ANALIZA RYZYKA POWAŻNYCH AWARII W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM, JAKO ELEMENT DOKUMENTACJI Z ZAKRESU PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO

Transkrypt

1 PROJEKT UE RIVER SHIELD OCHRONA WÓD PRZED AWARYJNYMI ZANIECZYSZCZENIAMI PRZEMYSŁOWYMI RS/PL/WP4.3/R.2 Raport ANALIZA RYZYKA POWAŻNYCH AWARII W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM, JAKO ELEMENT DOKUMENTACJI Z ZAKRESU PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO Autorzy raportu: dr inż. Zbigniew Lewicki dr Jerzy Tonder mgr inż. Andrzej Uchman Zielona Góra, grudzień 2007 r.

2 Spis treści I. WPROWADZENIE 4 II. PROBLEMATYKA POWAŻNYCH AWARII W DOKUMENTACH PLANISTYCZNYCH 5 1. Obecny stan prawny dotyczący bezpiecznych lokalizacji zakładów mogących wywołać poważną awarię przemysłową 5 2. Planowanie zagospodarowania przestrzennego w Polsce a lokalizacja zakładów stwarzających niebezpieczeństwo poważnych awarii 5 III. ROZWIĄZANIA W ZAKRESIE PLANOWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO PRZYJĘTE W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM 9 1. Analiza planu zagospodarowania przestrzennego województwa lubuskiego 9 2. Analiza studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla trzech wybranych gmin województwa lubuskiego Analiza miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wybranego zakładu dużego ryzyka poważnej awarii Dane ogólne o Zakładzie Lokalizacja Instalacje w otoczeniu Fabryki Produkcji Kleju Eksploatacja głównych instalacji procesowych Własności substancji niebezpiecznych Struktura organizacyjna i personel Określenie prawdopodobieństwa zagrożenia awarią przemysłową Zagrożenia zewnętrzne Zagrożenia wewnętrzne wycieki Zagrożenia spowodowane wyciekiem Prawdopodobieństwo wystąpienia poważnej awarii przemysłowej Decyzje administracyjne dotyczące budowy i użytkowania Fabryki Produkcji Kleju Wnioski dotyczące zgodności lokalizacji inwestycji z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Analiza miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wybranego zakładu zwiększonego ryzyka poważnej awarii Informacje ogólne o Bazie Magazynowej nr 93 Polskiego Koncernu Naftowego ORLEN SA w Nowej Soli Charakterystyka działalności Bazy Magazynowej nr 93 w Nowej Soli Ochrona środowiska Emisja zanieczyszczeń gazowych Ochrona wód powierzchniowych i gruntu Zasady zapobiegania oraz zwalczania skutków awarii przemysłowej obowiązujące w Bazie Magazynowej nr Zasady ogólne Szkolenie pracowników Analiza zagrożeń i oceny ryzyka wystąpienia awarii przemysłowej Instrukcje dotyczące bezpiecznego funkcjonowania Bazy Magazynowej nr 93 w Nowej Soli Postępowanie na wypadek zmian technologicznych 31 2

3 4.3. Lokalizacja Bazy Magazynowej nr 93 w odniesieniu do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta Nowa Sól Analiza miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wybranego zakładu z listy potencjalnych sprawców poważnej awarii Charakterystyka zachodniego odcinka rurociągu Przyjaźń Charakterystyka Stacji Pomp ST-6 w Łupowie Zagrożenia środowiska poważną awarią Zagrożenia wewnętrzne pompowni Zagrożenia wewnętrzne rurociągu Zagrożenia zewnętrzne 36 IV. PROPOZYCJE MODYFIKACJI ANALIZOWANYCH DOKUMENTACJI PLANISTYCZNYCH W CELU UWZGLĘDNIENIA ZAGROŻEŃ STWARZANYCH DLA WÓD WSKUTEK POWAŻNYCH AWARII PRZEMYSŁOWYCH, Z UWZGLĘDNIENIEM RAPORTU IDENTYFIKACJA ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO Ocena obecnych procedur planistycznych Potencjalne zagrożenia dla wód w przypadku poważnych awarii w analizowanych obiektach Możliwości sygnalizowania zagrożeń skutkami poważnych awarii w dokumentacjach planistycznych Procedury i możliwe terminy zgłaszania propozycji zmian w planach zagospodarowania przestrzennego 38 V. PROPONOWANE ROZWIĄZANIA I ŚRODKI DLA MINIMALIZACJI RYZYKA STWARZANEGO PRZEZ ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE Organizacja i personel Rozpoznawanie i ocena zagrożeń Kontrola operacyjna Zarządzanie zmianami Przygotowanie procedur awaryjnych Monitorowanie działań Kontrola i ocena 44 VI. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 46 Spis literatury 46 3

4 I. WPROWADZENIE Awarie przemysłowe mogą być skutkiem błędów powstałych w fazie projektowania, budowy, eksploatacji lub konserwacji instalacji zawierających substancje niebezpieczne. Rzadko są one powodowane przez katastrofy naturalne (trzęsienie ziemi, burza, powódź), częściej są skutkiem przypadkowej lub celowej działalności ludzi. Awarie takie występują najczęściej na terenach przemysłowych lub podczas transportu substancji niebezpiecznych do instalacji. Planowanie budowy i eksploatacji zakładów, w których używane są substancje niebezpieczne stwarzające potencjalne ryzyko powstania poważnych awarii powinno uwzględniać nie tylko aspekty ograniczania, zwalczania i usuwania skutków tych awarii, ale również wszelkie aspekty zagospodarowania przestrzennego. Planowanie zagospodarowania przestrzennego to sporządzanie i uchwalanie planów ogólnych zagospodarowania przestrzennego oraz lokalizacja inwestycji i ustalanie warunków zabudowy w odniesieniu do inwestycji. Realizując te zadania należy mieć na uwadze ochronę zdrowia i mienia ludzi oraz środowiska w razie wystąpienia awarii. Jednocześnie planując zagospodarowanie przestrzenne można zapobiec lokalizacji niewłaściwych obiektów np. budynków mieszkalnych, instytucji użyteczności publicznych (szpitali, szkół), centrów handlowych itp. w sąsiedztwie niebezpiecznych instalacji. Z drugiej strony konieczne jest także przeciwdziałanie niekontrolowanym zmianom w instalacjach istniejących (zmianom ilościowym, technologicznym itd.), aby zapewnione były wymagane standardy bezpieczeństwa. W ewidencji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Zielonej Górze znajduje się 5 zakładów dużego ryzyka poważnej awarii (tzw. ZDR) oraz 2 zakłady zwiększonego ryzyka poważnej awarii (tzw. ZZR). Dodatkowo 5 zakładów znajduje się na tzw. liście potencjalnych sprawców poważnej awarii, przy czym ilość zgromadzonych substancji niebezpiecznych uniemożliwia zakwalifikowanie ich do jednej z wymienionych wcześniej grup: ZDR lub ZZR. W niniejszej pracy zostaną poddani analizie wybrani reprezentanci wymienionych grup. Głównym kryterium ich wyboru było potencjalne zagrożenie zanieczyszczenia wód powierzchniowych stwarzane przez te zakłady. Zagrożenie poważnymi awariami związane jest również z międzynarodowym transportem substancji niebezpiecznych. Województwo lubuskie położone jest na trasie tranzytowych przewozów drogowych i kolejowych na kierunkach wschód zachód oraz północ południe. Problem ten objęty m.in. pracą [13] nie stanowi przedmiotu niniejszego opracowania. 4

