2002, s RECENZJE

Transkrypt

1 RECENZJE 337 MONIKA ZA KO-ZIELI SKA, Listy po egnalne. w poszukiwaniu lingwistycznych wyznaczników autentyczno ci tekstu, Wroc aw: Wydawnictwo Quaestio 2013, ss Przedmiot rozwa a niniejszej publikacji jest specyficzny chocia by z powodu tabu, którym zosta otoczony, ale równie ze wzgl du na zwi zane z nim kwestie prawne. Autorka prowadzi bowiem badania nad listami pozostawionymi przez samobójców w perspektywie kryminalistycznej analizy tre ciowo-j zykowej. J zykoznawstwo s dowe z pewno ci mo na postrzega jako dziedzin blisk Badaczce, która od kilku lat zwi zana jest z Katedr Kryminalistyki Uniwersytetu Wroc awskiego. Jak sama podkre la ród em zainteresowania listami po egnalnymi sta y si zaj cia dotycz ce j zykowej analizy dokumentów. Interdyscyplinarny charakter przeprowadzonych bada sprawia, e publikacja mo e sta si cennym materia em zarówno dla j zykoznawców poszukuj cych informacji o gatunku, jak równie dla kryminalistyków zawodowo zajmuj cych si badaniem ró nego rodzaju dokumentów. Wprawdzie list po egnalny jest przedmiotem zainteresowania wielu dziedzin (np. kryminalistyki, suicydologii, tanatologii, psychiatrii, filozofii, teologii, antropologii pisma), jednak z ca pewno ci mo e on stanowi równie warto ciowy materia dowodowy na gruncie j zykoznawstwa s dowego. Lingwistyka s dowa jest stosunkowo m od dziedzin, dlatego Autorka po- wi ca jej znaczn cz pierwszego rozdzia u publikacji, zarysowuj c kluczowe kwestie interdyscyplinarny charakter, histori, zakres bada oraz stosowane metody. Analiza listów po egnalnych ma na celu potwierdzenie autentyczno ci dokumentów, poniewa zostaje przeprowadzona w wypadku, gdy zachodzi podejrzenie, e w samobójstwo by y zaanga owane osoby trzecie. Specyfika tego typu tekstów nie pozwala jednak na wykorzystanie wszystkich metod stosowanych w ekspertyzach kryminalistycznych. Stosunkowo niewielka obj to listów ogranicza u ycie metod ilo ciowych, jak stylometria, na rzecz metod jako ciowych, obejmuj cych analiz sytuacji nadawczo-odbiorczej, ocen poprawno ci i jako ci pisma oraz stylu. Autorka przeprowadza wielostronn analiz listów w odniesieniu do materia u porównawczego, który zosta zgrupowany w formie Polskiego Korpusu Listów Po egnalnych, b d cego obszernym zbiorem autentycznych listów (614 szt.), zwi zanych wy cznie ze skutecznymi próbami samobójczymi. Badaczka zaprojektowa a równie ROCZNIKI HUMANISTYCZNE 63:2015 z. 6 DOI:

2 338 RECENZJE dwa subkorpusy powsta e na drodze eksperymentu, zawieraj ce listy symulowane oraz sfa szowane 1. Drugi rozdzia opracowania (s ) sytuuje listy po egnalne na tle danych statystycznych. Faktem jest niewielka ilo tego typu dokumentów, szacuje si bowiem, e listy pozostawia zaledwie 15-30% osób 2. Badaczka sugeruje, i na ma liczb odnalezionych dokumentów mo e mie wp yw pro ba nadawcy o ukrycie listów i nieprzekazywanie ich policji. W celu stworzenia demograficznego profilu polskiego samobójcy, Autorka pos uguje si danymi statystycznymi rejestrowanymi przez Komend G ówn Policji oraz G ówny Urz d Statystyczny. Problem stanowi jednak niestaranny sposób zbierania danych, czego powodem mo e by incydentalny charakter tego typu ekspertyz (s.39). Dzi ki danym statystycznym mo na stwierdzi, e wiek nie jest czynnikiem maj cym wp yw na decyzj o pozostawieniu listu. Podobnie rzecz si ma z poziomem wykszta cenia i p ci nadawców mimo e liczba listów pozostawionych przez kobiety by a nieznacznie wi ksza, to ró nica ok. 2% staje si statystycznie nieistotna. Brakuje natomiast danych umo liwiaj cych analiz zale no ci pomi dzy sposobem pope nienia samobójstwa a zamiarem pozostawienia listu. Jako czynniki mog ce wp ywa na decyzj o napisaniu listów nale y natomiast wzi pod uwag wp yw rodków odurzaj cych, por roku, sytuacj ekonomiczn, stan zdrowia (fizycznego i psychicznego) oraz miejsce zamieszkania. Specyfika listów po egnalnych, b d cych przecie dokumentami osobistymi, sprawia, e ich tre stanowi tylko jeden z czynników poddawanych analizie. Niezwykle istotny jest równie wymiar materialny, któremu po wi cony jest trzeci rozdzia niniejszej publikacji (s ). Elementem wa nym z punktu widzenia analizy kryminalistycznej staje si wybór pod o a do pisania, co umo liwia wnioskowanie o czasie napisania listu. Nie bez znaczenia jest równie jako oraz czytelno pisma. O ile b dy graficzne czy nieznaczne odchylenia grafii od formy nawykowej mog pozostawa poza kontrol pisz cego ze wzgl du na specyficzn sytuacj emocjonaln, o tyle elementem b d cym efektem wiadomego dzia ania autora s wyró nienia w tek cie. Badaczka zwraca szczególn uwag na wyró nienia graficzne, jak: u ycie drukowanych liter, wyt uszczenia, podkre lenia, zwi kszenie rozmiaru pisma czy rysunki. Tego typu rodki mog si kumulowa oraz czy z tzw. inter- 1 Szczegó owy opis koncepcji korpusu znajduje si na s niniejszej publikacji. 2 Zob. R. O CONNOR, N. SHEEHY, Zrozumie samobójc, prze. A. Tanalska-Dul ba, Gda sk 2002, s. 100.

3 RECENZJE 339 punkcj emocjonaln, co zosta o uznane za cech gatunkow oraz idiolektaln 3. Tematem rozwa a zawartych w rozdziale czwartym (s ) jest poprawno pisowniana lokowana na czo owych miejscach list elementów kluczowych dla kryminalistycznej analizy dokumentu zarówno przez badaczy zagranicznych, jak równie polskich 4. Jak podkre la Autorka w analizie j zykowej dokumentu nie chodzi jedynie o ocen jako ci pisownianej tekstu, ale raczej o wskazanie cech idiolektalnych autora na podstawie analizy pisowni (s. 68), dlatego tre listu nie mo e by analizowana w izolacji, ale w odniesieniu do wzorca gatunkowego. Maj c na uwadze wysok rang analizy na podstawie poprawno ci pisownianej, Badaczka w sposób wyczerpuj cy opisuje typowe b dy, które pojawi y si w zebranych przez ni tekstach. Szczególnie warto ciowy materia identyfikacyjny stanowi usterki nietypowe, o niskiej frekwencji, ale du ej konsekwencji, np. hiperyzmy. Za charakterystyczne dla gatunku listów po egnalnych uznano natomiast b dy graficzne oraz u ywanie wielkiej litery w zaimkach odnosz cych si do nadawcy (Ja, Moja, Mn ). Kluczem do analizy staje si natomiast porównanie poprawno ci pisownianej listów prawdziwych, symulowanych oraz sfa szowanych (s ). W rozdziale pi tym (s ) poruszona zostaje kwestia interpunkcji, która jest istotnym elementem analizowanym podczas ekspertyzy dokumentu. W ocenie tego czynnika kluczowy staje si kontekst gatunkowy, poniewa jak podkre la Autorka list po egnalny nale y do tekstów prywatnych, które cechuje mniejsza troska o poprawno j zykow (s. 88). Charakterystyczny dla listów samobójców jest równie odbiegaj cy od normy zakres u ycia znaków interpunkcyjnych (od nagromadzenia po zupe ny brak) oraz frekwencja poszczególnych znaków. Zwi kszona cz stotliwo wyst powania daje si odczu zw aszcza w wypadku wykrzykników i nawiasów. Ponadto na drodze analizy ilo ciowej Badaczka dochodzi do wniosku, e listy tych samych autorów cechuje sta a proporcja poszczególnych znaków interpunkcyjnych, która mo e si nieco zmienia pod wp ywem silnych emocji. Specyfika interpunkcji listów po egnalnych polega równie na zastosowaniu poszczególnych znaków w nietypowej dla nich funkcji, np. my lnik jako znak oddzielaj cy, co mo e by spowodowane dominacj interpunkcji w funkcji prozodycznej nad inter- 3 W analizowanych dokumentach Badaczka zauwa a konsekwencj w u ywaniu wyró nie przez poszczególnych autorów listów, przejawiaj c si w wyborze okre lonych rodków lub czeniu ich w powtarzalne grupy (zob. s. 62). 4 Autorka powo uje si na prace J.Kniffki oraz J. Olssona, jak równie na opracowany przez polskich badaczy Katalog cech j zykowo-tre ciowych.

