Upadek Konungaheli a ostatni wikingowie Bałtyku... 9

Transkrypt

1 Wojny wikingów i Słowian Wielka wyprawa księcia Racibora

2 Spis treści Wstęp Upadek Konungaheli a ostatni wikingowie Bałtyku Polityczna szachownica wieku XII Gra o wpływy O apetytach Krzywoustego: od Skandynawii po Węgry Konungahela centrum Skandynawii Wyprawa na Konungahelę Skandynawscy bohaterowie dramatu Pogańska przepowiednia Chrześcijańskie ostrzeżenie Droga przez cieśniny duńskie Słowiański król i jego wojsko Wodzowie armii Racibora Desant barbarzyńców Walka w porcie Tajne przejście Rabunek podgrodzia Druga bitwa początek oblężenia

3 I Polityczna szachownica wieku XII Gra o wpływy Od momentu swojego pojawienia się nad Bałtykiem w VI VII wieku aż do końca wczesnego średniowiecza Słowianie aktywnie uczestniczyli w polityce i gospodarce tego regionu Europy. Nadmorskie plemiona, państwa czy niezależne miasta zachodniosłowiańskie z dużymi sukcesami walczyły z innymi ludami zamieszkującymi brzegi Bałtyku. Samodzielne drużyny pirackie lub całe floty Ranów z wyspy Rujany (Rugii), Pomorzan z Pomorza Zachodniego oraz Obodrzyców z dzisiejszego wschodniego Holsztynu i Meklemburgii toczyły częste boje ze skandynawskimi wikingami, pogromcami Europy Zachodniej. Równocześnie towary zachodniosłowiańskie podbijały rynki zagraniczne od połowy VIII wieku pojawiały się w skandynawskich ośrodkach wymiany, a nawet w miejscach tak odległych, jak położone na pograniczu fińskim grody północnej Rusi. W późniejszych stuleciach rola Słowian nadmorskich w handlu i polityce bałtyckiej ciągle rosła. Dopiero druga połowa XII wieku przyniosła koniec ich dalekosiężnych kontaktów handlowych oraz dominacji militarnej Pomorzan, Ranów i Obodrzyców na zachodnim Bałtyku. 29

4 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora Znakomitym przykładem aktywności politycznej i zbrojnej Słowian na morskich wodach jest wielka wyprawa Pomorzan przeciwko skandynawskiemu miastu, które w XII wieku cieszyło się prestiżem, sławą i bogactwem Konungaheli. Najazd sił słowiańskich pod wodzą księcia Racibora nie był typową dla owych czasów wyprawą łupieżczą. Nie był także jednorazowym atakiem, mającym na celu osiągnięcie krótkotrwałych korzyści. Stanowił znaczący element długiej i wielostronnej gry politycznej, którą prowadziły państwa Europy Północnej i Środkowej. Głównym pomysłodawcą rajzy konungahelskiej był zapewne władca Polski Bolesław III Krzywousty, wykonawcą jego trybutariusz, książę Pomorza Racibor, a ofiarą król Danii Eryk Godny Pamięci (Eiríkr Eimuni 4 ). Aby dowiedzieć się, o co tak naprawdę toczyła się ta walka, i zrozumieć, że nie chodziło o zwykły w epoce wikińskiej napad rabunkowy, trzeba przedstawić szerokie tło polityczne ówczesnych wydarzeń. Musimy zdać sobie sprawę, że także w tak odległych czasach poszczególne państwa nie istniały w próżni, tylko były współzależne od siebie, od wielkiej polityki, intryg dynastycznych, walki o strefy wpływów. Dwunastowieczne stosunki międzynarodowe, podobnie jak dziś, były układem dynamicznym, który potrafił szybko się zmieniać pod wpływem wielu różnorodnych czynników. W takim ujęciu wyprawa na Konungahelę mimo całego jej rozmachu jawi 4 Przydomki staroskandynawskie zapisywano w oryginale małą literą (jak i wiele innych nazw własnych, o czym przekona się Czytelnik w dalszej części tekstu). Obecnie dopuszczalny jest jednak mniej rygorystyczny zapis dużą literą, mający ukazać, że chodzi o nazwę osobową. 30

