MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE. Katedra Filozofii Wydział Psychologii Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie T.

Transkrypt

1 Parerga MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE Katedra Filozofii Wydział Psychologii Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie T. 3: 2012 Warszawa 2012

2 międzynarodowe studia filozoficzne Rada Naukowa: František MIHINA (Przewodniczący), Jewgenii BABOSOV, Neven BUDAK, Robert BURCHER, Bronisław BURLIKOWSKI, Rudolf DUPKALA, Marcel F. FRESCO, Maria-Luisa GUERRA, Borys G. JUDIN, Aneta KARAGEORGIEVA, Pavel KOUBA, Richard LEE, Herman LODEWYCKX, Erich MOLL, Vassilis NOULAS, Abdumialik I. NYSANBAJEW, Pedro ORTEGA-CAMPOS, David PELLAUER, Henryk PILUŚ, Jurii REZNIK, Wojciech SŁOMSKI, Frantisek SMAHEL, Stanislav STOLARIK, Alex TIAPKIN, Patrick VIGNOL, Luciana VIGNE, Igor ZAHARA Recenzenci: Pavol Dancak, Jan Balbus, Janusz Czerny, Sergiej Gawrow, Stanisław Jedynak, Stefan Konstańczak, Mirosław Michalski, Andrzej Misiołek, Wanda Rusiecka, Helen Suzane, Marek Storoska, Ireneusz Świtała Redaktorzy tematyczni: Prof. nzw. dr hab. Bronisław Burlikowski, Prof. nzw. dr hab. Henryk Piluś, Dr Remigiusz Ryziński, Dr Anna Wawrzonkiewicz-Słomska, Redaktor statystyczny i techniczny Mgr inż. Adam Polkowski, apolkowski@vp.pl Redaktorzy językowi: Prof. Tamara Yakovuk język rosyjski, tiyakovuk@yandex.ru Dr Juraj Žiak - język angielski i słowacki, ziak.juraj@gmail.com Dr Ivan Balaż język czeski i słowacki, balaz@ismpo.sk Prof. Ramiro Delio Borges de Meneses język, angielski, hiszpański i portugalski, borges272@gmail.com Mgr Marcin Szawiel język polski, marcin.szawiel@wp.pl Mgr Martin Laczek język angielski, martin.laczek@yahoo.co.uk Kolegium redakcyjne: Wojciech Słomski (redaktor naczelny), slomski@vizja.pl Sylwia Jabłońska, jablonska@vizja.pl Marcin Staniewski (sekretarz redakcji), staniewski@vizja.pl Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Mgr inż. Adam Polkowski, apolkowski@vp.pl Projekt okładki: Karol Kowalczyk, karol@vizja.pl Redakcja: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Wydział Psychologii, Katedra Filozofii Warszawa, ul. Pawia 55, p. 231 Tel ; Fax parerga@vizja.pl ISSN Wydawca: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, Wydział Psychologii, Katedra Filozofii, Warszawa, ul. Pawia 55, p. 231, Tel ; Fax parerga@vizja.pl Wersja wydania papierowego Parerga jest wersją główną WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 2

3 Spis treści Spis treści...3 Rudolf Dupkala... 5 Refleksje filozoficzne nad dziejami w neokantyzmie: Wilhelm Windelband i Heinrich Rickert Philosophical reflections on history in neocantism: Wilhelm Windelband and Heinrich Rickert Надежда Валентиновна Вандышева-Ребро Человеческая ситуация: реалии и иллюзии Human situation: reality and illusion Ramiro Délio Borges de Meneses Desumanização hospita1lar: crepúsculo da ética Is it the twilight of ethics? František Mihina Etika terminológie a komunikácie (nielen) podľa Peircea Ethics of terminology and communication (not only) according to Peirce Andrzej Korczak O pojęciu państwa w Grecji platońskiej About the concept of state in platonic Greece Remigiusz Ryziński Katherina C. Ojco-wersja Katherina C. Per-version Mirosław Mylik Myśl polityczna Benedykta XVI w Roku Wiary The political thought of Pope Benedict XVI in the Year of Faith Lukáš Švaňa Terorizmus ako problém etických a morálnych úvah Terrorism as a problem of ethical and moral reflection Remigiusz Król Egzystencjalny wymiar wychowania odkrywający w sobie fenomen wolności według Karla Jaspersa Existential aspects of education revealing the phenomenon of freedom according to Karl Jaspers Wojciech Słomski Filozofia a życie praktyczne Philosophy and practical life Maria Clara Simões, Ramiro Délio Borges de Meneses Dimensão do Corpo Segundo a Antropologia Clínica The dimension of the body in clinical anthropology WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 3

4 Spis treści Recenzje Katarína Dacová Viera Bilasová: Ethos, history and present times. FFPU, Grafotlač, Prešov 2012, 200 s. 4 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

5 Rudolf Dupkala Vysoká škola medzinárodného podnikania ISM Slovakia v Prešove międzynarodowe studia filozoficzne nr 3/2012 [s Refleksje filozoficzne nad dziejami w neokantyzmie: Wilhelm Windelband i Heinrich Rickert Philosophical reflections on history in neocantism: Wilhelm Windelband and Heinrich Rickert Key words: philosophy, history of philosophy, philosophy of history Neokantyzm niemiecki na przełomie XIX i XX stulecia rozwijał się przede wszystkim w dwóch szkołach: marburskiej i badeńskiej. Filozoficznymi problemami historii bądź teorią i metodologią nauk o dziejach zajmowali się w szczególności przedstawiciele szkoły badeńskiej Wilhelm Windelband i Heinrich Rickert. Obaj stawiali sobie między innymi pytania: Co to są dzieje? Jak są możliwe nauki o dziejach? Czym te nauki różnią się od nauk przyrodniczych? Na czym polega różnica między metodami poznania historycznego i poznania w naukach przyrodniczych? Jaka jest struktura logiczna poznania historycznego? Dzięki temu, że neokantyzm ze szkoły badeńskiej włączył się do sporów o naukowy charakter poznania historycznego czy też nauk historycznych w ogólności, wszedł też w związek programowy z analogicznymi poczynaniami Wilhelma Diltheya ( ), który już w drugiej połowie XIX wieku wystąpił z zasadniczą krytyką tak zwanego rozumu historycznego całej wcześniejszej filozofii. Na neokantyzm mogła na przykład wpłynąć podjęta przez Diltheya próba zdefiniowania na nowo metodologii nauk duchowych (Geisteswissenschaften) wraz z nowymi poglądami na metodologię historiografii. Neokantyzm mógł się inspirować również podkreślaniem przez Diltheya dziejowości jako konstytutywnej cechy czy własności człowieka. Wydaje się, że nie przeszło bez echa również postawienie przez Diltheya pytania o specyficzny charakter samego poznania historycznego i związane z tym podanie w wątpliwość tradycyjnej, czyli bazującej na Oświeceniu filozofii dziejów. Stosunku neokantyzmu do Diltheya (i na odwrót) zdecydowanie nie można jednak pojmować jako pewnego pozytywne i wzajemnie się warunkującego współistnienia. Mimo wielu zbieżno- WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 5

