Rolnictwo UEEU podejmując wyzwanie zmian klimatycznych

Transkrypt

1 Komisja Europejska Dyrekcja Generalna Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich Komisja Europejska Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich Dodatkowe Informacje Rue de la Loi 200, B-1049 Bruksela, Belgia Telefon Centrala (+32 2) Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa i Rozwoju Wsi Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Środowiska Europejska Agencja Środowiska (EEA) IPCC Europe Direct to serwis, który pomoże Państwu znaleźć odpowiedź na pytania dotyczące Unii Europejskiej Oto numer bezpłatny (*): (*) n iektórzy operatorzy telefonii komórkowej nie udostępniają połączeń z numerami lub pobierają za nie opłaty Wspólnoty Europejskie, 2008 Printed in the EU Tekst niniejszej publikacji służy wyłącznie celom informacyjnym i nie jest w żaden sposób wiążący prawnie. Cover photo KF PL-C DRUK NA PAPIERZE BIAŁYM BEZCHLOROWYM Rolnictwo UEEU podejmując wyzwanie zmian klimatycznych

2 Co mówią eksperci Zmiana klimatu jest obecnie uznawana za jedno z najpoważniejszych wyzwań, którejakie stoi przed środowiskiem, społeczeństwem i gospodarką świata. Dowody naukowe dobitnie wykazują, że wysoka koncentracja gazów cieplarnianych w atmosferze, wynikająca z działalności człowieka, wzmacnia efekt cieplarniany i w efekcie prowadzi do podniesienia temperatury Ziemi. Koncentracja gazów cieplarnianych, głównie dwutlenku węgla (CO2), wzrosła o 70 % od 1970 r. Wykres 1: Efekt cieplarniany Powierzchnia ziemi i atmosfera odbija część promieniowania słonecznego. Część promieniowania podczerwonego przenika przez atmosferę, a część jest pochłaniana i ponownie emitowana we wszystkich kierunkach przez molekuły gazu cieplarnianego. W efekcie powierzchnia Ziemi i niższe warstwy atmosfery ulegają podgrzaniu. Promieniowanie słoneczne przenika przez czystą atmosferę. Ziemia Promieniowanie podczerwone jest emitowane z powierzchni Ziemi. Większość promieniowania jest przechwytywana przez powierzchnię Ziemi, która w efekcie ulega ociepleniu. Atmosfera Źródło: W ostatnim stuleciu temperatura Europy wzrosła o prawie 1 C, szybciej niż światowa średnia. Proces ocieplenia przyspieszył w ciągu ostatnich 50 lat. Sytuacja nie zdawałaby się dramatyczna gdyby nie fakt, że ten trend wywarł już znaczny wpływ na liczne systemy fizyczne i biologiczne (woda, środowisko, zdrowie), które stają się coraz bardziej kruche. Warunki klimatyczne są coraz bardziej zmienne. W Północnej Europie coraz częściej pojawiają się opady deszczu i śniegu, coraz częstsze są powodzie, natomiast w Europie Południowej opady deszczu są zdecydowanie rzadsze (wykres 1), podczas gdy na sile przybierają susze. Temperatury stały się bardziej skrajne. W ostatnich dziesięcioleciach zanotowano wzrost strat gospodarczych wywołanych drastycznymi warunkami pogodowymi. Nawet gdyby emisja gazów została dziś zatrzymana, zmiany klimatyczne postępowałyby dalej przez kolejne dziesięciolecia z powodu nagromadzenia 2 3 Zmiana klimatu: fakty 1. Z m i a n a k l i m a t u : f a k t y

3 ilości gazów w atmosferze. Konsekwencje zmian klimatycznych na świecie będą coraz boleśniej odczuwalne. Wykres 2: Obserwowany trend w skąpych opadach deszczu ( rejon Morza Śródziemnego) Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu (w skrócie IPCC) w skład którego wchodzą światowi eksperci do spraw zmian klimatu 1 uważa, że wzrost temperatury jest wynikiem działalności człowieka, szczególnie spalania paliwa kopalnego i wycinania lasów, co w obu przypadkach prowadzi do emisji CO2 oraz innych gazów. Zmiana klimatu stanowi dziś podwójne wyzwanie: z jednej strony należy położyć kres emisji gazów odpowiedzialnych