5 Polityczna szachownica wieku XII się jako zaledwie jeden z licznych elementów wieloletniej rozgrywki między kilkoma silnymi księstwami i królestwami oraz cesarstwem niemiecko-rzymskim. W rozgrywkę tę zaangażowane były państwa, które na mapie Europy układały się południkowo: Norwegia, Szwecja, kraj Gotów, Dania, dwa księstwa Obodrzyców, Pomorze, Polska, Czechy, Węgry, księstwa zachodniej Rusi. Każde z nich w trakcie konfliktów lat 20. i 30. XII wieku miało coś do ugrania, a jednocześnie wiele do stracenia. Zbrojne konflikty, czasem oddalone od siebie o setki kilometrów, stanowiły część lub wynik współzależnych od siebie przetasowań politycznych. Dla przykładu: Polska w pewnym momencie panowania Krzywoustego znalazła się w konflikcie dyplomatycznym z Niemcami, gdyż wcześniej przegrała krwawą rozgrywkę na Węgrzech, a żeby odzyskać pozycję, musiała zaraz potem uderzyć w strefie nadbałtyckiej i jednocześnie bronić się na froncie ruskim. Każdy element tej układanki był ważny i powiązany z innymi, dlatego nie można się dziwić, że często od tego, co działo się w Czechach, zależało to, co miało niedługo nastąpić na Pomorzu. Niektórzy wymienieni przed chwilą gracze (Polska, Węgry, Czechy, kraje skandynawskie) byli mniej więcej równorzędni. Istniał jednak gracz nadrzędny, cały czas starający się rozdawać karty Królestwo Niemieckie, którego władcy byli też zazwyczaj cesarzami rzymskimi. W tamtej epoce w naszej części Europy nie miała miejsca żadna znacząca akcja polityczna, w której nie uczestniczyłyby Niemcy. Jak zaraz postaram się przedstawić, wyprawa na Konungahelę była nie tylko błyskotliwym przedsięwzięciem zbrojnym, ale miała też duże znaczenie w ustaleniu stref wpływów podczas długotrwa- 31

6 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora łych wojen toczących się w latach 30. XII wieku od szwedzkich jezior po Nizinę Węgierską. Stanowiła równocześnie jeden z kluczowych elementów wielokierunkowej ekspansji władcy Polski, księcia Bolesława Krzywoustego. O apetytach Krzywoustego: od Skandynawii po Węgry Wprowadzenie w tło historyczne, a zarazem przedstawienie sytuacji w krajach pozostających w orbicie mocarstwowych zapędów Bolesława Krzywoustego zacznę od dalekiej Północy, gdyż właśnie tam leżała Konungahela. Od lat 20. XII stulecia poszczególne kraje skandynawskie wkraczały w okres wojen domowych i krwawych walk o władzę w efekcie w latach 30. wszystkie tamtejsze królestwa stanęły w ogniu. Rozgrywki wewnętrzne były częścią procesu głębokich przemian ustrojowych, które po kilku dziesięcioleciach miały doprowadzić do końca nadbałtyckiego okresu wikińskiego, a związane były z przekształceniami struktury królestw skandynawskich, szczególnie Danii, ze zlepków wspólnot plemienno-wczesnopaństwowych w scentralizowane państwa typu feudalnego. W 1130 roku dobiegły końca rządy norweskiego króla Sigurda Krzyżowca (Sigurðr Jorsalafari jego przydomek dosłownie oznaczał: Podróżnik Jerozolimski), który wraz z wcześniej zmarłymi braćmi przez długie lata sprawnie zarządzał swoim krajem, doprowadzając go do rozkwitu gospodarczego i kulturalnego. Dzięki jego panowaniu Norwegia szybciej niż inne państwa skandynawskie mogłaby się stać silnym, scentralizowanym królestwem postwikińskim, gdyby 32

7 Polityczna szachownica wieku XII nie to, iż Sigurd zostawił po sobie kraj zbyt bogaty. A że równocześnie pojawiło się wielu spadkobierców, którzy mieli ochotę przejąć taką schedę, państwo ogarnęła kolejna wojna domowa, gdyż każdy z pretendentów do tronu chciał uszczknąć dla siebie choć trochę z bogactwa pozostawionego przez Krzyżowca. Wojna ta okazała się straszliwa i wyniszczająca, a trwała sto lat. W jej wyniku Norwegia z potęgi morskiej stała się na długi czas ubogim państwem prowincjonalnym. Leżący po sąsiedzku z Norwegią kraj Gotów (dziś regiony Västergötland i Östergötland w Szwecji) w 1118 roku ponownie ogłosił secesję od państwa szwedzkiego, a około 1125 roku zaproponował swoją koronę duńskiemu księciu Magnusowi Silnemu (Magnús den Stærke), synowi króla Danii Nielsa. Z kolei na tronie szwedzkim królowie zmieniali się bardzo często, a kryzys władzy trwał do lat 70. XII wieku i dopiero potem udało się rozpocząć proces przekształcenia kraju w państwo scentralizowane. Znana nam dziś lista szwedzkich władców z XII stulecia jest długa, ale i tak niekompletna, a że część z nich panowała tylko w niektórych regionach kraju, prawie cały ten okres można uznać za wypełniony ciągłymi walkami o tron. Jednym z pretendentów do korony był wymieniony już Magnus Silny, król Gotalandu i współwładca Danii. W drugiej połowie lat 20. został, ze względu na dynastyczne powiązania swoich przodków ze strony matki, zaproszony na tron szwedzki. Szybko jednak, jeszcze przed 1129 rokiem, stracił go (wraz z tronem gockim) i właśnie dlatego wystąpi później w naszej opowieści, gdyż we współpracy z Bolesławem Krzywoustym chciał szukać możliwości odzyskania koron szwedzkiej i gockiej. 33

