KIERUNKI ZMIAN STRUKTURY AGRARNEJ WOJEWÓDZTW WEDŁUG GRUP TYPOLOGICZNYCH (PROGNOZA DO ROKU 2020)

Transkrypt

1 METODY ILOŚCIOWE W BADANIACH EKONOMICZNYCH Tom XIII/, 202, st KIERUNKI ZMIAN STRUKTURY AGRARNEJ WOJEWÓDZTW WEDŁUG GRUP TYPOLOGICZNYCH (PROGNOZA DO ROKU 2020) Jadwiga Bożek Kateda Statystyki Matematycznej, Uniwesytet Rolniczy w Kakowie bozek@cyf-k.edu.pl Steszczenie: W pacy została pzedstawiona pognoza stuktuy aganej województw do oku 2020 wg gup typologicznych. Pognozę wyznaczono metodą pognozowania stuktu E. Nowaka na podstawie danych GUS. Następnie metodą klasyfikacji ozmytej dokonano gupowania województw, uzyskując w ten sposób pzewidywany obaz zóżnicowania pzestzennego badanej stuktuy w oku Spoządzona pognoza pzedstawia, jakie pzeobażenia w stuktuze aganej województw nastąpią, jeżeli kieunek i tempo zmian, jakie występowały w latach nie ulegną zmianie. Słowa kluczowe: stuktua agana województw, pognoza, gupy typologiczne WSTĘP Znajomość stuktuy aganej, a zwłaszcza jej pzestzennego zóżnicowania i kieunków zmian w czasie, jest niezbędna w keowaniu egionalnej polityki gospodaczej państwa, dlatego poblematyka ta jest badzo często podejmowana w publikacjach naukowych [Bokowski i in. 2002, Muszyńska 2009, Poczta 2002, Rudnicki 200, Zega 2003]. Paca jest kontynuacją badań autoki nad pzestzennym zóżnicowaniem stuktuy aganej w Polsce. W wyniku tych badań wyodębniono 4 gupy województw [Bożek i in. 20], chaakteyzujące się wysokim podobieństwem stuktuy aganej województw wchodzących w skład tej samej gupy typologicznej i niskim podobieństwem województw zaliczonych do odębnych gup. Gupowanie pzepowadzono dla danych z lat: 996, 2002, Pomimo zmian, jakie następowały w stuktuze aganej poszczególnych województw w okesie , skład gup pozostawał taki sam. Można stąd wyciągnąć

2 Typologia stuktuy aganej województw 59 wniosek, że badana stuktua zmienia się podobnie (ten sam kieunek i tempo) w województwach należących do tej samej gupy typologicznej. W pacy wyznaczono pognozę stuktuy aganej województw do oku 2020 według gup typologicznych a następnie dokonano gupowania województw, otzymując w ten sposób pzewidywany obaz zóżnicowania pzestzennego badanej stuktuy w oku Obliczenia zostały pzepowadzone w opaciu o dane Głównego Uzędu Statystycznego liczbę gospodastw olnych według gup obszaowych w województwach w latach W pacy pzyjęto następujące gupy obszaowe: -5 ha, 5-0 ha, 0-20 ha, ha, 50 i więcej ha. Do wyznaczenia pognozy została zastosowana metoda pognozowania stuktu E.Nowaka [Nowak 98], a gupowanie województw pzepowadzono metodą klasyfikacji ozmytej [Jajuga 984, Bożek i in. 20]. Pognozowanie większości zjawisk społeczno-ekonomicznych, w tym olnictwa, nie jest łatwe. Polskie olnictwo pzechodzi obecnie wiele pzemian, poczynając od oku 989, kiedy nastąpiło pzejście z gospodaki centalnie steowanej do gospodaki wolnoynkowej, aż po wstąpienie do Unii Euopejskiej i poddanie olnictwa pewnym estykcjom wynikającym z paw i obowiązków Polski jako członka Unii. Na kształtowanie teaźniejszego i pzyszłego stanu olnictwa mają wpływ zmiany w kaju, a także umowy międzynaodowe. W kilkuletniej pespektywie czasowej może zatem zaistnieć wiele czynników zmieniających istotnie dotychczasowe tendy, co z kolei może spowodować, że opacowane pognozy staną się mało wiaygodne. Pzedstawiona w pacy pognoza jest pognozą otzymaną na podstawie odpowiednio dobanych modeli matematycznych pzy założeniu, że dotychczasowe tendencje nie ulegną istotnej zmianie w najbliższych latach. METODA BADAWCZA Metoda pognozowania stuktu wg E. Nowaka w skócie pzedstawia się następująco [Nowak, 98]: Niech X () t będzie zjawiskiem społeczno-ekonomicznym złożonym z składowych X () t, X 2 () t,..., X () t, takim, że X () t = X i () t t = 0,,..., n. Dana jest więc maciez obsewacji: X () X() X2() X () X ( 2) X( 2) X2( 2) X ( 2 ) = X( n) X( n) X2( n) X ( n) badanym w czasie ()