5 II. PROBLEMATYKA POWAŻNYCH AWARII W DOKUMENTACH PLANISTYCZ- NYCH 1. Obecny stan prawny dotyczący bezpiecznych lokalizacji zakładów mogących wywołać poważną awarię przemysłową Analiza przeprowadzona przez autorów pracy [8] wykazała, że problematyka bezpiecznej odległości zakładów - potencjalnych sprawców poważnych awarii - od innych elementów zagospodarowania przestrzennego nie jest właściwie uwzględniany w krajowych dokumentach planistycznych. Przez odległość bezpieczną rozumie się odległość pomiędzy zakładem stwarzającym niebezpieczeństwo poważnej awarii (objęty przepisami art. 12 Dyrektywy Seveso II), a jedną z form zabudowy użytkowaną przez ludzi lub terenem przyrodniczo wrażliwym. Metoda odległości bezpiecznej jest stosowana m.in. w Niemczech i Szwecji. Odmienne podejście do problemu stosowane jest w innych państwach UE. We Francji przeprowadza się analizę skutków potencjalnej awarii, a w Wielkiej Brytanii i Holandii wykonuje się ocenę ryzyka poważnej awarii o określonych skutkach. W wielu krajach funkcjonują specjalne instytucje lub komórki administracyjne przeprowadzające konsultacje i ustalające bezpieczną odległość. 2. Planowanie zagospodarowania przestrzennego w Polsce a lokalizacja zakładów stwarzających niebezpieczeństwo poważnych awarii W obowiązującej obecnie w Polsce ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [27] brak jest bezpośrednich odniesień do problematyk poważnych awarii. Jedynie art. 1 ust. 2 pkt 5 zawiera zapis: w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się między innymi wymagania ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa ludzi i mienia. Planowanie przestrzenne na poziomie gmin określa przeznaczenie terenów i zasady ich zagospodarowania. W planach miejscowych są uwzględniane zadania wynikające z ponadlokalnych celów publicznych zawartych w planach krajowych i wojewódzkich. Organ samorządowy (wójt, burmistrz, prezydent) sporządza odpowiednie dokumenty planistyczne: studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla całej gminy, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla wybranych terenów w granicach gminy. 5

6 Powyższe dokumenty podlegają określonym procedurom ich sporządzania, uzgadniania lub opiniowania. W studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin powinny być uwzględnione uwarunkowania związane z zagrożeniem bezpieczeństwa ludności i jej mienia (art. 10 ust. 1 pkt 6 [27]). Jest tu zatem miejsce na wnioski i wytyczne dotyczące lokalizacji zakładów spełniających kryteria Dyrektywy Seveso II. Studium... jest dokumentem planistycznym, któremu przypisano obowiązek uwzględniania uwarunkowań wynikających w szczególności z zagrożenia bezpieczeństwa ludności i jej mienia, zatem do niego powinny być adresowane informacje, wnioski i wytyczne dotyczące lokalizacji zakładów Seveso II. W przypadku miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego problemy związane z poważnymi awariami mogą pojawić się w fazie uzgodnień, jednakże w praktyce ogranicza się to do zagadnień obronnych. Organy powołane do zajęcia stanowiska w sprawie projektu planu miejscowego ponoszą odpowiedzialność prawną z tytułu uzgodnień. Ma to m.in. istotne znaczenie dla problematyki zagrożeń bezpieczeństwa publicznego. Według rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 7 maja 2004 r. w sprawie sposobu uwzględniania w zagospodarowaniu przestrzennym potrzeb obronności i bezpieczeństwa państwa (Dz. U. nr 125 poz. 1309), właściwym organem zobligowanym do zgłaszania potrzeb w zakresie bezpieczeństwa państwa w zagospodarowaniu przestrzennym są organy wojskowe ( 2.1). Zobowiązane są one do uzgadniania zapisów Studium... i projektów planów miejscowych, między innymi w zakresie: zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego, w tym pożarowych wynikających z planowanych warunków zagospodarowania przestrzennego, a w szczególności z lokalizacji zakładów przemysłowych, w których istnieje ryzyko wystąpienia poważnej awarii ( 3.7). Z przeprowadzonego rozpoznania wynika jednak, że przedmiotem opinii organów wojskowych są wyłącznie sprawy bezpośrednio związane z o- bronnością. Wbrew nazwie, nie jest to zatem obszar zainteresowania zagrożeniami ze strony obiektów Seveso II w czasie pokoju, w rozumieniu art. 12 Dyrektywy Seveso II [3]. Z analiz prowadzonych na poziomie lokalnym można jednak określić obszary, w których może wystąpić problematyka objęta art. 12 ww. Dyrektywy. Ma to związek z: wyraźną tendencją do restrukturyzacji i przekształceń funkcjonalnych terenów przejętych od zakładów przemysłowych, często o bardzo dobrych lokalizacjach (likwidacja PGR); Jednym z zauważalnych objawów powyższego, jest silna tendencja do wyzbywania się nadmiaru posiadanych przez wiele dużych zakładów przemysłowych terenów, przejętych bezpłatnie w latach Jest to zjawisko o tyle negatywne, że uwolnione tereny są bardzo atrakcyjne dla inwestorów, szczególnie na terenach zurbanizowanych. 6

7 Presja ukierunkowana na zmianę funkcji byłego terenu przemysłowego lub strefy ochronnej na funkcje komercyjne, oczywiście w trybie sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jest bardzo silna, umotywowana kurczeniem się terenów inwestycyjnych na obszarach urbanistycznych. Należy więc zauważyć, że jednoczesnym procesem może być w takim przypadku docelowa niemożność wyznaczania stosownych odległości bezpiecznych od istniejących zakładów typu Seveso II, zostaną one bowiem skonsumowane na inne cele. Powinna zatem funkcjonować regulacja prawna dotycząca uwalniania terenów przez zakłady typu Seveso II, gdzie warunkiem będzie konieczność uprzedniego wyznaczenia odległości bezpiecznej, z horyzontem czasowym obejmującym rozwój zakładu, przekładającym się na wielkość tej strefy, czyli maksymalną odległość bezpieczną. Być może warunek ten powinien być udokumentowany wprowadzeniem odległości bezpiecznej nie na poziomie krajowym, lecz dopiero na etapie prac nad Studium..., wykonywanych na wniosek zakładu. Z uwagi na ustawową konieczność zachowania spójności ustaleń sporządzanego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego ze Studium..., zaistniałaby szansa zapobieżenia nierozważnym dyspozycjom funkcjonalnym na terenach planowanych do uwolnienia przez zakłady typu Seveso II, bez możliwości późniejszego zabezpieczenia stosownej wielkości odległości bezpiecznej. Ponieważ znaczna część zakładów przemysłowych kwalifikuje się do grupy Seveso II, problem wyznaczania odległości bezpiecznej ujawniać się będzie jeszcze przez wiele lat. znacznie zwiększoną, w porównaniu z przeszłością, cyklicznością użytkowania terenów przemysłowych; Jest to syndrom wysokiego tempa rozwoju technologicznego i silnych zmian w trendach rynkowych współczesnego świata. Przekładając powyższe na problematykę Seveso II można przyjąć, że przy tak dużych, spodziewanych zmianach funkcji tego samego terenu, może istnieć silna presja na nowe lokalizacje różnych odmian tego typu zakładów w zaskakujących miejscach, wprowadzania zupełnie nowych technologii na obszarach, na których do tej pory funkcjonowały starsze technologie, przy zachowaniu tej samej funkcji przemysłowej w tej samej lokalizacji (nowe zakłady Seveso II wypierające stare zakłady Seveso II ) oraz modernizację istniejących zakładów tego rodzaju przy jednoczesnej, kuśrodkowej presji różnych form zabudowy zewnętrznej. 7