6 Rudolf Dupkala ści można znaleźć w tych stosunkach także niemało zasadniczych różnic, a nawet wręcz programowych niezgodności. Dilthey na przykład odrzucał zaproponowaną przez Windelbanda klasyfikację nauk według ich metodologii, nie zgadzał się też z podziałem nauk na monotetyczne i idiograficzne [Dilthey, 1980: ; [Dilthey, 1967: Prawdopodobnie pierwszą typowo neokantowską koncepcję poznania historycznego i nauki o dziejach sformułował Wilhelm Windelband ( ). Przedstawił ją w pracach: Historia filozofii nowożytnej w powiązaniu z kultura ogólną i naukami szczegółowymi (1878), Preludia (1884) oraz Dzieje a nauki przyrodnicze (1894). Swe poglądy na dzieje Windelband przedstawiał w wyraźnej opozycji względem tradycyjnej filozofii dziejów. Filozofię i historiografię pojmował jako dwie odmienne, a nawet wręcz przeciwstawne dyscypliny. O ile historiografię uważał za jedną z najważniejszych nauk empirycznych, o tyle filozofię wraz z matematyką zaliczał do tak zwanych nauk racjonalnych, gdyż w odróżnieniu od nauk empirycznych nie mają one za zadanie poznawania jakiejś danej i dostępnej obserwacjom rzeczywistości [Windelband, 1967: 527. Podane określenie filozofii i historiografii oraz inne ich charakterystyki można zilustrować za pomocą klasyfikacji nauk Windelbanda. Popularnego w owym czasie podziału nauk na przyrodnicze i duchowe Windelband nie uznawał za najszczęśliwszy, gdyż przeciwstawność przedmiotów przyroda-duch nie pokrywa się z przeciwstawnością metod poznawczych [Windelband, 1967: 527. Abstrahując od dopuszczalności lub niedopuszczalności odrywania metody danej nauki od jej przedmiotu, Windelband dzieli nauki empiryczne jedynie według stosowanej metody naukowej (niezależnej od przedmiotu) na dwie główne grupy. Jedną grupę tworzą nauki o prawach ogólnych (Gesetzwissenschaften). Do drugiej grupy zalicza nauki o poszczególnych zdarzeniach (Ereigniswissenschaften). Do pierwszej grupy nauk odnosi się tak zwany monotetyczny typ myślenia, czyli sposób myślenia ustalający prawidłowości o charakterze ogólnym i dlatego nauki te określił jako monotetyczne. Do drugiej grupy odnosi się tzw. myślenie idiograficzne, czyli sposób myślenia opisujący to, co jest jednorazowe lub specyficzne i dlatego nauki te określił jako idiograficzne. Nauki z pierwszej grupy ukierunkowane są na badanie przyrody są one synonimem nauk przyrodniczych. Nauki z drugiej grupy odnoszą się do dziejów społeczeństwa i kultury są one synonimem nauk historycznych. Pierwsze uczą o tym, co jest zawsze. Drugie starają się uchwycić to, co było tylko raz. W związku z tym Windelband napisał: przyrodoznawstwo poszukuje praw, historia postaci. W pierwszej myślenie biegnie od stwierdzenia szczegółowego do zrozumienia zależności ogólnych, druga pozostaje przy ulubionym cyzelowaniu tego, co szczegółowe. Dla przyrodoznawcy pojedynczy obiekt jego obserwacji nigdy jako taki nie ma wartości naukowej (...) Zadaniem historyka jest ponowne ożywianie niektórych postaci z przeszłości w całym jej indywidualnym wyrazie, jak gdyby była 6 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

7 Refleksje filozoficzne nad dziejami w neokantyzmie: Wilhelm Windelband i Heinrich Rickert w teraźniejszości idealnie obecna. Wynika stąd, że w myśleniu przyrodoznawczym przeważa skłonność do abstrakcji, podczas gdy w myśleniu historycznym przeważa skłonność do poglądowości [Windelband, 1967: Myślenie idiograficzne Windelband ocenia wyżej niż myślenie monotetyczne, ponieważ jest przekonany, że z punktu widzenia całościowego, tzw. światowego poznania rzeczywistości spełnia ważniejszą funkcję. Wynika mu to z założenia, że jakiekolwiek ludzkie zainteresowanie, czyli wszystko, co ma dla człowieka znaczenie, odnosi się do tego, co szczegółowe i jednorazowe. W jeszcze większym stopniu dotyczy to całościowego procesu historycznego, który zdaniem Windelbanda ma wartość tylko wtedy, gdy jest jednorazowy. Windelband pisze więc: właśnie tego dotyczy wielka i silna wrażliwość na punkcie niezbywalnego prawa historiografii do tego, by w pamięci ludzkiej zachować przeszłość w tej jej jednorazowej niepowtarzalnej postaci [Windelband, 1967: 535. Mimo wszystko nie oznacza to jeszcze, że Windelband eliminował myślenie monotetyczne z dziedziny pracy naukowej. Praca naukowa jako taka zakłada współistnienie obu sposobów myślenia, gdyż oba te momenty poznania ludzkiego nie dadzą się zredukować do jednego źródła [Windelband, 1967: 536. Zastosowanie do dziejów nauki o prawach ogólnych, czyli przeniesienie monotetycznego sposobu myślenia na obszar nauk historycznych byłoby w opinii Windelbanda z jednej strony niedopuszczalne ze względów metodologicznych, z drugiej zaś nieefektywne poznawczo, gdyż z żadnego prawa ogólnego ani z żadnej formuły ogólnej nie da się bezpośrednio wyprowadzić specyfiki oddzielnej chwili [Windelband, 1967: 519. Na okoliczność tę zwracał uwagę również w Preludiach, gdy stwierdzał, że każda oddzielna decyzja człowieka (w przeszłości i obecnie przyp. R. D.) jest jako pojedynczy fakt niepowtarzalna i w tym sensie nie da się wyprowadzić z żadnego prawa 8. Właśnie na próbach pojęciowego wyprowadzania jednostkowości z ogólności chyba załamały się również wielkie systemy filozoficznego objaśniania świata, włącznie ze wszystkimi metafizycznymi koncepcjami filozofii dziejów. Ponieważ proces dziejowy ma wartość o tyle, o ile jest jednorazowy, o ile mieści w sobie jednostkowe, czyli niepowtarzalne postacie i fakty, to historia jako nauka o dziejach musi w ocenie Windelbanda nieuchronnie być nauką idiograficzną, gdyż jej celem jest uchwycenie, opisanie, ewentualnie swoiste zrekonstruowanie poszczególnych wydarzeń historycznych, zjawisk, faktów itp. Windelband zwraca uwagę, że nawet dla nauki historycznej nie jest faktem każda dowolna rzeczywistość, lecz tylko to, z czego możemy się czegoś nauczyć. Dzieje się bardzo wiele rzeczy, które nie są faktami historycznymi i dlatego należy rozważyć, czy danej rzeczy, która się narzuca poznaniu, przypisać wartość faktu czy też nie. Zasady, jaką w podobnych sytuacjach powinien się kierować historyk, Windelband jeszcze bliżej WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 7