za proces ocieplenia (tak zwane uśmierzanie), z drugiej strony przystosować się do zmieniającego się klimatu, aby zmniejszyć jego szkodliwe efekty. Takie właśnie wyzwania stoją przed rolnictwem oraz polityką rolną Unii Europejskiej (UE). Niniejsza ulotka ma wyjaśnić, jak globalne ocieplenie wpływa na rolnictwo i jak UE zamierza poradzić sobie z tymi wyzwaniami. Międzynarodowe wysiłki oraz działania UE przeciwko zmianom klimatu Od lat 90. podejmowane są działania na arenie międzynarodowej. UE odegrała kluczową rolę w stworzeniu Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu (UNFCCC) i Protokołu z Kioto. Protokułół wyznacza krajom uprzemysłowionym prawnie wiążące cele prowadzące do redukcji emisji gazów cieplarnianych (GHG). 15 Krajów Członkowskich UE 2 zobowiązało się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych poniżej 8 % do roku 2012 w porównaniu z rokiem Na początku 2007 roku UE poszła o krok dalej, obiecując wykonanie jeszcze bardziej restrykcyjnego planu redukcji emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 20 % do 2020 r. i o 30 % przy równym zaangażowaniu krajów rozwiniętych różnice w opadach < do do do 75-5 do 5 > 75 5 do 25 Źródło: Europejska Agencja Środowiska (EEA), Raport techniczny Nr 7/2005, w oparciu o M. Hulme (1999) historyczne zestawienie średnich opadów na świecie w latach Niedawno IPCC otrzymało nagrodę Nobla razem z byłym wice prezydentem USA Al Gorem. 2 Państwa Członkowskie, przed powiększeniem Unii w roku 2004 i 2007, gdy 12 nowych państw zostało przyjętych

4 Rolnictwo również emituje gazy cieplarniane do atmosfery, chociaż na mniejszą skalę niż inne sektory gospodarki. Rolnictwo emituje niewiele dwutlenku węgla CO2 najbardziej rozpowszechnionego gazu cieplarnianego. W rzeczywistości użytki rolne, obejmujące ponad połowę powierzchni UE, magazynują spore zasoby węgla, który przyczynia się do ograniczenia obecności CO2 w atmosferze. Jednak rolnictwo nadal wciąż musi zmierzyć się z podwójnym wyzwaniem, jakim jest redukcja emisji gazów cieplarnianych w procesie adaptacji do nowych warunków klimatycznych. Wykres 3: Wykaz rolnych emisji gazów cieplarnianych i ich udział w całkowitej emisji UE (UE 27 ) % N2O Gleby uprawne 31 % CH4 Enteric Fermentation 11 % CH4 Zarządzanie obornikiem 7 % N2O Zarządzanie obornikiem 0 % CH4 Uprawa ryżu 59,0 % Energia, z wyłączeniem transport 21,0 % Transport 9,0 % Rolnictwo 8,0 % Przemysł 3,0 % Odpady Redukcja emisji w rolnictwie Rolnictwo stanowi ważne źródło dwóch gazów o ogromnym znaczeniu: podtlenku azotu (N2O) oraz metanu (CH4) (wykres 3): N2O jest wydalany do atmosfery z użytków rolnych, głównie w efekcie mikrobiologicznego przetwarzania nawozów azotowych w glebie. Emisje N2O stanowią połowę wszystkich emisji rolnych; Emisje CH4 są głównie wynikiem procesów trawiennych zwierząt przeżuwających (przede wszystkim krów i owiec); Zarówno emisje CH4 jak i N2O są związane ze składowaniem i rozwożeniem obornika. Żródło: Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa, opracowanie w oparciu o dane z EEA Dostosowywanie się do ryzyka zmian klimatu Zmiana klimatu dotyczy wielu sektorów. Rolnictwo, ze względu na swą zależność od zmian pogodowych, jest jedną z najbardziej narażonych gałęzi gospodarki. W efekcie wszyscy mieszkańcy Europy odczuwają te zmiany, ponieważ użytki rolne i na zróżnicowane plony i zwiększa ryzyko w sektorze rolnictwa, które czeka walka z wpływami zmian klimatu. 6 7 Podwójne wyzwania zmian klimatu dla rolnictwa 2. P o d w ó j n e w y z w a n i a z m i a n k l i m a t u dla rolnictwa