8 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora W Danii od początku wieku panował król Niels, który teoretycznie miał, jako ktoś w rodzaju regenta, tylko pilnować tronu dla swych nieletnich bratanków, synów zmarłego w 1103 roku Eryka Zawsze Dobrego (Eiríkr Eigóðr). Pod koniec lat 20. do głosu zaczęli dochodzić dorośli już prawowici następcy Eryka, którzy nie mogli dłużej ścierpieć kilkudziesięcioletnich rządów stryja. Kiedy tuż przed rokiem 1129 Magnus Silny, syn Nielsa, został zrzucony z tronów szwedzkiego i gockiego, postanowił zadbać o swoje duńskie interesy w 1131 roku zabił jednego z synów Eryka, Kanuta Lawarda (Knud Lavard), będącego najpoważniejszym rywalem do tronu Danii. Rozpętała się wtedy wojna domowa pomiędzy Nielsem i Magnusem z jednej strony a bratem Kanuta, wspomnianym już Erykiem Godnym Pamięci i wspierającym go arcybiskupem Lundu Osurem z drugiej. We wszystkich wymienionych krajach zapanował kryzys polityczny, objawiający się rozbiciem dzielnicowym na władztwa różnych pretendentów do korony, tendencjami separatystycznymi poszczególnych krain (w Szwecji Gotalandu, Smalandu i wyspy Gotlandii; w Danii Skanii i Jutlandii; w Norwegii wielu ziem północnych i zachodnich), wyniszczającymi, wieloletnimi walkami między poszczególnymi stronnictwami, a także nawiązywaniem korzystnych tylko na krótką metę sojuszy z siłami zewnętrznymi. W tym też czasie w sposób szczególny nasiliły się trwające już przynajmniej od stu lat łupieżcze najazdy Słowian na ziemie duńskie, a biorąc pod uwagę przebieg wojny konungahelskiej, właśnie Dania najbardziej nas interesuje. Walki pomiędzy różnymi władcami duńskimi ciągnęły się przez dziesięciolecia, kryzys państwa trwał do końca lat 50. XII wieku. Dopiero wtedy, w drugim okresie 34

9 Europa Środkowa i Północna w latach 30. XII wieku (dla wygody Czytelnika na mapie oznaczone zostały także niektóre wymienione w książce miasta, które już nie funkcjonowały w XII wieku: Birka, Hedeby, Truso)

10 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora rządów króla Waldemara I (Valdemar), Dania stała się scentralizowanym państwem, mogącym poskromić królów morza i lokalnych możnych, a potem toczyć równorzędne boje ze Słowianami nadbałtyckimi. Sytuację państw kontynentalnych od Pomorza po Węgry przedstawię z punktu widzenia działań władcy Polski, Bolesława III Krzywoustego, gdyż właśnie jego należy uznać za głównego zainteresowanego w zorganizowaniu wyprawy konungahelskiej i potem czerpaniu z niej zysków politycznych. A że stanowiła ona element rozległej gry, musimy pobieżnie omówić niektóre posunięcia polskiego księcia mające miejsce nawet kilkanaście lat przed rokiem Krzywousty, wzorem swych dwóch wielkich imienników Bolesława Chrobrego i Bolesława Szczodrego prowadził szalenie aktywną, głównie zaborczą politykę względem prawie wszystkich sąsiadów: Węgier, Czech, Pomorza, Danii, plemion Prusów i Rusi. Konflikty z nimi były przedzielane znacznie rzadszymi okresami pokoju. Tak samo jak dwaj wcześniejsi Bolesławowie, właśnie z powodu ciągłych wojen znalazł się w pewnej chwili w izolacji politycznej, która mogła skończyć się katastrofą. Tyle że Krzywousty potrafił wyjść obronną ręką z tej trudnej sytuacji, a rozwiązanie problemu było ściśle związane z wyprawą na Konungahelę. Bolesław przez pierwszy okres rządów (czyli w latach ) współwładał najpierw ze swym ojcem Władysławem Hermanem i przyrodnim bratem Zbigniewem, a od roku 1102 jedynie ze Zbigniewem podzielili wtedy kraj równoleżnikowo : Krzywousty dostał część południową (Śląsk, Małopolska), a jego brat północną (Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze). 36