3 60 Jadwiga Bożek gdzie Xt ()- watość zmiennej X w oku t (w pacy: ogólna liczba gospodastw w oku t), Xi () t - watość i-tej składowej zmiennej X w oku t (liczba gospodastw z i-tej gupy obszaowej w oku t). Oznaczając pzez α ti ( 2,,..., ) wskaźniki stuktuy zjawiska X w oku t: Xi () t α ti =, otzymuje się maciez wskaźników stuktuy [ α ] t=,2,..., n ti, Xt (),2,..., któej wiesze epezentują stuktuę zjawiska X w kolejnych latach t=,2,...,n i dla któej spełnione są waunki: αti = i 0 αti ( t = 2,,..., n; i = 2,,..., ). (2) Jeżeli zjawisko X wykazuje wyaźną tendencję w czasie, wówczas wyznacza się model tendencji ozwojowej dla zmiennej X: ^ X = f (), t t =2,,..., n. (3) Wtedy X * ( T) = f ( T) oznacza pognozę zmiennej X dla oku T (T>n). Następnie w ten sam sposób po oszacowaniu tendencji ozwojowych dla poszczególnych zmiennych X, X 2,..., X wyznacza się ich pognozy: s* s* s* X ( T), X2 ( T),..., X ( T) (4) Pognozy te nazywane są "suowymi pognozami", gdyż czasem zachodzi potzeba ich skoygowania. Mianowicie: jeżeli okaże się, że suma suowych pognoz ówna się pognozie badanego zjawiska, czyli zachodzi następująca ówność: s* * X ( T) = X ( T), (5) i wtedy pognozy suowe (4) zostają uznane za ostateczne pognozy zmiennych X, X 2,..., X. Wskaźniki stuktuy dla pognozowanego zjawiska w oku T pzyjmują wówczas postać: s* * Xi ( T) α i ( T ) = * X ( T) i =2,,..., (6) Jeśli natomiast okaże się, że s* * X ( T) X ( T) i (7)

4 Typologia stuktuy aganej województw 6 wtedy najpiew należy wyznaczyć wskaźniki stuktuy dla pognoz suowych według wzou: * α i ( T ) = s* Xi ( T) i = 2,,..., (8) s* X ( T) i a następnie pognozy poszczególnych zmiennych: * * * Xi ( T) = X ( T) α i ( T) i = 2,,..., (9) gdzie α i ( T ) okeślone jest wzoem ( 8). W zapezentowanej metodzie pognozowania zakłada się, że pzy pognozowaniu ogólnego poziomu zjawiska X popełnia się mniejsze błędy niż wtedy, gdyby pognozowano oddzielnie poszczególne zmienne X, X 2,..., X. WYNIKI BADAŃ W wyniku gupowania województw pod względem podobieństwa stuktuy aganej metodą klasyfikacji ozmytej otzymano 4 gupy o następującym składzie [Bożek i in. 20]: Gupa I małopolskie, śląskie, podkapackie Gupa II łódzkie, mazowieckie, lubelskie Gupa III podlaskie, wielkopolskie, kujawsko-pomoskie, pomoskie, wamińsko-mazuskie, Gupa IV lubuskie, dolnośląskie, opolskie. Województwa: świętokzyskie i zachodniopomoskie wyaźnie odbiegają stuktuą od wyodębnionych gup, dlatego nie zostały zakwalifikowane do żadnego z wymienionych skupisk. Na podstawie danych GUS z lat pzedstawioną powyżej metodą pognozowania stuktu została opacowana pognoza stuktuy aganej dla Polski a następnie dla poszczególnych województw według wymienionych wyżej gup typologicznych. Wyniki pzedstawione są w tabelach -6. Wyznaczona funkcja tendu dla ogólnej liczby gospodastw olnych o powiezchni UR powyżej ha w Polsce ma postać: y = -9,5t + 95,2 ( R 2 = 0,7). Wynika stąd, że ocznie ubywać będzie około 9,5 tys. gospodastw i w 2020 oku ich liczba wyniesie około 544,4 tys. Zgodnie z wyznaczoną pognozą, udziały gospodastw badzo małych (-5 ha) będą spadać i w 2020 oku gospodastwa te stanowić będą około 53,2% ogólnej liczby gospodastw. Udziały gospodastw małych, o powiezchni UR 5-0 ha, nieznacznie wzosną - do 23,8%. Udziały gospodastw o powiezchni 0-20 ha nie ulegną zmianie, pozostając na poziomie około 3,6%, natomiast udziały gospodastw dużych, ha, w 2020 oku według pognozy wynosić będą około 7,2%. Udziały gospodastw badzo

