Eksplikacja i destrukcja pojcia znaczenia wyrae w filozofii XX wieku

Transkrypt

1 Paweł Grabarczyk Eksplikacja i destrukcja pojcia znaczenia wyrae w filozofii XX wieku Rozprawa doktorska napisana w Katedrze Filozofii Analitycznej Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. dr hab. Adama Nowaczyka Łód 2006

2 Spis treci Wstp. Cz I. Teorie tradycyjne. Rozdział 1. Znaczenie wg Johna Locke a - 7 Rozdział 2. Konotacja i denotacja 11 Rozdział 3. Sens i nominat 18 Rozdział 4. Teoria deskrypcji Russella 27 Cz II. Eksplikacja. Rozdział 5. Carnap teoria syntaktyczna 32 Rozdział 6. Ajdukiewicz dyrektywalna teoria znaczenia 38 Rozdział 7. Obrazkowa teoria znaczenia 60 Rozdział 8. Rehabilitacja semantyki 71 Rozdział 9. Ekstensja, intensja i weryfikacja 78 Cz III. Destrukcja. Rozdział 10. Gry jzykowe 93 Rozdział 11. Gavagai 104 Cz IV. Nowe nadzieje. Rozdział 12. Teoria prawdy jako teoria znaczenia 126 Rozdział 13. Tryumfalny powrót metafizyki 134 Zakoczenie 150 Literatura cytowana 158

3 Wstp Sceptycy twierdzili, e w jzyku istniej trzy róne od siebie rzeczy słowo, przedmiot, który słowo oznacza, i sens, wzgldnie znaczenie, czyli to, czego w odrónieniu od słowa i przedmiotu nie postrzega człowiek, który nie zna danego jzyka [Stanosz 1973: 11]. Rozrónienie to wydaje si tak naturalne, e a trudno uwierzy, e problematyka znaczenia okazała si dla filozofów tak trudnym orzechem do zgryzienia. Pojcie znaczenia wystpuje w filozofii pod wieloma nazwami: tre, sens, intensja, komprehensja, pojcie, sd 1, zawarto kognitywna. Niekiedy nawet słowo informacja bywa synonimem znaczenia. Niezalenie od tego, pod jak nazw wystpuje, nie ulega wtpliwoci, e pojcie znaczenia jest jednym z centralnych, jeli nie centralnym pojciem filozofii analitycznej. Jeeli przyjmiemy, e filozofia analityczna narodziła si wraz z pracami Fregego o jzyku, to uzna mona, e zagadnienie pojcia znaczenia ley u podstaw całego tego nurtu. Nie powinno nas to dziwi. Tzw. zwrot lingwistyczny, który jest, niewtpliwie, jednym z najbardziej charakterystycznych aspektów filozofii analitycznej prowokuje pytania o znaczenie wyrae. Cho filozofia analityczna podejmuje wiele sporód klasycznych jak to ujł Putnam wielkich pyta filozofii, to jej metoda zakłada moliwo sparafrazowania lub doprecyzowania owych pyta. Moliwo ta zakłada jednak równoznaczno analizowanego z analizowanym, a przynajmniej podobiestwo znaczenia. Wracamy wic znów do pojcia znaczenia. Pojcie to wydaje si jednoczenie by uwikłane w sie innych interesujcych filozofów analitycznych poj. Oczywisty jest jego zwizek z odniesieniem 2, dziki temu zwizkowi znaczenie łczy si z pojciem prawdy. Mówic o zdaniach prawdziwych na mocy znaczenia dochodzimy do pojcia analitycznoci. Zdania analityczne, rozumiane tradycyjnie jako odznaczajce si apriorycznoci i koniecznoci angauj nas w epistemologiczny problem wiedzy i metafizyczny problem wiatów moliwych. Jeeli uwiadomimy sobie jeszcze, e pojcie znaczenia jest spadkobierc innego centralnego pojcia filozofii pojcia idei, to łatwo doj moemy do wniosku, e praca o teorii znaczenia powinna przyj form rozprawy monumentalnych rozmiarów. Krótki rzut oka na ilo stron rozprawy, któr czytelnik ma w rku wystarczy do tego by uzna, e dokonano tu jakich uproszcze. I rzeczywicie, pomijam zupełnie zagadnienia dotyczce pojcia idei, cho sdz, e 1 W przypadku sensu zda. 2 Jak zobaczymy na nastpnych stronach, wcale taki oczywisty nie jest. Chodzi tu wic, raczej o preteoretyczne intuicje, o których mówi w dalszej czci wstpu. 1

4 jest to temat godny odrbnych bada. Pomijam równie te rozwaania na temat poj analitycznoci, odniesienia i prawdy, które nie wyznaczaj okrelonej teorii znaczenia. Zrezygnowałem wreszcie z analizy koncepcji odwołujcych si do pojcia intencji uytkownika jzyka. Uznałem bowiem, e próba objanienia pojcia znaczenia przez odwołanie si do pojcia o wiele mniej jasnego 3, którego potoczny odpowiednik oparty jest głównie na metaforach 4, od pocztku nie rokuje zbyt dobrze. Czciowo z tych samych wzgldów nie poruszam w tej pracy równie nowszych teorii z dziedziny kognitywistyki. Dobór koncepcji, które analizowane s w tej pracy podyktowany jest zamiarem pokazania drogi jak teoretycy znaczenia przebyli od niezwykłego optymizmu do stanowiska, które okrelane bywa jako nihilistyczne. Główne zadanie teoretyków znaczenia okrelam kilkakrotnie w tej pracy mianem projektu eksplikacji. Nie jest to aden wspólny projekt, który filozofowie podjliby razem w ramach jakiego manifestu, czy pojedynczej szkoły filozoficznej. Jest to raczej zbiorcza nazwa dla rozmaitych koncepcji, których autorzy starali si nie tyle o uzyskanie znaczenia pojcia znaczenia, ile raczej o wypracowanie pewnego moliwie precyzyjnego pojcia odpowiadajcego niektórym wybranym kontekstom swego preteoretycznego oryginału. Przy doborze koncepcji kierowałem si wic głównie chci pokazania, jak program eksplikacji borykał si z zachowaniem pewnych intuicji co do potocznego pojcia znaczenia. Przedstawi teraz i skomentuj pokrótce list tych intuicji, które filozofowie wizali czsto z pojciem znaczenia i których obalenie decydowało czsto o uznaniu jakiej teorii znaczenia za chybion 1. Znaczenia s pewnego rodzaju przedmiotami. Zakłada si tu, e mona uzyska sensown odpowied na pytanie: co to jest znaczenie? Odpowied miałaby za wskazywa na jaki byt mentalny (pojcie, ide) albo idealny (ide platosk). 2. Znajomo znacze jest pewnego rodzaju wiedz i wyznacza kompetencj jzykow uytkownika jzyka. Warunkiem posiadania kompetencji jzykowej jest posiadanie dostpu do kompletu znacze danego jzyka. Uytkownik powinien by w stanie manifestowa znajomo znacze 3 Za przykład niech posłuy sformułowanie Strawsona: ( ) intencj ( ), któr w sposób niepełny mona opisa jako powiadamianie lub wywoływanie u odbiorców myli, e mówicy posiada pewne przekonanie [Strawson 1970: 20] 4 By z czym w stosunku intencjonalnym wyjaniane jest czsto jako bycie nakierowanym na, celowanie w, trafianie w 2