4 340 RECENZJE punkcj sk adniow. Autorzy lisów po egnalnych staraj si wi c odda sygna- y niewerbalne za pomoc znaków interpunkcyjnych, co jest wynikiem jednoczesno ci my lenia i pisania, a wi c cis ego zwi zku analizowanych tekstów z j zykiem mówionym. Badaczka podkre la, e charakterystyczne dla tego typu tekstów staje si wykorzystywanie interpunkcji w celu wyró nienia tre ci oraz podkre lenia emocji. Jako szczególnie cz ste zastosowania emotywne zostaj wskazane wielokropki, pytajniki, cudzys owy i wykrzykniki, jednak ze wzgl du na wysok cz stotliwo u y nietypowych ustalenia funkcji znaku interpunkcyjnego musz odwo ywa si do kontekstu leksykalnego. Charakterystycznym sposobem wyra ania emocji w ród m odszych nadawców jest u ycie emotikonów lub czenie wykrzykników z rysunkiem serca. Do wa nych wniosków prowadzi równie porównanie danych z subkorpusów (listy symulowane i sfa szowane) z listami autentycznymi, które cechuje znacz cy udzia my lników, nawiasów, dwukropków, wykrzykników oraz znaków zwielokrotnionych. Badaczka niejednokrotnie zwraca uwag na konieczno analizy poszczególnych elementów listów w odniesieniu do cech gatunku, który stanowi istotny kontekst dla opinii bieg ego. By mo e z tego powodu najobszerniejszy rozdzia omawianej publikacji dotyczy w a nie kwestii genologicznych (rozdz. 6, s ). List po egnalny zostaje umieszczony na tle innych gatunków pisanych w zwi zku ze mierci (pami tnik, gest samobójczy 5, testament). Istotne staje si zestawienie cech listu zwi zanego z samobójstwem egoistycznym z listem po egnalnym altruistycznym, który znacznie ró ni si nie tylko pod wzgl dem adresata, ale równie na poziomie elementów strukturalnych, w ród których mo na odnale protesty, dania, postulaty oraz etyczne lub polityczne argumenty wyja niaj ce zamiar pope nienia samobójstwa. Analiza danych korpusowych pozwoli a wyodr bni w analizowanych listach cechy testamentu. Autorka zauwa a podobie stwo zakresów tematycznych, ale jednocze nie ró nice w stylu oraz hierarchii poruszanych w tre ci problemów. Specyfik listów po egnalnych dostrze ono równie w kontek cie prawnym, wpisanym niejako w ich tre 6. List po egnalny mo e wi c stanowi warto ciowy lad pozwalaj cy ustali fakty zwi zane z pope nionym czynem, jednak problemem jest rzadko przeprowadzanych ekspertyz. 5 Gestami samobójczymi nazywa si teksty towarzysz ce nieskutecznym próbom samobójczym (s.112). 6 Badaczka przypuszcza, i autorzy analizowanych przez ni dokumentów mog mie wiadomo przepisów polskiego prawa zwi zanych z samobójstwem, dlatego w tre ci znajduj si akty obwiniania lub, przeciwnie, potwierdzania niewinno ci.