8 Decyzje o warunkach zabudowy terenu w sytuacji braku planu miejscowego Pomimo istnienia przepisów dotyczących obiektów typu Seveso II nie ma ich przełożenia na zapisy ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Nie można jednak tracić z pola widzenia realizacji tej ustawy przez organy samorządu terytorialnego przy wydawaniu decyzji o warunkach zabudowy dla inwestycji na terenach, dla których planu miejscowego brak. Decyzje te,, nie muszą być zgodne ze Studium..., gdyż nie ma takiego wymogu w przepisach ustawy. Obowiązuje natomiast zasada tzw. dobrego sąsiedztwa. Zasada ta, przejawiająca się m.in. w kontynuacji funkcji stwarza, w tym przypadku, istotne zagrożenie dla kształtowania bezpiecznej przestrzeni do życia, zgodnej z duchem zrównoważonego rozwoju, szczególnie na terenach silnie zurbanizowanych. Z dużą łatwością można bowiem w trybie decyzji o warunkach zabudowy dać promesę na realizację kolejnego zakładu, np. typu Seveso II, w sąsiedztwie istniejącego już zakładu uciążliwego dla środowiska, oczywiście po łącznym spełnieniu wszystkich warunków określonych w ustawach. Wprawdzie w decyzji o warunkach zabudowy, jako wymóg, wpisana jest konieczność przedstawienia przez inwestora decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację takiego przedsięwzięcia przy wniosku o wydanie pozwolenia na budowę, jednakże w decyzji tej organ wspiera się przede wszystkim raportem o oddziaływaniu na środowisko, sporządzonym na zlecenie inwestora, bez obligatoryjnego wymogu sporządzenia przez tenże organ kontrraportu, w którym zaprezentowane byłyby interesy gminy, w szerokim gospodarczo-społecznym pojęciu, w tym zagrożenia bezpieczeństwa ludności i mienia w odniesieniu do lokalizacji obiektów typu Seveso II. Należy zauważyć potencjalną możliwość zaistnienia sytuacji, kiedy poprzez kolejne lokalizacje w trybie decyzji o warunkach zabudowy i w oparciu o tzw. dobre sąsiedztwo obiektów o bardzo dużym stopniu uciążliwości dla środowiska (w tym typu Seveso II ), może nastąpić istotna, z punktu widzenia koniecznych odległości bezpiecznych, kumulacja zakładów, podczas gdy zabraknie terenów pod swego rodzaju strefy buforowe (szczególnie na terenach zurbanizowanych). Sytuacja taka jest niewątpliwie niedopuszczalna. Właściwe byłoby, wdrożenie doraźnych, zapobiegawczych zmian w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, poprzez uzupełnienie katalogu obszarów, dla których obowiązkowe jest sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Katalog ten mógłby być uzupełniony o ZZR i ZDR (zakłady o zwiększonym ryzyku i zakłady o dużym ryzyku), nie pozostawiając możliwości rozstrzyga- 8

9 nia tego typu lokalizacji w trybie decyzji o warunkach zabudowy. Wydaje się, że jest to najlepsza droga do wypełnienia (w tej kwestii) zaleceń Dyrektywy Seveso II. Należałoby się w tym miejscu zastanowić nad takim zapisem ustawowym, który na gminy posiadające już uchwalone Studium... nałożyłby obowiązek uzupełnienia Studium... o wymienione wyżej obszary (ZZR i ZDR), dla których sporządzenie planu miejscowego jest obowiązkowe. Przepis ten ponadto powinien uwzględniać rozbudowę, przebudowę i modernizację ZZR i ZDR. Jest to istotne o tyle, że te działania inwestycyjne mają również bezpośredni wpływ (negatywny lub pozytywny) na wielkość projektowanych odległości bezpiecznych, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w Studium... i później w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. III. ROZWIĄZANIA W ZAKRESIE PLANOWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZE- STRZENNEGO PRZYJĘTE W WOJEWÓDZTWIE LUBUSKIM 1. Analiza planu zagospodarowania przestrzennego województwa lubuskiego W niniejszym rozdziale przedstawiono analizę zapisów wybranej dokumentacji planistyczno-strategicznej o zasięgu ponadlokalnym odnoszącej się do woj. lubuskiego w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom środowiska i ludzi z tytułu poważnych awarii. Analizie poddano następujące dokumenty: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego (PZPWL) [11], Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry [24], Strategię Rozwoju Województwa Lubuskiego [21], Program Ochrony Środowiska Województwa Lubuskiego [14]. Na poziomie wojewódzkim organy administracji rządowej nie sporządzają opracowań planistycznych. Jednakże wojewoda realizuje politykę przestrzenną państwa ustaloną w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego jest dokumentem planistycznym, który uwzględnia ustalenie strategii województwa oraz określa w szczególności: podstawowe elementy sieci osadniczej i ich powiązań komunikacyjnych i infrastrukturalnych, 9

10 strukturę funkcjonalno-przestrzenna województwa, system obszarów chronionych, rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponad lokalnym, obszary problemowe, obszary wsparcia, obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi, obszary występowania monokulturowych złóż kopalin. W dokumentach strategiczno-planistycznych na poziomie województwa [11, 21] praktycznie brak jest zapisów bezpośrednio odnoszących się do tematyki zagrożeń z tytułu poważnych awarii. Np. w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego [11] można odnaleźć jedynie krótkie zapisy dotyczące substancji niebezpiecznych związanych z gospodarką odpadami. W PZPWL [11] w rozdz. VI pkt 5 Uwarunkowania wewnętrzne systemu infrastruktury technicznej zwrócono uwagę na zagrożenie dla wód powierzchniowych i podziemnych oraz gleby przez substancje niebezpieczne zgromadzone w mogilnikach oraz magazynach przeterminowanych środków ochrony roślin. Nie wspomniano nigdzie o zagrożeniu jakie niesie transport substancji niebezpiecznych z uwagi na tranzytowy charakter wielu dróg. Podobnie w Studium Zagospodarowania Przestrzennego Pasma Odry [24] związanym tematycznie z Programem dla Odry 2006, jako studium obszaru problemowego będącego częścią PZPWL, tematyka zagrożenia formułowana jest bardzo ogólnie w odniesieniu do zapisów odnoszących się do zachowania, ochrony i właściwego wykorzystania zasobów przyrodniczych oraz w dziedzinie infrastruktury (gospodarka ściekowa i odpadowa). W Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego [21], gdzie w jej części analitycznej podkreślany jest tranzytowy charakter regionu lubuskiego dla powiązań nie tylko w skali międzyregionalnej, ale i międzynarodowej, nie ma zapisów szczegółowych związanych z omawianą tematyką, poza ogólnymi stwierdzeniami o konieczności udoskonalenia i rozbudowy infrastruktury technicznej i komunalnej poprawiającej warunki życia. Program ochrony środowiska dla województwa lubuskiego [14] jest jedynym dokumentem, w którym przyjęto jako jeden z priorytetowych celów cel związany z awariami przemysłowymi, tj.: eliminację i zmniejszenie skutków poważnych awarii dla mieszkańców i środowiska. 10

