako element samokształceniowy dla studentów na zajęciach języka obcego, mgr A. Gilewska (WSFiZ Ełk) Możliwości nauczania przekładu i przekładoznawstwa w szkolnictwie wyższym w Polsce, dr M. Turska (WSFiZ Ełk) Internacjonalizmy w tłumaczeniu na przykładzie języka kulinariów, mgr P. Malinowski (WSFiZ Białystok) Tłumaczenie ścieżki dźwiękowej filmu i w TV, mgr A. Łukaszuk (WSFiZ Ełk) Wpływ wymowy i prozodii na jakość pracy tłumacza symultanicznego. Po rozważaniach teoretycznych na temat przekładu i jego modeli, M. Szafrański omówił typy jakości tłumaczenia, dzieląc je wg ogólnie przyjętych obowiązujących kryteriów na ustne, pisemne i mechaniczne. Autor artykułu o aspektach pracy tłumacza przedstawił także założenia, spełnienie których jest podstawą dobrego przekładu i podkreślił takie 234

235 aspekty, jak: liczba znanych tłumaczowi języków roboczych, sprofilowanie zawodowe, językowe i manualne sprawności, możliwość współpracy ze zleceniodawcą względnie z autorem dzieła oryginalnego. Problemy etyki, moralności zawodu tłumacza przybliżyła w swym wystąpieniu B. Zagórska. Autorka referatu o zasadach postępowania profesjonalnego tłumacza zwróciła uwagę na aktualność zagadnienia, dążenie do perfekcjonizmu poprzez nieustanne doskonalenie i poszerzanie wiedzy profesjonalnej tłumacza zawodowego. W jej wystąpieniu wyeksponowane zostały moralne aspekty postępowania tłumacza w świetle wymogów współczesnej rzeczywistości z punktu widzenia podstawowych kategorii etyki powinność i obowiązek. Podstawą do rozważania tych zagadnień była dogłębna analiza Karty Tłumacza Polskiego, wydanej przez Stowarzyszenie Tłumaczy Polskich ( Referat Ł. Karpińskiego połączony z prezentacją multimedialną został poświęcony współczesnym narzędziom leksykograficznym, które w znacznym stopniu wspierają proces gromadzenia i weryfikacji materiału językowego. To zagadnienie dotyczy zarówno wstępnych prac weryfikacyjnych z korpusami tekstowymi, programami frekwencyjnymi, usługami oferowanymi przez przeglądarki internetowe poprzez elektroniczne bazy danych terminologicznych, jak i prac wynikowych obecnie dostępnych na Rynku słowników elektronicznych oraz translatorów maszynowych. Ponadto zaprezentowana została klasyfikacja modułowa, będąca systemową odpowiedzią na potrzebę szybkiej, sprawnej i uporządkowanej weryfikacji zmian zachodzących w językach specjalistycznych. R. Karczewski omawiał wybrane aspekty formalne i obowiązujące regulacje prawne odnoszące się do prowadzenia własnej działalności gospodarczej związanej z pracą tłumacza. Jednak na szczególną uwagę zasługuje jego wystąpienie dotyczące przekładu nazw i tytułów zawodowych, specyfiki przekładu terminów i związanych z tym trudności. W pozostałych wystąpieniach były poruszane zagadnienia tłumaczeń symultanicznych, audiowizualnych, problemy samosterowania przez studenta przebiegu procesu uczenia się, standardów dotyczących tłumaczeń przysięgłych z języka polskiego na język angielski i inne. Na szczególną uwagę zasługuje wystąpienie autorki referatu o kalkach językowych jako specyficznej formie translacji A. Zawady. Autorka w sposób interesujący i przystępny uświadomiła wszystkim słuchaczom podobieństwa i różnice w sposobie zapożyczania niektórych współczesnych anglicyzmów w języku polskim i rosyjskim oraz dokonała analizy aspektu słowotwórczego i translacyjnego tychże zapożyczeń. Kalkowanie jako jeden ze sposobów przekazania nowej, nieznanej dotychczas treści ułatwia utworzenie nowego wyrazu o nietrudnej do rozszyfrowania semantyce z rodzimych znanych morfemów, ale wg wzoru semantycznego języka obcego. Ta technika translatorska okazuje się być pomocną, czasem nawet niezastąpioną w pro- 235

236 cesie przekładu na język docelowy takiego pojęcia, dla którego brak jest odpowiednika w tymże języku. Obie części obrad kończyły się ożywioną dyskusją, która następnie kontynuowana była w kuluarach, podczas przerwy obiadowej i wieczornych spacerów brzegiem malowniczego Jeziora Ełckiego. Uczestnicy konferencji, w tym duże grono zaproszonych tłumaczy przysięgłych, wykazali gruntowną znajomość dziedziny translatoryki i szeroko pojętej wiedzy w tym zakresie. Nie mniej jednak, każdy z uczestników opuścił salę obrad z głębokim przeświadczeniem o konieczności prowadzenia dalszych badań, odkrywania wciąż nowych prawd o sztuce tłumaczenia. W podsumowaniu obrad Konferencji, Dziekan Wydziału Humanistycznego WSFiZ filia w Ełku doc. dr M. Szafrański podziękował uczestnikom za udział i wysoki poziom merytoryczny wystąpień i wyraził nadzieję na cykliczną kontynuację tego typu spotkań naukowych. Święty Hieronim ( r.n.e.), zawdzięcza swoją sławę Wulgacie do dziś uznawanemu za oficjalne tłumaczeniu Starego i Nowego Testamentu z języka greckiego i hebrajskiego na łacinę. Nazwa tłumaczenia Biblii Hieronima Wulgata pochodzi od łacińskich słów "textus vulgatus" teksty pospolite, dostępne dla wszystkich. Prace nad tłumaczeniem Biblii zajęły Hieronimowi blisko 24 lata (tłumaczenie Nowego Testamentu rozpoczęte zostało w 382 r. a przekład Starego Testamentu trwał od 390 r. do 405 r.). Przekład Hieronima został szybko zaakceptowany przez zwierzchników, a następnie rozpowszechnił się w całym Kościele. Podczas Soboru Trydenckiego (w latach tekst Wulgaty został zatwierdzony jako oficjalne tłumaczenie Biblii na język łaciński). W dorobku tłumaczeniowym Hieronima znalazło się wiele innych starożytnych dzieł, jak choćby: komentarze do ksiąg Nowego i Starego Testamentu, teksty Origenesa. Święty Hieronim był autorem licznych komentarzy, ponad 150 listów, homilii, dzieł egzegetycznych oraz interpretacji tekstów biblijnych. Napisał również życiorysy Pawła Apostoła, Hilarego, Malchusa. Hieronim nie bez powodu zyskał szacunek jako tłumacz. Do swojej pracy podchodził z wyjątkowym zaangażowaniem i, jak moglibyśmy powiedzieć dzisiaj, profesjonalizmem. Kilkanaście lat zajęły mu studia nad językiem hebrajskim i greckim, czytanie manuskryptów, wyszukiwanie i porównywanie informacji pochodzących z wielu źródeł. O jakości tłumaczenia mówi również fakt, że Wulgata do dziś dzień uznawana jest za obowiązujące tłumaczenie Biblii na język łaciński. Hieronim urodził się około 347 r. (bardzo trudno jest ustalić dzisiaj faktyczną datę, część źródeł podaje również rok 342 lub 345) w Strydonie w Dalmacji obszar dzisiejszej Chorwacji. Jego rodzina należała do głęboko wierzących troje z rodzeństwa Hieronima wybiera życie zakonne. Pomimo swoich chrześcijańskich korzeni Hieronim zostaje ochrzczony w Rzymie dopiero około 365 r. przez papieża Liberiusza. W tamtych czasach chrzest przyjmowało się dopiero w wieku dojrzałym. 236

237 Studia w słynnej szkole gramatyki i retoryki w Rzymie Hieronim rozpoczął jeszcze przed ukończeniem 18 lat. Nauczycielem jego był Aeliusz Donatus. Hieronim poznaje łacińskich klasyków, uczy się sztuki pisania i dyskusji, studiuje grekę. Po skończeniu studiów Hieronim rozpoczyna pracę jako urzędnik w Trewirze, na dworze cesarza Walentyniana I, gdzie jego kilkuletni pobyt zostaje bardzo dobrze oceniony. Po zakończeniu służby na dworze cesarskim Hieronim udaje się do Akwilei (miejscowość położna na wybrzeżu Adriatyku). Wraz z innymi uczonymi i kapłanami chrześcijańskimi tworzą grupę zgromadzoną wokół biskupa Waleriana. Tam poznaje Ewagriusza, pochodzącego z bogatej rzymskiej rodziny autora tłumaczenia "Życie św. Antoniego" Anastazego. Wraz z Ewagriuszem udaje się do Antiochii. Hieronim zafascynowany jest kulturą i spuścizną Wschodu. Wybiera żywot pustelnika, lecz by utrzymać kontakt ze światem, koresponduje ze swoimi przyjaciółmi. Na Wschodzie pogłębia znajomość greki (pozwoli mu to później przetłumaczyć Nowy Testament). Aby lepiej poznać hebrajski, udaje się na pustynię, na południe od Aleppo (Syria), gdzie spędza 2 lata w samotności. Istnieją przesłanki mówiące, że naukę hebrajskiego rozpoczął na skutek poznania Żyda, którego nawrócił na chrześcijaństwo. Znajomość hebrajskiego pozwoliła Hieronimowi na przekład Starego Testamentu. Nie zaprzestaje wysyłania listów, które wpływają na jego popularność na Zachodzie. Po okresie samotniczego życia wraca do Antiochii, gdzie przyjmuje święcenia kapłańskie. Nie podejmuje się jednak zadań duszpasterskich, a poświęca czas na studiowanie nauk Biblijnych. Zniechęcony narastającymi sporami egzegetycznymi między szkołami w Antiochii oraz rywalizacją pomiędzy biskupami Hieronim wybiera się w 381 r. wraz z biskupem Paulinem do Konstantynopola na Sobór. Tam poznaje Grzegorza z Nazjanzu biskupa Konstantynopola (został później świętym oraz Ojcem Kościoła greckiego). Podczas soboru podjęto decyzję o złożeniu przez Grzegorza funkcji biskupa, ponieważ chciał on, w przeciwieństwie do pozostałych członków soboru, znaleźć wspólne rozwiązanie konfliktu między egzegetami. Dzięki spotkaniu z Grzegorzem Hieronim podejmuje dogłębne studia dokumentów i interpretacji pozostawionych przez Orygenesa r.), uznawanego za kontrowersyjnego Ojca Kościoła greckiego przywódcy szkoły teologicznej z Aleksandrii. Zaczyna również tłumaczyć jego dzieła. Hieronim ponownie wyrusza do Rzymu. Tym razem udaje się tam, aby bronić Grzegorza z Nazjanzu, którego atakują inni biskupi. W trakcie popytu w Rzymie Hieronim wraca do studiów nad hebrajskim. Pisze jeszcze więcej listów, w których nie obawia się wytykać błędów duchowieństwa oraz zauważanych niedociągnięć w życiu publicznym. Jego język jest nie tylko ostry, lecz również nacechowany sporą dozą ironii i humoru. Pobyt w Rzymie to również moment, kiedy Hieronim, wcześniej pełniący żywot pustelnika, rozpoczyna prowadzenie grup Biblijnych składających się z przedstawicielek rzymskiej arystokracji. Dzięki sławie zdobytej swoimi listami trafia później na dwór papieski i stopniowo zdobywa zaufanie papieża Damazego, by w końcu stać się jego osobistym sekretarzem. Tej funkcji nie pełni zbyt długo papież liczy juz 80 lat i w grudniu 384 r. umiera. Zanim jego następcą zostanie Syrycjusz, Hieronim przez chwilę zastanawia się nad objęciem tronu papieskiego. To właśnie papież Damazy przekonał Hieronima do przetłumaczenia Biblii. Ponieważ kontakt z nowym papieżem jest suchy i oficjalny, 237

238 Hieronim opuszcza Rzym i udaje się do Betlejem. Wraz z nim wyrusza Paula, rzymska arystokratka uczęszczająca na jego wykłady. Paula zakłada w ziemi świętej jeden z zakonów ascetycznych. W Betlejem, gdzie bez reszty poświęca się pisaniu, spędza swoje ostatnie 34 lata życia. Rozpoczyna tłumaczenie Starego Testamentu, korzystając z zasobów oddalonej o 100 km Biblioteki w Cezarei, ufundowanej przez Orygenesa. Jednocześnie nie zaprzestaje publikacji własnych polemik, przez co kolejny raz wchodzi w konflikt z duchowieństwem. Jego publikacje spotykają się z ostrą krytyką, za co grozi mu nawet ekskomunika. Nie dochodzi do niej ze względu na zabójstwo prefekta Konstynantopola Rufina, która to sprawa oraz pokuta, jaką przyjmuje Hieronim, wpływają na zmianę decyzji władz Kościoła. Podczas Wielkanocy w 397 r. biskup Jan Jerozolimski wymienia znak pokoju z Hieronimem. Również w tym samym roku Hieronim otrzymuje list od biskupa afrykańskiego Augustyna z Hippony, który uznaje wartość wykonanej pracy tłumacza Hieronima, ale wysuwa kilka uwag. Uraża to Hieronima, który nie odpowiada na listy Augustyna przez całe 5 lat. Nie wiadomo, w jaki sposób dochodzi do zgody między tymi uczonymi, ale ich późniejsze kontakty są bardzo serdeczne. Przekład Biblii z języka hebrajskiego Hieronim kończy w 405 r. Oprócz Pisma świętego Hieronim tłumaczy szereg innych dokumentów, m.in. Regułę cenobityczną Pachomiusza ( ) współtwórcy,wraz ze św. Antonim, idei ewangelicznego życia zakonnego, założyciela pierwszego klasztoru chrześcijańskiego. Łacińskie tłumaczenie Reguły wywarło znaczący wpływ na życie zakonne. Po zakończeniu przekładu Biblii Hieronim poświęca czas na tłumaczenie komentarzy proroków. Praca twórcza Hieronima przypada na okres chylenia się ku upadkowi i ostatecznego końca Cesarstwa Rzymskiego. Nieustanne najazdy barbarzyńców z Północy, Gotów i Wandali, docierają coraz bliżej Rzymu. Ostateczna klęska Rzymu 24 sierpnia 410 r. zastaje Hieronima w Betlejem podczas tłumaczenia pism proroków. Ma to wpływ na zdrowie Hieronima, który wyraża swój żal za upadającym imperium w listach do przyjaciół 30 września 419 r. Hieronim umiera w Betlejem. 238

239 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA PAWEŁ SZERSZEŃ Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Sprawozdanie z Konferencji Naukowej Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej pt. Terminologia w teorii i praktyce. Wydział Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 20 listopada 2009 r. W dniu 20 listopada 2009 roku odbyła się w Warszawie Konferencja Naukowa Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej pt. Terminologia w teorii i praktyce 52. Konferencja ta zorganizowana została przez Wydział Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, zaś jej uczestnikami byli znani polscy naukowcy specjalizujący się w dziedzinie terminologii bądź dziedzinach pokrewnych, czynni tłumacze oraz szerokie grono studentów Wydziału Lingwistyki Stosowanej. Ideą przewodnią konferencji była kontynuacja problematyki poprzedniej konferencji tj. zagadnień terminologicznych w rozważaniach teoretycznych oraz w praktyce. Wśród zaproszonych gości znalazły się m. in. takie osoby, jak: prezes Towarzystwa Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych TEPIS dr Danuta Kierzkowska i wieloloetnia dyrektor i redaktor naczelna Wydawnictw Naukowo-Technicznych dr Aniela Topulos. Wszystkie zaplanowane referaty zostały wygłoszone i wywołały duże zainteresowanie wśród uczestników konferencji. Konferencję otworzył prezes MOTS dr Mariusz Górnicz, który na wstępie powitał wszystkich gości, a następnie przedstawił krótki rys historyczny Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej. Następnie głos zabrała dr A. Waszczuk-Zin (Warszawa), która w referacie pt. Terminologia ubezpieczeniowa problemy tłumaczenia wybranych terminów kulturowych zajęła się trudnościami występującymi w tekstach tłumaczeń na przykładzie języków angielskiego i polskiego w zakresie terminologii ubezpieczeniowej. Na początku swojego wystąpienia Autorka 52 Materiały z tej konferencji będą zamieszczone w następnym numerze Komunikacji Specjalistycznej 4/2011 (przyp. red.). 239

240 przedstawiła rys historyczny obranej dziedziny, po czym omówiła na podstawie własnych doświadczeń zawodowych kilka problemów tłumaczeniowych, dotyczących m.in. zjawiska równoczesnego funkcjonowania w tekstach różnych ekwiwalentów odpowiadających konkretnym jednostkom semantycznym, co wprowadza niejednoznaczność w ich interpretacji i właściwym rozumieniu. Ponadto skupiła się na zagadnieniu użycia skrótów i skrótowców, w tym na trudności w związku z prawidłowym ich odczytywaniem oraz funkcjonowaniem różnych nazw angielskich przypisywanych polskim odpowiednikom (np. AC). Na zakończenie podała przykład bardzo rzadkiego zjawiska adaptacji terminologii specjalistycznej w języku literackim. Następnie głos zabrał dr A.D. Kubacki (Katowice), który wygłosił referat pt. Specyfika języka specjalistycznego w austriackiej odmianie języka niemieckiego. Z doświadczeń tłumacza. Na początku swojego bazującego na rozległym materiale empirycznym wystąpienia Autor zwrócił uwagę na to, czego może dowiedzieć się o austriackiej odmianie języka niemieckiego kandydat na tłumacza w oparciu o zarys programów studiów filologicznych, po czym posłużył się przykładem oficjalnego uznania przez Unię Europejską pewnej grupy słownictwa specjalistycznego ( austriacyzmów kulinarnych ) w tzw. Protokole Nr 10 do Traktatu Akcesyjnego Austrii w 1994 r. Następnie ukazał na podstawie wielu przykładów z zakresu morfologii, leksyki, składni, ortografii, a także wyglądu zewnętrznego dokumentów specyfikę austriackiej odmiany języka ogólnego i specjalistycznego (na przykładzie terminologii prawa). W swoim wystąpieniu A. Kubacki zwrócił ponadto uwagę na sylwetkę naukową znanej badaczki odmiany austriackiej języka niemieckiego H. Markhard. Na zakończenie Autor podkreślił istotną rolę świadomości co do istniejących różnic pomiędzy niemiecką i austriacką odmianą języka niemieckiego w pracy tłumacza, podyktowanych nie tylko różnicami kulturowymi, ale także m.in. odrębnością systemów państwowych Austrii i Niemiec, a także zauważył, iż współczesne słowniki (zarówno te ogólne, jak i specjalistyczne) nie odnotowują owych różnic, przez co istnieje ciągłe zapotrzebowanie na takie opracowania, a także olbrzymi deficyt badawczy w tym zakresie. Następnie swój referat pt. Wybrane założenia kompilowania słowników terminologii specjalistycznej wygłosił dr Ł. Karpiński (Warszawa). W swoim wystąpieniu Autor skoncentrował się na omówieniu głównych tez dotyczących procesu tworzenia słowników specjalistycznych, wskazując jego wybrane etapy. Szczególną uwagę Ł. Karpiński poświęcił prezentacji modeli zakresu tematycznego słownika (współrzędnego, podrzędnego i współrzędnopodrzędnego), a także wybranym elementom pracy terminologicznej na tekstach specjalistycznych przed tworzeniem słownika, jak np. porządkowanie terminologii, klasyfikacja dziedzinowa, formułowanie i sprawdzanie poprawności definicji. Swoje ciekawe spostrzeżenia poparł przykładami 240