11 Polityczna szachownica wieku XII Od pierwszych lat XII wieku Bolesław często wyprawiał się przeciw sprzymierzeńcom Zbigniewa, Pomorzanom i Czechom. Gdy w 1108 roku wypędził brata z jego ziem, za Zbigniewem ujął się król niemiecki Henryk V. Kwestia pozbawionego ojcowizny księcia była tylko pretekstem Henrykowi chodziło przede wszystkim o ukrócenie działań zaborczych Bolesława, który od lat wtrącał się w wewnętrzne sprawy Czech, a kraj ten władcy niemieccy uważali za własną strefę wpływów. Wyprawa Henryka na Polskę w 1109 roku zakończyła się klęską sławna obrona Głogowa, o której do dziś naucza się w polskich szkołach, a potem bliżej nieznane drobniejsze starcia (gdyż bitwę na Psim Polu należy raczej uznać za legendarną) zmusiły najeźdźców do wycofania się. Krzywousty poszedł za ciosem od razu pociągnął z wojskami na Czechy, zdobył Pragę i osadził tam swojego stronnika z miejscowej dynastii Przemyślidów, Borzywoja. Gdy w roku następnym Czesi wypędzili Borzywoja, Bolesław jeszcze raz na nich uderzył i krwawo rozprawił się z nimi w bitwie pod Trutinią. Udowodnił w ten sposób swoją siłę, a jako triumfator łaskawie pozwolił pozostać na praskim tronie nastawionemu proniemiecko księciu Władysławowi, gdyż w ten sposób chciał poprawić swoje stosunki z królem niemieckim Henrykiem. Czeska operacja militarno-dyplomatyczna udała się w pełni Polacy odnieśli wielkie zwycięstwo, wrócili do domu z łupami, a na dodatek uzyskali przychylność władcy Rzeszy. Dzięki uspokojeniu stosunków z zachodnim sąsiadem polski książę mógł skupić uwagę na Pomorzu. Zaprzestał prowadzonych przez ostatnie dziesięć lat łupieżczych wypraw na tę krainę, zabrał się natomiast do jej długotrwałego, ale postępującego systematycznie podboju. Do 1119 roku zajął Pomo- 37

12 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora rze Wschodnie z Gdańskiem, a zaraz potem skierował wojska na Pomorze Zachodnie. W 1121 roku odbyła się decydująca bitwa pod grodem określonym w jednym z żywotów świętego Ottona nazwą Naclam. Niestety, nie wiadomo, gdzie należy szukać pozostałości Naclamu, najprawdopodobniejsze wydają się lokalizacje w miejscowościach Niekładź albo Gołańcz Pomorska. W tym boju poległa większa część armii księcia zachodniopomorskiego Warcisława, który zaraz potem uznał polską władzę. Następnie oddziały Krzywoustego obległy niezależne od książąt pomorskich potężne miasto Szczecin, które poddało się dopiero w 1122 roku. Mimo triumfu polskiego władcy sytuacja na Pomorzu Zachodnim była skomplikowana i niejednoznaczna. Rodowe siedziby księcia Warcisława jak zakłada większość polskich badaczy, na przykład Władysław Łosiński rozciągały się w środkowej części wybrzeża, z ośrodkami w Kołobrzegu i Białogardzie. Jednak dalej na zachód jego władza była znacznie słabsza, a już miasta nad ujściami Odry Wolin, Szczecin, Kamień, Uznam czy Wołogoszcz tradycyjnie prowadziły własną politykę, zgodną tylko z interesami rządzącej w nich warstwy kupiecko-pirackiej. Ośrodki te były bardzo bogate, posiadały duże floty i liczne zastępy zbrojne. Wprawdzie po zdobyciu Szczecina miasta z ujść Odry teoretycznie uznały władzę wspieranego przez Polaków Warcisława, ale tylko kwestią czasu była ich secesja. Także dzięki wsparciu Krzywoustego książę pomorski w latach rozciągnął swoje panowanie nad plemionami północnowieleckimi zamieszkującymi Pomorze Zaodrzańskie, czyli ziemie położone na zachód od Zalewu Szczecińskiego. W ten sposób ród Warcisława, później zwany Gryfitami, znacznie powiększył swoje 38