8 Rudolf Dupkala nie określił i nie wypracował. Uczynił to dopiero jego kolega H. Rickert. Windelband podkreślił wszakże, iż zasada ta musi się wiązać ze zdolnością człowieka do wartościowania. Patrz szerzej: [Windelband, 1967: Windelband podkreśla analogicznie jak Dilthey, że historyk powinien dążyć do jakiegoś przeżycia na nowo (Nacherleben) każdego faktu i uchwycić go takim, jakim jest czy też był w swym pierwotnym kształcie (Realität, wie sie ist). Z tego względu praca historyka powinna być bliska twórczości artysty. Może dlatego L. Landgrebe twierdzi, że dla Windelbanda historia jest nauką o jednostkowości i indywidualności [Landgrebe, 1968: 88. Ze względu na okoliczność, że we wszystkim, co w historii jest jednostkowe, jednorazowe i niepowtarzalne, zostaje dla nas, jak utrzymuje Windelband, zawsze coś niewyrażalnego, niewyjaśnialnego i niedefiniowalnego [Windelband, 1967: 537, można się chyba zgodzić z autorami, którzy twierdzą, że koncepcja poznania historycznego Windelbanda zmierza w kierunku kulminacji agnostycznej [Kon, 1963: Nie oznacza to wszakże, że poznanie historyczne jest pod względem naukowym nieznaczące. Przeciwnie. Pragnieniem Windelbanda było wykazanie, że ma ono co najmniej taką samą wartość naukową jak poznanie w naukach przyrodniczych. Musi się ono wszakże rozwijać jedynie na gruncie nauk historycznych, czyli poza jakąkolwiek spekulacją filozoficzną czy metafizyczną i niezależnie od niej. Tak więc koncepcji poznania historycznego Windelbanda nie da się jednoznacznie w żaden sposób pogodzić z wcześniejszymi odmianami filozofii dziejów. Filozofia i historiografia z punktu widzenia proponowanej przez Windelbanda klasyfikacji nauk są całkowicie z przyczyn metodologicznych niełączliwe. Filozofia może i powinna pytać o granice i wartość poznania historycznego, lecz nie może być jego narzędziem. Windelband pisze: Filozofia może pokazywać, jak daleko sięga zdolność poznawcza poszczególnych dyscyplin, lecz powyżej tego poziomu sama nie jest w stanie uzyskać żadnych rzeczowych informacji [Windelband, 1967: 537. W tym duchu koncepcję historii i poznania historycznego Windelbanda rozwijał również inny czołowy przedstawiciel szkoły badeńskiej, Heinrich Rickert ( ). Problematyce wyodrębnienia historii jako nauki oraz zagadnieniom logiki i metodologii poznania historycznego Rickert poświęcał uwagę w pracach: Nauki przyrodnicze a nauki kulturowe, Granice przyrodoznawczego tworzenia pojęć oraz w innych. Wyodrębnienie historii jako nauki wiąże się u Rickerta z jego podziałem nauk na przyrodnicze i kulturowe. Zgodnie z tym podziałem historia jest nauką kulturową, ponieważ dzieje można badać jedynie z punktu widzenia wartości kulturowych lub w odniesieniu do tych wartości. Rickert pisze: Ustosunkowywać się do wartości oznacza: odróżniać to, 8 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

9 Refleksje filozoficzne nad dziejami w neokantyzmie: Wilhelm Windelband i Heinrich Rickert co podstawowe od tego, co drugorzędne, a to z kolei dla historyka oznacza ustosunkowywanie się do nauki i naukowości [Rickert, 1967: 551. Rickert podobnie jak Windelband podkreśla, że historia i przyrodoznawstwo są naukami w sensie metodologicznym przeciwstawnymi. Jeżeli przyrodoznawstwo nastawione jest na badanie tego, co jest ogólne, a zatem i jego metoda jest uogólniająca, to historia jest nauką, która ukierunkowuje się na pojedyncze zdarzenia i zjawiska historyczne, a zatem i jej metoda jest indywidualizująca. To samo odnosi się również do pojęć z nauk przyrodniczych i z historii. Pierwsze, czyli pojęcia z dziedziny nauk przyrodniczych, wyrażają to, co ogólne. Drugie, czyli pojęcia z dziedziny historii, przeciwnie nazywają to, co jest jednostkowe, szczególne. W związku z tym Rickert stwierdza: treścią pojęć historycznych są historyczne postacie i zjawiska jednostkowe wydzielone z rzeczywistości, która wszędzie jest indywidualna (...) pojęcia historyczne jedynie rzadko kiedy opisujemy w formułach abstrakcyjnych (...) ich treść nauka historyczna obleka w materiał poglądowy [Rickert, 1967: 550. W konkluzji podkreśla wszakże, iż wspomniana przeciwstawność nauk przyrodniczych i historii jest logicznie ograniczona jedynie do sfery świadomości ludzkiej, gdyż to, co na poziomie pojęć jest rozdzielone, w rzeczywistości jest połączone. Przedmiot badań historycznych Rickert wyodrębnia na dwóch płaszczyznach znaczeniowych: historia bada wszystko to, co jest jednostkowe i szczególne, a ponadto historia bada to, co wytworzył człowiek i co stanowi dla niego wartość. W pierwszym przypadku historia pojmowana jest jako nauka o całej rzeczywistości ludzkiej, gdyż to ona ma charakter jednostkowy i szczególny. W drugim przypadku historia określona jest jako badanie lub poznawanie historyczne wartości kulturowych. Metafizyczna idea praw dziejowych nie odnosi się do rzeczywistości ludzkiej, odnosi się do niej natomiast tak zwana zasada indywidualnej przyczynowości historycznej. Rickert zatem, tak samo jak Windelband sądzi, że przyczynowość jest możliwa do pomyślenia również bez prawidłowości, że są możliwe również takie przypadki jednostkowe przyczynowości, które nie pozwalają się podporządkować prawom ogólnym [Windelband, 1967: 519. W innym miejscu Windelband dodaje: Można by powiedzieć, że przyczynowość i prawidłowość to nie to samo... to, co nie jest określone z naturalną prawidłowością, nie jest jeszcze bezprzyczynowe. [Windelband, 1967: 519. Z uwagi na fakt, że w dziejach nie istnieją prawidłowości, nie istnieje w nich też powtarzalność. Nie oznacza to wszakże, że pewne elementy, cechy i tendencje wydarzeń czy zjawisk historycznych nie mogą się w formie zmodyfikowanej pojawić ponownie. Pomimo to procesu dziejowego na pewno nie uda się sprowadzić do postaci zgodności z jakimiś prawami dziejowymi, a więc przewidywalności. W związku z tym Rickert pisze: Gdybyśmy naprawdę mogli przewidywać przyszłość w jej indywidualności i gdybyśmy WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 9