5 RECENZJE 341 Ze wzgl du na du ró norodno realizacji nie jest mo liwe wyodr bnienie konkretnego wzorca gatunkowego. Badaczka zarysowuje wi c jego granice, uwzgl dniaj c komponenty wskazane przez Mari Wojtak 7. Analiza aspektu strukturalnego prowadzi do wniosku o ma ej schematyczno ci listu po egnalnego. Wprawdzie mo liwe staje si wyró nienie elementów ramy tekstu charakterystycznych dla listu, jednak s one wykorzystywane przez autorów w sposób dowolny (brak niektórych sk adników lub ich powielanie). Typowa dla takich tekstów jest natomiast chaotyczno budowana przez ró nego rodzaju dopiski znajduj ce si po zasadniczej cz ci listu czy na marginesach. Autorka zauwa a równie specyficzny sposób wydzielania akapitów poprzez linie, szlaczki, inicja y lub cyfry. Ponadto nadawcy cz sto wyró niali formu finaln, maj c wyrazi po egnanie, przeprosiny lub podzi kowanie. Uwag Badaczki zwróci a obecno kilku podpisów w jednym li cie lub finalizowanie podpisu kropk, co zosta o uznane za b d typowy dla tego typu tekstów (s. 135). Porównanie korpusu g ównego z subkorpusami ujawni o natomiast, e w listach sfa szowanych nie znaleziono ani jednego postscriptum. Spojrzenie na list po egnalny w aspekcie pragmatycznym prowadzi natomiast do wniosku o bardzo silnej zale no ci pomi dzy tekstem a rzeczywisto ci, co widoczne jest w relacjach nadawczo-odbiorczych, czasie i miejscu zdarzenia. Autorka odnajduje liczne tekstowe lady obecno ci nadawcy oraz odbiorcy (jednostkowego lub zbiorowego), realizowane poprzez u ycie zaimków osobowych i dzier awczych lub osobowych form czasownika. Istotnym faktem jest wi ksza cz stotliwo u ycia zaimka ja w listach symulowanych i sfa szowanych, która mo e wynika z niemo liwo ci odzwierciedlenia rzeczywistych relacji. Porównanie zaimków odnosz cych si do odbiorcy w trzech korpusach pozwala natomiast dostrzec, e zaimek ty zwi zany z agresj s own (obelgi, wyzwiska) pojawia si wy cznie w listach prawdziwych. Autorka zwraca równie uwag na lady relacji nadawczo-odbiorczej, wyra aj ce si j zykowo poprzez u ycie afektonimów, spieszcze, zdrobnie oraz podpisy nazywaj ce stopnie pokrewie stwa. Istotne dla spojrzenia na tekst w kontek- cie pragmatycznym s równie perspektywy przestrzeni oraz czasu, indywidualne dla nadawcy i odbiorcy. Aspekt poznawczy listu po egnalnego dotyczy g ównie zakresu tematycznego, wyra onego przez tre. Okre lenie tematyki jest istotnym elementem kryminalistycznej analizy dokumentu, na podstawie której mo na ustali poziom wiedzy autora na dany temat. Autorka odwo uje si do Katalogu cech 7 Gatunki prasowe, Lublin 2004.