5 Emisje rolnych gazów cieplarnianych maleją Emisje z sektora rolnego EU-27 stanowią około 9 % emisji gazów cieplarnianych ze wszystkich krajów UE. Jednakże udział rolnictwa w emisjach zaczyna maleć. Nieustające wysiłki podejmowane przez sektor rolny powinny doprowadzić do dalszej redukcji w przyszłości. W latach całkowity poziom emisji rolnych spadł o 20 %, głównie dzięki wprowadzeniu nowych technik rolnych tj. zmniejszone wykorzystanie nawozów azotowych oraz mniej liczebny inwentarz (wykres 4). Dla porównania, emisje ze źródeł rolniczych na świecie wzrosły o prawie 17 %. Redukcja tych emisji jest znacznie wyższa niż ogólna redukcja emisji we wszystkich sektorach UE i wynosi około 8 %. Zatem rolnictwo UE może pochwalić się znaczącym wkładem w zobowiązania przyjęte w Protokole z Kioto. Rolnictwo będzie konsekwentnie redukować emisje Zgodnie z planem emisje rolne będą nadal ulegały redukcji o 23 % w porównaniu z 1990 r. (UE -27) i o 15 % w UE-15. Ten oczekiwany trend jest wynikiem ulepszeń w technice rolniczej, systematycznego spadku liczebności bydła, widocznych efektów Wspólnej Polityki Rolnej przyjętej w 2003 r. (WPR), rozwiązań reformatorskich i legislacji dotyczącej ochrony środowiska. Wyniki dobrze widać na tle innych gałęzi gospodarki (wykres 5). UE jest jedynym regionem na świecie, gdzie spodziewana jest redukcja emisjiz produkcji rolnej. Wykres 4: Trendy w liczbie bydła oraz wykorzystaniu nawozów azotowych w latach (indeksowane do poziomu z 1990 r.) EU Wykres 5: Planowane trendy emisji rolnych do 2010 r. (UE-15) 100 Nawozy i stosowanie obornika Liczba bydła 95 Transport 90-7 % % Energia (z wył. transportu) Źródło: Komisja, Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa, opracowane w oparciu o dane z EEA (wskaźniki Odpady % 1997 Przemysł % Rolnictwo % ,4 % Źródło: Komisja Europejska rolno-przyrodnicze) 8 9 Wszystkie sektory Jak rolnictwo wpływa na zmianę klimatu 3. J a k r o l n i c t w o w p ł y w a na zmianę klimatu

6 4. J a k p o l i t y k a U E p r z y c z y n i a s i ę do redukcji emisji W przeciwieństwie do innych gałęzi przemysłu, emisją gazów w rolnictwie nie da się sterować za pomocą guzika. Działalność rolnicza wiąże się ze złożonymi procesami biologicznymi i ekologicznymi. Rozwiązania mające na celu ograniczenie emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa są wynikiem długoterminowej polityki nakierowanej na bezpieczeństwo środowiska oraz prywatnej inicjatywy samych rolników. Wspólna Polityka Rolna (WPR) ma bardzo duże znaczenie Podjęto już kroki, mające na celu uwzględnienie kwestii dotyczących zmian klimatu we Wspólnej Polityce Rolnej (WPR). Reforma WPR z 2003 r. przesunęła pomoc finansową dla rolników w kierunku bezpośredniego wsparcia nie związanego z produkcją (wysokość produkcji nie ma znaczenia), tym samym ograniczając motywację do intensyfikacji produkcji. To rozłączne wsparcie wiąże się z obowiązkami ciążącymi na rolnikach, od których oczekuje się gospodarowania ziemią w sposób bezpieczny dla środowiska. Zasada wzajemnej zgodności łączy bezpośrednie finansowanie dla rolników z poszanowaniem środowiska oraz innymi normami prawnymi. Szereg działań z zakresu rozwoju wsi przyczynia się do tzw. złagodzenia, np. wsparcie modernizacji gospodarstw poprzez energowydajne wyposażenie i budynki, szkolenia i usługi doradcze oraz promocję produkcji z wykorzystaniem biogazu. MT CY ES PT IE IT SE LU SI FR BE AT EL GB NL EU DE FI DK PL HU RO CZ SK LT EE BG LV % zmiana : całkowite emisje CH4 i N2O Źródło: EEA Ustawodawstwo dotyczące ochrony środowiska ma znaczenie Podczas gdy wiele problemów wynikających ze zmiany klimatu dotyczących rolnictwa jest rozwiązywanych poprzez techniki zarządzania gospodarstwem, takie działania są realizowane zgodnie z zasadami wyznaczającymi prawne granice niektórych z nich. Przykładem niech będzie Dyrektywa Azotanowa. Wprowadzona przez Kraje Członkowskie, zakłada ona: monitoring jakości wody, oznaczenie stref zagrożonych zanieczyszczeniem azotanami i opracowanie zasad dobrej praktyki rolnej (takich jak ograniczenia w stosowaniu nawozów i warunki rozwożenia nawozu, metody składowania obornika, ograniczenia w liczbie bydła i wymagania dotyczące płodozmianu). 10 How EU policies can help reduce emissions Wykres 6: Zmiana w całkowitej emisji CH4 i N2O (1000 ton CO2 odpowiednik) pochodzących z rolnictwa (UE-27)