241 z własnych badań nad frekwencyjnością w tekstach językoznawczych, medycznych i technicznych. Później głos zabrał dr T. Borkowski (Warszawa), który wystąpił z referatem pt. W kwestii polisemii i synonimii terminów (czynności) prawnych z dziedziny papierów wartościowych. Na wstępie Autor nakreślił pojęcie języka prawnego jako języka specjalistycznego. Następnie szczególną uwagę zwrócił na konieczność zachowania postulatu skuteczności komunikacyjnej, osiąganej za pomocą działań normalizacyjnych oraz postulat dotyczący braku synonimii i polisemii w tekstach prawa. Analiza użycia wybranych terminów, jak np. umorzenie, wymagalność, zapadalność w konkretnych tekstach specjalistycznych na przykładzie dziedziny papierów wartościowych skłoniła Autora do wniosku, iż w wielu kontekstach można zaobserwować brak zachowania powyższych postulatów, co prowadzi do licznych nieporozumień. Rozwiązaniem wspomnianego problemu może być, zdaniem Autora, zastosowanie zaproponowanej przez niego metodologii, opierającej się na indywidualnej próbie określenia treści pojęcia, tzw. mikrosieci, tj. logicznego kontekstu terminologicznego opartego na kilku wybranych przepisach prawa w celu wybrania odpowiednich par ekwiwalentnych. Na zakończenie T. Borkowski podkreślił konieczność badania kontekstu teoretycznego dotyczącego terminologii specjalistycznej, który w żadnym wypadku nie może jedynie opierać się na zawodnych słownikach-glosariuszach. Jako ostatnia głos zabrała mgr W. Sobita (Kraków), która w swoim referacie pt. Plain English w legislacji implikacje dla tłumacza tekstów prawnych na przykładzie australijskiej ustawy podatkowej skupiła się na omówieniu podstawowych zasad wymienionego w tytule referatu ruchu terminologicznego. Na początku Autorka przedstawiła genezę ruchu Plain English, którego twórcy za jeden z głównych celów swojej działalności uznali przybliżenie większości społeczeństwa tzw. języka prawa, osiągane na drodze precyzowania pojęć terminologicznych. Z kolei W. Sobita omówiła główne inicjatywy Plain English w australijskiej legislacji, opierające się na działaniach, zmierzających do uproszczenia nowopowstających i już powstałych aktów prawnych poprzez takie działania, jak np. likwidacja rozbudowanych struktur gramatycznych tekstów specjalistycznych, eliminacja żargonu i tautologii. Następnie Autorka wskazała sposoby oznaczania terminów oraz ich uproszczonego definiowania, po czym przystąpiła do omówienia implikacji wynikających z wymienionych propozycji dla tłumaczy tekstów prawnych. Na zakończenie głos zabrał ponownie prezes MOTS dr M. Górnicz, który podziękował wszystkim prelegentom za ciekawe wystąpienia, uczestnikom dyskusji za współpracę, zaś pozostałym gościom za przybycie. Wyraził także swoje zadowolenie z przebiegu konferencji oraz nadzieję na kolejne spotkania naukowe w ramach Międzynarodowej Organizacji Terminologii Specjalistycznej. 241

242 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA WIOLETTA MELA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej MiMoKi 2009 II POZNAŃSKIE DNI KULTURY WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIEJ, Poznań, listopad 2009 MiMoKi 2009 to druga edycja festiwalu kultury wschodniosłowiańskiej w Poznaniu. Festiwal zrodził się z fascynacji kulturą rosyjską, ukraińską oraz białoruską, skąd też wywodzi się jego nazwa (MiMoKi Mińsk, Moskwa, Kijów). Festiwal jest tworzony przez studentów rusycystyki i ukrainistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu wraz z przyjaciółmi z Polski i zagranicy. Jest to impreza o szerokim zasięgu i bogatym programie, w którym w tym roku znalazły się wystawy, przedstawienia teatralne, seanse filmowe, koncerty, warsztaty dla nauczycieli języka rosyjskiego oraz studencko-doktorancka konferencja naukowa. I Konferencja Naukowa Studentów i Doktorantów. Kultury wschodnio-słowiańskie oblicza i dialog. Rosja Ukraina Białoruś odbyła się w dniach listopada 2009 roku w Collegium Novum UAM i została zorganizowana przez Instytut Filologii Rosyjskiej UAM, Instytut Wschodni UAM oraz Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Polska Ukraina w Poznaniu. Podczas uroczystej inauguracji swoje przemówienia wygłosili przedstawiciele władz Uczelni oraz organizatorzy, a oficjalnego otwarcia Konferencji dokonała Dziekan Wydziału Neofilologii UAM, prof. dr hab. Beata Mikołajczyk. W obradach plenarnych wzięli udział goście oraz uczestnicy konferencji z Polski, Rosji, Ukrainy i Białorusi. Referaty wygłaszane były po polsku, rosyjsku oraz ukraińsku i poruszały problemy z zakresu kultury, polityki i historii Rosji, Ukrainy i Białorusi. Nie zabrakło również referatów doktorantek z Wydziału Lingwistyki Stosowanej UW: mgr Patrycja Spytek oraz mgr Marta Zambrzycka reprezentowały nas, występując z referatami dotyczącymi literatury. Konferencja młodych badaczy była wydarzeniem doniosłym nie tylko dla samych prelegentów, zwłaszcza tych, dla których publiczne 242

243 wygłoszenie referatu stanowiło nowe doświadczenie, ale również dla pozostałych uczestników, dla których stanowiła ona forum wymiany poglądów oraz doświadczeń badawczych z różnych ośrodków w kraju i za granicą. Uczestnicy Konferencji po pierwszym dniu obrad zostali zaproszeni na spektakl w wykonaniu Białoruskiego Poetyckiego Teatru Jednego Aktora Znicz, który wystąpił z przedstawieniem Wybranka opartym na Małych tragediach oraz poezji Aleksandra Puszkina. Poznańskie MiMoKi to czas wielu imprez kulturalnych i naukowych odbywających się pod hasłem dialogu kultur, a fakt, że jest to wydarzenie na tak dużą skalę i tak różnorodne, świadczy o niezwykłym zainteresowaniu studentów kulturą naszych sąsiadów. Więcej informacji na temat festiwalu można znaleźć na stronie internetowej: 243

244 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA RYSZARDA SAWINICZ-BILSKA Akademia Pomorska w Słupsku Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych BARWY SŁOWIAŃSKIEJ DUSZY Słupsk, 29 maja 2010 r. 29 maja 2010 r. w Polskiej Filharmonii Sinfonia Baltica w Słupsku odbył się koncert Barwy słowiańskiej duszy, zorganizowany na zakończenie VIII Bałtyckiego Festiwalu Nauki. Koordynatorem imprezy, reżyserem i scenografem była Ryszarda Sawinicz-Bilska ze Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych z Akademii Pomorskiej w Słupsku. Uczestnicy koncertu to studenci studiów stacjonarnych i niestacjonarnych oraz zaproszeni absolwenci. Artystom towarzyszył zespół muzyczny, który został utworzony specjalnie na potrzeby koncertu (fortepian, akordeon, trąbka, gitara klasyczna i basowa, skrzypce). Koncert rozpoczął chór akademicki IUVENTUS CANTANS. Publiczność bawiła się doskonale i klaskała w rytm popularnych i lubianych piosenek polskich, rosyjskich i ukraińskich, śpiewanych często po jednej zwrotce w każdym z 3 języków [ Podmoskiewskie wieczory, Mołdawianka, Oczy czarne, Czerwona ruta, Serce na śniegu ( Trojki dwie )]. Na tegorocznym koncercie widzowie mogli zobaczyć przepiękne układy choreograficzne wykonane przez znane słupskie zespoły taneczne do większości śpiewanych utworów. Podziwialiśmy tancerzy z Teatru Tańca ENZA (układ choreograficzny do Modlitwy B. Okudżawy, pięknego utworu Kiedyś byłam różą i Małych tęsknot ), ze Szkoły Break Dance HARIBO (do Katiuszy i Kalinki ), ze Studia Tańca FORTE (walc do Wzial by ja banduru ), Szkoły Tańca Sportowego PAKTAN (walc do Jarzębiny czerwonej oraz dziewczynki ze Szkoły Muzycznej (do Błękitnej chusteczki ). Zaprezentowała się również Słupska Grupa Baletowa ARABESKA, która wykonała poloneza do muzyki F. Chopina. Powtórzyliśmy ubiegłoroczny hit, czyli parodię baletu P. Czajkowskiego Jezioro łabędzie w nowym wykonaniu, tym razem studentów Ratownictwa medycznego (5 osób) i historii (1 osoba). Na życzenie publiczności zaprosiliśmy ponownie WITROHON Zespół Ludowego Tańca Ukraińskiego z LO w Białym Borze. Zespół w nowym 244

245 składzie i z nowymi tańcami jak zwykle imponował swą żywiołowością, profesjonalizmem i oczywiście przepięknymi strojami. Imprezę naszą zaszczycili także, prezentujący najwyższy poziom światowy, wybitni profesorowie akordeonu z Ukrainy, uczestnicy Międzynarodowego Festiwalu Zespołowej Muzyki Akordeonowej w Koszalinie. Goście zaproszeni na koncert mogli podziwiać wystawę samowarów, przepiękne stroje ludowe z różnych regionów Polski (m.in. krakowskie, łowickie, kurpiowskie, kaszubskie) oraz Ukrainy, a także wystawę rosyjskich, ukraińskich i polskich chust oraz innych elementów rękodzieła sztuki ludowej. Liczymy, iż koncert na stałe wpisze się w krajobraz artystyczny Słupska. 245

246 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA ŁUKASZ KARPIŃSKI, MONIKA PŁUŻYCZKA Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Umowa patronacka KJS UW LXX LO w Warszawie W dniu 11 marca 2010 r. w LXX Liceum Ogólnokształcącym im. Aleksandra Kamińskiego przy ul. Dembowskiego 1 podpisana została umowa pomiędzy liceum a Wydziałem Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego. Umowa dotyczy objęcia patronatem edukacyjnym klasy I z rozszerzonym programem nauczania języków obcych od września 2010 roku. Treść umowy została zatwierdzona przez Dziekana Wydziału Lingwistyki Stosowanej UW prof. dra hab. Sambora Gruczę. Jej koordynatorami zostali: inicjatorka tej umowy dr Monika Płużyczka, oraz zastępca kierownika KJS, dr Łukasz Karpiński. Umowa upoważnia Katedrę Języków Specjalistycznych (obecnie Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej) do prowadzenia zadań patronackich. Na uroczystości gościła z-ca Burmistrza Dzielnicy Ursynów nadzorująca oświatę w dzielnicy Warszawa-Ursynów Jolanta Dąbek. Katedrę Języków Specjalistycznych reprezentowali: dr Łukasz Karpiński oraz dr Monika Płużyczka. W imieniu LXX LO im. Aleksandra Kamińskiego umowę podpisała dyrektor szkoły mgr Anna Szumiec-Mitera. Radę Rodziców reprezentował jej przewodniczący Krzysztof Dąbkowski. W spotkaniu uczestniczyli także nauczyciele języków obcych oraz reprezentanci uczniów (wśród nich Kamil Bujalski wiceprzewodniczący Młodzieżowej Rady Dzielnicy Ursynów oraz od niedawna wiceprzewodniczący Młodzieżowej Rady m.st. Warszawy). Umowa podpisana została na 3 lata i obejmuje klasę o profilu językowym, realizującą rozszerzone programy z języka angielskiego i drugiego języka obcego (do wyboru języka niemieckiego lub francuskiego). Dzięki niej 246

247 uczniowie będą mogli uczestniczyć m.in. w warsztatach językowych prowadzonych przez pracowników i studentów Wydziału Lingwistyki Stosowanej, w spotkaniach integracyjnych dla kandydatów na Wydział, a także korzystać z wydawnictw oraz zasobów biblioteki Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej (b. Katedry Języków Specjalistycznych). W ramach współpracy uczniowie uczestniczyć będą m.in. w II Konferencji Młodych Lingwistów, organizowanej przez StudenckoDoktoranckie Koło Naukowe BAJT w listopadzie 2010 r. 247

248 Według władz oświatowych dzielnicy Warszawa-Ursynów jest to pierwsza w Warszawie umowa podpisana przez Uniwersytet Warszawski z Liceum Ogólnokształcącym. Celem szkoły jest urozmaicenie metodyki nauczania języków obcych, poznanie nowych tendencji w metodyce, natomiast Uniwersytet Warszawski liczy na zainteresowanie potencjalnych kandydatów kierunkami lingwistycznymi. Są to nowe wyzwania dla obu stron. Pani Burmistrz pogratulowała obu stronom inicjatywy oraz życzyła skuteczności w realizacji tak ważnego, służącego dobru młodzieży, projektu. Zdjęcia dzięki uprzejmości U.D. Warszawa-Ursynów 248

249 SPRAWOZDANIA ZAPOWIEDZI KOMUNIKATY KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA MICHAŁ KWIATKOWSKI, OLGA ZIELONY Uniwersytet Warszawski Katedra Filologii Ukraińskiej Studencki TEATR SŁOWA ŻYWEGO Błękitny Okręt ma 10 lat Studencki teatr żywego słowa nazywa się Błękitny Okręt. Data urodzenia 1 października 2000 roku. Miejsce urodzenia Katedra Filologii Ukraińskiej Uniwersytetu Warszawskiego, ulica Szturmowa 4. Jego działalność błogosławili: były kierownik Katedry Filologii Ukraińskiej, Profesor Stefan Kozak, i były Ambasador Ukrainy w Polsce, Dmytro Pawłyczko. Od tego czasu teatr Błękitny Okręt żyje i zadziwia swoich wielbicieli atrakcyjnym poważnym, jak i żartobliwym repertuarem już 10 lat. Młodzi aktorzy, studenci-ukrainiści 1-5 roku studiów, pokazali niemało ciekawych rzeczy. Pierwszym kapitanem Błękitnego Okrętu była Kamila Brodowska, następnie Anastazja Petruczanis i Marta Sułkowska, obecnie Olga Zielony i Michał Kwiatkowski. Reżyserem od roku 2000-go jest Profesor Walentyna Sobol. Teatr, jak wiadomo, ma własne prawa pokazywania i przyjmowania dzieła scenicznego. Za jedno z nich w teatrze Błękitny Okręt uznano prawo wyrazistości. Przede wszystkim, wyrazistości Słowa złotego, żywego. Wielu widzów, obecnych na wystawach teatru młodzieżowego, zauważyło wysoki poziom konkretyzacji obrazowej w czytaniu wierszy poetów ukraińskich i polskich XVII-XXI w., a najbardziej w grze różnorodnych ról w dramatach Lesi Ukrainki ( Lisowa pisnia, Оderżyma, Bojarynia ), Marka Kropywnyckiego ( Daj sercju woliu, zawede w newoliu ), Iwana Franki, Tarasa Szewczenki, Oleksandra Irwańcia oraz scen z życia studenckiego, których autorami są sami studenci-aktorzy. Pragniemy wypróbować w swojej działalności różne style od realistycznopsychologicznego do symbolizmu. Nasz teatr jest mały i skromny, ale stanowi to dla młodzieży twórczej wspaniałą szkołę, która ma na celu podwyższenie wybranej kwalifikacji zawodowej. 249

250 Główne zadania teatru Błękitny Okręt to: 1. centrum eksperymentalne, w którym studenci Katedry Filologii Ukraińskiej wszystkich lat studiów mogliby realizować swe indywidualne pomysły; 2. kształcenie nie tyle reżyserów, ale przede wszystkim dobrych fachowców filologów XXI wieku. Zapraszamy wszystkich chętnych na wystawę teatru słowa żywego! Chronologia występów: 2000 Teatr Żywego Słowa Błękitny Okręt debiutował poetycznomuzyczną wystawą, poświęconą twórczości Łesi Ukrainki. Na scenie wyrecytowano wiersze autorki oraz fragmenty z dramatów Лісова пісня, Одержима, Бояриня. Wykonawcy Małgorzata Wołyńczyk, Andrzej Szumada, Grzegorz Spodarek, Lidia Kowalczyk, Paweł Dombrowski, Aneta Aniszewska, Mirosława Warcholak, Marzena Luterek, Anna Dranka, Sylwia Sydor, Katarzyna Terebenec i inni inscenizacja dramatu Marka Kropywnyckiego Дай серцю волюзаведе в неволю. W głównych rolach wystąpili: Katarzyna Losson, Konrad Kuczara, Lidia Marciniak, Paulina Owczarzak, Lesia Ozemblowska, Małgorzata Kopeć, Natalia Myc, Katarzyna Kucharska, Marcin Tatulka, Monika Stateczna, Anna Osenka, Agnieszka Dmowska, Krzysztof Bońkowski i inni. Obecnością zaszczycił nas Ambasador Ukrainy w Polsce Dmytro Pawlyczko. Po przedstawieniu odbyła się prezentacja jego nowego zbioru przekładów 50 polskich poetów Дзвони зимою Teatr Żywego Słowa Błękitny Okręt wystąpił z muzycznopoetyczną kompozycją Poezja ukraińskiego modernizmu. Wykonawcy Anna Chyckowska, Michał Pachocki, Zuzanna Zajko, Justyna Jabłońska, Anna Trusz, Monika Stateczna, Marta Mulik, Iwona Czapla, Małgorzata Górna, Bartosz Olesik, Grażyna Lucak, Mariola Królikowska, Wojtek Mrozowisk, Anna Golińska, Agnieszka Dmowska, Marzena Luterek i inni grudnia, występ kabaretu (idea starosty teatru Kamili Brodowskiej) Błękitny Okręt w morzu studenckiego życia. Wykonawcy: Kamila Brodowska, Ola Klisz, Anna Trusz, Sylwia Szczepańska, Emila Wolska, Katarzyna Kanewska, Agnieszka Klempka, Paweł Łoza, Agnieszka Sierkow, Marcin Bartoszuk marzec, poetyczna kompozycja, poświęcona 190. urodzinom Tarasa Szewczenki. Uczestnicy starosta teatru Anastazja Petruczanis, Katarzyna Kapeluch, Hanna Kamieńska, Anna Chabas, Paweł Chełmiński, Weronika Brewczyńska, Sławomir Skrzeczyński, Kamila Borowska, Bartek Grombczewski, Piotr Kłosowicz i inni. 250

251 2005 występ Болеро Grzegorza Reszki w przekładzie na język ukraiński, z obecnością autora satyr i dramatów oraz gości z Warszawy w Teatrze na Białołęce. Uczestnicy Kamila Brodowska, Hanna Kimińska, Anastazja Petruczanis, Sławomir Skrzeczyński, Bartek Gombczewski, Piotr Kłosowicz, Tomasz Mitrowski i inni listopada, Pałac Kazimierzowski przy ulicy Krakowskie Przedmieście 26/28. Występ teatralny dla uczestników międzynarodowej naukowej konferencji, poświęconej 150-leciu narodzin Iwana Franki. Uczestnicy: starosta teatru Anastazja Petruczanis, Marta Sulkowska, Sławomir Skrzeczyński, Anna Chabas, Anna Kertyczak, Bartosz Grombczewski, Maria Kapeluch, Katarzyna Kapeluch, Maja Wus grudnia, dla studentów zaocznych występ teatralny Зів яле листя poświęcony 150-leciu narodzin Iwana Franki. Uczestnicy: starosta teatru Anastazja Petruczanis, Marta Sulkowska, Sławomir Skrzeczyński, Anna Chabas, Anna Kertyczak, Bartosz Grombczewski, Maria Kapeluch, Katarzyna Kapeluch, Maja Wus maj, spotkanie z pisarką i naukowcem Ludomirą Tarnaszyńską, wydawcą Haliną Fedorec październik, poetyczno-teatralna kompozycja Błękitny Okręt w kręgu przyjaciół występ dla studentów studiów stacjonarnych oraz zaocznych Katedry Ukrainistyki. Uczestnicy: starosta teatru Marta Sułkowska, Grzegorz Miecznikowski, Maja Wus, Katarzyna Kapeluch, Maria Kapeluch, Sławomir Skrzeczyński, dr Witali Perkun listopad, poetyczno-muzyczna kompozycja Warszawska jesień w Warszawskiej Informatyczno-Ekonomicznej Wyższej Szkole, z obecnością Ambasadora Ukrainy w Polsce O.F. Mocyka. Uczestnicy: starosta teatru Marta Sułkowska, wykładowcy prof. Walentyna Sobol, dr Witali Perkun, Grzegorz Miecznikowski, Maja Wus, Katarzyna Kapeluch, Maria Kapeluch grudnia, Ukraiński wertep. Uczestnicy: Marcin Roszkowski, Iwanna Chituk, Magda Wasyleczo, Dominika Szubańska, Igor Horkiw, Maria Kapeluch, Nestor Kaszycki, Kajetan Wojtala, Maja Wus, Paweł Chełmiński, Oleńka Horkił, Mirosława Galenda, Anna Kertyczak lutego, Ambasada Ukrainy w Polsce. Uczestnicy teatru: Marta Sułkowska i Marcin Poszkowski przedstawili ukraińską literaturę, przetłumaczoną w języku polskim; 8 marca, greko-katolicka cerkiew na ulicy Miodowej 9. Występ teatru z teatralno-poetyczną kompozycją, poświęconą 190-leciu narodzin Tarasa Szewczenki. Uczestnicy: Ksena Kaniowska, Bogdan Jurczyszyn, Michał Kwiatkowski, Jacek Grzelewski, 251