10 Rudolf Dupkala dokładnie wiedzieli, co musi nastąpić, każde nasze pragnienie i działanie straciłoby sens. Tak oto mamy powód do radości z faktu, że nie istnieją żadne prawa dziejowe (...) Ręka, która dla nas ludzi zasłoniła nieprzeniknionym płaszczem przyszłość, jest ręką miłosierną [Rickert, 1902: 527. Rickert postuluje więc akcentowanie jednostkowości i szczególności kosztem ogólności i prawidłowości. Zadaniem historyka jest przedstawienie przedmiotu badań w jego indywidualności. Nie każde indywidualne zjawisko (przedmiot, obiekt itp.) jest z punktu widzenia historii jednakowo ważne i znaczące. Selekcję najważniejszych zjawisk i obiektów historyk przeprowadza w oparciu o odkrycie ich wartości kulturowej lub za pośrednictwem określenia jego stosunku do tych wartości. Rickert wyraził to słowami: Z ogromnego mnóstwa obiektów historyk bierze pod uwagę przede wszystkim te z nich, których rys indywidualny jest ucieleśnieniem wartości kulturowych lub te, które odnoszą się do tych wartości [Rickert, 1967: 549. Z powiedzianego wyżej wynika, że o tym, co jest lub powinno być przedmiotem zainteresowania poznania historycznego decyduje w ostatecznym rachunku sam historyk i tak oto, również Rickert programowo odcina się od tzw. subiektywizmu samowolnego, nie może uniknąć pewnej postaci i ilości metodologicznie koniecznego subiektywizmu. Do analogicznych wniosków doszedł również L. Landgrebe, gdy stwierdzał, że o tym, jak to, co się dzieje, staje się dziejami, decyduje, zdaniem Rickerta, wydajność rozumu, gdyż to właśnie on, rozum historyka decyduje ostatecznie również o zasadach samego wyboru, zgodnie z którymi z ogromnego mnóstwa zdarzeń wybiera te, które są dla informacji historycznej najważniejsze ze względu na swą wartość kulturową lub stosunek do niej. Rickert odróżnia wartości zawarte w obiektach kultury od wartości, które nie są faktami fizycznym ani psychicznymi, lecz są ważne [Rickert, 1967: 552, analogicznie też odróżnia stosunek do wartości od wartościowania (oceniania). Dla historyka i historii nie jest wytyczną wartościowanie, lecz stosunek do wartości. Historyk bada to, co zawiera wartość lub zostało uznane za wartościowe. Samo wartościowanie do historii jako nauki nie należy. W tym kontekście Rickert pisze: jeśli mamy wyrazić podstawę historii jako nauki teoretycznej, trzeba jak najściślej odróżnić procedurę odnoszącą się do wartości od procedury wartościującej. Historia nie jest nauką wartościującą, chociaż ma do czynienia z wartościami (...) wartościowanie praktyczne i teoretyczny stosunek do wartości to w swej podstawie logicznej dwa zasadniczo odmienne akty ( ) pozytywne lub negatywne wartościowanie nie jest zadaniem historyka ( ) zadaniem historyka jest objaśnienie stosunku obiektów historycznych do wartości [Rickert, 1967: Rickert wychodzi przy tym z założenia, że: jeśli badany obiekt historyczny, przedmiot czy zjawisko uznamy za znaczący ze względu na wartości, jakie zawiera, to nie znaczy to 10 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