7 5. J a k z m i a n a k l i m a t u w p ł y w a n a r o l n i c t w o Zmiana klimatu wpływa na rolnictwo globalnie Eksperci twierdzą, że nawet niewielkie reperkusje globalnego ocieplenia spowodują zmniejszenie plonów i przyczynią się do zwiększenia ich różnorodności w regionach świata położonych na małej szerokości geograficznej. Negatywne skutki odczuwalne w rolnictwie zaostrzą ponadto częstsze, drastyczne zdarzenia pogodowe (powodzie, fale upałów i susze). Szczególnie dotknięte zostaną małe gospodarstwa rolne i rolnicy produkujący tylko na własne potrzeby ze względu na mniejsze możliwości adaptacyjne. Fakt ten wpłynie na wzrost głodu, głównie na kontynencie afrykańskim. Rolnictwo UE również odczuwa zmiany kluczowe kwestie dotyczące zmiany klimatu Podczas gdy niektóre z przewidywanych skutków zmian klimatu mogą być korzystne dla pewnych regionów Europy, głównie regionów północnych (na przykład wydłużenie się sezonu uprawnego i polepszenie jakości zbiorów dzięki cieplejszemu klimatowi), to jednak większość z nich będzie prawdopodobnie miała negatywny charakter przekładający się na straty gospodarcze, które pojawią się w regionach już teraz zagrożonych czynnikami socjo-ekonomicznymi oraz przyrodniczymi, takimi jak niedobór wody. Spodziewana zmiana warunków klimatycznych będzie znacznie zróżnicowana regionalnie, jednak przewidywane skutki, które nastąpią w XXI wieku, da się ogólnie podsumować jako: łagodniejsze i bardziej wilgotne zimy, gorętsze i bardziej suche lata oraz częstsze i bardziej intensywne zdarzenia pogodowe. Najdrastyczniejsze konsekwencje zmian pogodowych nie będą odczuwalne do 2050 r., jednak już wcześniej da się odczuć znaczne, negatywne ich skutki, czyli ekstremalne zdarzenia pogodowe takie jak częstsze i przedłużone fale upałów, susze i powodzie. Konkretne zagrożenia dla rolnictwa Większość konsekwencji zmiany klimatu w rolnictwie widać na przykładzie wody. Niedobory wody wpłyną głównie na produkcję rolną i krajobraz Europy. Na wielu obszarach, szczególnie południowych krajów UE, od setek lat stosowano metody nawadniania jako część tradycji rolnej teraz kraje te będą musiały zmodyfikować swoje techniki nawadniania. Sektor rolnictwa będzie także zmuszony do podniesienia wydajności użytkowania wody i zmniejszenia jej strat. Spodziewane są także negatywne skutki prawdopodobnego namnożenia i rozprzestrzenienia istniejących już szkodników, chorób i chwastów jako efekt wyższej temperatury i wilgotności. Efekt ten będzie prawdopodobnie bardzo zróżnicowany regionalnie. Przewidywane zmiany klimatu wpłyną na poziom i różnorodność plonów, a w dłuższej perspektywie uprawy niektórych gatunków mogą przenieść się na bardziej wysunięte na północ szerokości geograficzne. Różne skutki zmiany klimatu w rejonach UE We wszystkich regionach UE coraz bardziej odczuwane są negatywne skutki zmiany klimatu, jednak niektóre z nich dotknięte zostały intensywniej od pozostałych. Europa Południowa i basen Morza Śródziemnego odczują połączone konsekwencje wzrostu temperatury i ograniczonych opadów atmosferycznych. Równie narażone są regiony górskie, głównie Alpy, a także małe wyspy. Gęsto