5 nie tylko przez sprawno jzykow. Powinien on by w stanie poda znaczenie wyraenia lub by w stanie wygenerowa list kontekstów, w których wyraenie to wystpuje. 3.Dwa wyraenia o tym samym znaczeniu s wymienialne salva veritate. Punkt trzeci jest niewtpliwie atrakcyjny wymienialno z zachowaniem wartoci logicznej mogłaby by definicj tosamoci znaczenia. Intuicja ta zakłada, e nie powinny istnie konteksty, w których synonimów nie da si wymienia bez zmiany wartoci logicznej zdania. Powszechnie znane s dwa konteksty, które podminowuj t intuicj: konteksty modalne i tzw. zdania psychologiczne (belief sentences). Oto dwa typowe przykłady ilustrujce ten problem. Załómy, e wyraenia Londyn i stolica Anglii s synonimiczne. Okazuje si, e wyraenia te nie s wymienialne w takich oto dwóch zdaniach: Londyn mógłby nie by stolic Anglii Marek nie wie, e Londyn to stolica Anglii (załómy, e to prawda) Wymienienie wyraenia stolica Anglii na Londyn prowadzi do tego, e oba zdania staj si fałszywe. 4. Znaczenie determinuje odniesienie ale nie odwrotnie. Punkt czwarty wskazuje na intuicj, e ten, kto zna znaczenie jakiego wyraenia wie o jakich przedmiotach mona je prawdziwie orzec. Jednoczenie, wiedzc jedynie o jakich przedmiotach mona zgodnie z prawd orzec jakie wyraenie moe nie by w stanie ustali znaczenia tego wyraenia. Zauwamy, e punkt ten wie si z punktem trzecim w taki sposób, e konteksty, za pomoc których najłatwiej zaprezentowa rónic pomidzy zakresem a znaczeniem to włanie konteksty modalne i zdania psychologiczne. 5. Znaczenie wyrae jest funkcj ich wyrae składowych. Punkt pity to tak zwana zasada kompozycjonalnoci. Znajc znaczenie elementarnych wyrae mojego jzyka powinienem by w stanie zinterpretowa dowolnie złoone wyraenie. Wie si ona cile z punktami 2 i 3. To włanie dziki niej uytkownik jzyka jest w stanie naby kompetencj jzykow manifestujc si w zdolnoci do interpretacji dowolnego wyraenia wymaga si od niego tylko tego aby był w stanie opanowa znaczenia skoczonej liczby wyrae jzyka. Zwizek z punktem 3 polega na tym, e wymiana jednego wyraenia na inne o tych samych własnociach semantycznych nie powinna zmienia własno- ci semantycznych wikszej całoci. 6. Znaczenie wyrae prostych pochodzi z dowiadczenia 3

6 Jest to pewnego rodzaju uszczegółowienie punktu pitego zgoda na intuicj 5 nie implikuje jednak punktu 6. Zakłada si, e znaczenia wyrae zale od ich elementów ale ostateczna analiza doprowadzi do prostych, atomowych wyrae, które odnosz si do jakich elementów dowiadczenia danych zmysłowych, przedmiotów prostych czy idei prostych w umyle. 7. Znajomo znacze manifestuje si w bezwarunkowej asercji niektórych zda Punkt ten rozumiany by moe jako konkurencyjny wobec punktu 1, cho niekoniecznie. Zakłada si tu istnienie specjalnych zda, które testuj znajomo znacze u uytkownika. Nie musi on wic by w stanie owych znacze reprodukowa. 8. Oprócz sporów rzeczowych istniej spory pozorne, opierajce si na rónym znaczeniu słów. Zakłada si tu, e w sytuacji, w której istnieje pomidzy rozmówcami rónica zda moe ona wynika albo z rónicy pogldów albo z rónicy w sposobie posługiwania si jzykiem i e da si te dwie sytuacje odróni. Rónica opinii polega na tym, e dwoje ludzi mówi co innego o tym samym. Rónica jzykowa polega na tym, e ludzie ci mówi o rónych rzeczach. Punkt ten wie si wic z intuicj 4. Uznanie, e istnieje sposób na odrónienie od siebie tych dwóch sytuacji moe implikowa punkt 1 prosimy rozmówc o podanie znaczenia, punkt 7 sprawdzamy, czy akceptuje pewne specjalne zdania lub 6 sprowadzamy pojcie do podstawowych składników empirycznych, co do których, tak jak w przypadku idei prostych Locke a, nie mona si myli. 9. Dwa wyraenia tego samego jzyka mog mie to samo znaczenie. Punkt 9 zakłada, e istnieje relacja synonimicznoci moe si on wiza z punktem 3 bdzie ona wtedy polegała na wymienialnoci salva veritate. Moe by jednake zdefiniowana w inny sposób. 10. Dwa wyraenia rónych jzyków mog mie to samo znaczenie. Punkt 10 jest podstaw pojcia przekładu. Zakłada si tu, e znaczenia s czym niezalenym od jzyka jzyk moemy zmienia, ale znaczenia pozostaj te same. 11. Jzyk mona wzbogaca o nowe znaczenia nie zmieniajc znacze wczeniej w nim istniejcych. Punkt 11 jest intuicj tak powszechn, e gdyby nie teorie, które prowadz do przeciwnych wniosków nie byłby tu w ogóle wymieniany. W wersji radykalnej zakłada si tu, e nowe wyraenie jzykowe nie musi (cho moe) zmienia znacze adnego wyraenia obecnego ju w tym jzyku. W wersji ostroniejszej zakłada si, e nowe wyraenie zmienia znaczenia pewnych istniejcych w jzyku wyrae, ale istniej te takie, które maj dokładnie to 4