13 Polityczna szachownica wieku XII władztwo nad Bałtykiem. Było to na rękę Bolesławowi, który wolał ściągać trybut z jednego źródła, a nie oddzielnie od Gryfitów i od każdego z niezależnych miast. Krzywousty nie włączył Pomorza bezpośrednio do Polski, tylko uczynił z niego krainę zależną. Jak wynika z hipotezy wysuniętej przez Jana Powierskiego, częściowo opierającej się na wzmiankach z żywota świętego Ottona pióra Herborda, od końca XI wieku istniał ciekawy trójstronny sojusz antypolski: pogańscy Pomorzanie wraz z plemionami równie pogańskich Prusów (których Bolesław nękał zbrojnie od kilkunastu lat) zawiązali przymierze ochronne z niektórymi książętami ruskimi. Wprawdzie kniaziowie ruscy uważali się za władców arcychrześcijańskich, jednak w ciągu całego wczesnego średniowiecza alianse między krajami pogańskimi a chrześcijańskimi przeciw innym chrześcijańskim zdarzały się wcale nierzadko gdy zachodziła potrzeba, na bok odkładano religię, a kierowano się koniecznością polityczną. Sojusz pomorsko-prusko-ruski musiał dawać się we znaki Polakom nie tylko pod koniec XI wieku, ale także podczas zdobywania Pomorza w latach , skoro równocześnie z atakiem na Szczecin władca Polski postanowił zneutralizować wrogiego sobie Wołodara, ruskiego księcia ważnego kupieckiego miasta Przemyśl. Palatyn, czyli wojewoda i zarządca dworu Bolesława, Piotr Włostowic, na czele małego oddziału zbrojnych podążył na wschód. Tam, udając, że utracił względy Krzywoustego, został z otwartymi rękami przyjęty przez władcę Przemyśla. W czasie uczty porwał księcia, wsadził go na konia i błyskawicznie dowiózł na dwór polski. Sprawnie przeprowadzona swoista operacja komandoska bez zbędnego nakładu sił rozwiązała kwestię wrogów na Rusi, gdyż jak na- 39

14 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora leży przypuszczać w zamian za uwolnienie wymuszono na Wołodarze odstąpienie od przymierza antypolskiego. Nie wiadomo za to, jak Bolesław rozprawił się z Prusami. Najprawdopodobniej wysłał kolejną wyprawę pacyfikacyjną, bo zwykł tak czynić, gdy Prusowie okazywali się zbyt aktywni, na przykład niegdyś popierając jego brata Zbigniewa. W latach , kiedy Krzywousty walczył z Warcisławem i demontował koalicję pomorsko-prusko-ruską, na Pomorzu Zaodrzańskim operację wojskową przeciw plemionom wieleckim rozpoczął nowy władca Niemiec, Lotar III z Supplinburga. Jednak podbój nie szedł mu zbyt sprawnie, a w obliczu szybciej przeprowadzonej polsko-pomorskiej aneksji ziem północnowieleckich na Zaodrzu (osiągającej sukcesy już na początku kampanii, w 1122 roku) musiał się zadowolić jedynie południową częścią obszarów zajmowanych przez ludy Wieletów. Nic mu także nie wyszło z zamiarów zajęcia bogatych miast portowych usytuowanych u ujść Odry, gdyż i one zostały wcześniej zdobyte przez Bolesława i Warcisława. Jednak nacisk Rzeszy na Polskę w kwestii władania tymi ludnymi i zasobnymi obszarami był tak wielki, że jeszcze w 1122 roku Krzywousty musiał uznać (jak przypuszczają historycy, choć nie potwierdzają tego źródła) zwierzchnictwo niemieckie nie tylko nad dopiero co zdobytymi posiadłościami pomorskimi, ale także tymi, które dopiero miał zająć na Zaodrzu. Zapewne z nich wszystkich przyrzekł płacić trybut. Wydaje się wszakże, że szybko, ale w nieznanych nam okolicznościach, uwolnił się od tego zobowiązania. Świadczy o tym fakt, że przez następne kilkanaście lat nie wysłał Lotarowi ani denara, a co więcej prowadził własną, całkowicie niezależną od Niemiec politykę nadbałtycką. 40