11 Refleksje filozoficzne nad dziejami w neokantyzmie: Wilhelm Windelband i Heinrich Rickert jeszcze, że go już poprzez sam ten akt oceniamy. W stwierdzeniu, że jakieś wydarzenie jest znaczące, nie jest jeszcze zawarta ani jego pozytywna, ani negatywna charakterystyka. Rickert pisze więc: I tak oto historyk jako historyk nie może decydować, czy Rewolucja Francuska pomogła, czy też zaszkodziła Francji lub Europie. To już byłaby ocena. Jednakowoż żaden historyk nie będzie wątpił przy tym, że wydarzenia zawarte w tej nazwie są znaczące i ważne dla rozwoju kulturalnego Francji oraz Europy. Dlatego trzeba będzie te wydarzenia uchwycić w ich jedyności jako ważne dla tłumaczenia dziejów Europy. To nie jest praktyczna ocena, lecz teoretyczny stosunek do wartości (...) za oceną musi stać pochwała albo nagana. Jeśli historyk wyraża pochwałę albo naganę, przekracza swe granice, granice nauki [Rickert, 1967: 553]. Zostało już tutaj powiedziane, że w ocenie Rickerta historia powinna być nauką o rzeczywistości. Do rzeczywistości jednostkowej, jaką bada historyk, przynależą również transcendentna sfera wartości tej rzeczywistości, którą to sferą historia jako nauka zajmować się nie może. Wynika stąd, że skoro tylko badanie jakiejś rzeczywistości jednostkowej zostałoby połączone z refleksją nad wartościami transcendentnymi tej rzeczywistości, historia jako nauka automatycznie weszłaby w kontakt czy też utożsamiłaby się z tradycyjną filozofią dziejów, co w opinii Rickerta jest niedopuszczalne, gdyż filozofia dziejów i historia jako w neokantowskim duchu zdefiniowana nauka o dziejach są z metodologicznych względów niemożliwe do pogodzenia czy połączenia. Filozofia dziejów opiera się na zasadzie wartościowania. Historia postuluje zasadę i kryterium stosunku do wartości. Filozofia dziejów poszukuje w dziejach jako całości i w poszczególnych wydarzeniach historycznych jakiejś prawidłowości czy też sensu. Historia. Historia wskazuje jedynie na wagę tych wydarzeń lub na ich powszechnie uznane znaczenie. Filozofia dziejów ocenia procesy i wydarzenia historyczne za pośrednictwem takich pojęć jak: postęp, postępowy, regres, schyłkowy itp. Historia odrzuca wartościowanie procesów historycznych i nie dopuszcza nawet wypowiedzi o tym, czy procesy lub wydarzenia historyczne stanowią postęp czy regres. Rickert pisze: Właśnie dlatego pojęcie postępu należy do filozofii dziejów, która ukazuje sens procesu historycznego ze wskazaniem na jego wartości, a przyszłość ocenia jako coś, co ma wartość pozytywną lub negatywną. Empiryczny opis dziejów jest odległy od filozofii. W tym miejscu nie musimy rozstrzygać, do jakiego stopnia takowe rozważania filozofii dziejów mogą być naukowe 23. Warto dodać, że zaledwie kilka wierszy niżej Rickert tego rodzaju rozważania filozofii dziejów uważa po prostu za niehistoryczne, a z punktu widzenia historii jako nauki również za nienaukowe. Mimo faktu, że Rickert stoi na gruncie naukowości, jego koncepcja poznania historycznego ciąży w kierunku swoistego agnostycyzmu. Albowiem nawet pojęcia nauk historycznych nie mogą przedstawić poznawanej rzeczywistości historycznej w jej auten- WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 11

12 Rudolf Dupkala tycznej postaci. W pojęciach nauki historycznej wyrażane czy raczej odtwarzane są jedynie niektóre strony rzeczywistości historycznej, która zawsze jest o wiele bardziej treściwa niż jakiekolwiek pojęcia, przy pomocy których jest opisywana. Rzeczywistość historyczna zawiera zawsze coś, co jest niedostępne poznaniu historycznemu, coś, co jest pojęciowo niewyrażalne, a więc niepoznawalne. Tym czymś niedostępnym jest transcendentna sfera wartości, która, chociaż zawsze należy do czegoś, a nie do niczego, nigdy się w tym, do czego należy, czyli w rzeczywistości historycznej, nie roztapia, lecz zawsze się nad nią wznosi jako jej nigdy niespełniony i nierealizowalny ideał czy sens. Z koncepcji historii i poznania historycznego Rickerta wynika, że gdy badamy jakieś wydarzenie historyczne z zastosowaniem kryterium stosunku do wartości, a nie zasady wartościowania, możemy wskazać jedynie na ogólną ważność tego wydarzenia lub na jego znaczenie. Ten i tylko ten akt należy w pełni do kompetencji historyka czy historii jako nauki. Odróżnienie kryterium stosunku do wartości od zasady wartościowania i włączenie kryterium stosunku do wartości do metodologii nauk kulturowych, włącznie z historią, Rickert uważał za swój wkład do nauki. Wydaje się, że był to i jest wkład do metodologii również z punktu widzenia potrzeby nieustannego przewartościowywania możliwości interpretacyjnych każdej refleksji nad historią. Summary German Neo-Kantianism developed at the turn of the 19th and 20th centuries, first of all, at the Marburg school and the Baden school. Particularly the representatives of the Baden school Wilhelm Windelband and Heinrich Rickert dealt with philosophical problems of history or theory and methodology of historical sciences. Both men asked themselves, among other things, the following questions: What is history? How are possible historical sciences? How do the historical sciences differ from the natural sciences? What is a difference between the methods of the historical cognition and cognition in natural sciences? What is the logical structure of the historical cognition? [1] Dilthey, W Úvod do duchovných vied, in: Antológia z diel filozofiv. Pozitivizmus, voluntarizmus, novokantovstvo, Bratislava. [2] Dilthey, W Život a dejinné vedomie, Bratislava. [3] Kon: J. S Kritický nástin filosofie dějin 20 století. Praha. [4] Landgrebe, L Filosofie přitomnosti (Německá filosofie 20 stoleti). Praha. [5] Rickert, H Die Grenzen der naturwissentschaftlichen Begriffsbildung. Tübigen und Leipzig. [6] Rickert, H Kultúrna veda a prirodná veda, in: Antológia z diel filozofiv. Pozitivizmus, voluntarizmus, novokantovstvo, Bratislava. [7] Windelband, W Prelúdia, in: Antológia z diel filozofiv. Pozitivizmus, voluntarizmus, novokantovstvo, Bratislava. 12 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

13 międzynarodowe studia filozoficzne nr 3/2012 [s Надежда Валентиновна Вандышева-Ребро Харьковский национальный технический университет ХПИ (Харьков ) Человеческая ситуация: реалии и иллюзии Human situation: reality and illusion Key words: reality, illusion, Information theory, paradigm, pluralism, diversity Обращаясь к проблеме человеческого бытия, каковой она виделась Карлу Ясперсу уже в начале 1930-х годов, он писал, что утративший безопасность человек сообщает облик эпохе. «Бога нет таков всё растущий возглас масс; тем самым и человек теряет свою ценность, людей уничтожают в любом количестве, поскольку человек ничто» [Ясперс, 1991: 377. Можно утверждать, что в известной мере и К. Ясперс высказал эвристическое предположение, касающееся неотвратимости радикальных изменений человеческой ситуации в социально-психологическом плане. Рубеж х годов и следует рассматривать как начало массового либо внутреннего индивидуального, либо прорывающегося на площади протеста своенравия, отчаяния нигилизма, беспомощности многих, кто утратил опору в жизни. Для того, чтобы показать существенные особенности ситуации, достаточно обратиться к работам нескольких авторитетных европейских мыслителей того времени: Карл Густав Юнг ( ), Герман Гессе ( ), Карл Ясперс ( ), Хосе Ортега-и-Гассет ( ). Продолжая традиции экзистенциальной философии, К. Ясперс заметил, что человеческое бытие теперь уже не допускает умиротворённой связи с существующим. В новых условиях жизнь ставит перед человеком требования, превосходящие его реальные возможности. Отсюда и потребность человека сделать выбор: либо подчиниться сиюминутному, либо для достижения возможного желать невозможного. Для того, чтобы оставаться человеком, человек должен пройти через осознание того, что он ввергнут в аппарат массового существования, а посему преодолеть его воздействие можно лишь на пути понимания того, что первое это человек, стремящийся выйти за свои пределы. WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 13