5 62 Jadwiga Bożek dużych będą powoli osnąć do około 2,2%. Zmiany w skali kaju będą więc badzo powolne. Tabela. Stuktua agana w Polsce w latach 2002, 2006, 2009 i pognoza do oku Lata ogółem >50 W tys. W % ,7 58,7 2,9 3,6 4,9 0, ,4 57,0 23,0 3,7 5,2, ,9 57,2 22, 3,8 5,5, ,5 55,9 22,9 3,6 6,0, ,5 55,3 23, 3,6 6,3, ,5 54,7 23,3 3,6 6,6, ,4 53,2 23,8 3,6 7,2 2,2 Źódło: Roczniki Statystyczne Województw , obliczenia własne Tabela 2. Stuktua agana w województwach I gupy typologicznej w latach 2002, 2009 i pognoza do oku Lata Gospodastwa ogółem >50 W tys. W % I Małopolskie ,7 85,6 2,0 2,0 0,3 0, ,3 84,8 2, 2,5 0,5 0, ,4 84,6 2,2 2,5 0,6 0, 206 6,6 83,8 2,6 2,7 0,7 0, ,8 82,8 3,2 2,9 0,9 0,2 podkapackie ,5 83,4 4,0 2,0 0,4 0, ,2 84,2 2,2 2,5 0,8 0, ,2 83, 2,8 2,7,0 0, ,3 83,0 2,2 3,0,3 0, ,5 82,9,5 3,4,6 0,6 Śląskie ,8 8,8 2,6 4,,3 0, ,0 77,6 4,0 5,6 2,2 0, ,7 73,5 5,5 7, 3,0 0, ,2 65,9 8,3 0,0 4,4, ,7 50,5 24,0 5,9 7,3 2,3 Źódło: Roczniki Statystyczne Województw , obliczenia własne

6 Typologia stuktuy aganej województw 63 W dwóch województwach I gupy typologicznej: małopolskim i podkapackim pzewidywane zmiany stuktuy aganej są nieznaczne. Natomiast w woj. śląskim, gdzie w okesie następowały duże zmiany w ogólnej liczbie gospodastw i gospodastw -5 ha, jeżeli tendencje te utzymają się, to w 2020 oku można spodziewać się stuktuy zbliżonej do stuktuy ogólnokajowej, a zupełnie odmiennej od województw małopolskiego i podkapackiego. W II gupie typologicznej ogólna liczba gospodastw pozostanie pawie na tym samym poziomie, z wyjątkiem woj. łódzkiego. Tendencje zmian są jednakowe we wszystkich województwach, chociaż tempo zmian w województwie lubelskim jest znacznie wolniejsze, niż w dwóch pozostałych. Według pognozy w województwach tych wzosną udziały gup skajnych (-5 ha, ha i powyżej 50 ha). Zmaleją natomiast udziały gup śodkowych (5-0 ha i 0-20 ha). Tabela 3. Stuktua agana w województwach II gupy typologicznej w latach 2002, 2009 i pognoza do oku 2020 lata ogółem >50 łódzkie ,8 47,5 33,4 6,4 2,6 0, ,5 50,3 30,3 5,3 3,8 0, ,6 5,7 29,0 4,6 4,3 0, , 52,8 27,3 4,3 5, 0, ,6 54, 25,4 4,0 5,9 0,6 mazowieckie ,2 45,6 32,0 8,2 4,0 0, ,7 49,4 28, 6,4 5,5 0, ,3 52,3 24,7 6,2 6,2 0, ,8 54,3 22,0 5,7 7, 0, ,4 56,3 9,3 5,3 8,,0 lubelskie , 54,2 28,7 3,5 3,2 0, ,5 54,2 27,8 3,6 3,7 0, ,8 55,5 27,0 2,7 4,0 0, ,5 55,5 26,5 2,7 4,3 0, , 55,5 26,0 2,7 4,6, Źódło: Roczniki Statystyczne Województw , obliczenia własne