252 Magda Wasyleczko, Oleńka Horkił, Marcin Roszkowski, Marta Sułkowska, Dominika Szubańska, Maria Kapeluch marca, Ambasada Ukrainy w Polsce. Występ teatru z teatralnopoetyczną kompozycją, poświęconą 195-leciu narodzin Tarasa Szewczenki І генії кохають.... Uczestnicy: Ksena Kaniowska, Bogdan Jurczyszyn, Michał Kwiatkowski, Jacek Grzelewski, Magda Wasyleczko, Oleńka Horkił, Marcin Roszkowski, Marta Sułkowska, Dominika Szubańska, Maria Kapeluch i inni stycznia, Ambasada Ukrainy w Polsce. Występ teatru Błękitny Okręt z poetyczno-muzyczną kompozycją СЛОВО І ДОЛЯ. Uczestnicy: Michał Kwiatkowski (starosta teatru), Olga Zielony (wicestarosta teatru), Alicja Motyka, Jacek Grzelewski, Marika Niesłuchowska, Anna Szabłowska, Dominika Sokołowska, Róża Wyszyńska, Maja Wus i Nestor Kaszycki. Po zakończeniu części uroczystej, kierownik katedry dr hab. Wasyl Nazaruk i prof. Walentyna Sobol zaprezentowali naukowo-dydaktyczne wydanie Katedry Ukrainistyki Uniwersytetu Warszawskiego lutego, aula 211 na ulicy Szturmowej 4. Występ teatru Błękitny Okręt z poetyczno-muzyczną kompozycją СЛОВО І ДОЛЯ. Uczestnicy: Michał Kwiatkowski (starosta teatru), Olga Zielony (wice-starosta teatru), Alicja Motyka, Jacek Grzelewski, Marika Niesłuchowska, Anna Szabłowska, Dominika Sokołowska, Róża Wyszyńska, Maja Wus i Nestor Kaszycki. Uczestnictwo w teatrze to świetny sposób nie tylko na kontakt z językiem, ale także bliższe poznanie kultury, poezji i literatury. 252

253 Każdy członek teatru czerpie ogromną satysfakcję z kontaktu z teatrem i sztuką, która rozwija wrażliwość artystyczną. Opiekun prof. Sobol zaraża nas swoją pasją, energią, zawsze ma pełno genialnych pomysłów, zawsze jest gotowa do poświęceń. Pomimo licznych obowiązków, znajduje czas, aby nam doradzać. W najbliższym czasie zamierzamy przygotować program związany z twórczością Lesi Ukrainki. W przyszłym roku obchodzimy 140. rocznicę urodzin tej wielkiej artystki. Prezes teatru Michał Kwiatkowski miguel21l@tlen.pl Zastępca prezesa Olga Zielony olga.zielony@gmail.com 253

254 RECENZJE, WYDAWNICTWA KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA REINHOLD UTRI Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Helga Losche INTERKULTURELLE KOMMUNIKATION. SAMMLUNG PRAKTISCHER SPIELE UND ÜBUNGEN. Gelbe Reihe: Praktische Erlebnispädagogik, ZIEL-Verlag 2005, Augsburg, 228 S. Die Autorin ist ausgebildete Diplomsozialpädagogin, lehrt freiberuflich Interkulturelle Kompetenzförderung und ist auch mit der Betreuung von deutschen und ausländischen Mädchen und jungen Frauen beschäftigt. Durch ihre schulischen und außerschulischen Begegnungen mit sprachlich-kulturell heterogenen und homogenen Gruppen ist dieses Buch von praktischen Erfahrungen geprägt. Der erste Teil des Werkes behandelt den theoretischen Teil über Kultur und Interkulturelles Lernen. Zuerst versucht sie, den Begriff Kultur von verschiedenen Seiten näher zu beleuchten. Unter über 150 von ihr untersuchten Definitionen zitiert sie zwei, die ihr am adäquatesten erscheinen: 1. Kultur sei ein Orientierungssystem, das tradiert wird und für eine Gesellschaft typisch ist. Für ein Individuum, das sich dieser Gesellschaft zugehörig fühlt, werde dadurch ein spezifisches Handlungsfeld geschaffen. 2. Dieses Orientierungssystem werde durch eine bestimmte Art des Wahrnehmens, Denkens, Wertens und Handelns bestimmt, wobei diese als Kulturstandards bezeichnet werden (S. 16). Kulturstandards sind wandelbar ( intrakulturelle Schübe, S. 18) und hängen vom ständigen zwischenmenschlichen Kontakt ab, denn stets wird Fremdkulturelles übernommen: so seien die ausländische Küche, Jeans, Poncho, Yoga usw. Ausdruck interkultureller Kontakte. Kulturstandards seien nichts Negatives (manche sprächen von Verhaltenskonformität), sondern gäben Identität und würden eine gewisse Voraussehbarkeit von Handlungen gewährleisten. 254

255 Aufgrund der Tatsache der Multikulturalität in vielen Ländern kämen nun praktisch alle in Kontakt mit anderen Kulturen, von denen manche etwas lernen, manche jedoch nur Missverständnisse erleben. Diese Störfälle bespricht die Autorin im zweiten Kapitel. Bei einer gestörten Kommunikation egal ob sie durch Sprachliches oder non-verbales ausgelöst wurde komme es zu Missbehagen, Ablehnung oder gar zur Aggression. Sprache und Worte würden keine Eindeutigkeit transportieren in diesem Satz vermengt die Autorin diese beiden Ausdrücke. Sprache (Wissen, sprachliche Fähig- und Fertigkeiten) hat jeder Mensch im Kopf, mit Worten (die schriftliche bzw. mündliche zusammenhängende Texte ergeben) kommunizieren wir. Dass der Sprachgebrauch eigenkulturelle Standards vermittelt, zeigt die Autorin an Beispielen von verschiedenen Nationen (S. 45f). Dies hängt, wie sie veranschaulicht, mit Höflichkeitsnormen und Normalitätserwartungen zusammen. Sie entkräftet das Argument, das eine lingua franca (z.b. Englisch) eine Lösung wäre die Sprecher aus den verschiedenen Ländern würden mit ihrem jeweiligen kulturellen Hintergrund und Verständnis einer Fremdsprache agieren. Diese Frage der Etikette beschreibt die Autorin am Beispiel der Mimik und Gestik von Japanern. Auch bei der Körperdistanz würden kleinere oder größere Unterschiede bei den Distanzzonen (Ellenbogen-, Handgelenk- und Fingerspitzenzone) existieren. Die südeuropäischen Länder seien eher kollektivistisch orientiert, somit gehört für Menschen aus diesen Ländern eine entsprechend verringerte Distanz zur Normalität. Bei der Wahrnehmung eines Fremden würden jedoch nicht nur der Bezug auf die eigenen sozio-kulturellen Normen eine Rolle spielen, sondern auch ihre impliziten Persönlichkeitstheorien (S. 67); so stelle in China Gewissenhaftigkeit ein wesentliches Merkmal dar, in Australien jedoch Extraversion. Die unreflektierte Internalisierung und Generalisierung von Wahrnehmungen führt zu Stereotypen. Psychologen würden auf den kognitiven Aspekt (Einordnung, Überschaubarkeit) und auf den psychodynamischen Aspekt (Abwehr von Unsicherheit und Angst) hinweisen. Vorurteile würden schon im Grundschulalter übernommen werden und bei den Teenagern das Wir-Gefühl und die Gruppenidentität stärken. Unbekanntes, Fremdes (die Aufdringlichkeit mancher Ausländer, das laute und unverständliche Reden in einer fremden Sprache, die unverschämten Blicke der Männer) könne auch Angst erzeugen oder zumindest Verunsicherung. Damit nicht so eine Schwäche (Angst wird ja meist als Schwäche gedeutet) zur Schau getragen werden muss, wird auch oft (Fremden-)Hass entwickelt, der medien- und publikumswirksam (S. 76) sei. Nach kognitiven und psychoanalytischen Emotionstheorien geht die Autorin im dritten Kapitel auf die Interkulturelle Interaktions- und Kommunikationskompetenz ein. Sie definiert dies als ein angemessenes 255

256 Level an Motivation, Wissen und Fertigkeiten: Motivation als positive Haltung gegenüber Mitgliedern einer fremden Kultur, Wissen als ein Wissen interaktiver, kulturspezifischer und allgemeiner sowie sprachlicher Spielregeln und Fertigkeiten als entsprechende Empathie, Ambiguitätstoleranz, Respekt, Rollenverhalten sowie auch sprachliche Fähigkeiten (S. 85). Eingangs zu dem Kapitel der Interkulturellen Spiele stellt die Autorin die Frage, welche Möglichkeiten es gäbe, interkulturell sozial kompetent zu werden. Störungsmomente wie Vorurteile, Gruppendruck usw. müssten dekodiert werden und dies müsse immer mit einer Bewusstmachung dieser Faktoren vor dem kulturellen Hintergrund Hand in Hand gehen. Spiele seien deshalb ein günstiges Element dieses Lernens, da alle Spiele mehr oder weniger die Kommunikation fördern würden und die Möglichkeit gäben, Empathie zu fördern, (sinnliche) Wahrnehmung zu üben sowie Fremdheitserlebnisse (sowohl mit Teilnehmern als auch durch die Fremdheit der Spielsituation) zu haben. Natürlich sei es eine Grundvoraussetzung von gelungenen Spieleinheiten, dass die Spiele sorgfältig ausgewählt und auf die entsprechende Gruppe abgestimmt würden (S. 95). Die Autorin verweist auch auf die Rolle der Spielleitung, die klare Hinweise als Spielanleitung geben müsse. Der zweite Teil beginnt mit einer Tabelle der Spiele, in der ersichtlich ist, mit welcher Problematik das jeweilige Spiel einhergeht. Dies ist natürlich für die potentiellen Spielleiterinnen und Spielleiter äußerst hilfreich, um abzuschätzen, für welche Spiele er bzw. sie sich näher interessieren sollte. Angefangen von Kennenlernspielen (Ahnengalerie, Begrüßungsspiel) über Spiele, die unterschiedliche Kulturstandards betreffen (also die Wahrnehmung von Kulturunterschieden schärfen sollen, z.b. Multistan, Schon gehört?), bis zu Spielen, die Stereotype zum Thema haben (Steckbrief, Neuland) oder auch Spielen, die für die non-verbale Kommunikation sensibilisieren sollen (Ohne Worte, Telefonieren, Blickkontakt), ist die ganze Palette von möglichen Spielen zum Interkulturellen Lernen vertreten. Zu jedem Spiel gibt es Erklärungen, Zielsetzungen und Maßnahmen, die zur Vorbereitung erforderlich sind. Auch nach dem Spiel, so meint die Autorin, soll zur Diskussion über den Aha- bzw. Lerneffekt angeregt werden dazu dienen anregende Fragen, die den Abschluss jedes Textes zu den einzelnen Spielen bilden. Die vielen Spiele, die die Autorin aus ihrem Erfahrungsschatz her kennt, weisen sehr deutlich darauf hin, dass spielend Kultur lernen möglich ist. Je nachdem, ob die Teilnehmergruppe eine bi- bzw. multikulturelle (multilinguale) oder eine monokulturelle (monolinguale) darstellt, sollten die Spiele gewählt werden, da manche sich eher für die eine, andere wiederum für die andere Gruppe besser eignen. Mit den Spielen wird zweierlei erreicht: einerseits werden 256

257 sich die Teilnehmer der eigenen Erwartungen, Befürchtungen und Fähigkeiten (S. 94) stärker bewusst, andererseits werden durch die Interaktionsübungen bestimmte Denkweisen und Verhaltensweisen hinterfragt, neue eingeübt bzw. gefördert. Diese Publikation ist optisch sehr ansprechend gestaltet und bietet mit ihrer Unzahl an Spielideen eine Fundgrube für Lehrkräfte, die die Absicht haben, ihren (Fremdsprachen)Unterricht anregender, aufregender, erfrischender und im Sinne der Entwicklung einer gewissen interkulturellen Kompetenz zu gestalten. Insofern ein Buch, das bei keinem Didaktiker in der Fachbibliothek fehlen sollte, da es eben enorm viel Innovatives für die Praxis bietet. 257

258 RECENZJE, WYDAWNICTWA KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA REINHOLD UTRI Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Mark Scheppert MAUERGEWINNER. 30 DDR-SÄTTIGUNGSBEILAGEN. Hg: Liona Toussaint, Books on Demand GmbH, Norderstedt, 2009, 209 S. In diesem Buch geht es um die Erlebnisse eines jungen DDR-Bürgers, der den Mauerfall mit 18 erlebte und jetzt, 20 Jahre danach, über seine Kindheit und Jugend und die späteren Veränderungen in seinem Leben nachdenkt. Dies tut er in kurzen, spannenden, temporeichen und witzig geschriebenen Geschichten, die einem nicht nur den Alltag von ganz normalen Ostberliner Bürgern, sondern auch die damaligen politischen Hintergründe und deren Auswirkungen auf das (Nicht-)Funktionieren in der damaligen von Volkspolizisten und Stasi-Leuten kontrollierten Gesellschaft auf lebendige Art und Weise näherbringen. Mark Scheppert war Landschaftsgärtner, Möbelträger, Sachbearbeiter, Forstmitarbeiter, Erntehelfer, Vertreter, Partyveranstalter, Fahrrad-Kodierer, Handlungsreisender, Lagerverwalter, Postbearbeiter, Anzeigenverkäufer und Küchenhilfe. Und all das fand er wirklich kein bisschen aufregend. Deshalb begann er 2008, nebenher ein paar Zeilen zu schreiben. (aus seiner Biographie, Umschlagtext) Sein Blick auf das verschwundene Land DDR ist ihm wirklich gelungen, in zweierlei Hinsicht: erstens erhält der Leser einen ehrlichen Einblick in die damaligen Lebensverhältnisse von Ostberlin und auch das, was Jugendliche wie der Autor selbst darüber dachten und wie sie als junge Idealisten etwas verändern wollten und zweitens tut er das in einem lockeren, jugendlichen, umgangssprachlichen Stil, der auch sprachliche Realitäten der Ostberliner zu offenbaren imstande ist. Die DDR hatte Ideale, die sie der ganzen Bevölkerung, insbesondere aber der Jugend einzubläuen versuchte, z.b. der Sport: Bei den Schul- 258

259 Spartakiaden gewann ich meine ersten Medaillen ( ) Diese Methode, auch die schwächsten und ungelenkigsten Kinder zu motivieren, sorgte dafür, dass ein ganzes Land gerne so gewesen wäre wie seine ehrgeizigen, erfolgshungrigen Spitzenathleten, die der ganzen Welt die Überlegenheit unseres sozialistischen Systems beweisen sollten (S. 87). Fahnenappell, Aufmarsch in der Karl-Marx-Allee, Einführung in die sozialistische Produktion, Jugendweihe, Diebestouren in der großen Klauhalle am Leninplatz (da es keine Kaufhallendetektive gab), Ferien in Prerow auf der Darßer Halbinsel (inklusive Meeresrauschen und Lagerfeuer), vormilitärisches Trainingscamp, Altstoffsammeln der jungen Pioniere waren Teilrealitäten des Lebens, mit dem sich Ossis begnügen mussten. Der Traum vom Westen, von westlichen Produkten (nur im Intershop ) oder der Wunsch nach einer Bekanntschaft mit Ausländern schlummerte in vielen: Zwischen Kindergarten und Abi traf ich jedoch meinen wichtigsten Ausländer: Dejan. Der Diplomatensohn aus Sarajewo war ein Geschenk des Himmels. Er saß ab der 5. Klasse neben mir und wurde mein wichtigster Freund. ( ) Erst als er plötzlich ( ) aus meinem Leben verschwand, kapierte ich, was mit ihm so alles möglich gewesen wäre: Er hätte mich mal im Kofferraum in den Westen schmuggeln können und zurück! (S. 57). Auch die Versuche, an Westgeld zu kommen, waren meist schon von vornherein zum Scheitern verurteilt. Er versuchte es mit einem Freund als Liftboy in einem Hotel, ohne jedoch jemanden vorher um Erlaubnis zu fragen, ob sie arbeiten dürften. Polnische Zloty, Russische Rubel und Tschechische Heller flossen in unsere Taschen. Zigaretten wurden uns zugesteckt ( ). Doch niemand schmiss uns raus. Die Leute am Empfang ( ) schienen uns nicht einmal zu bemerken. Nach zwei Tagen wussten wir auch warum und hatten die Schnauze voll nicht eine einzige DM landete in unseren Händen. Ich sah enttäuscht auf das osteuropäische Geld und schwor mir, nie wieder betteln zu gehen! (S. 153) In der sozialistischen DDR hielt man gewisse Rituale, um die Bevölkerung fühlen zu lassen, dass sie zu manchen Zeiten etwas Besonderes erwarten kann, aber auch, um die Indoktrination immer wieder voranzutreiben. So z.b. bei der Jugendweihe (Weihe - ein sonst nur im religiösen Bereich verwendeter Begriff man bemerkt hier schon den Anspruch der sozialistischen Weltordnung als Religionsersatz): Die Feierstunde mit Eltern und Verwandten verlief nach dem gewohnten Muster. ( ) Danach rezitierte unser GOL-Schulsekretär Hannes Jungblut die Gedichte Für den Frieden der Welt ( ). Die Festansprache selbst hielt Prof. Dr. Heinz Schmidt, Oberst der Volkspolizei. ( ) Endlich bekamen wir die Urkunden, das Geschenkbuch Vom Sinn unseres Lebens und unseren Blumenstrauß. Dabei legten wir auch das Gelöbnis ab. (S. 166f). Der Verfasser beschreibt in vielen Einzelheiten, die sich insgesamt wie Mosaiksteinchen zu einem zusammenhängenden Bild fügen lassen, sein 259

260 Leben, und zwar in dem Land, in dem sich ab 1989 so viel ändern sollte. Er resümiert über diese Zeit: Zeitgleich mit dem Fall der Mauer haben sich alle diese Dinge komplett verändert. Von einem Tag auf den anderen gab es keine Bückware [unter dem Ladentisch verkaufte Ware, Anm. R.U.] mehr. Was das gesamtdeutsche Herz begehrte, stand plötzlich in den Warenhäusern und Supermärkten und später auch günstig und gebraucht im Internet. Auch riesengroße, preiswerte Farbfernseher. ( ) Eine Sache finde ich außerdem bemerkenswert. Unmittelbar nach der Wiedervereinigung haben sich ein paar Dinge im Kopf der Menschen verschoben und teilweise sogar grundlegend geändert. Für den gemeinen Ostberliner, aber auch für den Ursprungs-Sachsen, gebürtigen Erfurter oder Schweriner gibt es einen völlig neuen Gegner: den Wessi. Kein Unterschied, ob Kölner, Bayer oder Schwabe der Westdeutsche ist der große Feind. Punkt. (S. 197). Dies ist ein spannendes Buch eines normalen Ossi, der keine besonderen Privilegien genossen hatte, der oft unter dem Staat und seinen eigentümlichen Kontrollorganen gelitten hatte und der seit seiner Geburt im gleichen Stadtteil wohnt nur sein Land und das politische bzw. wirtschaftliche System haben sich geändert: Der Westen eröffnete mir eine prall gefüllte Wundertüte. Ich konnte die Welt sehen. Ich machte eine einjährige Weltreise ( ) Ich bin ein Ossi auf Tour. (S. 206). Ein Buch zum Nachdenken, aber auch zum Schmunzeln, denn: Mark Scheppert erzählt direkt und (es klingt) spontan, er verschweigt nichts, auch wenn s unangenehm wird, er gibt uns (s)einen persönlichen Blick auf den Alltag in der DDR, als ein Jugendlicher, als junger Erwachsener. Und dies macht er mit viel Witz, mit Situationskomik, auf eine Weise, die sicher jeder als unterhaltsam anerkennen muss. Ein äußerst gelungenes Buch, das jeder Ossi und jeder Wessi einmal gelesen haben muss der Ossi als fruchtbare Reflexion seines eigenen Lebens und der Wessi, um seinen engen, rein westlich-kapitalistisch gefärbten (Erlebnis-)Horizont endlich einmal zu erweitern. 260