6 342 RECENZJE j zykowo-tre ciowych dziel cego poziom znajomo ci tre ci na: powszechnie znan, znan rodowiskowo, specjalistyczn oraz jednostkow. Dokonano równie klasyfikacji tematyki listów po egnalnych na podstawie analizy ilo ciowej s ownictwa oraz okre lono pola tematyczne najcz ciej wyst puj cych leksemów 8. W ten sposób wyró nionych zosta o siedem zakresów tematycznych: uczucia; ycie; bohaterowie; czas; w asno i dysponowanie ni ; aktywno werbalna; ocenianie, przekonywanie oraz wyja nianie. Najcz ciej poruszanym tematem s uczucia (mi o, nadzieja), zarówno w perspektywie zapewnie odbiorcy o mi o ci, jak i w zwi zku z wyja nianiem przyczyn samobójstwa, gdzie wa nym w tkiem staj si problemy uczuciowe. Bardzo bogate jest równie pole semantyczne zwi zane z ocenianiem, przekonywaniem i wyja nianiem, poniewa autorzy cz sto staraj si uzasadni swoj decyzj. Tematyka w asno ci pojawia si natomiast w zwi zku z pokrewie stwem listu po egnalnego z testamentem. Badaczka zauwa a, e wyrazy okre laj ce samobójstwo wyst puj sporadycznie (s. 192). Wprawdzie tego typu leksemy pojawiaj si najcz ciej w listach prawdziwych, ale autorzy staraj si raczej u ywa eufemizmów typu: decyzja, krok, wybór, czyn. Analiza listów po egnalnych w aspekcie stylistycznym ka e je sytuowa pomi dzy mówion a pisan odmian j zyka. Badaczka dostrzega dominacj stylu potocznego, przejawiaj cego si zarówno w leksyce, jak i w tematyce tekstów oraz w stylu (os abiona spójno, warto ciowanie). Rozdzia siódmy omawianej publikacji (s ) dotyczy analizy zgromadzonych w korpusie dokumentów pod k tem wyst powania w nich ladów idiolektów. Okre lanie stylu indywidualnego zwyk ych u ytkowników j zyka (w odró nienia od j zyka osobniczego artystów) ma jedynie cel praktyczny gdy istnieje potrzeba diagnozy psychiatrycznej pacjenta lub w wypadku kryminalistycznej analizy dokumentu pod k tem okre lenia autorstwa (s. 201). Autorka analizuje wi c najwa niejsze czynniki kszta tuj ce idiolekt w odniesieniu do wcze niejszych ustale dotycz cych kwestii genologicznych, wyodr bniaj c w ten sposób indywidualne cechy autorów listów. Wa nym elementem maj cym wp yw na idiolekt jest pochodzenie geograficzne. W materiale korpusowym dostrze ono elementy nale ce do terytorialnych odmian polszczyzny pochodz ce zarówno z poziomu fonetycznego, jak i dotycz ce fleksji oraz leksyki. Cechy gwarowe s wyra nie widoczne w zapisie a pochylonego, w stosowaniu ci gni tych i nie ci gni tych form zaimków, ale rów- 8 Pola tematyczne ustali a Autorka, powo uj c si na prace: A. MARKOWSKI, Leksyka wspólna ró nym odmianom polszczyzny, t. I-II, Wroc aw 1992; Z. CYGAL-KRUPA, S ownictwo tematyczne j zyka polskiego, Kraków 1986.

7 RECENZJE 343 nie w leksyce, której analiza ma jednak mniejsz moc diagnostyczn. Badaczka zwraca równie uwag na trudno wnioskowania o idiolekcie na podstawie cech terytorialnych polszczyzny ze wzgl du na post puj cy proces zaniku gwar oraz cz ste przypadki fa szowania tekstu poprzez u ycie elementów gwarowych. Na kszta towanie si idiolektu ma wp yw równie j zyk familijny, przejawiaj cy si w listach po egnalnych zw aszcza w zwrotach ekspresywnych, nazwach cz onków rodziny i formach adresatywnych. Istotna w poszukiwaniu cech idiolektalnych jest natomiast analiza kompetencji j zykowej autora, która mo e si wyra a równie poprzez stopie opanowania formy graficznej. Poszukuj c cech idiolektalnych, Autorka zwraca uwag na jednorodno b d innorodno b dów graficznych oraz wszelkich przejawów korekty autorskiej, które wyst puj w poszczególnych