7 samo znaczenie, co przed rozszerzeniem jzyka. Intuicja ta moe wiza si z punktem 6 wprowadzenie nowego wyraenia prostego, powizanego na przykład z jak niedostpn wczeniej dan zmysłow nie zmienia znaczenia adnego ze starych wyrae. 12. Istnieje granica pomidzy wiedz o znaczeniach słów a wiedz o wiecie. Intuicja ta zakłada, e kompetentny uytkownik jzyka nie musi wiedzie nic o wiecie. Wie si ona w oczywisty sposób z punktem 1. Zakłada si tu ponadto, e istniej zdania, które nie stwierdzaj niczego o wiecie zdania analityczne. Prawdziwo takich zda jest dla uytkownika oczywista na mocy intuicji 5 wystarczy, e rozpozna on ich struktur i znaczenia wyrae składowych. Intuicja ta wie si równie z punktem 7 i 8 zdania analityczne s zdaniami, które uytkownik musi zaakceptowa. S one te czsto zdaniami, które pozwalaj na rozstrzygnicie, czy mamy do czynienia ze sporem rzeczowym czy słownym. Zwizek z intuicj 9 polega na tym, e jeli postawimy znak identycznoci pomidzy dwoma synonimami to powinnimy uzyska zdanie analityczne. 13. Znaczenia słów s kwesti konwencji. Nie chodzi tu o to, e słowo ko mogłoby oznacza na przykład psy. Punkt ten wi- e si cile z punktem poprzednim, zakłada si tu, e słowa maj okrelone znaczenie niezalenie od postpów wiedzy. Ich znaczenie jest wyłcznie kwesti pewnej umowy, pomidzy uytkownikami jzyka. Znaczenia zalene s od naszych arbitralnych decyzji co do rewizji słownika a nie od czegokolwiek innego. 14. Istniej wyraenia poprawne gramatycznie lecz niepoprawne semantycznie (nonsensowne). Intuicja ta wie si z punktem 12. Zaprzeczenia zda analitycznych mog by bowiem przypadkiem zda poprawnych gramatycznie, lecz nonsensownych. Sprzeciw wobec temu rozwizaniu bazuje za na intuicji, i zdanie zbudowane z sensownych elementów nie powinno by nonsensowne. Ta ostatnia intuicja idzie czsto w parze z twierdzeniem, e z wyrae nonsensownych nie da si utworzy wyrae sensownych. Wie si to w oczywisty sposób z punktem Słowa odnosz si do przedmiotów. Intuicja ta jest tak oczywista, e nie wymaga dłuszego rozwinicia. Zakładamy, e jzyk słuy do opisu wiata i w jaki sposób do wiata tego si odnosi. Jak zobaczymy w dalszej czci tej pracy, wszystkie koncepcje znaczenia naruszaj jedn lub wicej intuicji omówionych powyej. Niektóre z nich okazały si za tak istotne, e 5

8 ich obalenie spowodowało, e intuicyjne pojcie znaczenia niektórzy byliby skłonni okreli zdestruowanym. * * * Omówi teraz pokrótce struktur pracy. Składa si ona z czterech głównych czci. W czci pierwszej omawiam tradycyjne teorie znaczenia, które podtrzymuj wikszo z wymienionych wczeniej intuicji. Płac jednak za to wysok cen zawieraj wiele niejasnych aspektów, które stały si głównym motywem projektu eksplikacji. W czci drugiej przedstawiam próby zdefiniowania pojcia znaczenia za pomoc narzdzi, które miały oczyci je z niejasnoci teorii tradycyjnych. Mimo wyrafinowania, próby te nie podtrzymuj niektórych, uznanych przez wielu za istotne intuicji i co gorsza, opieraj si na intuicjach, które okazały si nie do utrzymania. Cena, jak płac za jasno jest za łatwo, z jak mona wycign z nich konsekwencje, które czsto s niepodane nawet z punktu widzenia ich autorów. Cz trzecia przedstawia włanie ostateczne konsekwencje, które wycignito z wczeniejszych teorii. Cz czwarta i ostatnia przedstawia dwie zupełnie róne próby wyjcia z impasu, w jakim znalazła si teoria znaczenia. Jedna z nich proponuje ratowanie pojcia znaczenia w duchu teoretyków znanych z czci trzeciej, druga proponuje powrót do okresu sprzed szalestwa eksplikacji. 6

9 Cz I. Teorie tradycyjne. Rozdział 1. Znaczenie wg Johna Locke a. Jest co szczególnie przewrotnego w tym, e piszc na temat jzyka Locke odczuwa potrzeb objanienia czytelnikowi powodów, dla których zajmuje si tak błahym tematem. Potrzeba ta, stanowi potwierdzenie przełomu, jakim był w filozofii tzw. zwrot lingwistyczny. Wyranie wida, e Locke nie miał ambicji tworzenia teorii znaczenia to, czego dowiadujemy si z Rozwaa dotyczcych rozumu ludzkiego o jzyku stanowi pewnego rodzaju dodatek do teorii idei. Jednake, bez wzgldu na to, jak marginalnymi wydawały si Lockowi jego pogldy dotyczce jzyka, ich wpływu na dalsze dzieje teorii znaczenia nie sposób przeceni. Propozycja Locke'a jest tym, co potem Quine okrelił mitem muzeum trudnym do wykorzenienia pogldem, który zdominował mylenie o jzyku. Bywało tak nawet w przypadku, gdy dany autor na wstpie deklarował si jako przeciwnik wyłoonej w Rozwaaniach koncepcji zobaczymy to w kolejnym rozdziale, powiconym Millowi. Przygldajc si propozycji Locke'a warto pamita, e nie znajdziemy tu wyranego rozgraniczenia pomidzy znaczeniem a odniesieniem. Wiele z uytych przez niego okrele wskazuje raczej na to drugie ni pierwsze, co stawia pod znakiem zapytania sensowno mówienia o teorii znaczenia wyrae Locke'a. Pod koniec tego rozdziału stanie si jednak jasne, w jaki sposób prezentowan teori daje si wypowiedzie przy zachowaniu dychotomii: znaczenie odniesienie. Z ksigi powiconej jzykowi dowiadujemy si, e słowa odnosz si do idei w umy- le mówicego, przynajmniej bezporednio. Porednio, bo za porednictwem idei włanie, odnosz si, oczywicie do przedmiotów. Locke zdaje sobie spraw z tego, e nie jest to stanowisko intuicyjne, zauwaa, e ludzie przekonani s o tym, e mówi o przedmiotach a nie o swoich ideach. Jego stanowisko jest jednak wynikiem wyłoonej wczeniej analizy ludzkiego poznania dostp do przedmiotów zaporedniczony jest zawsze przez idee jest tak niezalenie od tego, czy posługujemy si w danym momencie jzykiem czy te nie. Propozycja zwizana z jzykiem jest zatem, szczególnym przypadkiem ogólniejszego schematu jakim autor posługuje si w celu wyjanienia zagadki ludzkiego poznania. Jasne staje si wic, e aby dowiedzie si czego o jzyku musimy przyjrze si teorii idei proponowanej przez Locke'a. Nie bd tu streszczał całej tej teorii, przyjrz si głównie tym wtkom, które istotne s dla rozpatrzenia teorii znaczenia i odniesienia wyrae. Jak au- 7