7 64 Jadwiga Bożek Tabela 4. Stuktua agana w województwach III gupy typologicznej w latach i pognoza do oku lata ogółem >50 Kujawsko-pomoskie ,2 35,3 24,0 26,0 2,8 2, ,9 32,5 27,9 22,8 4,0 2, ,9 33,3 27,0 2,5 5, 3, ,3 32,8 28, 9,4 6, 3, ,7 32,2 29,3 7,3 7,2 4,0 podlaskie ,7 32,0 24,6 30,2 2,4 0, ,2 30, 25,0 30,5 3,, ,4 29,3 26,8 28,2 4,0, ,2 28,4 27,6 27,2 4,9 2, ,0 27,4 28,4 26, 5,7 2,4 Wamińsko-mazuskie ,8 36,0 5,2 26,6 8,0 4, ,5 33,5 5,2 27,0 8,6 5, ,3 3,4 5,8 27,9 8,3 6, ,2 29,5 5,9 28,6 8,2 7, ,2 27,2 6,0 29,4 8, 9,3 wielkopolskie ,0 4,4 23,7 24,0 9,3, ,8 40,6 25,8 22,5 8,7 2, ,0 39,2 26,4 22,3 9,6 2, ,0 38,5 27,5 2,6 9,6 2, ,9 37,7 28,6 20,9 9,6 3,2 pomoskie ,6 44,0 9,9 22,3 0,8 3, ,0 40,6 22,7 20,9,6 4, ,4 36,3 24,7 22,0 2,3 4, ,7 3,4 27,7 2,7 3,4 5, ,0 25, 3,6 2,3 4,8 7,2 Źódło: Roczniki Statystyczne Województw , obliczenia własne We wszystkich województwach III gupy typologicznej pzewidziany jest spadek ogólnej liczby gospodastw, spadek udziałów gospodastw -5 ha i (w większości pzypadków) 0-20 ha, wzost udziałów 5-0 ha i powyżej 20 ha.

8 Typologia stuktuy aganej województw 65 Kieunki są więc zgodne z ogólnokajowymi, opócz gupy obszaowej 0-20 ha, któej udziały w większości województw tej gupy wyaźnie spadają, podczas gdy w skali ogólnokajowej utzymują się na mniej więcej tym samym poziomie. W pzypadku IV gupy typologicznej jednakowe zmiany zachodzą w klasie obszaowej gospodastw -5 ha (spadek udziałów) i ostatnich dwóch klasach (wzost udziałów). W klasach śodkowych (5-0 i 0-20) tendencje są óżne w poszczególnych województwach. Tabela 5. Stuktua agana w województwach IV gupy typologicznej w latach i pognoza do oku 2020 lata ogółem >50 Lubuskie ,8 63,4 5,3 2, 6,5 2, ,2 57,9 20,2 2, 6,0 3, ,3 53,2 24,6, 6,6 4, ,6 50,6 28,7 8,5 6,6 5, ,9 47,6 33,3 5,6 6,7 6,8 dolnośląskie ,8 58,5 20,0 3,3 6,0 2, ,4 56,6 9,8 3,4 7, 3, ,7 54, 2, 4,0 7,2 3, ,0 52,5 2,4 4,2 7,5 4, ,4 50,6 2,7 4,5 7,9 5,3 opolskie ,7 56,5 9,3 4,4 7,8 2, ,6 53,6 8,3 5,8 8,9 3, ,3 54,8 6,9 4,3 9,9 4, ,5 54,6 5,2 4, 0,9 5, ,7 54,5 3,4 3,9 2,0 6,3 Źódło: Roczniki Statystyczne Województw , obliczenia własne W województwie świętokzyskim zmiany w stuktuze pzebiegają w innych kieunkach, niż w skali ogólnokajowej. Rosną udziały gospodastw najmniejszych, spadają udziały 5-0 ha. W pozostałych gupach obszaowych zmiany są niewielkie. Należy jeszcze zwócić uwagę na gospodastwa największe wg pognozy pzewidziany jest spadek ich udziałów, jednak niski współczynnik deteminacji i osnące udziały w ostatnich latach, wskazują, że pognoza w tym pzypadku jest obaczona dużym błędem.