dokumentach. O niskiej kompetencji j zykowej nadawców mog równie wiadczy korekty segmentacji, które odzwierciedlaj trudno ci w pisemnym wyra aniu my li. Wed ug Badaczki podstawowym miernikiem poziomu kompetencji j zykowej jest stopie opanowania ró nic mi dzy mow a pismem (s. 224), dlatego baczn uwag nale y zwraca na hiperyzmy, b dy w zapisie nosowo ci, a tak e pisowni czn i rozdzieln. Przejawy cech idiolektalnych dostrze ono równie w typowych b dach ortograficznych, pisowni wielkich i ma ych liter oraz w interpunkcji, natomiast za najbardziej trafny element w procesie ustalania autorstwa zostaj uznane b dy fleksyjne. Istotny wp yw na kszta towanie si idiolektu maj równie czynniki biologiczne (wiek, p e ), wyst puj ce w stosowanych przez nadawc formach fleksyjnych (np. archaicznych typu alimenta), jak równie w leksyce charakterystycznej dla j zyka m odzie owego. Do analizy stylu charakterystycznego dla p ci wykorzystano natomiast metody ilo ciowe, na podstawie których styl kobiet uznano za werbalny, w przeciwie stwie do nominalnego stylu m czyzn. Ko cowy rozdzia pracy po wi cono analizie listów sfa szowanych, uzyskanych przez Autork na drodze eksperymentu, polegaj cego na stworzeniu tekstu w imieniu samobójcy na podstawie informacji na temat p ci, wieku, stanu cywilnego, wykszta cenia oraz metody pope nienia samobójstwa. O ile ankietowani nie mieli problemów ze sformu owaniem tre ci listu tak, by by a zgodna z p ci osoby, w imieniu której pisany jest tekst, o tyle wyja nianie przyczyn samobójstwa wzbudza pewne w tpliwo ci, poniewa odbywa si zwykle w odwo aniu do stereotypów. lady fa szowania widoczne s równie w próbach symulowania poziomu wykszta cenia. Kluczowym fragmentem tej cz ci pracy jest natomiast analiza wybranego tekstu z Subkorpusu Listów

8 344 RECENZJE Sfa szowanych pod k tem elementów omawianych w poszczególnych rozdzia- ach niniejszej publikacji. Okazuje si, e przytoczony tekst wykazuje znaczne ró nice w stosunku do typowego autentycznego listu po egnalnego w aspekcie pragmatycznym 9. Autorka podsumowuje swoje badania w Zako czeniu poprzez rozwa ania dotycz ce wnioskowania na temat listu po egnalnego na gruncie j zykoznawstwa kryminalistycznego oraz daje tabelaryczne zestawienie cech listów prawdziwych i sfa szowanych. Omawiana publikacja mo e stanowi cenne ród o informacji zarówno dla j zykoznawców zainteresowanych specyficznym gatunkiem, jakim jest list po- egnalny, jak i przede wszystkim dla bieg ych zajmuj cych si ekspertyz pismoznawcz. Autorka dokona a wyczerpuj cej, wieloaspektowej analizy dokumentów na poziomie interdyscyplinarnym dzi ki wykorzystaniu nowoczesnego kierunku bada j zykoznawstwa korpusowego. Niezaprzeczalna jest równie wysoka warto dydaktyczna niniejszej pracy, która dzi ki ustaleniu wzorca gatunkowego oraz ujawnieniu mechanizmu fa szerstwa daje cenne narz dzia do kryminalistycznej analizy dokumentu. Jednocze nie kierunek przeprowadzonych bada pokazuje, e listy po egnalne mog stanowi warto ciowy materia dowodowy, jednak warunkiem jest wnikliwo prowadzonej analizy. Ksi ka ta mo e wi c wnie znaczny wk ad w dotychczasowe dokonania polskiego j zykoznawstwa s dowego, które na skutek przemian technologicznych zachodz cych we wspó czesnym wiecie musi zacz rozwija lingwistyczne metody analizy tekstu. Karolina Szafranek Katedra J zyka Polskiego KUL 9 Brak tu zakorzenienia w sytuacji yciowej nadawcy, jak równie illokucyjnego celu wypowiedzi. Ponadto dostrze one zosta y wyra ne oznaki fa szowania w zakresie kompetencji j zykowej.