10 tor Rozwaa zauwaa, słowa odnosz si nie tylko do idei w umyle mówicego ale i do idei w umysłach innych ludzi. To tajemnicze sformułowanie interpretowa naley jako prób odparcia zarysowujcej si tu koncepcji niezalenych jzyków prywatnych. Jest to problem, który nasuwa si, w zasadzie, natychmiast skd mog wiedzie, czy łcz z danym wyraeniem t sam ide co mój rozmówca? W jaki sposób ustali, e dwie osoby maj na myli tak sam ide? W praktyce, poniewa dokonano tu utosamienia znaczenia z ideami, jest to zakamuflowane pytanie o kryteria synonimicznoci, które przeladowało nas bdzie w tej pracy jeszcze wielokrotnie. Rozwizanie trudnoci zwizanych z kryterium tosamoci idei wymaga odesłania do przedstawionego w ksidze pierwszej podziału na idee proste i złoone. Rónice pomidzy ludmi sprowadzaj si do odmiennoci idei złoonych, które łcz oni z tym samym słowem. Rónice te daj si zniwelowa w prosty sposób naley ustali zbiór idei prostych, które składaj si na ide złoon, bdc przedmiotem kontrowersji. Pomysł ten nie wydaje si szczególnie zadziwiajcy, poniewa wymienienie idei składajcych si na dan ide złoon jest po prostu definiowaniem terminu. Trudnoci w porozumieniu mamy zatem rozwizywa odwołujc si do podania definicji terminów, które uywamy. Dlaczego miałoby to jednake pomóc? I czy taki postulat nie doprowadzi po prostu do jakiego rodzaju błdnego koła w definiowaniu? Rozwizanie Locke'a jest proste. Idee proste s niedefiniowalne (poniewa definiowanie polega na wymienieniu idei prostych, które składaj si na ide złoon stowarzyszon z definiowanym terminem), nie moemy si równie co do nich myli. Dan ide prost albo si ma albo nie nie mona mie jej w jaki odmienny od reszty ludzi sposób. Istnieje oczywicie ryzyko stowarzyszenia niewłaciwej nazwy z dan ide prost ale tego typu trudnoci łatwo rozwiza wywołujc odpowiedni percepcj moemy na przykład pokaza komu fioletowy przedmiot, korygujc w ten sposób jego uycie terminu fioletowy. Nie bd w tym miejscu wchodził w trudnoci, które rodzi kategoria idei prostych, grajca centraln rol w tej argumentacji. Locke nie daje wystarczajcej charakterystyki idei prostych. O ile łatwo jest poj co rozumie przez idee proste jednego zmysłu to trudno powiedzie, w jaki sposób odrónia bardziej skomplikowane przypadki idei prostych (takich jak idea ruchu) od jakiego rodzaju idei złoonych. Nie bez złoliwoci wobec tradycji scholastycznej, Locke wspomina o ogromnych trudnociach ze zdefiniowaniem ruchu, Niemoliwo podania definicji miała by jednak wynikiem tego, e co jest ide prost a nie kryterium podziału na idee proste i złoone. To, e nikomu nie udało si poda zadowalajcej definicji ruchu nie oznacza jeszcze, e nie da si tego zrobi, a warto byłoby wiedzie kiedy nie warto w ogóle próbowa. 8

11 Mona zastanawia si jednak, dlaczego w ogóle wystpuj jakiekolwiek rónice pomidzy ideami złoonymi u rónych ludzi. Aby to wyjani wprowadzi naley dwa pojcia, którymi Locke posługuje si w ksidze trzeciej esencji 4 realnej i nominalnej. Esencja realna to rzeczywista natura rzeczy, która wyznacza jej obserwowalne własnoci. Na podstawie tych własnoci ustalamy i tworzymy esencje nominalne nasz podział rzeczy na gatunki. To, e esencje nominalne s tworami umysłów, i e na podstawie esencji nominalnych klasyfikujemy przedmioty, jest powodem rónic pomidzy ludmi w tej kwestii. Naley tu zauway, e podział na te dwa rodzaje esencji nie dotyczy idei prostych w ich przypadku esencja realna i nominalna to to samo. Zrównanie esencji nominalnej i realnej wystpuje równie w przypadku kategorii modi mieszanych. Kategoria ta dotyczy terminów abstrakcyjnych (cho nie w locke'owskim rozumieniu słowa abstrakcyjny) takich jak np. relacje. Powodem, dla którego przypadek modi mieszanych równie nie prowadzi do rozróniania pomidzy esencj realn i nominaln jest ich całkowita zaleno od tworzcego je umysłu, s one konstruktami i nie odpowiadaj adnej pozaumysłowej rzeczywistoci. Mona by to zatem uj w ten sposób w przypadku idei prostych nie istnieje adna esencja nominalna z racji ich prostoty umysł przyjmuje je po prostu takimi jakie s. W przypadku modi mieszanych nie istnieje adna ich esencja realna s dokładnie takie, jakie je sobie skonstruujemy. Podział na dwa rodzaje esencji staje si istotny dopiero w przypadku idei substancji. Substancje posiadaj swoje, niedostpne nam, esencje realne. Idee złoone, które tworzymy, s oparte na zauwaalnych podobiestwach i jako takie stanowi po prostu esencje nominalne substancji. Locke zauwaa, e gdyby udało nam si pozna esencje realne rzeczy i sklasyfikowa wiat na gatunki na podstawie tej wiedzy, wszelkie wtpliwoci dotyczce substancji przestałyby istnie. Nie mielibymy te kłopotu z pojawiajcymi si czsto przypadkami podwaajcymi nasz klasyfikacj takimi jak wybryki natury, których przynalenoci gatunkowej nie potrafimy rozstrzyga. Gdyby udało nam si podzieli wiat na gatunki na podstawie esencji realnych to nie moglibymy znale egzemplarzy danego gatunku wymykajcych si tej klasyfikacji tak jak nie moemy znale kół, które nie spełniaj definicji koła. Istnieje jednak jeszcze jedna moliwo, o której autor Rozwaa wspomina moe by tak, e naturalny podział na gatunki po prostu nie istnieje istniałoby tylko kontinuum ukrytych struktur przedmiotów, tak e jakikolwiek podział wiata na gatunki byłby z koniecznoci podziałem arbitralnym. Jak rozumie 4 Uywam wyraenia esencja idc tu za polskim tłumaczeniem Rozwaa [Locke]. Naleałoby zastanowi si, czy nie lepszym byłoby tu słowo 'istota'. W oryginale znajdujemy essence co zazwyczaj oddaje si po polsku włanie w ten sposób. Intencj tłumacza było prawdopodobnie to, e uywajc terminu istota nie mógłby odda wiernie fragmentów, w których Locke pisze o etymologii słowa essence zwracajc uwag na pokrewiestwo ze słowem istnienie. 9