261 RECENZJE, WYDAWNICTWA KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA PIOTR TWARDZISZ Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Leszek Berezowski JAK CZYTAĆ I ROZUMIEĆ ANGIELSKIE UMOWY? PRAKTYCZNY PRZEWODNIK Wydawnictwo C.H. Beck 2009, Warszawa (wydanie 3), ss Książka prof. dr. hab. Leszka Berezowskiego pt. Jak czytać i rozumieć angielskie umowy? Praktyczny przewodnik (zwana dalej Przewodnikiem ) przeznaczona jest, jak pisze Autor we wprowadzeniu, dla osób, które stykają się z umowami pisanymi w języku angielskim. Wśród tych osób Autor wymienia prawników, tłumaczy, menedżerów i studentów. Wszystkie wymienione grupy powinny być zainteresowane opanowaniem umiejętności czytania i prawidłowego rozumienia tego typu tekstów w języku obcym. Jest to istotna uwaga ze względu na to, że być może część potencjalnych odbiorców będzie zakładała, że Przewodnik jest podręcznikiem tłumaczenia tekstów prawnych i/lub prawniczych. Z pewnością osoby zainteresowane tłumaczeniem takich tekstów również mogą sięgnąć po tę pozycję. Jednakże, jak wielokrotnie podkreśla Autor, Przewodnik koncentruje się na tym, jak czytać i rozumieć teksty umów oraz ich rozlicznych elementów. Cele postawione przez Autora w tytule Przewodnika, czyli jak czytać i rozumieć mogą wydawać się nieco dziwne, ponieważ każdy dorosły potrafi już czytać i przypuszczalnie rozumieć różnego rodzaje teksty. Jednakże, zgadzając się z Autorem, że dokumenty prawne pisane są trudnym materiałem, wydaje się, że tytuł Przewodnika, jak i jego cele są uzasadnione. Przewodnik jest połączeniem słownika, często o charakterze encyklopedycznym, kursu angielskiego języka prawnego oraz wprowadzenia do zagadnień prawa krajów anglosaskich. W skład Przewodnika wchodzi 6 rozdziałów. Rozdział 1, Gramatyka dla prawników, dotyczy czasowników modalnych shall i may, zaimków i przysłówków zawierających here, there i where, dopełnienia oraz budowy zdania. Rozdział 2, Konwencje i zasady 261

262 redakcyjne, stanowi opis technicznej strony dokumentów prawnych, tj. układu treści umowy, konwencji ortograficznych oraz podziału tekstu na jednostki redakcyjne. Zasadniczą część Przewodnika stanowią rozdział 3, Postanowienia wprowadzające, rozdział 4, Zasadnicza treść umowy, rozdział 5, Oświadczenia stron oraz warunki i skutki wypowiedzenia umowy i rozdział 6, Postanowienia końcowe. W rozdziałach tych Autor krok po kroku prowadzi czytelnika przez leksykalne i terminologiczne meandry różnego rodzaju umów w języku angielskim i ich poszczególnych komponentów. Zaproponowane przez Autora wyjaśnienia są szczegółowe. Dotyczą bowiem nie tylko specyficznego znaczenia leksemu/terminu lub całego zwrotu angielskiego, ale też kryjących się za nimi zwyczajów, instytucji i tradycji charakterystycznych dla krajów i prawa angielskiego obszaru językowego. Tak objaśniona terminologia zamieszczona jest pod analizowanym fragmentem dokumentu prawnego i zebrana jest dodatkowo na końcu Przewodnika w formie indeksu rzeczowego. Całość zajmuje 312 stron. Należy zgodzić się z Autorem, że Przewodnik ma charakter praktyczny. Można z niego korzystać na co najmniej dwa sposoby, tj. jak z podręcznika, analizując poszczególne fragmenty tekstów, lub jak ze słownika, wyszukując interesujące nas terminy w indeksie. Dla wygody użytkownika wszystkie omawiane elementy dokumentów, jak i ich objaśnienia zostały ponumerowane. Omawiane terminy i zwroty ujęte w indeksie oraz dłuższe zwroty zostały wydrukowane pogrubioną czcionką. Natomiast ich polskie odpowiedniki zostały zaznaczone drukiem pochyłym. W rozdziale 1 poświęconym gramatyce, Autor zwraca uwagę na jej konserwatywny charakter, tłumacząc częste użycie czasownika posiłkowego shall i modalnego may, których autorytarny charakter we współczesnym języku prawnym ma związek z autorytetem władzy, która używała tych zwrotów w przeszłości we właściwych sobie dokumentach. Należy zgodzić się z Autorem, który stwierdza, że czasownik modalny can praktycznie nie jest używany w tekstach prawnych. Nie jest natomiast pewne, czy współczesne użycie may w dokumentach prawnych jest wynikiem, jak pisze Autor w sekcji , nieufności wśród prawników anglosaskich co do zmian zachodzących w języku. Motywów użycia may może być więcej, a prawnicy anglosascy w swojej codziennej praktyce mogą nawet nie zwracać uwagi na te motywy. Nie w pełni trafne jest uzasadnienie Autora na str. 7, gdzie pisze, że czasownik can wydaje się prawnikom zupełnie zbędny i w tekstach prawnych w ogóle go nie używają, co widać poniżej: [ ]. Ilustracją tego twierdzenia jest jedno zdanie z użyciem czasownika modalnego may, co ma dowodzić, że can nie jest używane. Oczywiście może być to prawdą, ale jeden przykład nie może być użyty jako dowód na to, że innego słowa w ogóle się nie używa. Również na str. 7 nie jest jasne stwierdzenie w ramce a nie tylko w znaczeniu dobrze znanym z podręczników języka angielskiego. Zamiast tego niejasnego określenia, lepiej napisać, o jakie dobrze znane znaczenie chodzi. 262

263 We wstępnej części Przewodnika Autor wprowadza do tekstu pojęcia kluczowe, które w dalszych częściach są używane regularnie. Na str. 1 w trzecim akapicie pojawiają się dwa takie pojęcia kluczowe: angielscy prawnicy i anglosascy prawnicy. Sądząc po formie i kontekście, pierwsze z nich oznacza prawników praktykujących w Anglii na przestrzeni wieków (kiedy język angielski ulegał zmianom). Natomiast drugie ma znaczenie szersze w sensie geograficznym i przypuszczalnie oznacza prawników posługujących się językiem angielskim jako językiem pierwszym, ale praktykujących w różnych krajach, w których ten język jest używany jako pierwszy i/lub oficjalny, niekoniecznie w Anglii. Podczas gdy ww. wyrażenia nie muszą stanowić problemu nawet dla początkującego czytelnika dokumentów prawnych, tak inne wyrażenia kluczowe już mogą nie być tak oczywiste, np. angielskie dokumenty prawne. Wyrażenie to jest nieprecyzyjne, ponieważ może oznaczać: dokumenty prawne napisane w Anglii w języku angielskim, dokumenty prawne napisane w Anglii (niekoniecznie w języku angielskim), dokumenty prawne napisane w kraju anglojęzycznym w języku angielskim, dokumenty prawne napisane w kraju nieanglojęzycznym w języku angielskim itd. Wydaje się, że prostym sposobem uniknięcia tych interpretacji, czy też nadinterpretacji, mogłaby być legenda z wyjaśnieniem takich właśnie kluczowych wyrażeń umieszczona na początku Przewodnika. Wyjaśnienie tego typu kwestii wydaje się być istotne ze względu na istniejące różnice terminologiczne wewnątrz tzw. krajów anglojęzycznych. Na różnice te zwraca uwagę Peter Tiersma w swojej książce Legal Language 53. Chociaż Przewodnik nie podkreśla tych różnic w żaden istotny sposób, wyróżniając je tylko kiedy staje się to konieczne ze względu na różne terminy, np. w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, to właśnie ze względu na istnienie sporadycznych różnic, dobrze byłoby poświęcić tym zagadnieniem sekcję lub nawet cały rozdział wstępny, rozprawiając się z nimi raz na zawsze. Przy tej okazji Autor mógłby również zająć się różnicami w pisowni niektórych słów w dwóch głównych odmianach angielskiego. W Przewodniku pojawiają się sporadycznie różne zapisy tych samych słów i nie jest jasne, czy jest to zamierzone, czy też stanowi pewne niedopatrzenie (np. favour/favor na str. 106/107 lub commitment/committment na str. 154/155). Dopiero na str. 245 pojawia się pierwsza wzmianka dotycząca odmiennych zasad common law w różnych krajach anglojęzycznych. Jako bardzo dobrą oceniam sekcję dotyczącą zaimków i przysłówków. Przewodnik jest pierwszym opracowaniem, które całościowo i niezwykle szczegółowo omawia zawiłości związane z ww. słowami. Cennym dodatkiem w tych opisach są angielskie parafrazy kluczowych wyrażeń, które dodatkowo wyjaśniają znaczenie tych semantycznie hermetycznych wyrażeń. Ważne dla 53 Tiersma, Peter Legal Language. Chicago: The University of Chicago Press. 263

264 rozróżnienia znaczenia są również zestawienia zbliżonych form, takich jak therewith i herewith (str. 17) i therefor i therefore (str. 18). Następne dwie sekcje 1.3, dotycząca nietypowego szyku zdania, a w szczególności miejsca dopełnienia, oraz 1.4, analizująca długość zdania, podsuwają czytelnikowi kilka cennych wskazówek, takich jak wstępne ustalenie ról gramatycznych i następnie rozpoczęcie szczegółowej analizy treści. W rozdziale 2, zatytułowanym Konwencje i zasady redakcyjne, bardzo cennymi są zestawienia angielskich i polskich nazw jednostek redakcyjnych tekstów prawnych (str ). Ze względu na różnorodność tekstów istnieje szereg nazw ich jednostek, co może powodować problemy z interpretacją i tłumaczeniem. Zasadniczą część Przewodnika stanowią rozdziały 3-6 (str ). Jest to bardzo szczegółowa analiza leksykologiczna/terminologiczna większości przypadków mogących spowodować jakiekolwiek trudności w interpretacji umów prawnych. Na początku rozdziału 3 Autor dokonuje bardzo szczegółowego rozróżnienia typów podmiotów gospodarczych na podstawie skrótów stosowanych w krajach anglosaskich (str ). W dalszej części tego rozdziału Autor przechodzi do omówienia okoliczności poprzedzających zawarcie umowy. Interesujące jest wyjaśnienie, dlaczego w umowie wymieniane są istotne okoliczności, które doprowadziły do jej podpisania. Rozdział 4 (str ), zatytułowany Zasadnicza treść umowy, stanowi szczegółową analizę terminologii prawnej występującej w czterech typach umów: umowie kupna-sprzedaży, umowie o pracę, umowie kredytowej i umowie spółki. Zebrany i przeanalizowany przez Autora materiał leksykalny i terminologiczny robi wrażenie ze względu na swoją szczegółowość. Zaproponowane definicje mają często charakter encyklopedyczny, a zakres terminologiczny w tej sekcji jest bardzo szeroki. Dodatkowo podane zostały wyrażenia bliskoznaczne, bardzo pomocne we właściwym zrozumieniu siatki terminologicznej. Autor zwraca również uwagę na węższe znaczenie niektórych leksemów niż to używane potocznie, np. reasonable nie oznacza w danym kontekście rozsądny, a uzasadniony (str. 103), czy też satisfaction nie oznacza tutaj satysfakcja, ale spełnienie (warunku) (str. 104). W sekcji Umowa o pracę przewija się charakterystyczne dla angielskiego języka prawnego wyrażenie board of directors (str ). Wyjaśniając znaczenie tego wyrażenia, Autor używa polskiej frazy rada dyrektorów zwracając uwagę na istotne różnice pomiędzy radą nadzorczą i zarządem w polskich warunkach, a anglosaskim board of directors. Chociaż w praktyce tłumaczeniowej polskim ekwiwalentem angielskiego board of directors jest zazwyczaj zarząd, to należy się zgodzić z Autorem, że w przypadku recenzowanego Przewodnika proponowana fraza rada dyrektorów ma sens. Jeżeli Autor czyni rozróżnienie pomiędzy jak czytać a jak tłumaczyć, to rzeczywiście proponowana rada dyrektorów bardziej odpowiada na pierwsze z dwóch pytań. Niemniej jednak powyższa kwestia 264

265 może być uznana za kontrowersyjną przez czytelników mających za sobą pewną praktykę tłumaczeniową. Kolejny raz należy odnotować bogactwo opisów leksykologicznych i terminologicznych zaproponowane przez Autora w głównej części Przewodnika. Opisy te w znacznej mierze wykraczają poza ramy definicji spotykanych w słownikach. Przywołać tu można wyczerpującą analizę pozornie znanych leksemów client i customer (str. 123), czy loan (str. 150), jak również mniej znanych, takich jak fiduciary (str. 147/148). Opisy semantyki poszczególnych leksemów i terminów mają charakter przykuwającego uwagę czytelnika wywodu często wzbogaconego elementami historycznymi lub kulturowymi. Biorąc pod uwagę dużą objętość Przewodnika, można stwierdzić, że jest on napisany poprawnym językiem. Wkradła się stosunkowo niewielka ilość błędów formalnych lub faktograficznych. Z obowiązku recenzenckiego wymienić należy następujące niedociągnięcia: We wstępie Autor używa sformułowania prawo angielskiego obszaru językowego. To przypuszczalnie skrót myślowy, gdyż tzw. angielski obszar językowy nie ma jednego systemu prawnego (por. Szkocja, Quebec, Luizjana). Bardziej precyzyjnym stwierdzeniem byłoby systemy prawne angielskiego obszaru językowego. Na str. 22 Autor pisze: czasownik modalny may, który określa czas gramatyczny zdania [ ]. Jest to teza ryzykowna, gdyż funkcją czasowników modalnych w języku angielskim, w tym may, nie jest określenie czasu gramatycznego. Na str. 44 Autor pisze: legalny środek płatniczy Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Poprawna nazwa tego kraju to Stany Zjednoczone Ameryki. W sekcji 2.2 Konwencje ortograficzne, mowa jest między innymi o dużych literach. Technicznie rzecz ujmując, nie ma dużych liter, ale wielkie litery. Recenzent znalazł następujące błędy pisowni: str. 53 zamiast litery y powinno być litery e, str. 61 zamiast regeistered powinno być registered, str. 94 zamiast shall bet powinno być shall be i str. 228 zamiast Boorrower powinno być Borrower. Na str. 30 zamiast słowa nie bardziej interesujący powinno być nie mniej interesujący. Na str. 47 znajduje się niejasne słowo odział 6. Być może należałoby rozważyć użycie kursywy zamiast pogrubionego druku do terminów i wyrażeń, ponieważ kiedy są one użyte np. w tytule podrozdziału albo legendzie tabeli, również pogrubionych, zlewają się z resztą tekstu, natomiast polskie odpowiedniki ujmować w pojedynczy cudzysłów. Na koniec należy stwierdzić, że recenzowana pozycja zasługuje na wysoką ocenę. Zaproponowane opisy i definicje mogą być przydatne studentom Instytutu Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej (d. Katedry Języków Specjalistycznych) i stanowić wzór przy konstruowaniu ich własnych definicji słownikowych. Przewodnik stanowi również ogromne źródło wiadomości dla wszystkich zainteresowanych pogłębieniem wiedzy o angielskim języku umów prawnych. 265

266 KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA RECENZJE, WYDAWNICTWA JAN ŁOMPIEŚ Uniwersytet Warszawski Instytut Kulturologii i Lingwistyki Antropocentrycznej Na marginesie pracy pt. WIELKIE TEORIE JĘZYKOZNAWCZE. OD JĘZYKOZNAWSTWA HISTORYCZNO- PORÓWNAWCZEGO DO PRAGMATYKI, autorstwa Marie-Anne Paveau i Georges-Élia Sarfati, przełożyła Iwona Piechnik, Wydawnictwo FLAIR, Kraków 2008, s Autorami tej ważnej i przeglądowej publikacji są znani we Francji językoznawcy, profesorowie i wykładowcy na uczelniach francuskich. Marie-Anne Paveau wykłada na Uniwersytecie w Amiens oraz jest członkiem Céditec (Centrum Badania Dyskursów, Obrazów, Tekstów, Pism i Komunikacji) przy Uniwersytecie Paris XII. Opublikowała wiele prac z zakresu leksykologii i analizy dyskursu. W kwietniu ubiegłego roku była także w Polsce i wygłosiła dwa wykłady w Instytucie Romanistyki UW. Georges-Élia Sarfati wykłada na Uniwersytecie w Clermond-Ferrand, współpracuje z ośrodkiem badawczo-szkoleniowym LiDiFra (Linguistique, Didactique, Francofonie) oraz jest członkiem laboratorium badawczego Dyalang (Dynamiques Sociolangagières) przy Uniwersytecie w Rouen. Po raz pierwszy książka ukazała się nakładem wydawnictwa Armand Colin w 2003 r., a następnie została przetłumaczona na język portugalski, arabski i polski. Zamysłem autorów było przedstawienie spójnej wizji koncepcji językoznawczych począwszy od językoznawstwa historyczno-porównawczego, aż do najnowszych teorii powstałych w końcu XX wieku. Jednocześnie 266

267 prezentowany przegląd teorii językoznawczych winien, zdaniem autorów, spełniać trzy wymagania, a mianowicie: pedagogiczne, przedstawiając studentom i wykładowcom kierunków humanistycznych pierwszą globalną syntezę wielkich teorii językoznawczych, będącą wynikiem autorskiego wyboru, ale bez nadmiernie szczegółowego przedstawiania informacji teoretycznych; historyczne, przybliżając czytelnikowi całościowy obraz rozwoju myśli językoznawczej, starając się równocześnie unikać subiektywizmu, oraz epistemologiczne, przyczyniając się do poznania i głębszego zrozumienia złożoności procesu rozwoju dyscyplin i teorii językoznawczych. Swoje założenia autorzy realizowali w jedenastu rozdziałach, w których starają się możliwie jak najlepiej przedstawić uwarunkowania konceptualne i historyczny rozwój teorii językoznawczych w Europie. Rozdział pierwszy książki, zatytułowany Gramatyka Porównawcza, jest poświęcony przedstawieniu początków językoznawstwa, wywodzących się od refleksji i badań nad językiem, w tym zwłaszcza od odkrycia sanskrytu i badań porównawczych i historycznych nad językami prowadzonych w końcu XVIII wieku i w wieku XIX. Autorzy omawiają w tym rozdziale wkład braci Schlegel (Augusta i Friedricha), J. Grimma, R. Raska, F. Boppa, W. von Humboldta i A. Schleichera w rozwój językoznawstwa historyczno-porównawczego, w tym antropologii językoznawczej rozwijanej przez W. von Humboldta. W rozdziale drugim autorzy przedstawiają ewolucję językoznawstwa historyczno-porównawczego w drugiej połowie XIX wieku, w tym szczególną uwagę poświęcają nowemu nurtowi tzw. młodogramatyków, którzy krytycznie odnosili się do koncepcji językoznawstwa historycznego. Młodogramatycy chcieli nadać językoznawstwu charakter nauki ścisłej i podjęli systematyczne badania nad zmianami fonetycznymi, które doprowadziły ich do przekonania o bezwyjątkowym charakterze praw głosowych. Równocześnie głosili oni konieczność nie tylko prowadzenia badań opisowych, lecz również wyjaśniania przyczyn, które doprowadziły do zaobserwowanych zmian. Autorzy poświęcają w tym rozdziale sporo miejsca omówieniu nowatorskich teorii językoznawczych Wiliama D. Whitneya, który bardzo szeroko ujmuje język jako wybitną cechę człowieka i jako urządzenie ludzkie, stanowiące część jego kultury, a także podkreśla rolę języka w komunikacji międzyludzkiej i w przekazywaniu wiedzy. Rozdział trzeci poświęcony jest całkowicie omówieniu recepcji językoznawstwa historyczno-porównawczego we Francji. Przedstawiono także rodzący się we Francji nowy nurt językoznawstwa semantyki językoznawczej zwanej we Francji psychologią znaczeń lub nauką o znaczeniach. 267