zaludnione tereny zalewowe będą zagrożone ze względu na wzrost ryzyka sztormów, intensywnych opadów deszczu i gwałtownych powodzi, wyrządzających ogromne szkody. Zmiana klimatu uwypukli różnice regionalne w naturalnych zasobach Europy. Wpływ niektórych zmian warunków pogodowych już teraz da się zauważyć na powierzchni Ziemi. Liczne, zaobserwowane efekty to: wcześniejsze kwitnienie drzew, wydłużenie sezonu wzrostu winorośli, zmiany w naturalnych cyklach innych roślin. Zmiany w kalendarzu prac rolnych (zasiew, żniwa, itd.) sugerują, że rolnicy już się dostosowują do nowych warunków klimatycznych. Wykres 7: Przewidywane skutki zmiany klimatu w różnych regionach UE Strefy klimatyczne poziom morza/jezior sztormy, powodzie gorętsze i bardziej suche lato sezony wzrostu potencjał plonów szkodniki zmarzlina zimowe opady deszczu (powodzie) poziom morza gorętsze i bardziej suche lato plony, przedział zimowe opady deszczu (powodzie) letnie opady deszczu ryzyko suszy ryzyko erozji gleby długość sezonu wzrostu plony, przedział Efekty zmiany klimatu Zjawisko Prawdopodobieństwo Cieplejsze dni. Mniej chłodne dni/noce prawie pewne (ponad 99 %) cieplejsze okresy i fale upałów bardzo prawdopodobne (ponad 90 %) bardziej intensywne opady deszczu więcej rejonów dotkniętych suszą temperatura roczne opady deszczu, dostępność wody ryzyko suszy, upały plony obszary nadające się pod uprawę prawdopodobne (ponad 66 %) więcej tropikalnych cyklonów bardziej ekstremalny poziom wód morskich (nie tsunami) Źródło: Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa własny Źródło: IPCC dokument opracowany na bazie dostępnej literatury Europa Środkowa Obszary Północne Regiony Południowe i Południowo-Wschodnie Obszary Zachodnie i Atlantyckie

8 7. R o l n i c t w o m u s i z n a l e ź ć rozwiązania adaptacyjne Sektor rolnictwa UE jest świadom wyzwań związanych ze zmianą klimatu i odpowiednio na nie reaguje. Rolnictwo może również podjąć wysiłek, jaką jest walka ze zmianą klimatu, na trzy sposoby poprzez: ograniczenie emisji gazów produkowanych przez sektor, wzmocnienie funkcji pochłaniania węgla poprzez akumulację w glebie, produkcję energii odnawialnej oraz bioproduktów. Oto kilka praktycznych przykładów: Szeroki zakres możliwości adaptacyjnych na różnych poziomach Dostępny jest szeroki zakres możliwości adaptacyjnych, poczynając od rozwiązań technologicznych w samych gospodarstwach, kończąc na udoskonalonych metodach zarządzania oraz narzędziach politycznych (np. przystosowanie planów działania). Aby poradzić sobie z przewidywanymi zmianami warunków klimatycznych, rolnicy mogą stosować płodozmian w celu jak najlepszego wykorzystania dostępności wody, zmieniać terminy zasiewów zgodnie z występującymi temperaturami i opadami deszczu, stosować odmiany zbóż bardziej odpowiadających nowym warunkom pogodowym (np. bardziej odporne na upał i suszę) lub sadzić parkany krzewów i drzew na terenach uprawnych w celu zatrzymania wody czy powstrzymania wiatru. Ważne jest również zapewnienie rolnikom dostępu do informacji na temat ryzyka zmian klimatu oraz możliwych do zastosowania sposobów dostosowania się. Kraje Członkowskie już podjęły działania. Celem dotychczasowych starań było zapobieganie efektom drastycznych zmian pogody postrzeganych jako podstawowe zagrożenie (jak powodzie). Przetwarzanie odpadów zwierzęcych w biogaz Budowa fabryk zajmujących się przetwarzaniem anaerobowym przynosi szczególnie skuteczne efekty ograniczenia emisji w regionach o wysokim zagęszczeniu liczby zwierząt oraz ilości szlamu i obornika. Przetwarzanie anaerobowe jest naturalnym procesem biologicznej degradacji materii organicznej bez dostępu powietrza. Stworzony przez