9 66 Jadwiga Bożek W województwie zachodniopomoskim zasadniczo tendencje zmian pokywają się z tendencjami ogólnokajowymi (za wyjątkiem gospodastw 0-20 ha). Jednakże niska watość współczynnika deteminacji dla gup obszaowych śodkowych (poniżej 0,4) obniża wiaygodność tej pognozy. Tabela 6. Stuktua agana w województwie świętokzyskim i zachodniopomoskim w latach i pognoza do oku lata ogółem >50 świętokzyskie ,6 66,9 25,3 6,7,0 0, ,8 68,4 23,3 6,4,5 0, ,6 68,3 23,4 6,2,9 0, ,3 69, 22,5 5,9 2,3 0, ,0 70,0 2,6 5,6 2,8 0, zachodniopomoskie ,2 50,0 6, 8, 0,6 5, ,8 43,2 5,7 8,4 4,4 8, ,9 39,8 7,4 5,3 6,4, ,7 35,8 7,3,4 20,2 5, ,5 30,5 7,2 6,3 25,2 20,7 Źódło: Roczniki Statystyczne Województw , obliczenia własne Tabela 7. Stuktua agana w Polsce ogółem i gupach typologicznych w 2008 oku. Pognozowana stuktua agana w Polsce ogółem i gupach typologicznych w 2020 oku. gupa W % gupa > >50 I 8,9 3,4 3,3, 0,3 78,6 5,4 3,9,8 0,3 II 5,5 29,2 4,7 4,2 0,5 52,7 23,3 3, 7,5 3,3 III 35,5 23,0 25,2 3,3 3, 29,9 26,8 23,0 5, 5,2 IV 57,0 9,9 2,5 7,3 3,2 Polska 57, 22,8 3,4 5,4,3 53,2 23,8 3,6 7,2 2,2 Źódło: [Bożek i in. 20], obliczenia własne Pzepowadzono podział województw ze względu na podobieństwo stuktuy aganej pognozowanej na ok Zastosowano metodę klasyfikacji ozmytej pzekształconej następnie w klasyfikację klasyczną. Otzymano 3 gupy województw o następującym składzie:

10 Typologia stuktuy aganej województw 67 gupa I: gupa II: małopolskie, podkapackie, świętokzyskie łódzkie, mazowieckie, śląskie, lubelskie, lubuskie, dolnośląskie, opolskie gupa III: podlaskie, wielkopolskie, kujawsko-pomoskie, pomoskie, wamińskomazuskie. Województwo zachodniopomoskie odbiega stuktuą od wymienionych gup. Poównując powyższe wyniki z wynikami gupowania z 2008 oku, można zauważyć, że skład gupy III pozostał bez zmian. Z gupy I ubyło województwo śląskie, natomiast pzybyło świętokzyskie. Natomiast województwa gupy II i IV z gupowania z 2008 oku utwozyły wspólną II gupę. Śednią stuktuę dla poszczególnych gup w oku 2008 i 2020 pzedstawia tabela 7. PODSUMOWANIE Jeżeli tendencje z lat nie ulegną zmianie, to w stuktuze aganej w Polsce do 2020 oku nastąpi badzo niewielka popawa: udziały gospodastw ha zwiększą się do 7,2% (z 5,5% w 2009 oku), a gospodastw 50 i więcej ha do 2,2% (z,4% w 2009). Zmiany w gupach typologicznych w większości pzypadków są zgodne z tendencjami ogólnokajowymi, ale tempo jest badzo zóżnicowane. Największe zmiany pzewidywane się w województwach należących do gupy III, najwolniej zmieniać się będzie stuktua w województwach gupy I (z wyjątkiem śląskiego). Zgodnie z pognozą, do oku 2020 zmieni się obaz zóżnicowania pzestzennego badanej stuktuy. Zamiast 4 typów stuktuy, będą występować 3, wyznaczone pzez 3 gupy województw. Gupę I, o największym ozdobnieniu, utwozą województwa: małopolskie, podkapackie i świętokzyskie. W 2020 oku w województwach tej gupy śednio 78,6% gospodastw będzie mieć powiezchnię -5 ha, 5,4% stanowić będą gospodastwa 5-0 ha. Pozostałe gospodastwa stanowić będą znikomy odsetek: 0-20 ha 3,9%, ha,8%, powyżej 50 ha 0,3%. Do gupy II należeć będą województwa: łódzkie, mazowieckie, lubelskie, lubuskie, dolnośląskie, śląskie i opolskie gdzie wskaźniki stuktuy kształtować się będą odpowiednio: 52,7%, 23,3%, 3,%, 7,5% i 3,3%. Najmniej ozdobniona stuktua występować będzie w województwach gupy III: podlaskim, kujawskopomoskim, pomoskim, wamińsko-mazuskim i wielkopolskim. Śedni ozkład stuktuy będzie tu najbadziej ównomieny: 29,9%, 26,8%, 23%, 5,% i 5,2%. Będzie to jednocześnie gupa o największym zóżnicowaniu wewnątzgupowym. Zóżnicowanie stuktualne między gupami pozostanie nadal badzo duże.

11 68 Jadwiga Bożek BIBLIOGRAFIA Bokowski B., Szczesny W. (2002) Metody taksonomiczne w badaniach pzestzennego zóżnicowania olnictwa. Roczniki Nauk Rolniczych. Seia G. T.89.Z.2. Waszawa, st Bożek J., Bożek B. (20) Typologia stuktuy aganej województw w ujęciu dynamicznym z zastosowaniem klasyfikacji ozmytej. Metody ilościowe w badaniach ekonomicznych, XII/2, Wydawnictwo SGGW, Waszawa 20, st Jajuga K. (984) Zbioy ozmyte w zagadnieniu klasyfikacji, Pzegląd Statystyczny, z.3/4, st Muszyńska A. (2009) Regionalne zóżnicowanie olnictwa w Polsce w 2007 oku. Roczniki Naukowe Seia T.XI.Z.4. Waszawa, st Nowak E. (98) Pognozowanie stuktuy zjawisk społeczno-ekonomicznych, Wiadomości Statystyczne, n 4. Poczta W., Mówczyńska A. (2002) Regionalne zóżnicowanie polskiego olnictwa. W: Zóżnicowanie egionalne gospodaki żywnościowej w Polsce w pocesie integacji z Unią Euopejską. Red. W.Poczta i F.Wysocki. AR Poznań, st Rudnicki R. (200) Zmiany układu pzestzennego stuktuy aganej Polski Północnej w latach (uwaunkowania - dynamika - kieunki), Wydawnictwo Uniwesytetu Mikołaja Kopenika w Touniu, Touń, s. 23. Zega J. (2003) Zóżnicowanie egionalne olnictwa. GUS, Waszawa. DIRECTION OF CHANGES OF AGRARIAN STRUCTURE OF VOIVODSHIPS ACCORDING TO TYPOLOGICAL GROUPS - FORECAST UP TO 2020 Abstact: The pape pesents the foecast of agaian stuctue of voivodships up to 2020 accoding to typological goups. The data wee taken fom Statistical Yeabook of Agicultue edited by Cental Statistical Office. The foecast was based on the method of stuctues foecasting poposed by Nowak. Then, on the basis of fuzzy classification method, the pediction of spatial diffeentiation of the stuctue unde investigation up to 2020 was evaluated. The foecast pesents what kind of changes in agaian stuctue of voivodships will take place if the diection and ate of changes within the peiod of emain stable. Key wods: agaian stuctue of voivodships, foecast, typological goups