268 Rozdział czwarty omawia dorobek językoznawczy Ferdinanda de Saussure a oraz rozłam teoretyczny powstały wskutek różnych interpretacji jego teorii. Kolejny rozdział książki przedstawia ocenę odbioru teorii F. de Saussure a we Francji oraz jej wpływ na rozwój francuskiej myśli językoznawczej, w tym zwłaszcza na teorie H. Bally ego, G. Guillaume a i L. Tesnière a. Rozdział szósty poświęcony jest omówieniu funkcjonalnych kierunków strukturalistycznych w językoznawstwie, w tym Koła Praskiego i jego głównych przedstawicieli: S. Trubieckiego i R. Jakobsona. Sporo też miejsca autorzy poświęcili przedstawieniu osiągnięć Koła Kopenhaskiego i jego czołowego przedstawiciela L. Hjelmsleva. Rozdział siódmy książki zawiera omówienie trzech teorii funkcjonalistycznych, a mianowicie: teorii funkcjonalistycznej A. Martineta, teorii systemowo-funkcjonalnej M.A.K. Hallidaya oraz teorii językoznawczych R. Jakobsona. W rozdziale ósmym autorzy przedstawiają kierunki formalistyczne językoznawstwa: od amerykańskiego deskryptywizmu E. Sapira i L. Bloomfielda do gramatyki transformacyjno-generatywnej N.A. Chomsky ego. Rozdział dziewiąty prezentuje językoznawcze teorie wypowiadania, czyli tworzenia wypowiedzi przez mówiących w procesie komunikacji. Wśród prekursorów teorii wypowiadania autorzy wymieniają Ch. Bally ego i M. Bachtina. Najszerzej przedstawiona została teoria formalnego aparatu wypowiadania É. Benveniste a, a także teorie O. Ducrota i A. Culiolego. W rozdziale dziesiątym pt. Językoznawcze teorie dyskursu zaprezentowane zostały teorie tekstu i dyskursu T. van Dijka, M.A.K. Hallidaya, J.-M. Adama oraz D. Maingueneau. Ponadto autorzy przybliżyli czytelnikowi pewne ramy intelektualne i koncepcje, na których opierają się powstające we Francji teorie tekstu i dyskursu. W szczególności teoria analizy dyskursu opiera się na filozoficznych koncepcjach L. Althussera i M. Foucolta. Omawiając natomiast zagadnienia lingwistyki tekstu, autorzy szeroko przedstawiają teorie F. Rastiera, czołowego francuskiego przedstawiciela semantyki tekstu. Ostatni, jedenasty rozdział pracy poświęcony jest teoriom z zakresu pragmatyki języka, wśród których autorzy prezentują kolejno teorię aktów mowy J.L. Austina, teorię maksym konwersacyjnych H.P. Grice a, teorię retoryczną Ch. Perelmana, teorię pragmatyki zintegrowanej O. Ducrota, kognitywistyczną teorię D. Sperbera i D. Wilson oraz teorię pragmatyki kulturowej i semiotyki Szkoły Palo Alto. Na zakończenie pracy autorzy przedstawiają jej krótkie Podsumowanie, w postaci kilku następujących uwag: czołowe miejsce w historii językoznawstwa należy się bezsprzecznie Ferdynandowi de Saussure; 268

269 językoznawstwo, podobnie jak inne nauki, jest areną ścierania się wielu różnych i odmiennych teorii, co jest warunkiem rozwoju i dynamiki tej dyscypliny; teorie lingwistyczne nie rozwijają się w pustce, ani też w myślowej autonomii wobec zjawisk zewnętrznych, lecz są głęboko zanurzone w historii i organizacji społeczeństwa, w którym powstają. We wstępie autorzy podkreślają, że ich podstawowym zamierzeniem jest stworzenie globalnej syntezy wielkich teorii językoznawczych, bez wchodzenia w szczegółowe opisy i teoretyczne dywagacje. Jednak praca ta, napisana na początku XXI wieku, nie uwzględnia ważnego kierunku w lingwistyce, który narodził się w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, a mianowicie lingwistyki kognitywnej. Nazwisko R. Langackera, jednego z twórców tego kierunku, nie pojawia się ani razu na łamach książki, ani też w bibliografii. Jedynym odniesieniem do kognitywizmu jest przedstawienie teorii pragmatyki kognitywistycznej D. Sperbera i D. Wilson wraz z ich teorią relewancji. Rozłożenie akcentów jest oczywiście kwestią wyboru autorów, to jednak zapowiedziany przez nich obiektywizm nie został zrealizowany. Autorzy ze szczególną bowiem atencją traktują językoznawców francuskich i ich teorie lingwistyczne. Niektórym z nich, nawet tym mniej znanym, poświęca się w pracy stosunkowo dużo miejsca. Tacy lingwiści, jak A. Meillet, G. Guillaume, L. Tesnière opisywani są bardziej obszernie i szczegółowo niż na przykład N. Chomsky. Omawiając początki językoznawstwa i zasługi uczonych niemieckich, autorzy nie wspomnieli jednak o twórcy podziału językoznawstwa na lingwistykę czystą i stosowaną, którym był A.F. Bernhardi [por. F. Grucza 2007: 66]. Natomiast lingwistyka tekstu i dyskursu drugiej połowy XX wieku ograniczona została tylko do przedstawienia teorii francuskich i brytyjskich językoznawców (J.-M. Adam, M.A.K. Halliday i inni). Wyraźnie brakuje omówienia niemieckiej szkoły lingwistyki tekstu. Być może wynika to z faktu, że niemieckie prace z zakresu lingwistyki tekstu w niewielkim stopniu są tłumaczone na język francuski i nie są szerzej znane we Francji, o czym pisze M.-H. Pérennec [za S. Grucza 2007: 52]. Nieliczne są też akcenty polskie w pracy. Autorzy wymieniają B. Malinowskiego jako przedstawiciela Szkoły Londyńskiej, który inspirował Hallidaya do poszukiwań związków miedzy językiem i strukturą społeczną [Paveau, Sarfati 2008: 158]. Jan Baudouin de Courtenay odnotowany został jedynie jako fonolog polski, który zagadnienie fonemu ujmował w kategoriach psychologicznych [Paveau, Sarfati 2008: 145]. Szkoda, że autorzy nie napisali wyraźnie, że to właśnie jego poglądy wpłynęły m.in. na ostateczne ukształtowanie się teorii językoznawczej Ferdynanda de Saussure a [Milewski 2009: 29]. Nie można 269

270 też zapominać, że to właśnie J. Baudouin de Courtenay już w 1901 roku głosił, iż język nie może istnieć niezależnie od człowieka, wbrew licznym teoriom, upatrującym istnienie języka poza człowiekiem [J. Baudouin de Courtenay 1901/1974: 159]. Trzeba jednak podkreślić, że na stosunkowo niewielu stronach tej książki ujęty został bardzo bogaty i obszerny materiał, stanowiący syntezę wielkich teorii językoznawczych powstałych na przestrzeni ostatnich stuleci. Jest to niewątpliwie bardzo ważna i pożyteczna praca, która wprawdzie nie zastąpi sięgania do źródeł wiedzy językoznawczej, ale zasadniczo spełnia postawione przez autorów wymagania, przedstawiając ogólny i przekrojowy obraz rozwoju językoznawstwa europejskiego. Na koniec pragniemy tylko wspomnieć o pewnych niedostatkach językowych i edytorskich tej książki. Szczegółowo omawia je M. Piasecka, 54 dlatego nie będziemy tego tematu rozwijać. Mamy nadzieję, że liczne literówki, błędy interpunkcyjne i składniowe, a także przypadki dosłownego tłumaczenia z języka francuskiego (np. anglosaksońskie zamiast anglosaskie) zostaną w następnych wydaniach poprawione i nie będą wpływać negatywnie na odbiór oraz ocenę tej godnej polecenia publikacji. Bibliografia: Baudouin de Courtenay J., 1901/1974, Językoznawstwo czyli lingwistyka w wieku XIX, [w:] W. Doroszewski, P. Zwoliński (red.), Jan N. Baudouin de Courtenay. Dzieła Wybrane. Tom I, PWN, Warszawa. Grucza F., 2007, Lingwistyka stosowana. Historia Zadania Osiągnięcia, Wyd. Euro-Edukacja, Warszawa. Grucza S., 2007, Od lingwistyki tekstu do lingwistyki tekstu specjalistycznego, Wyd. Euro-Edukacja, Warszawa. Lukszyn J., Zmarzer W., 2006, Teoretyczne podstawy terminologii, Wyd. UW, Warszawa. Lukszyn J., 2008, Podstawy technolingwistyki II, Wyd. Euro-Edukacja, Warszawa. Milewski T., 2009, Językoznawstwo, PWN, Warszawa. Piasecka M., 2009, Wielkie teorie językoznawcze, [w:] «Języki obce w szkole», nr 3/2009, Wyd. CODN, Warszawa, s Zob. M. Piasecka 2009: 178 i nast. 270

271 VARIA INTERKULTUROWE KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA ELŻBIETA BANASIUK Uniwersytet Warszawski Instytut Rusycystyki LITERACKI FIRMAMENT DROGĄ KU ZAGŁADZIE? Koleje losu i kontrowersje wokół twórczości Irène Némirovsky Tylko barbarzyńcy nie są ciekawi, skąd przychodzą, jak stali się tym, czym są, ani dokąd zdają się zmierzać i czy pragną iść właśnie tam, a jeśli tak, to dlaczego, a jeśli nie to dlaczego nie 55. Trudno nie zgodzić się z powyższą refleksją Isaiaha Berlina, zwłaszcza, że zyskuje ona w wieku XX szczególny wymiar konieczność natychmiastowego samookreślenia i odnalezienia się w nowej rzeczywistości, w innych krajach, ogromnych mas ludzkich emigrantów na niespotykaną dotychczas skalę, tracących nagle więzi z ojczyzną w wyniku gwałtownych wydarzeń rewolucji, wojen i towarzyszących im paroksyzmów nacjonalizmu, rasizmu, fanatyzmu religijnego i totalitarnych tyranii... Istnieje wszakże pewne niebezpieczeństwo. Jeśli przyjąć w ramach samookreślenia, w imię tworzenia założonej wizji nadrzędnego celu, np. uzasadnienia występującego w memuarystyce rosyjskich emigrantów twierdzenia, iż biała emigracja w międzywojennej Francji działała jedynie we własnej, niemal zamkniętej przestrzeni twórczej, w izolacji od francuskiego życia kulturalnego, konsekwencją takiego kroku staje się między innymi świadome pominięcie różnorodnych kontaktów z francuskimi pisarzami i ich twórczością. Prowadzi to do uproszczeń, wypaczających stan faktyczny. Nawet jeśli owe powiązania literackie nie osiągnęły poziomu oczekiwań białej emigracji, nie umniejsza to ich unikalnego znaczenia, co potwierdzają najnowsze wyniki badań, prowadzonych zarówno przez 55 Berlin I.,2004, O dążeniach do ideału,[w:] H. Hardy (red.), Pokrzywione drzewo człowieczeństwa, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa. 271

272 uczonych rosyjskich, jak też zachodnioeuropejskich, amerykańskich czy kanadyjskich. 56 Ponadto przy lekturze tychże nasuwa się kolejna refleksja: trudno się oprzeć wrażeniu, iż dla uzasadnienia nowej klasyfikacji dokonań rosyjskiej emigracji, wprowadza się sztucznie podział na emigrantów i ekspatriantów 57, pozostawiając ponownie na boku takie zjawiska, jak np. wykraczająca poza utarty schemat, znacząca twórczość wyłącznie francuskojęzyczna rosyjskiej emigrantki pochodzenia żydowskiego, Irène Némirovsky, która zyskała ogromną popularność wśród francuskich (i nie tylko) czytelników w czarnych latach trzydziestych, w okresie szczególnie panoszącego się we Francji antysemityzmu 58. Czy fakt tworzenia wyłącznie w języku francuskim można uznać za wystarczający do usunięcia pisarki poza nawias dorobku literackiego wychodźców z ogarniętej krwawą pożogą Rosji? Dlaczego, w przypadku jednych pisarzy, poszukiwanie nowych czytelników w trudnych warunkach emigracji uznawane jest za atut i powód do chwały, dla innych zaś, jak Irène Némirovsky, oznacza zepchnięcie na margines, a nawet wykluczenie z określonej społeczności? Zauważmy, iż nie podważa się zasług autorów o hybrydowej tożsamości, jak Vladimir Nabokov czy Zinaida Szachovskaja, ani innych twórców, wywodzących się z emigracyjnych kręgów, lecz ukształtowanych, podobnie jak Némirovsky, już w środowisku francuskim, jak choćby Joseph Kessel 59, Henry Troyat, 60 Nathalie Sarraute 61 czy Doussia Ergaz Zob. Русские писатели в Париже. Взгляд на французскую литературу (Сост., науч. ред.): Жаккар Ж. -Ф., Морар А., Тассис Ж Международная научная конференция, Женева, 8-10 декабря 2005, Серия: Материалы и исследования. Русский Путь, Москва Zob. Ливак Л.: К изучению участия русской эмиграции в интеллектуальной и культурной жизни межвоенной Франции. W: Русские писатели в Париже. Взгляд на..., s Przypomnijmy choćby jeden z najbardziej gwałtownych antysemickich tekstów, który ukazał się w 1937 roku i odniósł wielki sukces (70 wydań w ciągu kilku miesięcy!) pamflet Bagatelles pour un massacre Louis a-ferdinand a Céline a. Zob. więcej: Weinberg D.H.: Les Juifs à Paris de 1933 à 1939, Calmann-Lévy, coll. Diaspora, Paris 1974; Schor R.: L Antisémitisme en France pendant les années 30, Éd. Complexe, Bruxelles 1991; Joseph Kessel ( ), ur. w Argentynie syn emigrantów z Rosji, pochodzenia żydowskiego, większość życia spędził we Francji (studia, udział w I (m.in. misja na Syberii) i II wojnie światowej (walka w słynnej eskadrze lotniczej S39). Członek Akademii Francuskiej. Bogata twóczość francuskojęzyczna. Równie znany jako pisarz, jak i dziennikarz, autor wielkich reportaży, np. słynnego Marché d esclaves /współpraca z «Paris-Soir», w zespole Pierre a Lazareff a, legendy francuskiego dziennikarstwa także pochodzenia rosyjskiego/. Współzałożyciel tygodnika politycznego i literackiego Gringoire (1928 r.). Jego pierwsza książka to La Steppe rouge zbiór nowel o przewrocie bolszewickim w Rosji. W 1926 r. jego powieść Les Captifs zdobyła «Grand Prix du roman de l Académie Française». Do najbardziej znanych książek Kessela należy m.in. Nuits des princes, opowiadająca o losach rosyjskich uchodźców we Francji, a także sfilmowane Le Bataillon du ciel czy L Armée des Ombres, składająca hołd bohaterom francuskiej «Résistance», wreszcie - La Passante du Sans-Souci (w roli głównej z Romy Schneider) i Belle de jour, która zainspirowała film Luisa Buñuela z Catherine Deneuve. 272

273 Nie bez dumy wspomina się też francuskojęzyczne dokonania, takie jak: Les abeilles d Aristée Vladimira Veidle, czy Panorama de la littérature russe contemporaine Vladimira Poznera, Lenine Marka Ałdanova, Alexandre Blok et son temps Niny Berberowej, Je m engage à défendre Gaïto Gazdanova. W czym należy upatrywać przyczyn tak odmiennego podejścia do tych autorów? Dodajmy, iż Némirovsky zachowała osobiste kontakty z rosyjskim środowiskiem literackim, a nawet początkowo należała do koła młodych pisarzy rosyjskich, zaś jej twórczość była żywo komentowana na stronicach emigracyjnych rosyjskich gazet i czasopism. 63 Z drugiej strony, warto postawić pytanie: co skłoniło Irène Némirovsky do wyboru języka francuskiego jako nośnika jej literackiego dorobku? Dlaczego po dziś dzień kontrowersje budzi przebyta przez pisarkę w latach trzydziestych droga życiowa, której kres nastąpił w Auschwitz 19 sierpnia 1942 r.? 60 Henry Troyat ( ), właśc. Lew Asłanovitch Tarassov lub Levon Aslani Torosyan (ur. w Moskwie, ale pochodzenia ormiańskiego); opuścił wraz z rodziną Rosję po rewolucji październikowej 1917 r., resztę życia spędził we Francji. Członek Akademii Francuskiej, niezwykle płodny francuskojęzyczny pisarz, autor ponad stu książek głównie powieści, w tym wielka epopeja, inspirowana wspomnieniami z Rosji Tant que la terre durera, czy znane kilkutomowe dzieła, jak Les S les et les Moissons, La lumière des Justes czy Les Héritiers de l Avenir, a także biografii (m.in. Dostojewskiego, Puszkina, Gogola, Lwa Tołstoja, Czechowa, Turgieniewa, Gorkiego, Flauberta, Maupassanta, Zoli, Verlaine a), wreszcie esejów i sztuk dramatycznych. W 1938 r. uhonorowany Prix Goncourt za powieść L Araigne. 61 Nathalie Sarraute ( ), znana francuska powieściopisarka i dramaturg, właśc. z domu Natalyia Tcherniak, emigrantka z Rosji, wywodząca się z burżuazyjnej zamożnej rodziny pochodzenia żydowskiego. Studiowała historię w Oxfordzie i socjologię w Berlinie, wreszcie prawo w Paryżu, wybierając zawód adwokata. Równolegle interesowala się literaturą XX. w., zwłaszcza twórczością Marcela Prousta i Jamesa Joyce a. W 1939 r. ukazała się, zauważona przez krytykę, jej książka Tropismes. W 1941 roku, na mocy ustaw antysemickich (zob. Loi du 17 juillet 1940 «concernant l accès aux emplois dans les administrations publiques», Loi du 3 octobre 1940 «portant statut des juifs», Loi du 2 juin 1941 «remplaçant la loi du 3 octobre 1940 portant statut des juifs» W: Ponty J. : L immigration dans les textes. France, Belin 2003, dokumenty n :127, 128, 130; s ), Nathalie Sarraute została skreślona z listy francuskich adwokatów, z pozbawieniem prawa wykonywania zawodu. Od tej pory poświęciła się całkowicie działalności literackiej. Jej najbardziej znane utwory to Portrait d un inconnu (1948), Martereau (1953); w 1964 roku powieść Les Fruits d Or uzyskała «Prix International de Littérature»; wreszcie dramaty, wystawiane także poza Francją, m.in. w Nowym Yorku - Le Silence, Le Mensonge, Isma, C est beau, Elle est là, Pour un oui ou pour un non i inne. 62 Doussia Ergaz ( ), autorka powieści L échéance (1933), francuska tłumaczka pochodzenia rosyjskiego; m. in., przekłady Fiodora Dostojewskiego (Crime et châtiment/, 1931, 1973 /Преступление и наказание/); Lwa Tołstoja (Résurrection, 1964 /Воскресение/), Maksyma Gorkiego (Ma vie d enfant, 1963 /Детство/). Jako agentka literacka «Bureau Littéraire Clairouin» w Paryżu reprezentowała Vladimira Nabokova w poszukiwaniach wydawnictwa, skłonnego opublikować we Francji kilka jego utworów (1955 r.), w tym zakazanej wówczas Lolity. 63 Zob. np. recenzję powieści David Golder w Числа, кн. первая, s (Ю. Фельзен); Волконский С.: Давид Гольдер. Последние новости 1931, 30 января ; Бал (Ант. Ладинский) Последние новости 1931, 18 сентября; А. Мерич (Даманская А.): «Дело Курилова». О новом романе Ирины Немировской Новое русское слово 1933, 4 июня. 273