12 t uwag? Mona wyobrazi sobie t sytuacj w ten sposób jak wiadomo, relacja podobiestwa nie jest relacj przechodni. wiat mógłby składa si z szeregu przedmiotów, w którym, kade dwa ssiadujce ze sob przedmioty byłyby do siebie podobne, ale nie byłoby adnego podobiestwa pomidzy przedmiotami, które ze sob nie ssiaduj. Jedynymi nazwami ogólnymi, które funkcjonowałyby w takim wiecie byłyby nazwy odnoszce si do dwóch przedmiotów. Na koniec prezentacji locke'owskiej koncepcji znaczenia chciałbym wspomnie jeszcze o sposobie, w jaki mona j przekształci w koncepcj zachowujc obecn u innych my- licieli dystynkcj midzy znaczeniem i odniesieniem. Relacje pomidzy słowem, ide i przedmiotem prezentuj si u Locke'a nastpujco: Słowo odnosi si do idei, a ta z kolei reprezentuje w umyle przedmiot. Słowo odnosi si zatem bezporednio do idei a porednio do przedmiotu. Odniesienie bezporednie nazwa moemy bez ryzyka wypaczenia koncepcji Locke'a znaczeniem a odniesienie porednie, odniesieniem. Teoria, która wyłania si z analizowanych powyej rozwaa wspiera wic wiele z potocznych intuicji, o których wspomniałem we wstpie. Znaczenia s pewnego rodzaju bytami mentalnymi; ludzie odnosz si do przedmiotów dziki posiadaniu owych znacze; znaczenie wyrae złoonych sprowadza si do tego, z jakich powizanych bezporednio z dowiadczeniem wyrae prostych zostało skonstruowane; ludzie niekiedy róni si co do słów, a nie opinii moemy to weryfikowa dziki sprowadzeniu wyrae do ich prostych składników; ludzie posługujcy si rozmaitymi jzykami mog mie w swych umysłach dokładnie ten sam zestaw znacze-idei; niektóre ze znacze s całkowicie konwencjonalne, a inne zale po czci od tego jak je skonstruowali- my, a po czci od tego, z jakiego materiału empirycznego korzystalimy. 10

13 Rozdział 2. Konotacja i denotacja John Stuart Mill buduje swoj teori nazw w jawnie wyraanej opozycji do teorii Locke'a. Pomysł, e słowa miałyby odnosi si do idei w umysłach mówicych, wydaje mu si absurdalny z prostego powodu do idei przedmiotu X odnosi si wyraenie idea przedmiotu X a nie wyraenie X. Gdy mówi, e słoce jest przyczyn dnia to nie chodzi mi przecie o zwizek przyczynowy pomidzy ide słoca a ide dnia. Takiego zwizku, nalecego do praw psychologii mog w ogóle nie zauwaa. Krytyka ta wydaje si by w pełni intuicyjna i trudno wyobrazi sobie, dlaczego Locke w ogóle jej nie antycypował. Pod koniec prezentacji pogldów Milla wróc jeszcze do tego problemu i postaram si pokaza ródło zachodzcego tu nieporozumienia. Przejdmy teraz do przedstawienia pogldów Milla. W odrónieniu od tekstu Locke'a mamy tu do czynienia z obszernym wykładem teorii jzyka. Czytelnik ma okazj do zapoznania si z wieloma podziałami, które czsto krzyuj si tworzc sie kategorii. Nazwy dziel si odpowiednio na: ogólne i jednostkowe, konkretne i abstrakcyjne, oraz konotatywne i niekonotatywne. Ogólno i jednostkowo rozumiana jest tu tradycyjnie istniej nazwy odnoszce si do wielu, lub do jednego przedmiotu. Abstrakcyjno, rozumiana jest tu odmiennie od znaczenia, które temu terminowi nadaje Locke nie chodzi tu o ogólno lecz o bycie nazw cechy, w odrónieniu od bycia nazw konkretu a wic przedmiotu. Mill słusznie zauwaa, e niestandardowe uycie Locke'a (niezgodne ze scholastycznym) wprowadziło zamt w rozwaaniach na temat jzyka. Jest to o tyle istotne, e niektóre nazwy abstrakcyjne, takie jak biel s nazwami jednostkowymi nazywaj jedn cech, podczas gdy inne, takie jak kolor s nazwami wielu cech, s wic nazwami ogólnymi. Ostatni z przytoczonych przeze mnie podziałów na nazwy konotatywne i niekonotatywne jest rozrónieniem, które zazwyczaj kojarzymy z Millem. Rzeczywicie, sam autor równie uwaa go za podział najistotniejszy, wspomina, e jest to podział najgłbiej wchodzcy w struktur jzyka. Rónica pomidzy nazwami konotatywnymi i niekonotatywnymi polega na tym, e te pierwsze, nazywajc jaki przedmiot informuj nas dodatkowo o pewnych cechach, które ten przedmiot posiada. Łatwo wyjani to na przykładzie nazwa biały nazywa białe przedmioty, ale tylko ze wzgldu na to, e wszystkie one posiadaj pewn cech, s białe. Konotacja jest wic znaczeniem, a oddzielenie nazywanego przedmiotu (lub zbioru przedmiotów) od domniemanych przez nazw cech jest odrónieniem znaczenia od odniesienia. 11