11 2. Analiza studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla trzech wybranych gmin województwa lubuskiego Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin określają politykę przestrzenną gmin, która po uchwaleniu przez rady gmin jest wiążąca przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Studia te są dokumentami określającymi cele lokalnej polityki przestrzennej, zasady zagospodarowania przestrzennego gminy z uwzględnieniem zamierzeń krajowych i wojewódzkich, a także uwarunkowania społeczne, techniczne, środowiskowe, bezpieczeństwa i inne. Dla potrzeb Studium... wykonywane są opracowania studialne o różnej problematyce. Jest to jedyny dokument planistyczny sporządzany dla całego obszaru gminy. Ma on charakter obowiązkowy, nie będąc przy tym aktem prawa miejscowego. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego są prawem lokalnym, tworzonym przez gminę i obowiązują wszystkich użytkowników przestrzeni. Plan miejscowy, wynikający z ustaleń Studium..., realizuje politykę państwa, regionu oraz lokalną i jest sporządzany w celu ustalenia przeznaczenia terenów, w tym inwestycji celu publicznego oraz określenia sposobów ich zagospodarowania i zabudowy. Plany zagospodarowania przestrzennego stanowią podstawę do wydawania decyzji administracyjnych, w tym pozwolenia na budowę. Plan miejscowy sporządza się dla całego obszaru wyznaczonego w Studium..., zgodnie z jego zapisami, bądź też dla indywidualnie wnioskowanych działek (obszarów). W niniejszej pracy analizie poddano następujące dokumenty planistyczne: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Nowej Soli - zmiana (uchwalone w 2007 roku) [35], Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Żary zmiana (uchwalone w 2006 roku) [23], Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Bogdaniec (uchwalone w 2000 roku) [22]. W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla miasta Nowej Soli [35], które obejmuje cały teren miasta, w części I w pkt Ograniczenia użytkowania terenu związane z infrastrukturą techniczną w ppkt zamieszczono następujący zapis: Dla obiektów typu oczyszczalnia ścieków, składowiska odpadów komunalnych i przemysłowych, baz maszynowych, zakładów przemysłowych, ferm hodowlanych, stacji paliw płynnych - strefy ochronne wyznaczane są indywidualnie. 11

12 W części II Kierunki rozwoju, w pkt 5 Tereny restrukturyzacji i rehabilitacji istniejącej zabudowy, przytoczono lokalny Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich Nowej Soli, w którym przewidziano do realizacji w późniejszym okresie przeniesienie bazy magazynowotransportowej PKN ORLEN. W zmianie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Żary [23] uwzględniono szereg elementów związanych z nowymi uwarunkowaniami rozwoju miasta oraz określono kierunki zagospodarowania przestrzennego. W pkt 5.6 Zagrożenia i racjonalne użytkowanie zasobów naturalnych dokonano zapisu o konieczności uwzględnienia zagadnień przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska /dyrektywa Seveso /, zwłaszcza z tytułu poważnych awarii przemysłowych.. Ponadto w pkt 10 Studium: Obszary wymagające sporządzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego stwierdzono, że nie przewiduje się sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla strefy produkcyjno- przemysłowej, w obrębie której położony jest Kronopol. W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla gminy Bogdaniec [22], które opracowano jeszcze wg ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 roku w pkt dotyczącym infrastruktury technicznej, a odnoszącym się do systemu przesyłu produktów naftowych występuje następujący zapis: /przewiduje się utrzymanie zasad i warunków obowiązujących w pasie korytarza ograniczonego użytkowania istniejącego rurociągu PRZYJAŹŃ, w tym głównie odległości: - min. 100 m dla zabudowy zwartej, budynków użyteczności publicznej i zakładów przemysłowych, - min. 40 m dla zabudowy luźnej, zagród gospodarczych, - min. 5 m do planowanych zalesień/. Jak wynika z przedstawionych dokumentów planistycznych tylko w odniesieniu do Studium miasta Żary można zauważyć konieczność uwzględniania potencjalnych wpływów środowiskowych związanych z poważnymi awariami przemysłowymi. 3. Analiza miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wybranego zakładu dużego ryzyka poważnej awarii Spośród zakładów dużego ryzyka poważnej awarii województwa lubuskiego, największym, a tym samym stwarzającym najwyższe ryzyko wystąpienia awarii, jest Zakład Kronopol Sp. z o.o. w Żarach z Fabryką Produkcji Kleju. Z tego też względu zakład ten poddano szczegółowej analizie pod kątem zgodności jego lokalizacji z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego. 12

13 3.1. Dane ogólne o Zakładzie Lokalizacja Zakład firmy Kronopol usytuowany jest przy ulicy Serbskiej 56 na działce o powierzchni 45 ha, na zachód od miasta Żary. Odległość od centrum miasta wynosi około 3 km, a od najbliższych zabudowań ok. 1 1,5 km. Fabryka Produkcji Kleju zlokalizowana jest na działce o numerze ewidencyjnym 29/12 należącej do firmy Kronopol. Zakład usytuowany jest na równinie położonej na rzędnych m n.p.m. Otoczenie stanowią grunty orne i kilka niewielkich obszarów leśnych. W otoczeniu zakładu znajdują się: Hotel Hayduk, Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej, budynek komunalny i dwa pojedyncze budynki mieszkalne. Projektowana jest budowa osiedla domków jednorodzinnych w odległości 3 km na zachód od Zakładu Kronopol. W otoczeniu Zakładu Kronopol nie ma innych zakładów przemysłowych o zwiększonym lub dużym ryzyku oraz innych zakładów czy skupisk ludzkich, dla których Zakład Kronopol mogłyby stanowić zagrożenie. Rozpoznanie warunków gruntowych podłoża wykazało dużą zmienność budowy geologicznej, na którą składają się grunty sypkie i spoiste zakwalifikowane geotechnicznie jako grunt nośny albo grunt wrażliwy na obciążenia dynamiczne. Woda gruntowa występuje na głębokości 1,5 m do 2,5 m pod powierzchnią terenu Instalacje w otoczeniu Fabryki Produkcji Kleju Fabryka Produkcji Kleju znajduje się w północno-wschodniej części terenu Zakładu firmy Kronopol. Od strony północnej znajdują się tory kolejowe dla dostaw surowców oraz magazyn mocznika, od strony wschodniej magazyn melaminy i ogrodzenie terenu zakładu, a od strony południowej i zachodniej budynki warsztatowe, zbiorniki retencyjne wód opadowych i instalacje produkcyjne Kronopol-u. Instalacje te nie zawierają substancji niebezpiecznych i z tego powodu nie stanowią źródła zagrożenia dla Fabryki Produkcji Kleju. Jedynym istotnym zagrożeniem mógłby być pożar tych instalacji. Ze względu na duże zgromadzenie produkowanych płyt stwarzających zagrożenie pożarowe, instalacje te wyposażone są zarówno w wiele urządzeń zabezpieczających, wykrywających pożar, jak i urządzeń gaśniczych. Urządzenia te zostały zainstalowane i są eksploatowane zgodnie ze stanem najlepszej dostępnej techniki. 13