człowieka system przetwarzania anaerobowego wykorzystuje wspomniany proces podczas obróbki różnego rodzaju odpadów organicznych i produkcji biogazu. Biogaz może być przetworzony w ciepło i elektryczność. Proces ogranicza emisje gazów z poddawanego przetworzeniu materiału, produkując jednocześnie cenną energię odnawialną. Wzmocnienie funkcji pochłaniania węgla poprzez akumulację w glebie Znaczne ilości dwutlenku węgla (CO2) mogą zostać usunięte z atmosfery i zgromadzone w glebie dzięki licznym metodom rolnym takimi jak: rolnictwo ekologiczne, zerowe lub ograniczone systemy uprawy ziemi, które powstrzymują lub ograniczają ingerencję w glebę, uprawy roślin strączkowych, sadzenie rzędu krzewów i drzew, utrzymywanie stałych pastwisk i przekształcanie ziemi uprawnej na łąki. Można wyprodukować znaczne ilości dwutlenku węgla również poprzez zalesianie, ponieważ drzewa posiadają w swej strukturze o wiele więcej węgla niż inne rośliny uprawne. Zapewnienie źródeł odnawialnych dla bioenergii i bioproduktów Bioenergia, pozyskiwana z biomasy, może zastąpić inne źródła energii o wysokim stopniu emisji, takie jak paliwa kopalne. Rolnicy coraz chętniej wybierają rośliny uprawne do produkcji biopaliw, na potrzeby mniejszych czy większych elektrowni, czy ciepłowni i elektrowni we własnych gospodarstwach. Trend wykorzystujący w szerszym zakresie rolnicze źródła odnawialne w przemyśle dotyczy również agromateriałów, bioplastyków i biochemikaliów. 14 Kluczowym zadaniem na najbliższe lata jest znalezienie rozwiązań adaptacyjnych. Jak WPR (Wspólna Polityka Rolna) wspiera wysiłki adaptacyjne rolników Rolnicy nie mogą samotnie zmagać się z konsekwencjami zmian klimatu. Polityka państwa musi zaoferować właściwe wsparcie, umożliwiające rolnikom przystosowanie ich gospodarstw i metod produkcyjnych oraz stałą gwarancję świadczenia usług środowisku wiejskiemu. WPR już ma kilka wypracowanych pomysłów, które powinny ułatwić rolnikom przystosowanie się do zmieniających się warunków klimatycznych. Pomoc rolnikom w zdobyciu narzędzi zarządzania ryzykiem, jak np. system ubezpieczeń, może również okazać się potrzebna w przypadku strat spowodowanych zdarzeniem pogodowym, wynikającym ze zmiany klimatu. Polityka rozwoju obszarów wiejskich zapewnia możliwości rekompensaty negatywnych skutków zmiany klimatu, dotykających rolników i gospodarkę rolną, poprzez oferowane wsparcie inwestycyjne przy zakupie bardziej skutecznego sprzętu nawadniającego. Ważne w procesie adaptacyjnym są także rolno-przyrodnicze metody, mające na celu zachęcenie rolników do lepszego zarządzania glebą i zasobami wody. Zmiana klimatu, rolnictwo i konsument Podejmowane przez rolników wysiłki, dotyczące problemów związanych ze zmianą klimatu, nie trafiają w próżnię. Rolnicy odpowiadają na zapotrzebowanie na własnych rynkach, czasami w związku ze zmianami klimatu oraz inicjatywami UE. Wielu producentów żywności i konsumentów coraz częściej stara się ograniczyć obecność węgla poprzez odpowiednią produkcję i zachowania konsumenckie (np. kupując lokalne produkty, by ograniczyć transport). Niektórzy rolnicy wybierają bardziej bezpieczne dla środowiska techniki rolne (np. ekologiczne, zintegrowane zarządzanie plonami). Możliwe, że zostanie opracowana nowa forma znakowania produktów, ale jeszcze nie jest gotowa. Zmiana klimatu może również wpływać na ceny żywności i ich stabilność jednym z powodów ostatniego wzrostu cen zbóż jest zmniejszenie zbiorów na terenie UE, częściowo będące konsekwencją złych warunków pogodowych w całej Europie. 15 Rolnictwo musi znaleźć rozwiązania adaptacyjne 6. R o l n i c t w o m o ż e m i e ć w i ę k s z y w p ł y w na powstrzymanie procesu zmian klimat yc znych