15 Polityczna szachownica wieku XII Po podboju całego Pomorza Bolesław wysłał na tamtejsze ziemie misje chrystianizacyjne. Największe sukcesy osiągnęły dwie z nich, poprowadzone w latach i 1128 przez biskupa Ottona z Bambergu. W ich efekcie chrzest przyjął nie tylko gryficki ród książęcy i jego otoczenie, ale też możni z wielkich miast kupieckich oraz masy prostego ludu. Pomorze weszło do kręgu państw chrześcijańskich, co miało duże znaczenie i dla Bolesława, który właśnie wtedy reformował Kościół polski, i dla samych książąt pomorskich, gdyż fakt ten niezwykle umacniał ich międzynarodową pozycję. Tak wyglądało to w teorii, bo w praktyce większość Pomorzan pozostawała poganami, o czym dobitnie mówi wiele źródeł, na przykład relacja z wyprawy na Konungahelę. Na tym jednak kłopoty Krzywoustego z Pomorzem się nie skończyły. Co więcej, już wkrótce miały przerodzić się w międzynarodową rozgrywkę, która wciągnęła wiele państw całego regionu w szereg konfliktów. W 1127 roku wybuchło na Pomorzu Zachodnim i Zaodrzańskim powstanie antypolskie i antychrześcijańskie, wsparte zapewne przez pozostałych członków ponownie zawiązanego sojuszu pomorsko-prusko-ruskiego. Zdaje się, że na pewność siebie Pomorzan wpłynął fakt zbliżenia politycznego między Warcisławem a Lotarem, który chciał przeciągnąć nadmorski kraj w orbitę bezpośrednich wpływów niemieckich. Tym razem Krzywousty nie mógł szybko odpowiedzieć zbrojnie i pewnie dlatego w 1128 roku rozzuchwalony Warcisław przeniósł działania wojenne na ziemie Polski. Jego wojska złupiły jakiś ważny gród, w którym zbezcześciły groby przodków Bolesława. Mogło chodzić zarówno o Poznań, gdzie pochowano Mieszka I i Bolesława Chrobrego, jak i o Płock, gdzie znajdował się grób Władysława 41

16 Księstwo Zachodniopomorskie za czasów Warcisława i Racibora (od lat 20. do 50. XII wieku)

17 Polityczna szachownica wieku XII Hermana. Jeśli napadnięto stolicę Mazowsza, jak przypuszczał już pół wieku temu historyk Karol Maleczyński, Pomorzanie prawdopodobnie ponownie działali w przymierzu z Prusami, którzy Płock mieli niemalże za miedzą. Krzywousty szybko poradził sobie z zagrożeniem w krótkiej kampanii pokonał Pomorzan i zmusił ich księcia do ukorzenia się oraz przyjęcia drugiej misji chrystianizacyjnej Ottona z Bambergu. Nawet jednak mając wsparcie ponownie uległego gryfickiego władcy, Krzywousty nie mógł pokonać zbuntowanych miast z ujść Odry. A przecież to one stanowiły źródło głównych pomorskich bogactw, to one kontrolowały najważniejsze rzeczno-morskie szlaki handlowe prowadzące Odrą z Czech i Śląska do krajów skandynawskich oraz z Rusi przez Danię do Europy Zachodniej. Ani Bolesław, ani Warcisław nie dysponowali flotą wystarczająco liczną, by skutecznie zablokować drogi wodne prowadzące do tych portów, a tylko w ten sposób można było zmusić je do uległości. Polski książę musiał zatem szukać sojuszników znanych z posiadania wielu statków. Intrygująca informacja związana z dalszymi wydarzeniami zachowała się w źródle bardzo późnym, bo szesnastowiecznym w dziele Historia Rerum Prussicarum autorstwa niemieckiego historyka z Gdańska, Caspara Schütza. Podał on, że około 1128 roku, czyli w czasie tłumienia powstania pomorskiego, Krzywousty miał osobiście udać się statkiem z Gdańska do Danii na dwór króla Nielsa, aby zawrzeć z nim sojusz. Z wcześniejszych źródeł nic o takim rejsie Bolesława nie wiadomo, jednak być może przekaz Schütza przechował echo prawdziwego wydarzenia, gdyż właśnie wtedy, jak przyjmują uczeni, polski książę zawarł przymierze z królem Danii oraz jego synem, Magnusem Silnym. Informacja Schütza jest tym 43