14 Eksploatacja głównych instalacji procesowych Instalacje Fabryki Produkcji Kleju dzielą się na następujące grupy technologiczne [16]: stanowiska rozładunkowe metanolu, stanowiska pomp i zbiorniki magazynowe metanolu, instalacja formaldehydowa, zbiorniki magazynowe formaliny, stanowisko załadunku formaliny, stacja załadunkowa kleju (nie zawierająca substancji niebezpiecznych), zbiorniki formaliny w zakładzie impregnacji papieru. Stanowiska rozładunku metanolu Dostawy metanolu odbywają się cysternami kolejowymi, które podstawiane są na rampę przeładunkową znajdującą się po północnej stronie zbiorników metanolu. W wyjątkowych wypadkach metanol może być dostarczany autocysternami. Stanowiska rozładunkowe stanowią konstrukcje stalowe zamontowane na betonowych fundamentach. Rozładunek odbywa się po podłączeniu cysterny do instalacji elastycznym wężem i otwarciu odpowiednich elementów armatury. Do rozładunku autocystern przystosowane jest stanowisko rozładunkowe po południowej stronie zbiorników metanolu. Stanowiska rozładunkowe są wybetonowane i otoczone kanałami ściekowymi. Stanowiska pomp Przeładunek metanolu z cystern do zbiorników magazynowych odbywa się przy pomocy pomp o wydajności 120 m 3 /h każda. Pompy ustawione są na fundamentach na wybetonowanych powierzchniach stanowisk rozładunkowych. Pompy dostarczające metanol ze zbiorników magazynowych do instalacji formaldehydowej ustawione są na fundamentach, przy zewnętrznej ścianie niecki zbiornika o pojemności 2000 m 3. Maksymalna wydajność jednej pompy wynosi 25 m 3 /h. Pompy pracują naprzemiennie w cyklu tygodniowym. Teren stacji pomp jest wybetonowany i otoczony kanałem ściekowym. Zbiorniki metanolu Metanol po rozładunku magazynowany jest w 2 zbiornikach. Są to stalowe jednopłaszczowe zbiorniki spawane, naziemne, o osi pionowej, z dachem stałym. W zbiornikach zamontowane są wewnętrzne membrany pływające. Zbiorniki ustawione są na betonowych fundamentach i po- 14

15 duszkach piaskowych. Urządzenia oddechowe zbiorników ustawione są na nadciśnienie robocze 1,20 kpa i podciśnienie robocze 0,25 kpa. Rozmiary zbiorników są następujące: zbiornik o pojemności 2000 m 3, wysokość części cylindrycznej - 11,7 m, średnica wewnętrzna - 15,5 m, zbiornik o pojemności 3000 m 3, wysokość części cylindrycznej 15,0 m, średnica wewnętrzna - 16,5 m. Zbiorniki wyposażone są w urządzenia pomiarowe mierzące ciśnienie, temperaturę i poziom napełnienia. Dodatkowy zbiornik o pojemności 60 m 3 jest zbiornikiem rezerwowym i może być wykorzystany do magazynowania metanolu. Jest on normalnie eksploatowany jako zbiornik formaliny o podwyższonej zawartości metanolu, która produkowana jest w przypadku specjalnego zapotrzebowania zewnętrznych odbiorców. Jest on trwale odłączony od instalacji przez zaślepienie rurociągów. Zbiornik ten może również służyć jako rezerwowy zbiornik do magazynowania formaliny. Wszystkie zbiorniki ustawione są w szczelnych betonowych tacach. Instalacja formaldehydowa Instalacja służy do wytwarzania formaldehydu przez utlenianie metanolu, a następnie absorpcyjne uwadnianie formaldehydu i wytwarzanie formaliny. Instalacja składa się z dwóch linii produkcyjnych. Metanol pobierany jest ze zbiorników pompami i wtryskiwany do strumienia powietrza przez dysze rozpylające. Świeże powietrze dostarczane jest przez wysokociśnieniowy wentylator. Stężenie tlenu utrzymywane jest poniżej stężenia mieszaniny wybuchowej. Utlenianie metanolu odbywa się w rurach reaktora wypełnionych katalizatorem. Powstające w procesie ciepło odprowadzane jest przez system chłodzący. Powstający w reaktorze gaz, zawierający formaldehyd, kierowany jest do 2 wież absorpcyjnych. Woda procesowa wprowadzana jest do górnej części drugiej wieży. Powstająca formalina będąca roztworem wodnym formaldehydu odbierana jest z dolnej części pierwszej wieży i pompowana do zbiorników formaliny. Gazy z kolumn absorpcyjnych zwracane są w większości do procesu technologicznego. Część tych gazów odprowadzana jest do instalacji oczyszczania gazów wylotowych, skąd po oczyszczeniu i schłodzeniu kierowane są do komina. W celu zabezpieczenia gruntu, instalacja znajduje się w betonowej szczelnej posadzie zabezpieczonej geomembraną i otoczoną kanałem. 15

16 Zbiorniki formaliny Formalina gromadzona jest w zbiornikach magazynowych: dwóch o pojemności 400 m 3, czterech o pojemności 260 m 3 i jednym o pojemności 60 m 3. Najmniejszy zbiornik służy jako zbiornik formaliny o podwyższonej zawartości metanolu, która produkowana jest w przypadku specjalnego zapotrzebowania zewnętrznych odbiorców. Sumaryczna pojemność magazynowa zbiorników wynosi 1870 m 3. Zbiorniki są izolowane i ogrzewane oraz wyposażone w mieszadła. Opary (gazy oddechowe) ze zbiorników kierowane są do instalacji formaldehydowej oczyszczania gazów wylotowych. Zbiorniki posiadają sygnalizację maksymalnego stanu napełnienia zblokowaną z pompami instalacji formaldehydowej. Ustawione są we wspólnej szczelnej niecce betonowej. Stanowisko załadunkowe formaliny Zawartość formaliny w instalacjach jest niewielka i nie przekracza kilkudziesięciu kilogramów. Z tego powodu stanowisko załadunkowe formaliny nie będzie dalej omawiane. Impregnacja papieru W zakładzie impregnacji papieru formalina o zawartości 37 % formaldehydu dostarczana rurociągiem ze zbiorników formaliny magazynowana jest w 6 zbiornikach o pojemności 25 m 3 każdy, znajdujących się w hali zakładu impregnacji papieru. Zbiorniki te ustawione są we wspólnej szczelnej niecce. Formalina dostarczana jest pompą sterowaną zależnie od pomiarów napełnienia zbiorników. Zbiorniki podłączone są do wspólnego układu odpowietrzania rurą, której wylot znajduje się ponad dachem hali. Formalina ze zbiorników podawana jest pompą do reaktora, gdzie przetwarzana jest na żywicę, która nie jest substancją niebezpieczną. Zawartość formaliny w rurociągach doprowadzających do reaktora jest nieznaczna Własności substancji niebezpiecznych Na terenie Fabryki Produkcji Klejów występują 3 substancje niebezpieczne zestawione w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 8 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo do zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. nr 58 poz. 538). Są to: metanol, formaldehyd oraz formalina [16]. Wszelkie wymagane informacje o substancjach niebezpiecznych zawartych w zakładzie z podaniem ich właściwości fizykochemicznych, danych o zagrożeniu pożarem i wybuchem oraz o właściwościach toksykologicznych i ekologicznych zawarte są w zgłoszeniu Fabryki Produkcji 16