14 Mill krytykuje pogld, zgodnie z którym nazwy ogólne miałyby by po prostu nazwami odpowiednich klas przedmiotów. Twierdzi, e to pojcie klasy wymaga wyjanienia przez odwołanie si do własnoci mówic, e biały jest nazw pewnej klasy przedmiotów, musz jeszcze wyjani, w jaki sposób utworzyłem t klas robi to włanie przez odwołanie si do pewnej własnoci. Mill zwraca uwag na to, e odwołanie si do klasy nie pozwoli nam na odnalezienie konotacji wyraenia. Mógłbym zna wszystkie przedmioty, które nale do klasy, nazywanej przez słowo biały ale wcale nie odkry tej jednej cechy, która jest konotacj tego terminu. Nie znajdziemy, niestety, adnego uzasadnienia tego pogldu. Mona by zastanawia si, czy rzeczywicie, znajc wszystkie przedmioty nalece do danej klasy nie mógłbym odkry cechy, lub zespołu cech, które s konotacj terminu. Bez wzgldu na to, czy da si tak postawione pytanie rozstrzygn warto zauway, e zawsze moemy wzi pod uwag szczególn okoliczno, kiedy to jakie dwie cechy przysługuj wszystkim elementom jakiej klasy i adnemu przedmiotowi do niej nie nalecemu. Byłby to przypadek, w którym dwie róne konotacje miałyby t sam denotacj. W tej sytuacji, rzeczywicie, nie da si wyjani rónicy w konotacji odwołujc si do pojcia klasy. Kolejnym argumentem przeciw wyjanianiu znaczenia terminów ogólnych przez odwołanie si do pojcia klas jest to, e argumentacja ta prowadzi do wniosku, i znaczenia cigle si zmieniaj. Liczba elementów klasy przedmiotów białych zmienia si w czasie, cały czas pojawiaj si tam nowe elementy, wypadaj z niej równie stare 5. Znaczenie miałoby jednak w jakim sensie pozostawa to samo. Podział na klasy nie został utworzony przez tworzcych nasz jzyk przodków w ten sposób, e wyznaczyli oni wszystkie moliwe klasy i opatrzyli je stosownymi nazwami. Nazwy ogólne s nazwami nieograniczonej, nieustalonej nigdzie liczby przedmiotów, które posiadaj pewn szczególn własno (lub zbiór własnoci). To własnoci decyduj o przynalenoci do klas. W dalszej czci swego wykładu teorii nazw Mill podaje jeszcze wiele innych podziałów nazw, nie s one jednak dla naszych potrzeb istotne. Poniej przedstawiam tabel, która krzyuje ze sob przedstawione podziały. 5 Mill w ten włanie sposób pojmuje wykorzystanie klas jako zakresu. Współczenie omija si problem, o którym mowa, zakładajc e do klasy, na przykład, przedmiotów białych nale wszystkie istniejce przedmioty o danej cesze przeszłe, teraniejsze i przyszłe. 12

15 Tabela 1 podział nazw u Milla. Konkretne Abstrakcyjne Rodzaj Jednostkowe nazwy Nazwy Deskrypcje Ogólne Jednostkowe Ogólne własne jednostkow Konotacja X Atrybut Atrybut X Własnoci atrybutów X* Denotacja Przedmiot Przedmiot Klasa przedmiotów Atrybut Klasa atrybutów Znak X oznacza brak. * - nie wszystkie abstrakcyjne nazwy ogólne posiadaj konotacj. Kryterium, które podaje Mill nie wie si jednak z przedstawion przez niego klasyfikacj. Jako przykład konotatywnej abstrakcyjnej nazwy ogólnej podaje on nazw wada odnosi si ona do klasy atrybutów dziki ich wspólnej własnoci. Zaprezentowany podział pozwala na sformułowanie dwóch istotnych wyników bada Milla. Po pierwsze, wszystkie konkretne nazwy ogólne posiadaj konotacj. Po drugie, adne nazwy własne nie posiadaj konotacji. Pierwsza z tez uzasadniona jest w sposób, o którym ju wspomniałem. Nazwa ogólna, bdc nazw pewnej klasy przedmiotów, jest o elementach tej klasy orzekana z jakiego powodu, a powodem tym jest posiadanie wspólnych atrybutów atrybuty te s za włanie jej konotacj. Mill zdaje sobie spraw z tego, e konotacja jest dla nas czsto do mglista nie jestemy pewni, które atrybuty konotowane s przez dan nazw. Uznaje to jednak za problem czysto techniczny odpowiednie ustalenia w tej sprawie doprowadz w kocu do jednomylnoci. Takie wyjanienie pojcia znaczenia pozwala nam te, z łatwoci, odpowiedzie na pytanie kiedy dwa terminy maj t sam konotacj jest tak, gdy konotuj ten sam zbiór atrybutów. Warto jednak zastanowi si, czy nazwy własne rzeczywicie nie posiadaj konotacji. Wiemy przecie, e imiona własne posiadaj swoj etymologi i czsto odkry moemy powody, które skłoniły naszych przodków do nadania tej a nie innej nazwy. Mill podejmuje to zagadnienie na przykładzie nazwy Darthmouth. Jest ona nazw miasta, które znajduje si u ujcia rzeki Darth. Wydaje si, zatem, e istnieje tu jaka konotacja czy nie jest to po prostu deskrypcja jednostkowa: miasto, które ley u ujcia rzeki Darth? Mill uwaa, e nie jest tak dlatego, e połoenie miasta Darthmouth jest ju zupełnie niezalene od jego nazwy. Jakakolwiek zmiana okolicznoci, na przykład wyschnicie rzeki, nie przyczyni si do tego, e nazwa miasta zostanie zmieniona. Raz nadana nazwa (nawet jeli istniały jakie szczególne, 13

16 powizane z atrybutami danego przedmiotu powody jej nadania) pozostaje nazw danego przedmiotu niezalenie od tego, czy jakie atrybuty traci i zyskuje w czasie swojego istnienia. Nie jest tak w przypadku deskrypcji, nazwa aktualny mistrz wiata w biegu na 400m przestaje danemu człowiekowi przysługiwa z chwil gdy kto pobije jego rekord. Aby lepiej odda charakterystyk nazw własnych Mill posługuje si nastpujcym przykładem: wyobramy sobie złodzieja, który zaznacza kred dom, który ma zamiar póniej spldrowa. Znak słuy jedynie wyrónieniu tego jednego domu sporód wielu podobnych. Jeeli kto zaznaczy w ten sam sposób wszystkie domy, złodziej nie bdzie w stanie odnale właciwego. Chodziłoby tu, zatem, o co w rodzaju numerycznego wyrónienia, bez podania cech, które wyrónienie to motywuj. Rónica stanie si łatwiejsza do zauwaenia gdy tylko zmodyfikujemy przykład Milla załómy, e złodziej zachorował i chce wyjani swojemu wspólnikowi, który dom ma okra. Gdyby posłuył si nazw własn, któr nadał mówic, e naley okra dom zaznaczony biał kred, to plan nie powiódłby si, poniewa nie dowiedzielimy si niczego o atrybutach tego domu. Wiemy tylko tyle, e jest zaznaczony kred, co jest odpowiednikiem wiedzy, jak uzyskujemy poznajc imi i nazwisko przedstawianego nam człowieka dowiadujemy si, e nazywa si tak a tak. Ale gdyby nasz chory złodziej posłuył si jak deskrypcj, na przykład, wymieniajc cechy, które skłoniły go do zaznaczenia tego a nie innego domu, wspominajc na przykład, e właciciela nie ma, dom znajduje si po ciemnej stronie ulicy a do okna łatwo si zakra to istniała by przynajmniej szansa na udany rabunek. Po uporaniu si z charakterystyk rónego rodzaju nazw warto przyjrze si temu, co Mill ma do powiedzenia na temat zda. Jak łatwo si domyle, cz powicona zdaniom, odnosi si do rozrónie poczynionych w zwizku z nazwami. Zdanie zaley od rodzaju jego składników. Podstawowa struktura zdania zawiera dwa elementy co jest zawsze o czym orzekane, zdanie zawiera podmiot i orzecznik. W tej sytuacji moemy rozpatrzy trzy narzucajce si przypadki: gdy podmiot i orzecznik s nazwami własnymi, gdy podmiot jest nazw własn a orzecznik ogóln i trzeci gdy zarówno podmiot jak i orzecznik s nazwami ogólnymi. Przy omawianiu pierwszego przypadku Mill odwołuje si do Hobbesa, który rozumiał zdanie jako przypisanie dwóch nazw temu samemu przedmiotowi zdanie informuje nas po prostu, e dwie nazwy odnosz si do tego samego. Mill zauwaa, e cho taka teoria jako teoria dowolnych zda jest, po prostu, nie do przyjcia, to jako teoria zda, w których wystpuj dwie nazwy własne, jest trafna. Poniewa, jak si ju dowiedzielimy, nazwy własne nie posiadaj adnej konotacji, utworzone za ich pomoc zdanie równie adnej konotacji nie posiada. Przejdmy teraz do drugiego z wymienionych przypadków orzekania terminu konotatywnego o niekonotatywnym, czyli sytuacji, gdy w podmiocie mamy do czynienia z 14