14 Надежда Валентиновна Вандышева-Ребро Определённо свои опасения относительно жизненных перспектив своих европейских современников высказывал в то же самое историческое время и К.Г. Юнг. Правда, он акцентировал внимание скорее на психических началах человеческого, слишком человеческого. По глубокому убеждению Юнга, имевшего огромный опыт психоаналитической работы, несмотря на то, что своим собственным сознанием нам не дано уловить форму существования психики, «психика существует; более того, она-то и есть само существование» [Юнг, 1991: 137. Обратил внимание Юнг и на то обстоятельство, что образы, создаваемые в нашей психике воображением, зачастую несут в себе реальную угрозу как каждому из нас лично, так и всему сообществу. Вся окружающая европейская социально-политическая реальность, начиная со времени Первой мировой войны, очевидно свидетельствовала о том, что психические опасности значительно страшнее эпидемий и землетрясений. Здесь Юнг замечает, например, что различия во взглядах на устройство мира в 1914 г. унесли миллионы жизней, как и борьба за политические идеалы в России. Очевидно, что представления К. Ясперса органично совпали с представлениями К.Г. Юнга, учитывая общность их изначальных профессиональных интересов в области психологии. Своеобразие человеческой ситуации в несколько ином направлении обнаружил и другой их современник Хосе Ортега-и-Гассет. Ортега обратил внимание на новый для европейской жизни «феномен полный захват массами общественной власти» [Ортега-и-Гассет, 2003: 15. При этом он заметил, что сама «масса», как психологический феномен, может быть определена по одному-единственному человеку, для которого характерна мера по принципу «я такой же, как и все». Герман Гессе точно вторит Ортеге, когда описывает ситуацию своего героя из «Степного волка», который пытается определить своё место в этом новом мире конца 1920-х. В европейских городах и городках тогда не было недостатка в вечерних развлечениях: женская хоровая капелла, варьете, театр, кино, танцы и т.п. «Но всё это было не для меня, замечает герой повести, это было для «всех», для нормальных людей, которые и в самом деле везде, как я видел, толпами валили в подъезды» [Гессе, 2001: 461. Вот эти «все» и начинали определять весь ход и практически всё содержание жизни. Это и была новая демократия, прихода которой так опасался Ф. Ницше, и которая была чревата диктаторскими и тоталитарными режимами. Вполне закономерно, что ощущая и воспринимая практически то же европейское человечество, К. Ясперс один из аспектов тогдашнего (впрочем, и 14 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

15 Человеческая ситуация: реалии и иллюзии нашего! Н. В.-Р.) мира обнаружил в вынужденности его существования и отсутствии опоры в его духовной деятельности. Но таковыми были представления европейских мыслителей, столкнувшихся с реалиями изменявшейся жизни. Очевидные изменения происходили как раз в преддверии колоссальных технических и информационных преобразований, ожидавших народы в индустриально развитых странах. Впереди ещё было неудержимое господство тоталитарных национал-социалистических и просто социалистических режимов, вторая мировая война, массовые жертвы и восстановление разрушенного. Поэтому вполне естественно, что спустя два десятилетия, после высказывавшихся упомянутыми выше мыслителями их наблюдений над жизнью, содержание жизни начало меняться радикально. Отсюда и множество предположений (уже с начала 1960-х годов) о перспективах дальнейшего развития общества: постиндустриальное, технотронное, технократическое, а чуть позже информационное. Именно многоплановые изменения, происходившие в передовых странах мира в последнюю четверть ХХ столетия, побуждают к обобщениям, касающимся прежде всего информационной составляющей общественной жизни, в которую объективно включён практически каждый член общества. В том, что науки часто приписывают специальные значения общеупотребительным словам, нет ничего нового; это происходит, например, в физике, также, как и в психологии, но обычно это не имеет существенного влияния на общее значение слов, поскольку среда, в которой эти термины используются, является исключительно научной. Иначе произошло с информацией, поскольку именно с этим словом мы нынче связываем собственно изменение парадигмы. Сама информация все более становится товаром. Тот факт, что теория информации имела такой успех и нашла целый ряд эффективных и прибыльных применений, знаменует собой проникновение этого понятия во многие сферы жизни, будь то журналистика, общественные объединения и т.п. В первую очередь в информации в больших количествах заинтересованы теория информации и экономика. В процессе изменения представлений об информации оказалось, что в фокусе внимания оказалась технология сама по себе, способность хранить и передавать информацию, в то время как её содержание, и чем дальше, тем очевиднее, вызывает относительно небольшой интерес. Такова природа зверя: каждый, кто занимается теорией информации, в первую очередь озабочен процессом обмена информацией и потому упускает возможность познакомиться с ее содержанием, WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 15