17 Kleju jako zakładu o dużym ryzyku do Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej, zgodnie z art. 250 POŚ. Ponieważ zarówno metanol, jak i formaldehyd są substancjami toksycznymi, do wymienionego w zgłoszeniu zestawienia własności tych substancji dołączone są dodatkowe tzw. wielkości MAK stosowane np. w Szwajcarii i w Niemczech. Wartości te podają maksymalne dopuszczalne stężenie substancji toksycznej w powietrzu w miejscu pracy, czyli stężenie, jakiemu może przez 8 godzin dziennie być poddawany człowiek bez spodziewanego uszczerbku na zdrowiu. Wartości MAK wynoszą: dla formaldehydu 0,5 ml/m 3 = 0,6 mg/m 3 dla metanolu 200 ml/m 3 = 260 mg/m Struktura organizacyjna i personel Fabryka Produkcji Kleju funkcjonuje w sposób ciągły. Personel kierujący procesem i obsługujący instalację pracuje na 3 zmiany. Zapewnienie dostawy mediów i utrzymanie ruchu należą do zadań głównego inżyniera. Bezpieczeństwo zakładu, ochrona oraz zapewnienie bezpieczeństwa procesowego należą do zadań działu przeciwpożarowego i ochrony zakładu. Wszyscy zatrudnieni pracownicy posiadają wykształcenie odpowiednie do zajmowanych stanowisk i powierzonych im zadań. Personel znajdujący się na terenie zakładu ma w trakcie normalnego dziennego czasu pracy następujący skład: poniedziałek piątek: I zmiana - 21 osób, II zmiana - 7 osób, III zmiana 4 osoby: sobota niedziela: I, II i III zmiana 4 osoby Określenie prawdopodobieństwa zagrożenia awarią przemysłową W celu zapobiegania zagrożeniu awarią przemysłową należy przestrzegać przepisy techniczno-prawne oraz zalecenia wchodzące w zakres tzw. najlepszej dostępnej techniki. Spełnienie tych wymagań można zapewnić poprzez zarządzanie ryzykiem. Jego wykonanie zabezpiecza w granicach zdrowego rozsądku przed awarią przemysłową. Praktyka zapobiegania awariom i wypadkom wykazuje jednak, że tylko aktywne współdziałanie pracowników zapewnia przestrzeganie i spełnianie tych przepisów i zaleceń. Środki techniczne są skuteczne tylko pod następującymi warunkami: zastosowana zostanie możliwie najlepsza dostępna technika, zastosowane zabezpieczenia zostały prawidłowo dobrane, 17

18 zapewnione jest utrzymanie gotowości działania zabezpieczeń, zapewniona jest prawidłowa obsługa instalacji, zapewniona jest gotowość współdziałania pracowników. Zapewnieniu tych warunków służy tzw. polityka zapobiegania awariom. Jest ona priorytetowym zadaniem dla kierownictwa zakładu. Obejmuje ona opracowanie odpowiednich instrukcji, tematów szkolenia i czynników motywacji pracowników zakładu oraz regularne wykonywanie przeglądów technicznych. Jednym z najważniejszych elementów tej polityki jest systematyczne i regularne sprawdzanie i analiza aktualności oraz skuteczności zapobiegania awariom. Zastosowanie polityki zapobiegania i zarządzania ryzykiem w pełni zapewnia bezpieczeństwo Fabryki Produkcji Kleju na tak wysokim poziomie, że nie należy się spodziewać awarii przemysłowej Zagrożenia zewnętrzne Możliwość wystąpienia zagrożeń zewnętrznych została przeanalizowana w raporcie bezpieczeństwa [19]: zagrożenia środowiskowe naturalne nie występują, zagrożenia środowiskowe infrastrukturalne nie występują, zagrożenia transportowe mogą wyniknąć: z transportu kolejowego cystern po torach prowadzących do bazy i na jej terenie, z transportu drogowego cystern samochodowych i samochodów transportowych. Ze względu na stosowane zabezpieczenia zagrożenia te są jednak mało prawdopodobne. Działania sabotażowe i dywersyjne nie są przewidywane (w rozsądnych granicach) Zagrożenia wewnętrzne wycieki Zagrożeniem spowodowanym magazynowaniem i przeładunkiem metanolu jest wyciek, a następnie pożar spowodowany zapaleniem się wycieku lub powstałej po odparowaniu metanolu chmury gazowej. Awarie instalacji formaldehydowej mogą prowadzić do lokalnego pożaru lub uwolnienia reagujących w niej gazów o toksycznym i łatwopalnym działaniu. Wycieki formaliny ze zbiorników mogą być przyczyną zagrożenia toksycznego gruntów. Wydzielający się z formaliny formaldehyd może być źródłem zagrożenia toksycznego dla ludzi. Zagrożenia związane z działalnością zakładu wynikają przede wszystkim z możliwości powstania wycieku. 18

19 Dodatkowym zagrożeniem może być wyciek oleju służącego w instalacji formaldehydowej do transportu ciepła. Olej ten downtherm składa się z dwufenylu i eteru fenylowego. Obie te substancje nie znajdują się na liście substancji niebezpiecznych obowiązującej w Polsce oraz na listach obowiązujących w krajach Unii Europejskiej opartych na europejskich dyrektywach. Także wspomniane już wartości MAK nie są określone dla tych substancji. Wynika z tego, że sam wyciek oleju nie stanowi zagrożenia. Olej ten w warunkach eksploatacyjnych charakteryzuje się temperaturą w otoczeniu temperatury zapłonu. Zagrożenie może stanowić pożar będący wynikiem wycieku, który z kolei może doprowadzić do uszkodzenia aparatów instalacji i uwolnienia niebezpiecznych i szkodliwych substancji: metanolu i formaldehydu. Wycieki będące wynikiem rozszczelnienia instalacji powstają z powodów zużycia, wad materiałowych lub niewłaściwej eksploatacji. Zasady wytwarzania zbiorników ciśnieniowych i rur oraz kontrole eksploatacyjne, systematycznie wykonywane przez Urząd Dozoru Technicznego (UDT) oraz kontrole cystern kolejowych praktycznie eliminują możliwość nagłego rozszczelnienia ścianek. W celu zapewnienia prawidłowej eksploatacji zbiorników i instalacji procesowych muszą być one zabezpieczone przed: niedopuszczalnymi wzrostami ciśnienia, niedopuszczalnymi wzrostami temperatury, przepełnieniem. Takie niezawodne zabezpieczenia są obecnie standardowym stanem stosowanej techniki. Zatem te przyczyny awarii można praktycznie pominąć. Instalacja formaldehydowa jest zagrożona powstaniem w reaktorach wybuchowej mieszaniny par metanolu i powietrza, która przy zapłonie wywołałaby niedopuszczalne ciśnienia i temperatury w reaktorze i doprowadziłaby do uszkodzenia jego ścianek. Zabezpieczenie składu mieszaniny gazów w reaktorach poza granicami jej wybuchowości jest podstawowym elementem procesowego bezpieczeństwa instalacji formaldehydowej. Równie ważne jest odprowadzenie ciepła reakcji. Wycieki mogą wystąpić ponadto przez: połączenia rur, połączenia węży elastycznych, zawory, uszczelki wałów pomp i kompresorów. 19