18 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora bardziej prawdopodobna, że według niego poselstwo wypłynęło z Gdańska, a w czasie secesji nadodrzańskich miast zachodniopomorskich był to największy port morski bezpośrednio pozostający pod polską kontrolą. Skorzystanie z Kołobrzegu byłoby niezbyt rozsądnym posunięciem ze strony Krzywoustego, gdy miasto to należało do niepewnego sojusznika, jakim był Warcisław. Wątpliwości wzbudza jednak sugestia uczestnictwa w wyprawie samego księcia Bolesława, choć nie jest ono wykluczone, gdyż przymierze z Danią było w owym czasie sprawą żywotną dla państwa polskiego. Niezależnie od tego, czy Krzywousty osobiście udał się do Skandynawii, porozumienie polsko-duńskie zawarto całkiem szybko, ponieważ obu stronom zależało na współpracy. Bolesław musiał mieć okręty Nielsa, aby zdobyć miasta z ujść Odry, z kolei Duńczycy potrzebowali wsparcia na innych frontach: Magnus cierpiał na brak wojsk lądowych niezbędnych mu do odzyskania tronu szwedzkiego, a król Niels chciał dzięki polskim oddziałom odbić południową Jutlandię, którą zajął jego bratanek, książę Kanut Laward. W 1129 roku Bolesław, mając wsparcie floty Magnusa, zdobył grody portowe nad Pianą, Świną i Dziwną (trzy ujścia Odry). Być może opanował też Rugię, ale nie ma co do tego pewności źródła opisujące tamte wydarzenia są tak nieprecyzyjne, że można je interpretować zarówno na korzyść twierdzenia o zajęciu Rujany, jak i przeciwko niemu. W zdobywaniu miast pomorskich mieli osobiście uczestniczyć i Niels, i Bolesław, co jest zrozumiałe, gdyż dla obu władców powodzenie tej operacji było bardzo ważne. Warto dodać, że także w pomorskich przekazach ludowych zachowało się wspomnienie, że król Bolesław osobiście przyjmował hołd floty, stojąc na Czarcim Kamieniu, do dziś widocznym niedaleko ujścia Dziwny do morza. 44

19 Polityczna szachownica wieku XII Zaraz po tym triumfie odbył się, zapewne w duńskim mieście Ribe, ślub księcia Magnusa z Ryksą, córką Krzywoustego, mający stanowić dynastyczne umocnienie porozumienia międzypaństwowego. Tak się szczęśliwie dla Bolesława złożyło, że nie musiał dotrzymywać zobowiązania ani mieszać się w spory dynastów skandynawskich. Możnowładcy duńscy poniewczasie pojęli, że ich władca umożliwił Polakom zdobycie terenów, które sami od X wieku kilkakrotnie próbowali opanować. Powstał wielki ferment, a opisywana już opozycja dowodzona przez bratanków Nielsa doprowadziła do ostatecznej wojny. Początkowo górą był król, a jego synowi Magnusowi Silnemu udało się w 1131 roku zdradziecko zamordować księcia Kanuta Lawarda. Potem jednak szala przechyliła się na drugą stronę. Nielsowi nie pomogło nawet zawarcie sojuszu z cesarzem Lotarem (cesarzem został w 1132 roku), któremu Magnus, jako współwładca Danii, złożył hołd. Magnus poległ w 1134 roku w bitwie pod Fodwig, a kilka tygodni później zginął sam Niels. Nowym władcą ogłoszono jedynego żyjącego jeszcze syna Eryka Zawsze Dobrego, jego imiennika Eryka Godnego Pamięci. Wyniesienie na tron zawdzięczał w głównej mierze poparciu arcybiskupa Lundu, Osura. Ów hierarcha Kościoła sprzeciwił się w ten sposób zabiegom papieża Innocentego II i cesarza Lotara, którzy popierali Nielsa i dążyli do całkowitego uzależnienia Danii od cesarstwa oraz pozbawienia jej własnego arcybiskupstwa. Osur nie zamierzał rezygnować z tak prestiżowej i dającej wielkie dochody godności. Eryk Godny Pamięci nie potwierdził zawartego przez Nielsa przymierza z Polską, która przecież, poprzez umacnianie się na Po- 45