16 Надежда Валентиновна Вандышева-Ребро которое к тому же с трудом поддается измерению и подведению под какую-то теорию. Такое происходит, когда этот взгляд на вещи становится преобладающим, и начинает казаться, что технологические усовершенствования имеют потенциал для разрешения всех общественных и культурных конфликтов нашего времени. Решение проблемы в сбрасывании на нее информации. И именно это представление является предметом слепой веры экзальтированных энтузиастоввожаков нового правящего класса. Особый акцент, сделанный на технологию, то есть на средства связи, по-своему можно понять. Как выразился Маршалл МакЛюен, «посредник и есть послание» (The medium is the message.). Изменения информационного менеджмента и развитие коммуникационных технологий являются главными причинами социального и культурного прогресса. Без усвоения этого нельзя понять развитие общества. Но информация и знание не одно и то же. И по мере того, как информация становится ключевым товаром новой экономики, а мир тонет в океане хаотических информационных сигналов, все большую ценность приобретает существенное и эксклюзивное знание. И в отличие от невежественных энтузиастов капитализма, нарождающаяся новая политическая сила, конституирующаяся в новый политический класс, прекрасно это осознает. Компьютерные сети, как и любая доминирующая технология своего времени, порождают своих победителей и проигравших. Успех победителей базируется, скорее всего, на том, что они стремятся захватить монополию на знание. Те, кто контролирует новые технологии и их применение, быстро накапливают значительную власть, что немедленно приводит к консолидации этой вновь сформированной группы и мощному импульсу к защите ею своих интересов. По понятным причинам трудно ожидать, что у этой группы появится большое желание сделать свое эксклюзивное знание широко доступным, поскольку это обесценит и ее власть, и привилегии. Одним из способов, с помощью которых победители манипулируют общественным сознанием, являются их заявления, что никаких победителей и проигравших на самом деле не существует, а блага, которые несет новая технология, будут равномерно и справедливо распределены между всеми. Здесь как раз и помогают пропагандисты нового, которые в большинстве своем, того даже не подозревая, уже являются проигравшими. Идея Винера о том, что управление информацией есть величайшее таинство и суть жизни, получило наилучшее из возможных подтверждений в 1953 году, когда биологи Джеймс Уотсон и Фрэнсис Крик успешно обнаружили генетический код и научились «читать» спиралеобразный текст молекулы ДНК. Новая биология полностью приняла воззрения и терминологию теории информации, ибо 16 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

17 Человеческая ситуация: реалии и иллюзии невозможно представить существования биологии без прорыва к новой информационно-технологической парадигме. Мы знаем теперь, что синтез протеина есть исключительно показательный пример передачи информации, а сама молекула ДНК представляет собой не что иное, как совершенный миникомпьютер. В результате ряда естественнонаучных открытий возникло философское обоснование новой научной парадигмы, которая стала приобретать более чёткие очертания: прежний механический мир, открытый Ньютоном, созданный и более или менее регулярно обслуживаемый часовщиком Богом, теперь уступил место миру цифровой информации, созданному невидимым виртуальным программистом. Благодаря этому информация, в новом смысле, в мире с поп-культурным восприятием стала наделяться почти магическими свойствами. И это, конечно, сыграло на руку и было потому многократно усилено победителями в условиях новой парадигмы и новой экономики. Однако изменение роли информации происходило в течение длительного времени. С появлением самых первых электронных средств связи, таких как телеграф, информация становится предметом потребления, производимого в небольших «упаковках», которые можно «посылать» на большие расстояния в режиме реального времени. Возможности обмена информацией на больших расстояниях с мгновенной скоростью обрели экономические и/или военные преимущества. Это сделало новую технологию весьма привлекательной. И все же не будем забывать слова МакЛюена: «посредник и есть послание». Скорость и способность преодолевать расстояния ускорили материализацию информации. Телеграф произвел революцию в передаче информации на большие расстояния, и как следствие все большее и большее внимание стало уделяться собственно скорости и объему передаваемой информации, в то время как её другие аспекты, её трактовка, контекст и осмысление, оказались на втором плане. Объем быстро переданной информации стал рассматриваться как нечто ценное само по себе, независимо от содержания и целей. Тот факт, что технология решает одну проблему, не означает, что все так или иначе связанные с первой проблемы исчезают или становятся менее насущными. Умение транспортировать информацию на большие расстояния не означает, что люди знают, как её истолковывать и понимать в соответствующем контексте. Когда солнце новой парадигмы встает над горизонтом, некоторые вещи все еще остаются в тени. Каждая решенная с помощью технологии проблема порождает новую. Мы привыкли рассматривать прогресс как движение, но за движение всегда надо WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 17

18 Надежда Валентиновна Вандышева-Ребро платить. Электронная информация становится не более чем ещё одним изолированным феноменом, как крик человека, нуждающегося в резонансе, во всё более фрагментарном мире. Наибольший интерес, возможно, справедливо, вызывает революционный способ, которым люди стали обмениваться информацией, находясь на разных концах страны, не задаваясь вопросом, есть ли что сообщить реципиенту. Материализация и дробление информации усиливается, когда она все больше передается визуальным способом. Слова обычно требуют определенного грамматического контекста, если вообще что-нибудь значат, образы же, предполагается, говорят сами за себя. Фотография исчерпывающе выражает застывший момент бытия; в мире фотографии все открыто для обозрения. Настоящее возникает со светом вспышки, прошлое отступает в тень, контекст растворен в легкой дымке. Ценность информации велика, но содержание решительно неясно. Когда такая модная наука, как теория информации, представляет её только в количественном аспекте, а экономика в основном базируется на огромных объемах данных, возникает плодородная почва для возникновения культа информации. В духе культа информации гарантией свободы, творчества и вечного блаженства может быть лишь неослабевающий и исступленный информационный поток. Нельзя сказать, что информация сегодня редкий товар. Трудно всерьез полагать, что ряд насущных проблем нашего времени личных, общественных, политических происходят из-за недостатка информации. Ее свободный и все увеличивающийся поток, как отмечали многие мыслители, успешно решал проблемы ХIX столетия. Сегодня мы нуждаемся не столько в информации, сколько в её смысловом и контекстном наполнении. Этот всесокрушающий информационный поток не структурирован и не сортирован: если мы хотим, чтобы он стал источником знаний, а не заблуждений, его необходимо просеять, отсортировать и осмыслить в соответствии с современными представлениями о мире. Плюрализм и разнообразие являются существенной частью новой парадигмы, путеводной звездой культа информации. Но эта множественность и плюрализм внутренне противоречивы. Как мы должны выбирать? Как мы отличим полезную информацию от пустой и вводящей в заблуждение пропаганды? Во времена диктатуры аппарат власти перекрывает поток информации с помощью цензуры, таким образом, делая себя недоступным. Но заполнив все каналы потоками бессвязной информации, властная элита демократии в лице прекрасно организованных лоббистских групп и влиятельных медиа-конгломератов может 18 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