17 nazw własn, a w orzeczeniu z nazw ogóln. Mill opisuje taki przypadek w nastpujcy sposób przypisuje si tu atrybuty konotowane przez orzecznik przedmiotowi denotowanemu przez podmiot. Jak wida, autor Systemu logiki nie widzi adnego problemu w tym, e konotacja zdania ustalana jest w tym szczególnym przypadku z jednej strony przez konotacj jednego z wyrae, z drugiej za przez denotacj drugiego z nich. Nie ma tu, rzecz jasna adnej innej moliwoci stojca w miejscu podmiotu nazwa własna nie ma przecie konotacji a rozwizanie, w którym konotacja zdania byłaby ustalana tylko dziki konotacji orzeczenia równie wydaje si nie do przyjcia rozmaite zdania z tym samym orzeczeniem miałyby wtedy t sam konotacj. Trzecim przypadkiem jest sytuacja, w której zarówno podmiot jak i orzeczenie zdania s nazwami konotatywnymi. Tutaj w pełni wykorzysta moemy odrónienie konotacji od denotacji. Konotacj zdania wyznaczaj konotacje składników, jego denotacj, denotacje składników. Czym jest wic konotacja zdania? Jest to stwierdzenie, e pewnym atrybutom (lub jednemu atrybutowi) towarzysz (zawsze, niekiedy albo nigdy zalenie od formy zdania) inne atrybuty. Denotacj jest za relacja pomidzy klasami przedmiotów denotacjami terminów. Dziki denotacji ustalamy warto logiczn zdania. Na wstpie tego rozdziału wspomniałem, e wyranie akcentowana przez autora Systemu logiki rónica pomidzy nim a Lockiem jest efektem pewnego rodzaju nieporozumienia. Na pierwszy rzut oka rzeczywicie wydaje si, e zaprezentowana tu koncepcja znaczenia mocno róni si od tego, co sdził na ten sam temat Locke. Znaczenia zostały wyprowadzone z umysłu i umieszczone w przedmiotach dowiadujemy si, e chodzi tu o atrybuty przedmiotów a wic, co pozaumysłowego. Jest jednak inaczej. W ksidze powiconej klasyfikacji przedmiotów dowiadujemy si, e cały ten realistyczny obraz jest jedynie pewnym, nienajszczliwszym, sposobem mówienia. Podstawow kategori ontologiczn, jak Mill przyjmuje s wraenia (w oryg. feelings). Dowiadujemy si, e do tej kategorii naley w zasadzie cała zawarto naszych umysłów. Dalsze analizy pokazuj, e w rzeczywistoci wszelkie inne kategorie daj si do niej sprowadzi. Substancje dane nam s jako pewne wizki wra- e, ich atrybuty s po prostu mniejszymi wizkami albo pojedynczymi wraeniami. W tej sytuacji powiedzenie, e co odnosi si do przedmiotu (substancji) lub do atrybutu, jest po prostu niezrcznym sposobem wyraania si. O samych przedmiotach, czy atrybutach, nie moemy nic wiedzie cała nasza wiedza sprowadza si do wrae. Mill wspomina, e atrybuty moemy rozumie jako przysługujce przedmiotom moce do wytwarzania w nas odpowiednich wrae. Zastrzega jednak, e to równie jest tylko pewien obrazowy sposób mówienia, którego powan usterk jest odwołanie si do niezwykle mglistego pojcia mocy. W rzeczywistoci atrybuty równie nie s niczym innym jak wraeniami, czy wizkami wra- 15

18 e. Ten ostatni, uwaany przez Milla za właciwy opis zaciera jednak rónice pomidzy przedmiotami a atrybutami. W tym miejscu warto poruszy trudno, któr rodzi taki punkt widzenia. Jak widzielimy, sensowno rozrónienia pomidzy konotacj a denotacj opiera si w koncepcji Milla włanie na rozrónieniu pomidzy przedmiotem a jego atrybutami. Co wicej trudno ustali jaki sens ma w takiej sytuacji podział nazw na abstrakcyjne i konkretne. Wida tu wyranie, e cała krytyka teorii idei Locke'a daje si z łatwoci zastosowa do teorii Milla. Jeeli mówic o tym, e słoce jest przyczyn dnia, nie mam na myli tego, e jedna z idei w moim umyle jest przyczyn innej to z cał pewnoci nie jest te tak, e mam na myli to, e jedna z wizek wrae wywołuje drug. Nietrudno dostrzec tu oczywist niekonsekwencj. Trudniej jest jednak ustali, dlaczego Mill nie zauwaył moliwoci postawienia takiego zarzutu i dlaczego Locke nie antycypował takiego kierunku krytyki. Pierwszym powodem nieporozumienia jest rónica w posługiwaniu si słowem idea. Mill przypisuje Locke'owi znaczenie znacznie wsze ni to, które znajdujemy w Rozwaaniach. W rzeczywistoci jest tak, e pojcie idei u Locke'a jest rozumiane niemale identycznie jak pojcie wra- enia u Milla. Drugim powodem jest brak rozrónienia dwóch porzdków ustale odnonie jzyka i ustale odnonie ontologii. Badajc jzyk chcemy odpowiedzie sobie na pytanie, w jaki sposób posługuj si nim jego uytkownicy. Praktyki te informuj nas o tym, jakie rozrónienia ontologiczne dokonane s w danym jzyku (odkrywamy na przykład, e rozrónia si tu pomidzy substancj, atrybutem a relacj). Moemy jednak zacz zastanawia si nad zasadnoci tej klasyfikacji stawiamy wtedy pytanie o to, co w rzeczywistoci pozajzykowej odpowiada obecnym w jzyku kategoriom ontologicznym. Gdy dokonamy odpowiednich korelacji (na przykład odkryjemy, e przedmiot to nic wicej jak tylko wizka wrae albo idee w umyle), moemy postulowa zmian praktyk jzykowych, albo te zadowoli si wyznaczeniem pewnych reguł przekładu z jzyka mówicego o substancjach na jzyk mówicy o wizkach wrae bd ideach. Majc to rozrónienie na uwadze szybko dostrzeemy, e Locke mówi o jzyku w wietle wczeniej przyjtych ustale ontologicznych. Moemy mówi, e słowa odnosz si bezporednio do idei poniewa dowiedzielimy si uprzednio, e o przedmiotach wiemy tylko tyle, e s one postulowanymi (jak bymy dzi powiedzieli) odpowiednikami naszych idei. Kolejno rozwaa Milla jest jednak inna. Najpierw rozwaa on sposób, w jaki posługujemy si nazwami, a potem dopiero pokazuje status ontologiczny tego, do czego, jak nam si wydaje, si odnosimy. 16