274 Co sprawiło, iż opublikowana 62 lata po jej śmierci, nieukończona powieść Francuska suita uzyskała w 2004 roku prestiżową nagrodę «Prix Renaudot» 64 (po raz pierwszy w dziejach przyznaną pośmiertnie), osiągnęła w ciągu czterech lat zawrotny w dzisiejszych czasach nakład ponad 2,5 mln egz. (przekład na 38 języków, w tym jęz. polski), 65 podbijając także rynek amerykański, 66 ale jednocześnie budząc dawne antysemickie demony międzywojennej Francji i zajadłą polemikę wokół autorki? Dlaczego paryskie Muzeum Sztuki i Historii Judaizmu kategorycznie sprzeciwiło się zorganizowaniu w swoich murach wystawy, poświęconej życiu i twórczości Irène Némirovsky, a żadne inne francuskie muzeum nie zabiegało o nią, choć ekspozycja «Woman of Letters: Irène Némirovsky and Suite Française» święciła przez niemal rok (24/09/ /08/2009) 67 prawdziwy triumf w nowojorskim «Museum of Jewish Heritage», zwanym Żywym Pomnikiem Holokaustu? Co powoduje, iż niektóre spośród życiowych wyborów pisarki i przedstawiona przez nią wizja świata wywołują do dziś podszyty skrajnymi emocjami spór? Pełna nazwa to Prix Théophraste Renaudot. Uczczono nią pamięć uznawanego oficjalnie za pierwszego francuskiego dziennikarza słynnego lekarza Ludwika XIII, przyjaciela kardynała Richelieu, twórcę pierwszej francuskiej gazety (La Gazette /1631/) i dzisiejszej formuły handlowych ogłoszeń drobnych, wówczas zwanych bureau d adresses, a także twórcę pierwszych ośrodków bezpłatnej pomocy medycznej dla biednych. Istniejąca od 1926 r. Prix Renaudot nazywana jest nagrodą krytyków, uznawaną za swoistą rekompensatę, równoważącą kontrowersyjne decyzje jury, przyznającego najważniejszą francuską nagrodę literacką Prix Goncourt. Tym razem to pośmiertne przyznanie w 2004 roku Prix Renaudot Irène Némirovsky wywołało największe kontrowersje, porównywalne jedynie z 1932 r., kiedy to nagrodę otrzymał w atmosferze skandalu (przyczyny były inne) Louis-Ferdinand Céline za Podróż do kresu nocy. Zob. «Voyage au bout de la nuit» de Louis-Ferdinand Céline. Critiques Textes réunis et présentés par André Derval, coéd. IMEC 10/18, Zob. także Garcia D.: Le miracle Némirovsky. «Lire», 01/11/2005.; por. Blandin N.: Irène Némirovsky: Prix Renaudot 2004 pour Suite Française. La République des Lettres», 8/11/2004, Randall C.: Auschwitz victim s book causes a stir in France. /3_pi_telegraph_ htm. 65 Francuska suita ukazała się w Polsce nakładem wyd. Albatros A. Kuryłowicz w 2006 r., w przekł. Hanny Pawlikowskiej-Gannon. Jakość przekładu pozostawia, niestety, wiele do życzenia. 66 W USA powieść ukazała się, podobnie jak w Polsce, w 2006 r., (wyd. Alfred A. Knopf, przekł. Sandra Smith); utrzymywała się przez wiele miesięcy na czele listy bestsellerów New York Times a. Osiągnęła nakład ponad 750 tys.egz. Wywołała reakcje porównywalne jedynie z sensacją, spowodowaną przez Dziennik Anny Frank. 67 Zamknięcie ekspozycji pierwotnie przewidywano na dzień 22/03/2009, ale cieszyła się tak ogromnym powodzeniem, iż prolongowano termin do 30 sierpnia 2009 r..wystawa została uznana w USA za kulturalne wydarzenie roku. Zob. także articles/2008/09/24/irene-nemirovsky-une-femme-de-lettres-et-de-chair.htm. 68 Zob. Rothstein E.: Ambivalence as Part of Author s Legacy. «The New York Times», 21/10/2008, s. C1, New York edition; Gray P.: Suite Française by I. Némirovsky. As France Burned. «The New York Times», Sunday Book Review, 09/04/2006; Dufay F. L offense faite à Irène. «L Express», 18/09/

275 W poszukiwaniu odpowiedzi na postawione pytania przyjrzyjmy się bliżej kolejom losu i twórczości Irène Némirovsky, zwłaszcza na tle realiów lat trzydziestych, kiedy to pisarka osiągała największe sukcesy. Irène Némirovsky (Irma, Irina Niemirovskaja) urodziła się 23 lutego 1903 roku (według kalendarza juliańskiego 11 lutego) w Kijowie, w zamożnej burżuazyjnej rodzinie żydowskiej. Jej matka Anna (Faïga), z domu Margoulis, na emigracji znana jako Fanny (niekiedy Jeanne) Némirovsky, kobieta starannie wykształcona i urodziwa, ale próżna, zapatrzona w siebie, niezrównoważona psychicznie, wyrachowana, obsesyjnie dążąca do luksusu i odcięcia się od własnego środowiska, wywodziła się z żydowskiej elity Odessy. Nie tylko nigdy nie próbowała znaleźć wspólnego języka z córką, ale kiedy ta dorastała, traktowała ją jak konkurentkę w męskich podbojach. Stosunki z matką były największą traumą w życiu rodzinnym Irène wycisnęły piętno nie tylko na jej losie, ale też na losie jej córek już po śmierci pisarki; znalazły też dramatyczne odzwierciedlenie w całej jej twórczości. Pochodzący z Jelizawietgradu ojciec, Leonid Borisowicz Niemirovskij (na emigracji Léon Némirovsky) to znany żydowski bankier i biznesmen, właściciel jednej z największych w owych czasach prywatnej fabryki zapałek i akcjonariusz wielu rosyjskich przedsiębiorstw m.in. w Łodzi. Zamożność rodziny Niemirovskich wielokrotnie pozwalała jej przekraczać granice niedostępne dla zwykłych śmiertelników wyznania mojżeszowego bez trudu uzyskiwali oni zgodę na zmianę miejsca zamieszkania, osiedlając się w bogatych dzielnicach Sankt-Petersburga czy Moskwy, bądź zgodę na piastowanie wysokiego urzędu w administracji prywatnego banku handlowego przez Leonida Niemirovskiego, z przekroczeniem pozostających w mocy od czasów Katarzyny II i rozszerzonych po zamachu na Aleksandra II zakazów (tzw. черта оседлости zabraniająca obywatelom rosyjskim pochodzenia żydowskiego zamieszkiwania poza wytyczoną strefą oraz numerus clausus ograniczający im dostęp do wyższego wykształcenia). W środowisku wielkiej finansjery, zwłaszcza prywatnych banków carskiej Rosji, takich jak ten, w którym jednym z zarządców był Leonid Niemirovskij, początkowo pierwsza wojna światowa i rosyjska rewolucja lutowa, a potem październikowa oraz wojna domowa postrzegane były przede wszystkim z punktu widzenia możliwych spekulacji finansowych i nowych źródeł dochodu. Echa tych nie do końca zrozumiałych wówczas dla Irène wydarzeń, a zwłaszcza atmosfera gęstych od emocji, podejrzanych transakcji, spotkań, ludzi pozostały żywe w jej pamięci, stając się kilka lat później fascynującym tworzywem jej twórczości. Jednakże przewrót bolszewicki i stanowione przez nowe władze akty prawne sprawiły, iż rodzina Niemirovskich z obawy o własne bezpieczeństwo, a zwłaszcza o życie ojca, w styczniu 1918 roku w pośpiechu 275

276 opuściła Rosję. Już bowiem dekretem z dnia 3 listopada 1917 r. nakazano zamknięcie wszystkich instytucji finansowych, co wraz z szerzącą się anarchią i ze słynnym leninowskim hasłem «граби награбленное» stało się swoistym przyzwoleniem dla bezkarnego rozkradania mienia banków. Późniejszy dekret z dn. 1 kwietnia 1918 r. rozwiązywał wszelkie organy zarządcze banków prywatnych, zobowiązując każdego z posiadaczy akcji do przekazania ich bankowi państwowemu, pod groźbą kary śmierci za niewykonanie powyższych postanowień. Pierwszy etap ucieczki Niemirovskich to Finlandia, potem roczny pobyt w Szwecji, wreszcie na wiosnę 1919 roku Francja. Irène Némirovsky właśnie skończyla 16 lat. Biegle włada językiem francuskim i kocha ten kraj. Niemal co roku spędza tu wakacje i postrzega go oczami najbliższej jej po ojcu osoby Zezelle. To czuły przydomek oddanej, zastępującej jej faktycznie matkę, wychowującej ją od dziecka i rozwijającej w niej zamiłowanie do francuskiej literatury i kultury, zmarłej tragicznie jeszcze przed wyjazdem rodziny Niemirovskich z Rosji (samobójstwo, 1917 r.), francuskiej guwernantki, mademoiselle Marie, o której pamięć pozostanie w sercu i przetrwa w twórczości pisarki na zawsze. Wszystko to sprawia, iż emigracja dramat dla setek tysięcy uchodźców z Rosji, w odczuciach Irène wydaje się być spełnieniem marzeń. Tak wygląda to wówczas z punktu widzenia nastolatki. Jej największe pragnienie jak najszybsza, bezwarunkowa integracja z ukochaną Francją, stanie się nieodłączną jej cząstką. Mówiłam po francusku wcześniej, niż po rosyjsku, [ ] Myślę, a nawet marzę po francusku. Wszystko, co pozostaje we mnie z mojej rasy i mojego kraju, stanowi taki amalgamat, że nawet przy najlepszych na świecie chęciach nie jestem w stanie rozróżnić, gdzie kończy się jedno, a zaczyna drugie. 69 To kluczowe zagadnienie dla próby zrozumienia tego, co stanie się później. Bez tej perspektywy spojrzenie na całokształt życia i drogi twórczej pisarki jest jednostronne, nie do końca zrozumiałe, albo też fałszywie interpretowane, wypaczające jej intencje. Tymczasem Irène zdaje maturę (nad jej edukacją czuwa angielska guwernantka, Mrs Matthews), w lipcu 1922 r. uzyskuje na Sorbonie dyplom w zakresie języka i literatury rosyjskiej (Certificat d études pratiques supérieures), a 10 lipca 1924 r. dyplom licencjata w zakresie literatury porównawczej (Certificat d études supérieures de la littérature comparée). Już w sierpniu 1921 r. światło dzienne ujrzało na łamach dwutygodnika «Fantasio» pierwsze dokonanie literackie w języku francuskim 69 Higgins G.: Les Conrad français. «Les Nouvelles littéraires», 6/04/1940. Cyt. za Philipponat O., Lienhardt P.: La vie d Irène Némirovsky, s.52. Przekł. E.B. 276

277 osiemnastoletniej wówczas Irène Nonoche chez extralucide. W 1926 r. pierwsza powieść Le Malentendu 70 nakładem wyd. Fayard, pierwsza nowela L Enfant génial zostaje opublikowana tamże w 1927 r. (w wydaniu z 1992 r. przemianowana na Un enfant prodige), w lipcu 1928 ukazuje się powieść L Ennemie. 71 Zawarte w niej aluzje do matki pisarki są tak przejrzyste, że w obawie przed zbyt daleko idącymi dociekaniami niektórych zorientowanych czytelników i możliwym skandalem, autorka kryje się pod pseudonimem Pierre Nerey. W 1926 r. Irène zostaje żoną Michela Epsteina, rosyjskiego inżyniera, emigranta pochodzenia żydowskiego, bankiera w paryskim «Banque des Pays du Nord», syna słynnego Jefima Epsteina, 72 niegdyś administratora jednego z najpotężniejszych banków Rosji (Bank Handlowy Azov-Don), autora znanej w kręgach finansowych książki Les Banques de commerce russes. Leur rôle dans l évolution économique de la Russie. Leur nationalisation, wydanej w Paryżu w 1925 r. Prawdziwą sensacją, która rozsławiła Irène, wynosząc ją na francuski firmament literacki, stała się powieść David Golder, 73 opublikowana w grudniu 1929 roku przez wydawnictwo Grasset, w prestiżowej kolekcji «Pour mon plaisir», zarezerwowanej dla wybitnych, ulubionych autorów edytora, takich jak Jean Cocteau czy Jean Giono. Krytycy wprost nie mogli uwierzyć, że tak perfekcyjny, finezyjny styl i cyniczny, zimny, pełen pesymizmu tekst, przedstawiający okrutny świat mamony z jego wynaturzeniami i okrucieństwem w kreowaniu i niszczeniu wielkich fortun i ludzi, w tym także takich, jak karykaturalna postać głównego bohatera, drapieżnego żydowskiego bankiera, kata i ofiary 70 «Les Oeuvres libres» «Les Oeuvres libres» Młodszy brat Michela, Paul, bliski przyjaciel Wielkiego Księcia Dymitra, był pracownikiem «Banque Lazard», a najstarszy syn Jefima Epsteina, Samuel, wraz z Aleksandrem Kamenką współfinansował filmy, produkowane przez słynne rosyjskie Studio Pathé Albatros w Montreuilsous-Bois pod Paryżem, kierowane przez znanego reżysera Jermoliewa, który wyemigrował z Rosji wraz z ekipą filmową w lutym 1920 roku. Zob. więcej: Banаsiuk E.,2007, Zapomniane karty w historii rosyjskiego niemego kina, [w:] Коммуникативное поведение славянских народов,вып. 28,, Варшава: Варшавский университет:, s Autorka, oczekująca narodzin pierwszej córki, obawiając się krytyczej oceny i chcąc uniknąć ewentualnej kompromitacji przed rodziną, przesłała tekst powieści do wydawnictwa bez adresu zwrotnego, z prośbą o odpowiedź na «Poste restante Paris-Louvre», podając jedynie nazwisko M. Epstein. Zachwycony powieścią Bernard Grasset bezskutecznie próbował odnaleźć autora, nie podejrzewając nawet, iż jest to kobieta. Irène właśnie urodziła córkę i nie była w stanie dotrzeć na pocztę i zapoznać się z oczekującą nań entuzjastyczną propozycją podpisania umowy i natychmiastowej publikacji Davida Goldera. Dopiero po trzech tygodniach pojawiła się w wydawnictwie, które zamierzało już dać ogłoszenie w prasie z nadzieją rozwiązania zagadki, jeśli wierzyć słowom ówczesanego redaktora Henry ego Mullera, pierwszego czytelnika powieści w wyd. Grasset. Zob. H. Muller: Trois pas en arrière, La Table Ronde, Paris 1952 ; «La Petite Vermillon», 2002, s Cyt. za : Philipponnat O., Lienhardt P.: La vie d Irène Némirovsky. Éd. Grasset-Denoël, Paris 2007, ss ,

278 zarazem jest dziełem zaledwie dwudziestosześcioletniej autorki filigranowej rosyjskiej emigrantki. Choć nie zabrakło także takich, którzy, zaszokowani daleko idącymi stereotypami postaci Żydów, zarzucali autorce antysemityzm, nie zagłębiając się w istotę i sens obrazów, posypały się liczne pełne zachwytu recenzje i wywiady. 74 Jednak dalsze oskarżenia były tylko kwestią czasu. Zwróćmy uwagę na jeszcze jeden ważki czynnik, który bez wątpienia zdeterminował dalszy rozwój wypadków to krach finansowy, kojarzony ze słynnym czarnym czwartkiem (24 października 1929 r.) na Wall Street, ogarniający stopniowo cały świat. Do Francji dotarł z opóźnieniem, powodując liczne bankructwa przedsiębiorstw, korupcję i wzrost bezrobocia, ale już prasowe echa afer finansowych poza granicami Francji i informacje o roli bankierów w tym pochodzenia żydowskiego nie przysporzyły temu środowisku przychylności coraz mniej stabilnej francuskiej opinii publicznej. Jeśli dodać największy od lat napływ emigrantów (początkowo, bezpośrednio po I wojnie światowej, pożądany dla wsparcia gospodarki i odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych (1,5 mln cudzoziemców w 1921 r.), potem w odczuciu społecznym wykraczający poza faktyczne potrzeby i stanowiący zagrożenie dla rdzennie francuskiej ludności (2,4 mln w 1926 r., 2,7 mln w 1931 r.), 75 a także biorąc pod uwagę pogarszającą się koniunkturę ekonomiczną i brak stabilności politycznej (23 rządy w ciągu dziewięciu lat) oraz nabrzmiewającą, coraz bardziej niebezpieczną sytuację w Niemczech, klimat dla postaw skrajnie nacjonalistycznych, ksenofobicznych, faszyzujących umacnia się nader szybko. Jak niemal zawsze w chwilach zagrożenia, niezadowolenia społecznego, szuka się kozła ofiarnego (najczęściej są to obcy, emigranci, zwłaszcza Żydzi), co pozwala odwrócić uwagę od nieudolności władz i rzeczywistych przyczyn trudności, narastających niemal we wszystkich dziedzinach życia. W tej sytuacji David Golder oraz kolejne powieści Némirovsky, z nieodmiennym wątkiem żydowskim, stają się łatwym celem manipulacji i...oskarżeń o antysemityzm. Talent autorki stanowi początkowo swoistą tarczę ochronną, co przyznają wówczas nawet najwięksi żydożercy jak choćby Robert Brasillach. Niestety, tylko do czasu: narasta polaryzacja ekstremalnych postaw, z drugiej zaś strony sława, która zaczyna coraz 74 Lefevre F.: Une révélation. Une heure avec Irène Némirovsky. «Les Nouvelles littéraires», 11/01/1930; Regnier (de) H.: «David Golder» par Irène Némirovsky. «Le Figaro», 28/01/1930 ; Kemp R.: «David Golder», «Liberté», 30/12/1929; Thérive A.: Les livres, «Le Temps», 10/01/1930; Thiébaut M.: Chronique bibliographique. «David Golder», par Irène Némirovsky. «Revue de Paris», janvier Crémieux B.: Les livres. Irène Némirovsky : David Golder, «Les Annales», 1/02/1930; Gurfinkel N.: L expérience juive d Irène Némirovsky. Une interview de l auteur de «David Golder», «L Univers israélite», 28/02/1930; (b.p.): French by adoption, «Times»,13/02/1930; Pierrey C.: En coup de foudre, le succès «Chantecler», 8/03/ Zob. Ponty J. Le temps de l expansion ( ) oraz Le temps de crise ( ), w: L immigration dans les textes, s ,

279 bardziej przygniatać pisarkę, nie pozwalając w krytycznej, decydującej o jej losie chwili na ratunek stała się zbyt znana! Gdyby była kimś anonimowym, być może... Przypomnijmy tę renomę zapoczątkował David Golder. Odtąd nazwisko Némirovsky 76 wymieniano jednym tchem obok takich sław, jak François Mauriac, Paul Morand, Jean Giraudoux, wśród jej przyjaciół znaleźli się m.in. Tristan Bernard, Jean Cocteau, Joseph Kessel, Henri de Regnier. Liczące się salony literackie nie bez zasługi niezrównanego mistrza reklamy i znawcy mediów, wydawcy Bernarda Grasseta stanęły przed nią otworem: określana mianem piquante Israélite była główną atrakcją wszystkich przyjęć. Wspierając podanie Irène o przyjęcie w poczet francuskiego Związku Pisarzy (Société des Gens de Lettres), Roland Doregelès stwierdził krótko: Czy ten, kto napisał Davida Goldera doprawdy potrzebuje wprowadzającego? Jestem bardzo szczęśliwy, mogąc poprzeć prośbę Pani Irène Némirovsky. 77 Wkrótce furorę zrobiła adaptacja filmowa powieści (jeden z pierwszych filmów dźwiękowych!), ze znakomitym aktorem Harrym Baurem w roli Davida Goldera, w reżyserii słynnego Juliena Duviviera. Chociaż umiarkowaną popularnością cieszyła się adaptacja sceniczna Fernanda Nozière a w paryskim «Théâtre de la Porte Saint-Martin», kolejne wersje sztuki powstały w Niemczech, Włoszech i innych krajach europejskich. Na fali sukcesu, w 1930 roku, nakładem wydawnictwa Grasset ukazała się opowieść Bal. Jak twierdziła autorka, napisana między jednym a drugim rozdziałem Davida Goldera. 78 Już w 1931 roku na ekranach królowała pod tym samym tytułem filmowa wersja Balu 79 w reżyserii Wilhelma Thiele a. (W roli Antoinette Kampf wystąpiła trzynastoletnia wówczas, zauważona przez krytykę Danielle Darrieux, co zapoczątkowało jej wieloletnią karierę aktorską.) W tym samym roku ukazała się też powieść Les mouches d automne (ou la Femme d autre fois). Sława przerosła nieco Irène, która z obawą myślała o tym, czy zdoła ponownie sprostać wysokim oczekiwaniom czytelników. Jakby przeczuwała, że niemal beztroski okres paryskiego życia ma już prawie za sobą. Fakt, iż ojcu pisarki udało się przed wyjazdem z Rosji ocalić część fortuny oraz 76 Pisarka pozostała na użytek literacki przy swoim panieńskim nazwisku, formalnie zaś przyjęła nazwisko męża, które nosiły też jej dwie córki starsza, Denise, ur. w 1929 r. oraz młodsza, Elisabeth, ur. w 1937 r. 77 przekł. E.B. 78 Wcześniej, w lutym 1929 r., powieść opublikowała w «Les Oeuvres libres» 92, pod pseudonimem Pierre Nerey (podobnie jak w 1928 r. L Ennemie). 79 Ладинский Ант.: (рец.) Бал. Последние новости 1931, 18 сентября ; (b. p.): Ирина Немировская. Я очень люблю кино... Последние новости 1931, 1 мая. 279