19 Человеческая ситуация: реалии и иллюзии эффективно добиваться того же результата. Каковы бы ни были факты, тут же появляются факты, их опровергающие. Тенденции многозначительны. Все вокруг меняется, ибо информационные технологии вступили в новую фазу исторического развития. Нас вынуждают поновому смотреть на себя самих и на все окружающее. Сдвиг парадигмы будет иметь далеко идущие и реальные последствия, когда старые «истины» потеряют свою действенность. Институты, которые поддерживали прежнее общество и в свое время казались вечными и «естественными», сегодня переживают очевидный кризис и выглядят продуктами общества и идеологии, внутренне привязанными к обстоятельствам своей исторической эпохи. Их стремительное ослабление представляется неизбежным, а тенденция неотвратимой. Наиболее затронуты этим кризисом национальное государство, парламентская демократия, нуклеарная семья и система образования. Естественно, что тенденции не следует понимать как синоним моды. Скорее понятия «тенденция» и «контртенденция» следует понимать по аналогии с ницшеанским видением пары действие противодействие. Для Ницше действие есть проявление стремления к власти; стремление к власти, в философском смысле, это некий первичный импульс, независимый от всех других. Противодействие это вторичный импульс, который возникает только как ответная реакция на действие. В буквальном смысле противодействие имеет реактивный характер, поскольку направлено на поддержку существующей властной структуры, для которой «действие» может представлять угрозу. Реакция есть мобилизация защитных сил, акт поддержки устоев власти, оспариваемых появлением конкурирующей силы. Например, любой научный отчет, представляющий тревожные данные, тут же властями опровергается другим, более обнадеживающим. И так далее. В конечном итоге, все это возвращается к обычному бизнесу. Это выглядит как жизнеспособная демократия, но это не более чем спектакль для масс. Так что распространяемые в обществе потоки информации вовсе не являются непредсказуемым явлением, и, ни в коем случае, случайным выигрышем в лотерею, выпавшим на долю граждан и потребителей. В действительности, это сознательная стратегия по поддержанию контроля над обществом. Заинтересованные властные группы сливают на нас сбивающую с толку информацию для обеспечения секретности определенного существенного знания. Переизбыток информации и недостаток контекста тесно связаны, являются двумя сторонами одной медали. Наравне с другими вспомогательными факторами: растущей урбанизацией, разрушением нуклеарной семьи, упадком традиционных WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 19

20 Надежда Валентиновна Вандышева-Ребро институтов, такое состояние постоянной незащищенности создает ценностный вакуум, который с готовностью заполняется всевозможными экспертами, до зубов вооруженными даже еще большим количеством информации. Брак, воспитание детей, трудовые навыки всё это сегодня подвергнуто сомнению. Эксперты постоянно издают все новые указания. Единственное, в чем мы уверены наверняка и что также питает уверенность экспертов, это современная наука, которая учит, что любое знание является временным, так что все истины мира рано или поздно должны быть пересмотрены. В рассматриваемом контексте и П. Дж. Бьюкенен своей работой [Бьюкенен, 2004 очередной раз показывает, что множество людей все еще пытаются латать дыры старой системы. И ничего с этим не поделаешь: увы, налицо господство старых стереотипов. Мрачный скептицизм, а то и отчаяние просматривается в словах Бьюкенена даже, когда он верит в торжество поруганной ныне Божественной истины. Даже, если бы по темпам прироста населения западный мир смог бы тягаться со странами третьего мира, то и это не обеспечило бы сохранения привычного положения Запада. Писать о будущем сложно в принципе, но возможно тогда, когда какие-то контуры уже все-таки намечены. Определенные догадки мы можем сделать, исходя из того, какую роль выполнили средства массовой коммуникации в той же Америке в е годы. А нынче роль информационных технологий в развитии исторического процесса стала еще более очевидной. А. Бард и Я. Зодерквист уверены, что новая социальная, культурная и экономическая парадигма приобретает реальные очертания: «Главной движущей силой этого процесса является продолжающаяся революция в области информационного менеджмента: дигитализация и удивительно быстрое развитие электронных сетей» [Бард, Зодерквист, 2004: Вполне очевидным следствием этого являются радикальные изменения в интеллектуальной среде обитания, что вынуждает нас серьёзно корректировать свое поведение. Важно и то, что появляются новые социальные нормы, что приводит к новому представлению о том, что есть норма. Анализируя особенности постиндустриального общества, В.Л. Иноземцев полагает, что сегодня принадлежность человека к тому или иному классу определяется не имущественным положением или социальным происхождением, а представлением человека о собственном месте в обществе. Перспективы человечества, вступившего в постиндустриальную эпоху, не вполне определены, хотя мера свободы здесь больше. «Уже постиндустриальное общество открывает широкие, едва ли не безграничные возможности перед теми, кто разделяет постматериалистические цели и в соответствии с ними прежде всего 20 MIĘDZYNARODOWE STUDIA FILOZOFICZNE NR 3/2012

21 Человеческая ситуация: реалии и иллюзии совершенствует собственную личность, замечает В.Л. Иноземцев. Но способны на это главным образом те, кто отличается высокой образованностью и привержен идеям прогресса знания По мере превращения науки в непосредственную производительную силу роль этого класса будет возрастать. Однако очевидно, что способность продуцировать новые знания отличает людей друг от друга в гораздо большей степени, чем материальное богатство; более того, эту способность нельзя приобрести мгновенно она в значительной мере определяется на генетическом уровне, обусловленном межгенерационными отношениями» [Иноземцев, 2003: 210. Таким образом, сегодня ценится уже не формальное образование, т.е. информированность, а именно знание как способность к созиданию, к самостоятельной творческой деятельности. Таким образом, очевидно, что сложная в своей противоречивости современная жизнь затрудняет восприятие мира в рамках привычных образов и стереотипов, порождая при попытках своего теоретического толкования ряд фантасмагорических объясняющих концепций. Очевидно, наиболее влиятельной среди распространённых концепций-химер в последние десятилетия выступает постмодернизм, привычные художественные образы которого демонстрируют многообразие форм вживания и выживания, предполагающего преодоление отчуждения в современном обществе. Влиятельным явлением современности выступает и глобализация, вне поля действия которой немыслимо как современное социально-экономическое, так и современное философско-мировоззренческое мышление. В этой связи можно сказать, что даже признанным авторитетам жанра антиутопий многое из происходящего ныне и не снилось. Но именно это и оказывается неотъемлемыми частностями нашего внешнего существования в мире, разные аспекты проявления которого зафиксированы вместе с приставкой «пост». Summary Karl Jaspers in the beginning of 1930th wrote, that losing safety man reports the shape of epoch. He suggested the inevitability of radical change in the situation of human social and psychological terms. The turn of the 1920s and 30s, should be seen as the beginning of mass or individual domestic or erupting at the square protest of willfulness, despair, nihilism, hopelessness, many who lost their footing in life. In the new conditions life sets for man requirements that exceed his actual capabilities. Hence, the human need to make a choice: either submit to momentary or desire to achieve the impossible possible. Obvious changes occurred just at the threshold of enormous technological and informational changes, waiting for people in industrialized countries. WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE 21