19 Naley jednak zauway, e dokonana powyej interpretacja pogldów Milla do mocno róni si od tego, w jaki sposób Mill został przez nastpców odczytany. Jego silnie nacechowane psychologizmem analizy nie wszystkim łatwo było przyj. Warto zatem pamita o moliwoci realistycznego odczytania teorii konotacji ignorujc uwagi natury epistemologicznej (niemono poznania przedmiotów inaczej ni dziki wraeniom zmysłowym, które posiadamy) i przyjmujc, e denotacj s po prostu zbiory przedmiotów, do których dana nazwa si odnosi a konotacj pewne zbiory własnoci. Moemy oczywicie równie uzna, e zagadnienie natury owych bytów ( przedmiotów i własnoci ) jest nierozstrzygalne albo te rozstrzygalne w sposób trywialny, nie wpływajcy w aden sposób na kształt rozwaa semantycznych to ostatnie rozwizanie bdziemy mieli okazj zobaczy u Carnapa. Na pewnego rodzaju wypaczenie teorii Milla zwraca uwag Gilbert Ryle w artykule Teoria znaczenia. Zauwaa on, e niech wobec psychologicznych analiz Milla przeniosła si na samo pojcie konotacji. [Ryle 1957: 490] Jak zobaczymy, dalsze wyniki bada nad teori znaczenia doprowadziły do tego, e niektórzy zaczli uwaa je za pojcie całkowicie tajemnicze. Cho, jak widzielimy, rozwaania Milla okazały si w wielu punktach zbiene z pogldami Locke a, to najistotniejsz rónic pomidzy nimi jest to, e Mill wyranie rozrónia znaczenie od odniesienia. Przyjmujc wikszo intuicji, które wspierała propozycja Locke a, Mill odrzuca jednake realistyczne wtrty tej teorii nie ma tu ju mowy o ukrytych cechach przedmiotów, które mogłyby w jakikolwiek sposób wpływa na nasz praktyk jzykow. 17

20 Rozdział 3. Sens i nominat. Przechodzc do koncepcji Gottloba Fregego, opuszczamy teren klasycznych, historycznych teorii i natrafiamy na, pewnego rodzaju, koncepcj przejciow. Jak zobaczymy, Frege zapocztkował pewien nowy nurt docieka, poniewa krytyka jego teorii stała si punktem wyjcia dla kolejnych koncepcji. W tym sensie, moemy go włczy do korpusu teorii współczesnych. Cho jest to koncepcja bardzo dobrze znana i skomentowana w obszernej literaturze, nadal zawiera wiele niejasnoci. Dlatego te, przedstawienie pogldów Fregego przebiega bdzie w dwóch etapach. Najpierw opowiem o tym, co Frege pisze wprost i czego interpretacja nie stanowi problemu, nastpnie, skupi si na tym, co wymaga ju jakiego rodzaju rekonstrukcji. Zanim jednak do tego przejd, chciałbym ustali pewn konwencj terminologiczn. Przez znaczenie lub sens rozumiał bd to co u Fregego kryje si pod terminem Sinn, przez nominat lub odniesienie to, co Frege okrelał jako Bedeutung. Jest to jedynie kwestia terminologiczna, poniewa nie ma raczej wtpliwoci 6, e to co Frege okrela jako Sinn w dzisiejszym słowniku filozofii jest odpowiednikiem słowa znaczenie lub sens a to, co u Fregego figuruje jako Bedeutung oddajemy dzi przez wyraenia takie jak nominat lub odniesienie. Zobaczmy zatem co Frege ma na ten temat do powiedzenia. Ju na samym pocztku chciałbym przedstawi dwa istotne załoenia teorii Fregego, zgodnie z którymi póniej rekonstruował bd brakujce jej elementy. Po pierwsze, kade wyraenie posiada znaczenie (ale nie kade posiada nominat). Po drugie znaczenia elementów danej całoci wyznaczaj znaczenie teje całoci, a nominaty elementów wyznaczaj odpowiednio nominat całoci. Jeeli za dany termin podstawimy jakikolwiek inny termin o tym samym znaczeniu to znaczenie całoci nie zmieni si, i analogicznie jeli pod jakikolwiek termin podstawimy inny o tym samym odniesieniu, to odniesienie całoci równie si nie zmieni. Obie te reguły, czy tezy uwaam za niezwykle istotne dla koncepcji Fregego. Przyjcie drugiej z tez moe wydawa si nieco kontrowersyjne. W wielu miejscach spotka mona pogld, e jednym z najwikszych wkładów Fregego w filozofi jzyka stanowi sformułowanie zasady kontekstowo- ci. Słowo ma znaczenie tylko w kontekcie zdania, w którym wystpuje. Pogld taki przypisuje Fregemu na przykład Donald Davidson. I rzeczywicie we wstpie do Grundlagen znajdujemy nastpujc wypowied: O znaczenie zdania trzeba pyta w kontekcie zdania, nie z 6 Cho zamt terminologiczny, który znale mona w pracach powiconych Fregemu, w szczególnoci w literaturze anglojzycznej jest naprawd zaskakujcy. Patrz np.. [Burge 1979], 18