20 W celu zapobiegania takim wyciekom opracowano szereg rozwiązań technicznych, których zastosowanie pozwala przyjąć prawdopodobieństwo wycieku jako zaniedbywalne. Innym zagrożeniem mogą być wyładowania elektryczne. Zainstalowane w zakładzie odgromniki i instalacje wyrównywania potencjału zgodne z przepisami i wymaganiami technicznymi w pełni zabezpieczają przed tym zagrożeniem Zagrożenia spowodowane wyciekiem Zagrożenia powodowane przez wycieki to [16]: toksyczne oddziaływanie na organizm ludzki, ekologiczne - szkodliwe oddziaływanie na glebę i organizmy żywe, środowisko wodne, pożar. Zagrożeniu toksycznemu poddani mogą być w pierwszym rzędzie pracownicy. Metanol w postaci ciekłej i gazowej jest łatwo absorbowany przez ciało. Podrażnia i uszkadza oczy, błony śluzowe i skórę. Uszkadza również system nerwowy, a w szczególności nerw wzrokowy. Formaldehyd w niskich stężeniach powoduje podrażnienia skóry, a w wyższych kaszel, skurcze dróg oddechowych i chemiczne zapalenie płuc. Formaldehyd reaguje z kwasem żołądkowym wytwarzając substancje rakotwórcze. Zagrożenie ekologiczne wywoływane jest przez emisję substancji niebezpiecznych. Metanol nie stanowi dużego zagrożenia ekologicznego. Jest on w dowolnych ilościach rozpuszczalny w wodzie tak, że stężenie metanolu w ewentualnym wycieku ulega bardo szybko zmniejszeniu. Formaldehyd nawet w roztworze wodnym działa silnie toksycznie na organizmy i jest z tego powodu, pod rygorem zachowania specjalnych środków ostrożności, stosowany powszechnie jako środek do dezynfekcji. Zagrożeniem o największych skutkach może być pożar spowodowany np. wybuchem. W instalacji formaldehydowej substancjami stwarzającymi zagrożenie wybuchem są mieszaniny par metanolu i formaldehydu z powietrzem. Dlatego też w reaktorach formaldehydu zwraca się szczególną uwagę na warunki prowadzenia procesu zapewniające niewybuchową mieszaninę gazów. Formalina znajdująca się w fabryce kleju ma niższą temperaturę niż temperatura zapłonu. Stosowany w instalacji środek do transportu ciepła downtherm posiada w instalacji, w zamkniętym systemie rurowym, temperatury rzędu 250 o C, a jego temperatura zapłonu w powietrzu wynosi ok. 100 o C. Nie można więc wykluczyć, w przypadku jego wycieku, powstania eksplozji. 20

21 Aby uzyskać najwyższy możliwy poziom bezpieczeństwa wycieku stosuje się zabezpieczenia i instalacje ochronne mające na celu przeciwdziałanie tym zagrożeniom. Należą do nich [16]: 1) zaplanowanie przestrzenne instalacji z uwzględnieniem stref zagrożenia i odstępów bezpieczeństwa, 2) zapewnienie szczelności instalacji, 3) brak źródeł zapłonu na terenie zakładu, 4) szczególne środki ostrożności przy pracach ogniowo niebezpiecznych, 5) skuteczne urządzenia alarmowe i komunikacyjne, 6) wyłączniki awaryjne, 7) zaopatrzenie w wodę gaśniczą, urządzenia zraszające i hydranty, 8) wyposażenie gaśnicze Prawdopodobieństwo wystąpienia poważnej awarii przemysłowej Prawdopodobieństwa reprezentatywnych zdarzeń prowadzących do wycieku i przez pożar do awarii przemysłowej zostały wyczerpująco oszacowane w Raporcie Bezpieczeństwa [19]. Na podstawie tych oszacowań dokonano analizy ryzyka tych zdarzeń awaryjnych wraz z oceną ich skutków. Prawdopodobieństwo zdarzenia awaryjnego określa się na podstawie danych historycznych i doświadczenia. Na podstawie opublikowanych badań nad awariami w przemyśle rafineryjnym, chemicznym i petrochemicznym można podać najczęstsze przyczyny awarii, które zestawiono w poniższej tabeli [19]. Ogółem zidentyfikowano 541 przyczyn, które doprowadziły jak dotąd do 468 awarii. Tabela 1. Główne przyczyny awarii mogące mieć znaczenie dla bezpieczeństwa procesowego [19] Przyczyna Udział [%] Niekontrolowane reakcje chemiczne 10,3 Modyfikacje wyposażenia 7,9 Niewłaściwy materiał konstrukcyjny 6,8 Korozja wyposażenia 6,8 Uszkodzenie środków bezpieczeństwa 6,6 Wibracje 5,8 21

22 Przyczyna Udział [%] Niekontrolowane wypływy z odwodnień, upustów i miejsc poboru próbek 5,6 Nadciśnienie 4,1 Nienormalnie wysoka temperatura 4,1 Gwałtowne odparowanie wskutek mieszania gorącej i lotnej cieczy 3,6 Przepływ odwrotny 3,2 Zamarzanie wody 3,2 Uszkodzenie metalu wskutek niskich temperatur 3,0 Niewłaściwe otwarcie wyposażenia (króćca lub próbnika) 3,0 Zablokowanie urządzenia uniemożliwiające przepływ 2,8 Przecieki na połączeniach kołnierzowych 2,8 Przecieki na uszczelnieniach pomp, kompresorów 2,8 Przepełnienie zbiorników 2,4 Zmęczenie materiału 1,9 Nieszczelne zawory 1,9 Awaria zasilania w energię 1,9 Zgaśnięcie płomienia na palniku 1,5 Zamknięcie lub zaplombowanie zaworu 1,5 Korozja i erozja rurociągów 1,1 Zła jakość połączeń spawanych 0,9 Kolizje ze środkami transportu 0,6 Inne 3,9 Szczególnie interesujące są dane dotyczące źródeł zapłonu. Badania angielskiej inspekcji pracy (HSE) wykazały, że w przypadku uwolnienia substancji łatwopalnych takich jak metanol, wystąpienie źródła zapłonu charakteryzuje się następującym rozkładem prawdopodobieństwa [19]: zapłon natychmiastowy - od 0,1 do 0,2, zapłon opóźniony - od 0 do 0,5, brak zapłonu - od 0,3 (mały wyciek) do 0,9 (duży wyciek). 22