280 umocnić stan posiadania już we Francji, spowodował, iż Irène żyła dostatnio, bez trosk materialnych, z którymi borykała się zdecydowana większość rosyjskich emigrantów. Jej początkowo częste, naturalne kontakty z rodakami stawały się stopniowo mniej spontaniczne. Emigracyjne bale charytatywne zaczynały ją nudzić, wszystko wydawało się coraz bardziej bezbarwne, mało interesujące w miarę wchodzenia w coraz szerszy krąg Francuzów, rosnącej integracji z nowym środowiskiem i zawierania nowych przyjaźni, jak ta z Madeleine Avot (po mężu Cabour), która to przyjaźń przetrwała nawet po jej śmierci, gdy Madeleine Avot okazała się pomocną jej osieroconym córkom. Spośród tych Rosjan, z którymi Irène zachowała kontakty, nieliczni mogli towarzyszyć jej w luksusowych hotelach i kasynach podczas wypadów do Normandii Deauville, Trouville, czy do kraju Basków Biarritz lub Hendaye, na Lazurowe Wybrzeże do Nicei, Cannes bądź Monte Carlo. Niestety, okres prosperity zmierzał ku końcowi i wkrótce jedynie wytężona praca pisarki czasem kosztem wartości literackiej utworów pozwoli rodzinie utrzymać się na poziomie, do którego przywykła (mąż Irène zarabiał w banku znacznie mniej, niż ona, od czasu, gdy stała się sławna). W końcu jej twórczość literacka stanie się jedynym, w coraz większym stopniu ograniczonym i niepewnym źródłem dochodu, zaś nowe antysemickie ustawodawstwo 80 pozbawi Michela możliwości zarobkowania. Irène przez pewien czas będzie publikować pod pseudonimami (Pierre Nerey, Charles Blancat, Denise Mérande), obchodząc zakaz, który jej również dotyczył. Niestety, stopniowo kolejne pisma uznają ryzyko za zbyt wielkie i wycofają się ze współpracy z pisarką, tak, jak odwrócą się plecami niedawni wielbiciele, którzy w większości wybiorą kolaborację z Niemcami. Widoczne oznaki złej passy dosięgły Irène już 16. września 1932 roku. Umiera na płuca jej ojciec (echa przebytej w młodości gruźlicy, zaniedbanej wówczas w wiecznych rozjazdach w pogoni za fortuną). Od marca zdecydowanie pogarszało się nie tylko jego zdrowie, ale też rosło widmo bankructwa jego udziały w International Match Corporation, 80 Wraz z narastaniem we Francji ksenofobii i antysemityzmu następuje regres przywilejów dla cudzoziemców (w tym posiadających status uchodźców politycznych i apatrydów). Cofa się naturalizacje, przymusowo wciela do armii francuskiej, ogranicza dostęp do rynku pracy w przemyśle i w wolnych zawodach, zakazuje zmiany miejsca pobytu bez zezwolenia. Szczególne ograniczenia dotyczą statusu Żydów (specjalne rejestry, oznakowania ludzi i firm, konfiskaty mienia, internowanie w obozach, deportacje...). Zob. Ponty J.: L immigration dans les textes...., dok. n 113: Une xénophobie exacerbée: l hebdomadaire Gringoire s. 214; dok. n 118: Les décrets-lois Daladier ( ). S ; dok. n 127: La remise en cause des naturalisations. s ; dok. n 128: Le statut des Juifs. s ; dok. n 130: Mesures spécifiques contre les Juifs étrangers. a) Loi du 4 octobre 1940 «sur les ressortissants étrangers de race juive»; b) Loi du 6 novembre 1942 «relative au séjour et à la circulation des juifs étrangers»; c) Recensement des Juifs étrangers arrivés depuis S ; dok. n 133: Ordonnances allemandes concernant les Juifs s

281 w które zainwestował prawie wszystko, w związku z niewypłacalnością szwedzkiego magnata zapałek, założyciela firmy, tracą wartość. To, co zostaje, zagarnia matka pisarki, troszcząc się jedynie o własny luksus. 81 Nagłe zachwianie sytuacji finansowej i zachowanie matki wymusza konieczność utrzymania za wszelką cenę osiągniętej przez Irène pozycji w świecie literackim. Pisarka, bez zagrożenia utrzymania poziomu życia rodziny, nie może sobie pozwolić na wybór profilu politycznego czasopism i pracuje niemal na akord. Czas jest tak niefortunny, że największą popularnością, a co za tym idzie, szybko rosnącym nakładem i gronem czytelników, cieszą się pisma coraz bardziej zmierzające ku skrajnościom, zwłaszcza na prawo ultra nacjonalistyczne, ksenofobiczne, coraz bardziej zajadle antysemickie. 82 Pisarka decyduje się na współpracę (nowelistyka) wszędzie tam, gdzie to możliwe. Od utworzonej w 1932 r. przez wydawnictwo Gallimard lewicowej «Marianne», 83 przez konserwatywną «Revue des Deux Mondes, 84 «Marie- Claire», 85 «Revue de Paris», 86 «L Intransigeant», 87 «Présent», 88 «Candide», 89 «Le Figaro», 90 po dryfujący gwałtownie na coraz bardziej radykalne, skrajnie antysemickie pozycje (wcześniej centro-prawicowy) tygodnik literacki i polityczny «Gringoire», 91 którego nakład wzrasta ze 150 tysięcy egzemplarzy w 1930 roku do 550 tysięcy latem 1936 roku. 81 Przeżyła komfortowo do 1972 roku. Kiedy po wojnie opiekunka córek Irène zwróciła się do niej o pomoc dla dziewczynek, znajdujących się w dramatycznej sytuacji materialnej, przez zamknięte drzwi usłyszała tylko ja nie mam wnuczek. Później zdecydowała się jednak wypłacić im symboliczną rentę w wysokości 1000 fr. 82 Zob. Taguieff P.-A.: Face à l immigration : mixophobie, xénophobie ou sélection. Un débat français dans l entre-deux-guerres. «Vingtième Siècle. Revue d histoire.» 1995, vol.47, n 1, s Ida, «Marianne», 16 mai 1934; Le Mariage de Pouchkine et sa mort, «Marianne», 25 mars Jour d été, «Revue des deux mondes» n 581, 1 er avril 1935; Liens du sang «Revue des deux mondes», 15 mars et 1 er avril 1936; La Confidence, «Revue des deux mondes», 15 octobre 1938; Aïno, «Revue des deux mondes», 1 er janvier Nous avons été heureux, «Marie-Clair», n 75, 5 août 1938; Comme de grands enfants, «Marie-Claire», n 139, 27 octobre 1939; et je l aime encore, «Marie-Claire», n 153, 2 fevrier 1940; L Autre Jeune Fille, «Marie-Claire», 3 mai Un déjeuner en septembre, «Revue de Paris», vol. 3, 1 er mai 1933; Dimanche, «Revue de Paris», vol. 3, 1 er juin Magie, «L Intransigeant», 4 aout Les Vierges, «Présent», 15 juillet 1942 (pod pseud. Denise Mérande); Un beau mariage, «Présent», 15 juillet 1942 (Denise Mérande). 89 La Femme de Don Juan, «Candide», 2 novembre 1938; M. Rose, «Candide», 28 août Les Fumées du vin, «Le Figaro» 12/19 juin 1934; Un amour de danger, «Le Figaro littéraire», 22 février Nativité, «Gringoire», 8 décembre 1933; Les Rivages heureux, «Gringoire», 2 novembre 1934; Le Commencement et la Fin, «Gringoire», 20 décembre 1935; «Gringoire», 5 février 1937; Épilogue, «Gringoire», 28 mai 1937; Espoirs, «Gringoire», 19 août 1938; La Nuit en wagon, «Gringoire», 5 octobre 1939; Le spectateur, «Gringoire», 7 décembre 1939; Le Sortilège, «Gringoire», 1 er février 1940; Le Départ pour la fête, «Gringoire», 11avril 1940; Destinées, «Gringoire», 5 décembre 1940 (pod pseud. Pierre Nérey); La Confidente, «Gringoire», 20 mars 1941 (Pierre Nérey); L Honnête Homme, «Gringoire», 30 mai 1941 (Pierre Nérey); Les 281

282 Pisuje także recenzje teatralne dla «Aujourd hui», 92 udziela licznych wywiadów 93 radiowych i prasowych takim czasopismom, jak: «Nouvelles littéraires», «L Univers israélite», «Chantecler», «L Ordre», «Poslednije Novosti», «Candide», «Toute l édition», «Marianne», «Revue des deux monde» i in. W 1933 r. ukazuje się powieść L Affaire Courilof (Grasset), a od 1934 r. pisarka nawiązuje stałą współpracę z wydawnictwem Albin Michel, które publikuje wszystkie kolejne jej powieści: Le Pion sur l échiquier (1934), Le Vin de solitude (1935), Jézabel (1936), La Proie (1938), Deux (1939), Les Chiens et les Loups (1940). W maju 1940 r. ukazała się także pierwsza część biograficznego cyklu o Czechowie La Jeunesse de Tchekov. 94 La Mort de Tchekov 95 oraz Le Mariage de Tchekov 96 zostały opublikowane już po śmierci autorki. Po wojnie zostały także wydane (napisane w latach ) Les Biens de ce monde (1947) oraz Les Feux de l automne (1957). W 2007 r. ukazała się nakładem wyd. Denoël ostatnia powieść, odkryta wśród archiwaliów pisarki, Chaleur du sang. 97 Jedynie w kontekście opisanej przez nas wcześniej fascynacji Francją oraz dążenia pisarki do integracji nawet w najtrudniejszych chwilach antysemickiej nagonki, wreszcie z myślą o ratowaniu założonej już własnej rodziny jej przejścia wraz z mężem i dziećmi na katolicyzm (2 lutego 1939 r.), za co przyjdzie jej znosić upokarzające, coraz ostrzejsze oskarżenia środowiska żydowskiego o wyparcie się swego pochodzenia i antysemityzm, powtórzmy jedynie w tym kontekście można właściwie Revenants, Gringoire», 5 septembre 1941 (Pierre Nérey); L Ogresse, «Gringoire», 24 octobre 1941 (pod pseud. Charles Blancat); L Incendie,«Gringoire», 27 février 1942 (Pierre Nérey). 92 zob. np. «Au théâtre Saint-Georges. L Homme, de Denys Amiel, mise en scène de Raymond Rouleau.» «Aujourd hui» n 275, 21 janvier 1934; «Théâtre de la Michodière. Les temps difficiles, pièce en trois actes de M. É. Bourdet», «Aujourd hui» n 285, 31 janvier 1934; «Théâtre de l Œuvre. Les Races, 8 tableaux de Ferdinand Brückner, adapt. de René Cave», «Aujourd hui» n 323, 10 mars 1934; «Théâtre des Ambassadeurs. La Bête noire, pièce en trois actes de M. Steve Passeur.» «Aujourd hui» n 325, 12 mars Zob. np. «J aime beaucoup le cinéma», «Poslednije Novosti», 1 er mai 1931 ; «En marge de L Affaire Courilof. Radio-Dialogue entre F. Lefevre et Mme I. Némirovsky.», Radio Paris, «Sud de Montpellier», 7 juin 1933; Marie-Jeanne Viel, «Comment travaille une romancière», interview radiodiffusée, 1934; Janine Auscher, Sous la lampe: Irène Némirovsky, «Marianne», n 121, 13 février 1935; Janine Auscher, Nos interviews: Irène Némirovsky, «L Univers israélite», 5 juillet 1935; Pierre Langers, Mme Irène Némirovsky, peintre de mœurs, «Toute l édition», n 331, 4 juillet 1936; Jeanine Delpech, Chez Irène Némirovsky, ou la Russie boulevard des Invalides, Les Nouvelles littéraires», 4 juin 1938; «Les femmes de lettres et la guerre, réponse à l enquête d Yvonne Moustiers», «Toute l édition», n 483, décembre «Les Oeuvres libres», n 226, Fayard. 95 «La Nef», n 20, juillet «Les Oeuvres libres», nouvelle série, n 13 (239), 4 e trimestre Na polskim rynku czytelniczym powieść ta pojawiła się w 2008 roku, pod tytułem Gorąca krew, nakładem wydawnictwa Albatros A. Kuryłowicz, w przekładzie Joanny Prądzyńskiej. 282

283 ocenić jej dramatyczną sytuację, niedowierzanie, że ukochany przez nią kraj w krytycznym momencie ją odrzuca. Szczególnego wydźwięku nabierają słowa Irène Némirovsky, 98 przygotowującej się do pracy nad Francuską suitą, po kolejnej, tym razem ostatecznej odmowie naturalizacji, o którą ubiegała się od kilku lat : Mój Boże! Co ze mną robi ten kraj? Ponieważ mnie odrzuca, zastanówmy się nad nim na zimno, przypatrzmy się, jak Francja traci honor i życie. A inne kraje co dla mnie znaczą? Imperia giną. Nic nie ma znaczenia. Czy patrzy się na to z punktu widzenia mistycznego, czy osobistego, na jedno wychodzi. Zachowajmy trzeźwą głowę. Utwardźmy serce. Czekajmy. Na oskarżenia o antysemityzm pisarka już niemal nie reaguje, gdyż wszelkie próby wyjaśnień zawodzą. Ostatnią desperacką próbą przedstawienia autorskich intencji czytelnikom będzie skierowana do wydawcy (Albin Michel) prośba Irène o zamieszczenie następującego komentarza w zapowiedzi prasowej powieści Les Chiens et les loups, 99 mającej się ukazać w kwietniu 1940 r.: Ta powieść jest historią o Żydach. Uściślijmy: nie o Żydach francuskich, ale o Żydach, którzy przybyli ze Wschodu, z Ukainy bądź z Polski. Naturalnie, wszyscy Żydzi nie są podobni do moich bohaterów: różnorodność typów w ramach rasy ludzkiej jest nieskończona. Opowiedziałam historię, która, z wielu różnych powodów, mogła się przydarzyć tylko Żydom. Napisałam ją nie bez obaw. Wiem, że znajdą się tacy, którzy powiedzą: Co nas obchodzą Żydzi? To punkt widzenia, który rozumiem i im właśnie nic nie mogę odpowiedzieć. Więcej nawet, obawiam się sprzeciwu samych Żydów: Po co mówić o nas? powiedzą. Czyż nie wie Pani o prześladowaniach, których jesteśmy ofiarami, o nienawiści, która nas ściga? Jeśli już o nas mówić, to tylko po to, żeby sławić nasze cnoty i opłakiwać nasze nieszczęścia! Na to wszystko odpowiedziałabym, że w literaturze nie ma tematów tabu. Dlaczego jakikolwiek naród miałby nie zgadzać się na to, aby widziano go takim, jakim jest, zarówno ze swoimi zaletami, jak i wadami? Myślę, że niektórzy Żydzi odnajdą się w postaciach moich bohaterów. Być może, będą mi mieli to za złe? Ale ja wiem, że mówię prawdę. 98 Cyt. za: Némirovsky I.: Francuska suita. Przekł. H. Pawlikowska-Gannon, Wyd. Albatros A. Kuryłowicz. Warszawa Aneksy. I. Odręczne zapiski Irène Némirovsky dotyczące sytuacji we Francji i projektowanej «Suity francuskiej». s Cyt. za :Philipponat O., Lienhardt P.: La vie d Irène..., s (Przekł. E. B.) 283

284 Tuż przed wybuchem wojny pisarka wraz z mężem wywożą córeczki, Denise i Elisabeth, z Paryża do małego miasteczka Issy-l Évêque (departament Saône-et-Loire), z którego pochodzi opiekująca się dotychczas dziewczynkami zaufana niania, Cécile Michaud; zostają powierzone opiece matki niani, pani Mitaine. Rodzice wracają do Paryża, skąd do czerwca 1940 roku będą odwiedzać dziewczynki. Po wprowadzeniu linii demarkacyjnej i pojawieniu się cytowanych już przez nas wcześniej ustaw antysemickich, uniemożliwiających pracę i swobodne poruszanie się po kraju Żydom i cudzoziemcom oraz nakazujących im rejestrację w miejscu pobytu, Irène wraz mężem osiedlają się w miasteczku razem z dziećmi. Po roku zamieszkiwania w hotelu udaje się im wynająć dom. Wraz z rozwojem wydarzeń we Francji, z każdym dniem staje się dla Irène coraz bardziej oczywiste, e aresztowanie rodziny i deportacja s¹ tylko kwesti¹ czasu. Nie rozwa a jednak nawet mo liwoœci przekroczenia oddalonej zaledwie o kilkanaœcie kilometrów linii demarkacyjnej strefy niemieckiej, nie chce s³yszeæ o ucieczce do Szwajcarii, daj¹c jakby przyzwolenie na nieuchronnie zbli aj¹cy siê dramatyczny fina³. Jak mówi ustami jednego ze swych bohaterów, pochodzącego z Odessy lekarza emigranta o lewantyńskich rysach, Dario Asfar a z powieści Le maître des âmes, Nie da się uniknąć swego przeznaczenia! Wtedy, kiedy wszystko zawodzi, można jedynie zostawić ostatni ślad, przelać na papier myśli, skierowane do tych, którzy przyjdą później, kiedy jej już nie będzie. Pełne rozpaczy wyznanie tegoż Dario Asfar a, 100 tak bardzo przypomina sytuację samej Irène Némirovsky: Tak, wy wszyscy, którzy mną gardzicie, bogaci Francuzi, szczęśliwi Francuzi, to, czego chciałem, to była wasza kultura, wasza moralność, wasze cnoty, to wszystko, co nade mnie wyrasta, co jest inne niż ja... Pisarka, niewątpliwie świadoma tego, co się stanie, czeka, kiedy przyjdą ją aresztować, poświęcając ostatnie chwile wolności zamierzonej powieści. Choć wątpi, czy zdąży dokończyć swoje dzieło (planowała początkowo wzorowaną na V Symfonii Beethovena, obszerną, składająca się z pięciu części epopeję), myśli o przyszłych czytelnikach. Wśród jej notatek czytamy: 2 czerwca Nie wolno zapominać, że wojna przeminie i tło historyczne zblednie. Starać się wyciągnąć jak najwięcej spraw, rozważań, które będą mogły zainteresować ludzi w 1952 czy w 2052 roku. [...] Némirovsky I.: Le Maître des âmes. Éd. Denoël s. 102 (przekł. E.B.). Wcześniej powieść ukazywała się w odcinkach w czasopiśmie «Gringoire» w 1939 r. pod tytułem Les Échelles du Levant. 101 tamże, s