23 Ogólne wnioski wypływające z danych historycznych: 1. Awarie z udziałem substancji łatwopalnych prowadzą do bardzo poważnych strat zarówno ludzkich, jak i materialnych w postaci zniszczonego sprzętu. 2. Często skutki tych zdarzeń wykraczają poza teren instalacji, w której powstały, co wskazuje na konieczność zwracania szczególnej uwagi na tzw. bezpieczne odległości. 3. W 80 % przypadków wypływu substancji łatwopalnych doszło do zapłonu chmury gazowej i wybuchu. 4. Należy zwracać szczególną uwagę na wszystkie małe wycieki i nie dopuszczać do ich wystąpienia, gdyż mogą one wskutek efektu domino inicjować ciąg zdarzeń wypadkowych i doprowadzić do wybuchu. 5. Do podstawowych zdarzeń inicjujących, będących źródłem uwolnień substancji łatwopalnych, zalicza się: błąd ludzki, pęknięcie rurociągu np. spoiny, przeciek na uszczelnieniu pompy, przeciek na uszczelnieniu kompresora, przepełnienie zbiornika. 6. Awarie i wypadki z udziałem substancji łatwopalnych występują w różnych rodzajach aparatów i urządzeń, najczęściej jednak w rurociągach 29 % oraz w zbiornikach magazynowych 17 % Decyzje administracyjne dotyczące budowy i użytkowania Fabryki Produkcji Kleju Fabryka Produkcji Kleju firmy Kronopol realizowana była w latach W świetle obowiązującego wówczas miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obiekt zlokalizowany został w strefie przemysłowej, gdzie funkcjonowały wcześniej Zakłady Płyt Wiórowych. Realizacja inwestycji oraz jej oddanie do użytkowania odbyło się w oparciu o następujące decyzje administracyjne: Decyzja nr 76/99 Starostwa Powiatowego w Żarach z dnia r. o zatwierdzeniu projektu budowlanego i wydaniu pozwolenia na budowę instalacji formaldehydowoklejowej (I etap), 23

24 Decyzja nr 293/99 Starostwa Powiatowego w Żarach z dnia r. o zatwierdzeniu projektu budowlanego i wydaniu pozwolenia na budowę instalacji formaldehydowoklejowej (II etap), Decyzja nr 74/99 Okręgowego Inspektoratu Kolejnictwa we Wrocławiu z dnia r. o zatwierdzeniu projektu budowlanego i wydaniu pozwolenia na przebudowę układu torowego bocznicy kolejowej Kronopol w Żarach z zabudową obiektów instalacji formaldehydowo-klejowej, Decyzja nr 126/99 Okręgowego Inspektoratu Kolejnictwa we Wrocławiu z dnia r. o zmianie decyzji nr 74/99 z dnia r. dotyczącej przebudowy układu torowego bocznicy kolejowej Kronopol w Żarach z zabudową obiektów instalacji formaldehydowoklejowej, Decyzja Starostwa Powiatowego w Żarach z dnia r. dot. pozwolenia na użytkowanie instalacji formaldehydowo-klejowej zlokalizowanej na działkach 29/12 i 29/16 przy ulicy Serbskiej w Żarach, Decyzja nr 81/2000 z dnia r. o pozwoleniu na użytkowanie obiektu budowlanego przebudowa układu torowego bocznicy kolejowej Kronopol w Żarach z zabudową obiektów instalacji formaldehydowo-klejowej Wnioski dotyczące zgodności lokalizacji inwestycji z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Inwestycja zrealizowana została w latach zgodnie z ustaleniami obowiązującego wówczas planu zagospodarowania przestrzennego miasta Żary. Teren inwestycji opisywany był w planie jako tereny przemysłowo-składowe bez wskazywania stopnia uciążliwości i zagrożenia dla środowiska inwestycji w tym miejscu realizowanych. W ustawodawstwie polskim nie było zdefiniowane w tym czasie pojęcie poważnej awarii, jak i zakładów mogących takie zdarzenie wywołać. Stąd też pominięto wszelkie procedury wymagane obecnie, dotyczące ustalenia bezpiecznych odległości pomiędzy obiektami przemysłowymi podlegającymi Dyrektywie Seveso II, a pozostałymi wrażliwymi elementami zagospodarowania terenu. Aktualnie pomimo wdrożenia w Polsce wielu regulacji odnoszących się do problematyki poważnych awarii wynikających z Dyrektywy Seveso II, świadomość ich funkcjonowania nie została przeniesiona do obszaru planowania zagospodarowania przestrzennego. 24

25 4. Analiza miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla wybranego zakładu zwiększonego ryzyka poważnej awarii Baza Magazynowa nr 93 Polskiego Koncernu Naftowego ORLEN SA w Nowej Soli zaliczona jest do grupy zakładów zwiększonego ryzyka poważnej awarii, w którym prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia poważnej awarii jest największe. Dlatego obiekt ten poddano w niniejszym opracowaniu analizie, ze szczególnym uwzględnieniem zgodności lokalizacji bazy z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Informacje ogólne o Bazie Magazynowej nr 93 Polskiego Koncernu Naftowego ORLEN SA w Nowej Soli Baza Magazynowa nr 93 PKN ORLEN położona jest w południowo-wschodniej części miasta Nowa Sól. Najbliższe sąsiedztwo Bazy Magazynowej nr 93 stanowią [17]: od strony północnej Aleja Wolności, od strony wschodniej tereny rekreacyjne, od strony południowo-zachodniej osiedle mieszkaniowe, od strony zachodniej basen portowy. Przez teren bazy przepływa rzeka Solanka, która jest dopływem rzeki Odry. Powierzchnia terenu jest płaska, z lekkim nachyleniem w kierunku północno-wschodnim. Rzędne terenu wahają się od 66,60 m n.p.m. w południowo-zachodniej część bazy do 63,0 m n.p.m. w północno-wschodniej jej części. Główna droga dojazdowa prowadzi ul. Wrocławską (szer. 8 m). Wjazd na teren bazy możliwy jest przez bramę główną, przy której znajduje się portiernia. Istnieje również możliwość wjazdu na teren Bazy Magazynowej od Alei Wolności. Drogi wewnętrzne, pożarowe i place manewrowe posiadają nawierzchnie utwardzone asfaltobetonem i wylewkami betonowymi, umożliwiające manewrowanie ciężkimi pojazdami. Teren bazy jest ogrodzony i zabezpieczony przed dostępem osób niepowołanych Charakterystyka działalności Bazy Magazynowej nr 93 w Nowej Soli Główna działalność Bazy Magazynowej nr 93 w Nowej Soli polega na: przyjmowaniu paliw (benzyn, olejów napędowych oraz opałowych), magazynowaniu paliw, wprowadzaniu dodatków do paliw, 25