285 3 lipca [...] Aby to nie potrwało długo i nie skomplikowało się w trakcie trwania! Ale niech się już skończy, dobrze albo źle! 102 Dnia 13 lipca 1942 roku, w liście do dyrektora wydawnictwa Albin Michel Irène Némirovsky prosi: Drogi Przyjacielu... Niech Pan o mnie myśli. Bardzo dużo napisałam. Przypuszczam, że będą to dzieła pośmiertne, ale gdy piszę, czas płynie szybciej. Nieszczęście puka do drzwi około godziny 10 rano, w poniedziałek, 13 lipca 1942 roku. Francuscy żandarmi aresztują Irène. Droga wiedzie na posterunek żandarmerii w Toulon-sur-Arroux, około 10 km od Issyl Évêque. Stamtąd 15 lipca trafia do francuskiego obozu koncentracyjnego w Pithiviers (dept. Loiret). Zostaje zarejestrowana 16 lipca; znajduje się na liście transportu nr 6, który nazajutrz ma opuścić obóz w nieznanym więźniom kierunku. Następnego dnia, 17 lipca, rankiem, o godz transport nr 6 wyrusza pociągiem towarowym do Auschwitz-Birkenau. Na miejsce przeznaczenia przybywa 19 lipca około godziny 19. Spośród tych, którzy przeżyli podróż, kobiety zostają oddzielone od mężczyzn. Potem, wśród wrzasków i razów strażników, konfiskata bagaży, przeszukania, prysznice, golenie głów, pasiaki, wreszcie tatuaże. Kobiety z transportu nr 6 otrzymują numery od 9550 do 9668, mężczyźni od do Chora od dzieciństwa na astmę Irène w panujących tu warunkach nie ma żadnych szans. Jak głosi obozowy certyfikat, zmarła 19 sierpnia 1942 r. o godzinie na grypę, co w języku obozowym oznaczało tyfus. Miała 39 lat. 104 Od chwili aresztowania żony, Michel Epstein nie ustawał w zabiegach, bezskutecznie usiłując ją ratować nie zaniechał żadnej, nawet najbardziej poniżającej prośby telefony, telegramy, listy do wszystkich przyjaciół, znajomych ludzi pióra, polityków, wydawców patriotów i kolaborantów, wreszcie Niemców. Zrozpaczony napisał nawet do marszałka Pétaina. Nie tylko nie udało mu się uzyskać rzeczywistej pomocy, ale działania te zwróciły nań uwagę władz i przyspieszyły jego aresztowanie. Tragiczny scenariusz powtarza się 9. października 1942 roku. Michel zostaje aresztowany i doprowadzony przez żandarmów wraz z córeczkami do prefektury w Autun. Obecny tam niemiecki oficer, któremu mała, śliczna blondyneczka Denise, przypomina własną córeczkę, ze słowami Daję wam 48 godzin na zniknięcie puszcza wolno obie dziewczynki. 105 Od tej pory skutecznie ukrywają się do końca wojny, kilkakrotnie zmieniając 102 Cyt za: Miriam Anissimov: Przedmowa, w: I. Némirovsky: Francuska suita, s Mercier A.: Convoi n 6. Destination: Auschwitz 17 juillet Le Cherche Midi, Cyt. za: Philipponnat O., Lienhardt P.: La vie d Irène, s Tamże, s Wg relacji Denise Epstein. 285

286 schronienia z pomocą przyjaciół rodziny, ścigane uporczywie przez kolaborujących z Niemcami francuskich żandarmów. Michel Epstein został internowany w więzieniu w Creusot, a potem wysłany do obozu tranzytowego w Drancy. W dniu 6 listopada 1942 roku w transporcie nr 42 wyruszył do Auschwitz. Zginął w komorze gazowej natychmiast po przybyciu do obozu. Przed rozstaniem z córkami ojciec powierzył im walizeczkę z inicjałami ich dziadka ze strony matki, Leona Nemirovskiego, prosząc, aby nigdy się z nią nie rozstawały, ponieważ zawiera ważne rodzinne papiery i rękopisy ich matki (ciągle jeszcze wierzył, że Irène wróci). To właśnie wśród tych dokumentów, zdobywszy się na odwagę, aby po wielu latach zajrzeć do bolesnych wspomnień, Denise znalazła m. in. Francuską suitę. Dzięki publikacji tej powieści w 2004 roku, Irène Némirovsky odnalazła należne jej miejsce w pamięci żywych. Mimo wszelkich kontrowersji zyskała, jak marzyła ponad pół wieku temu, nowych czytelników. 286

287 Wydawnictwa Instytutu Kulturologii I Lingwistyki Antropocentrycznej (d. Katedry Języków Specjalistycznych) ks.kjs@uw.edu.pl Katedra Języków Specjalistycznych PUBLIKACJA JUBILEUSZOWA I NA DRODZE WIEDZY SPECJALISTYCZNEJ Jerzy Lukszyn (red. serii), Marek Łukasik (red.tomu), KJS 2009 Wydanie pierwsze, stron: 249 ISBN Publikacja jest pierwszym tomem z serii publikacji wydanych z okazji 10-lecia Katedry Języków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Otwierają go artykuły podsumowujące pracę dwóch kół naukowych Katedry: Studencko- Doktoranckiego Koła Naukowego KJS UW Badania Języków Technicznych "BAJT" oraz Koła Tłumaczeń Literackich KJS UW "Naukowo-Artystyczne Rozterki Literackie". Kolejne karty publikacji wypełniają prace poświęcone teorii i praktyce języków specjalistycznych autorstwa studentów i doktorantów Katedry członków działających w jednostce kół naukowych. Tom zamyka adnotowana bibliografia prac magisterskich, złożonych w Katedrze Języków Specjalistycznych w latach , która wraz pozostałą zawartością publikacji najlepiej świadczy o dorobku naukowo-dydaktycznym Katedry. "Publikacja Jubileuszowa" jest szczególną księgą pamiątkową, która powinna znaleźć miejsce na półce każdego absolwenta oraz studenta KJS! Katedra Języków Specjalistycznych PUBLIKACJA JUBILEUSZOWA II W KRĘGU PROBLEMATYKI TECHNOLEKTALNEJ Jerzy Lukszyn (red. serii), Aleksandra Waszczuk-Zin (red. tomu), KJS 2009 Wydanie pierwsze, stron: 455 ISBN Drugi tom niniejszej serii jubileuszowej reprezentuje problematykę rozpraw doktorskich, obronionych w Katedrze Języków Specjalistycznych w latach Krąg poruszanych zagadnień obejmuje takie aspekty, jak: struktura wiedzy specjalistycznej, typy myślenia zawodowego, systemy terminologiczne, sztuczne kody semiotyczne, korpusy tekstowe, analiza parametryczna tekstów specjalistycznych, typologia tekstów specjalistycznych, leksykografia terminologiczna, zasady konstruowania tezaurusów branżowych i in. Prace zawarte w niniejszym tomie, zdaniem prof. dr. hab. J.Lukszyna, nie tylko stanowią świadectwo dotychczasowych osiągnięć badawczych pracowników Katedry Jezyków Specjaistycznych, lecz także zapowiadają nowe owocne kierunki badań nad językami specjalistycznymi. 287

288 Katedra Języków Specjalistycznych PUBLIKACJA JUBILEUSZOWA III LINGWISTYKA STOSOWANA JĘZYKI SPECJALISTYCZNE DYSKURS ZAWODOWY Jerzy Lukszyn (red. serii), Aleksandra Waszczuk-Zin (red. tomu), KJS 2010 Wydanie pierwsze, stron: 263 ISBN Niniejszy tom zamyka trzytomową serię jubileuszową wydaną z okazji 10-lecia Katedry Języków Specjalistycznych. Zawiera ona teksty uczonych, których twórczość ufundowała bazę teoretyczną Katedry oraz określiła charakter podejmowanych przez jej członków badań. Dotychczasowy dorobek naukowy pracowników Katedry stanowi świadectwo wielu nowatorskich rozwiązań teoretycznych i wniosków o charakterze instruktażowym dotyczącym praktyki glottodydaktycznej i translatorskiej. Autorzy niniejszego tomu wyrażają nadzieję, że zawarte w nim treści przyczynią się do rozwoju wiedzy naukowej w zakresie lingwistyki języków specjalistycznych i korpusów tekstowych, teorii systemów konceptualnych i transferu wiedzy zawodowej, teorii i praktyki terminografii, glottodydaktyki i translatoryki specjalistycznej. JĘZYKI SPECJALISTYCZNE 9 Wyraz Tekst - Interpretacja redaktor serii: prof. dr hab. J. Lukszyn redaktorzy tomu: dr M. Kornacka, dr M. Górnicz KJS 2009, wydanie pierwsze, stron: 223 Format: 14,5 20,5 cm ISSN , ISBN Prace zamieszczone w dziewiątym tomie kontynuują tematykę poprzednich tomów, koncentrując się na funkcjonowaniu wyrazów w tekście (specjalistycznym) oraz ich interpretacji w obrębie tego tekstu. Część pierwsza poświęcona jest teoretycznym zagadnieniom interpretacji wyrazu i tekstu, część druga - praktycznym zastosowaniom wiedzy o funkcjonowaniu jednostek w tekście i ich interpretacji. JĘZYKI SPECJALISTYCZNE 8 Kulturowy i leksykograficzny obraz języków specjalistycznych redaktor serii: prof. dr hab. J. Lukszyn redaktor tomu: dr Ł. Karpiński KJS 2008, wydanie pierwsze, stron: 255 Format: 14,5 20,5 cm, ISSN , ISBN Ósmy tom kontynuuje i rozszerza problematykę podejmowaną w poprzednich opracowaniach. W bogatej płaszczyźnie tematycznej można wyróżnić trzy zasadnicze kierunki: - kultura języka adaptacja i konfrontacja, - kulturologiczny obraz języka, 288

289 - leksykograficzny obraz języków specjalistycznych. Pierwsza część zawiera artykuły dotyczące pośrednictwa językowego i wzajemnych wpływów pomiędzy językiem polskim, niemieckim a rosyjskim oraz zjawiska kompetencji tłumaczeniowej w aspekcie dydaktycznym. W kulturologicznym opisie języka koncept, pojęcie i termin przedstawiono jako fundament leksykograficzny w ujęciu filozoficznym. Dalej zawarto roważania na temat formalizacji opisu kulturologicznego, stereotypów oraz obrazów semantycznych. Część trzecia obejmuje różnorodne ujęcia leksykografii terminologicznej. JĘZYKI SPECJALISTYCZNE 7 Teksty specjalistyczne jako nośniki wiedzy fachowej redaktor serii: prof. dr hab. J. Lukszyn redaktor tomu: dr M. Kornacka KJS 2007, wydanie pierwsze, stron: 256 Format: 14,5 20,5 cm ISSN , ISBN Siódmy tom kontynuuje prezentację różnych aspektów analizy języków i tekstów specjalistycznych; uwaga autorów skupiła się na problemach bezpośrednio lub pośrednio związanych z wiedzą fachową, w tym wiedzą terminologiczną. Część pierwsza obejmuje artykuły poświęcone roli wiedzy fachowej w procesie przekładu oraz reprezentacji wiedzy terminologicznej w jednej z najnowszych encyklopedii terminoznawstwa. Część druga obejmuje artykuły poświęcone teoretycznym aspektom badań nad językami i tekstami specjalistycznymi. Część trzecia obejmuje artykuły poświęcone aplikatywnym aspektom badań nad językami i tekstami specjalistycznymi. Zaprezentowano w niej, m.in.: dorobek angielsko-polskiej i polsko-angielskiej leksykografii specjalistycznej oraz międzynarodową sieciową bazę danych terminologicznych. JĘZYKI SPECJALISTYCZNE 6 Teksty specjalistyczne w kontekstach międzykulturowych i tłumaczeniach redaktor serii: prof. dr hab. J. Lukszyn redaktorzy tomu: prof. dr hab. J. Lewandowski, dr M. Kornacka, dr W. Woźniakowski KJS 2006, wydanie pierwsze, stron: 274 Format: 14,5 20,5 cm ISSN , ISBN Studia i materiały zebrane w tomie szóstym stanowią kontynuację, a zarazem poszerzenie tematyki podejmowanej w poprzednich tomach. Kontynuacja w tym przypadku oznacza analizę różnych aspektów tekstów specjalistycznych z punktu widzenia translatoryki. Z kolei poszerzenie pól badawczych polega na zmianie dominanty tematycznej, choćby w stosunku do tomu piątego, a konkretnie na zastąpieniu kontekstów zawodowych kontekstami międzykulturowymi. Tematyka tomu szóstego jest urozmaicona. Autorzy podjęli takie zagadnienia, jak: dialog międzyreligijny, kulturowe uwarunkowania struktur administracji publicznej, kulturowe uwarunkowania terminologii wojskowej, kulturowe ujęcia obrazu wojny, stereotypy etniczne, językowe odzwierciedlenie stosunków rodzinnospołecznych. 289

290 W tomie szóstym znalazła się również druga część studium na temat zawodów regulowanych i transpozycji prawa unijnego do prawa polskiego. Część pierwsza została opublikowana w tomie czwartym. JĘZYKI SPECJALISTYCZNE 5 Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach redaktor serii: prof. dr hab. J. Lukszyn redaktorzy tomu: prof. UW dr hab. J. Lewandowski, dr M. Kornacka KJS 2005, wydanie pierwsze, stron: 192 Format: 14,5 20,5 cm ISSN , ISBN We wstępie do pierwszego tomu (2001) nakreślono główne horyzonty badawcze powstającej wówczas Katedry Języków Specjalistycznych. Wśród wielu fundamentalnych kierunków naukowej penetracji technolektów znalazły się takie tematy, jak: typologizacja tekstów specjalistycznych, morfologia dyskursów zawodowych i prakseologiczne aspekty translacji. Zagadnienia te dominują w tomie piątym. Opracowania ogólne dotyczą najbardziej charakterystycznego komponentu tekstów specjalistycznych słownictwa specjalistycznego i różnych typów oraz podtypów jego analizy (kognitywnej, semantycznej, onomazjologicznej). Pierwsza część zawiera rozważania poświęcone przepisom prawa unijnego i polskiego oraz ich harmonizacji, a także problemom przekładowym. W drugiej części znalazły się opracowania ukazujące zróżnicowanie licznych dyskursów zawodowych. Kolejne części zawierają opracowania poświęcone analizie tekstów popularno-naukowych, medycznych, astronomicznych i informatycznych. Barbara Z. Kielar ZARYS TRANSLATORYKI KJS 2003 Wydanie: pierwsze, 2 wznowienia Stron: 162 Format: 14,5 20,5 cm ISBN Celem nauczania przedmiotu translatoryka jest przygotowanie od strony teoretycznej do tłumaczenia konkretnych tekstów. W monografii tej przedstawiono więc, czym jest tłumaczenie w świetle współczesnych badań translatorycznych, które nawiązują do wyników prac prowadzonych w ramach różnych dyscyplin naukowych. W miarę możliwości uporządkowano cząstkowe opinie i poglądy na temat tego, czym jest translacja; jakie są jej formy realizacyjne i uwarunkowania kulturowe; jakie występują w niej mechanizmy lingwistyczne i psychiczne. Tłumaczenie przebiega w ramach translacyjnego układu komunikacyjnego. Jego elementami są: translator jako pośrednik komunikacyjny, tekst źródłowy i tekst przekładu, nadawca inicjalny i odbiorca finalny oraz inicjator. W pracy rozpatrzono dwa rodzaje tłumaczenia ustnego: symultaniczne i konsekutywne, dążąc do opisania specyficznych mechanizmów językowych, jakie w nich działają. Książka została napisana z myślą o studentach specjalizujących się w tłumaczeniu oraz o praktykujących i przyszłych tłumaczach. 290

291 Jerzy Lukszyn Wanda Zmarzer TEORETYCZNE PODSTAWY TERMINOLOGII KJS 2006 Wydanie drugie Stron: 190, twarda oprawa Format: 17,5 23,8 cm ISBN Monografia zawiera wynik wieloletnich rozważań teoretycznych oraz doświadczeń dydaktycznych i organizacyjnych jej autorów w zakresie terminologii. Czytelnik znajdzie tam niezbędne informacje dotyczące istoty terminu i systemu terminologicznego, właściwości słownictwa specjalistycznego, typologii badań i rodzajów pracy terminologicznej oraz podstawowych zasad terminograficznych. Połączenie tradycyjnego i sformalizowanego zapisu wiedzy teoretycznej pozwoliło zaprezentować współczesną wiedzę w sposób oszczędny i wyczerpujący. Monografia jest przeznaczona dla studentów filologii i języków specjalistycznych, doktorantów i pracowników nauki. DYDAKTYCZNY SŁOWNIK TERMINOLOGII LINGWISTYCZNEJ (red. nauk.) Jerzy Lukszyn, Wanda Zmarzer KJS 2009 Wydanie pierwsze Stron: 191, twarda oprawa Format: 12,5 17,7 cm ISBN Zgodnie z dydaktyczną orientacją słownika, zawarta w nim terminologia reprezentuje kluczowe terminy, stanowiące o istocie każdej z w ymienionych aproksymacji lingwistycznych. W części podstawowej struktura artykułu hasłowego zawiera nstępujące rekwizyty: indeks aproksymacji, numer porządkowy, termin hasłowy, definicję, gniazdo terminów skojarzonych z terminem hasłowym. Piotr Twardzisz PATTERNS OF ENGLISH WORD-FORMATION KJS 2010, w serii Komunikacja język translacja Wydanie pierwsze. Stron: 168 Format: 16,5 24 cm ISBN Niniejszy podręcznik wydany w nowej serii Komunikacja Język Translacja, jest usystematyzowanym zbiorem ćwiczeń dotyczących współczesnego słowotwórstwa angielskiego. Główny podział treści na prefiksację, sufiksację, konwersję i złożenia 291

292 jest uszczegółowiony konkretnymi wzorcami odpowiadającymi za bardziej lokalne procesy słowotwórcze. Podręcznik wykorzystuje aktualnie pojawiające się w języku angielskim słowa złożone, z których wiele nie zostało odnotowanych w słownikach. Ćwiczenia są częściowo wspomagane polskimi odpowiednikami angielskich słów złożonych. Podręcznik może służyć zarówno studentom lingwistyki stosowanej, jak i anglistyki, w szczególności przyszłym i obecnym tłumaczom. Łukasz Karpiński ZARYS LEKSYKOGRAFII TERMINOLOGICZNEJ KJS 2008 Wydanie pierwsze Stron: 300 Format: 16,5 24 cm ISBN Praca stanowi próbę opisania szeroko pojętych procesów leksykograficznych, których efektem jest słownik od momentu zaistnienia projektu do końcowej fizycznej postaci. Materiał podzielony jest na 15 jednostek tematycznych, które systematycznie wprowadzają Czytelnika w kolejne etapy tworzenia słownika. Praca powstała z myślą o studentach i doktorantach pogłębiających wiedzę na temat języków specjalistycznych, leksykologii i leksykografii oraz wszystkich zainteresowanych procesami tworzenia słowników. Marek Łukasik ANGIELSKO-POLSKIE I POLSKO-ANGIELSKIE SŁOWNIKI SPECJALISTYCZNE ( ). ANALIZA TERMINOGRAFICZNA KJS 2007, Wydanie pierwsze, stron: 222 Format: 14,5 20,5 cm ISBN Opracowanie przedstawia wyniki analizy terminograficznej angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników specjalistycznych wydanych w Polsce w latach W pierwszej części publikacji zaproponowano model analizy terminograficznej, którego zasadniczymi elementami są systematyczne badania istniejących dzieł terminograficznych, analiza współczesnych teorii terminografii oraz badanie potrzeb odbiorców i wymogów rynku wydawniczego. W drugiej części książki zawarto wyniki ogólnej i szczegółowej analizy terminograficznej 610 słowników specjalistycznych z terminologią angielską i polską, opublikowanych w ramach czasowych określonych w tytule monografii. Trzecią część stanowi zestaw kart terminograficznych, na których umieszczono istotne informacje o makroi mikrostrukturze przebadanych dzieł terminograficznych. 292

293 KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA tom pod red. prof. dr hab. S.Szadyko KJS 2009, stron: 214 Format: 16,5 24 cm ISBN KOMUNIKACJA SPECJALISTYCZNA tom Specyfika języków specjalistycznych pod red. prof. dr hab. S.Szadyko KJS 2009, stron: 295 Format: 16,5 24 cm ISSN ISBN