20 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora morzu, dążyła do hegemonii na zachodnim Bałtyku. Zamiast tego związał się z dawnym protektorem swego stryja cesarzem Lotarem a ostrze ich aliansu było wymierzone w Polskę. Gorszego wyboru nie mógł dokonać, gdyż władca Niemiec i Rzymu tylko czekał na taką okazję, pozwalającą mu całkowicie oficjalnie dążyć do zwiększenia wpływów Rzeszy nad Bałtykiem i to nie tylko kosztem Pomorza i Polski, ale też Danii. Z kolei Eryk oczekiwał, że dzięki sojuszowi sam wzmocni swoją pozycję na wybrzeżach południowobałtyckich. My, z perspektywy wieków, widzimy, że interesy obu władców były w swej istocie rozbieżne, zatem jeden z nich musiał się na tym przymierzu srodze zawieść. Czy jednak król Danii dostrzegał wtedy ową rozbieżność, trudno powiedzieć, być może liczył na osiągnięcie jak najszybszych korzyści, a potem zamierzał jednostronnie odstąpić od sojuszu. Nie wiemy też, jak i czy w ogóle Bolesław przeciwdziałał najpierw upadkowi Nielsa, a potem porozumieniu duńsko-niemieckiego. Jeśli cokolwiek zrobił, kroki te okazały się nieskuteczne. Pewne jest natomiast to, że na skutek zmiany władzy w Danii polski książę utracił cennych sojuszników, Nielsa i Magnusa, na których miejscu znalazł się prawdziwy wróg, Eryk. Przenieśmy się na inny front, aby mieć pełniejszy obraz walk prowadzonych przez Krzywoustego. Nieco wcześniej, w 1132 roku, polski książę wmieszał się w węgierską wojnę domową. Swoim zwyczajem kolejny raz chciał wprowadzić na tron sąsiedniego państwa własnego kandydata, aby potem czerpać korzyści z zawartego z nim protekcyjnego sojuszu. Wsparł księcia Borysa, syna Kolomana (Boris Kolomanos), przeciw innemu pretendentowi do korony, Beli Ślepemu (Béla Vak). Tym razem jednak Bolesław 46

21 Polityczna szachownica wieku XII przeliczył się z siłami polski korpus interwencyjny został rozbity przez liczniejsze wojska węgiersko-niemiecko-czeskie w bitwie nad rzeką Sajo. W efekcie tej klęski stopniały silne dotąd polskie wpływy na Węgrzech. Niedługo potem Polska straciła również, wywalczone z takim trudem w latach , wpływy w Czechach, gdyż z zamieszania wynikłego po bitwie nad Sajo skorzystał książę Czech Sobiesław. Wciągnął Krzywoustego w długotrwały konflikt wojenny o Śląsk, którego szali żadna ze stron nie potrafiła przeważyć na swoją stronę. Na początku lat 30. państwo Piastów doznało jeszcze jednej porażki, tym razem dyplomatycznej. Bolesław i Kościół polski poparli antypapieża Anakleta II, występującego przeciw papieżowi Innocentemu II. Jak się wkrótce okazało, Polacy postawili na złego konia Innocenty wygrał walkę o Rzym, a potem zemścił się na sprzymierzeńcach Anakleta, między innymi odebrał metropolii gnieźnieńskiej prawo do zwierzchnictwa nad mającym niedługo powstać na Pomorzu Zachodnim nowym biskupstwem. Decyzja ta była niezwykle niebezpieczna dla niezawisłości całego Kościoła w Polsce, gdyż w przyszłości mogła grozić stopniowym uzależnieniem go od ekspansywnych archidiecezji niemieckich. Jak widać, Krzywousty w krótkim czasie narobił sobie nieprzyjaciół co niemiara, a równocześnie stracił ostatnich sprzymierzeńców. Oprócz wymienionych już cesarza niemiecko-rzymskiego, papieża, króla Węgier, księcia Czech i króla Danii do jego wrogów zaliczali się także książęta ruscy haliccy, przemyscy i kijowscy, gdyż bezlitośnie najeżdżał ich ziemie w latach 20., chcąc osadzać na miejscowych tronach własnych protegowanych. Nad Polską zgromadziły się chmury, nastąpiła jej faktyczna izolacja polityczna, której konsekwencją mu- 47

22 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora siała być klęska. W roku 1135 państwo Piastów nie miało już żadnego wsparcia zagranicznego, na którym mogłoby się oprzeć. Wtedy jednak Krzywousty znalazł rozwiązanie nie wojenne, lecz dyplomatyczne. Pokornie zgodził się stawić w połowie sierpnia 1135 roku na zjeździe monarchów, zwołanym przez Lotara w niemieckim mieście Merseburg. Cesarz miał tam rozpatrzyć wiele spraw międzynarodowych, w tym trzy bardzo ważne dla Bolesława: skargę węgierską na polską interwencję podczas wojny o sukcesję, skargę czeską na polskie najazdy na Czechy oraz żądanie Kościoła niemieckiego popieranego przez papieża by planowane biskupstwo zachodniopomorskie podlegało arcybiskupstwu w Magdeburgu, a nie polskiemu w Gnieźnie. Krzywousty był w niezwykle trudnej sytuacji, z której mogła go wydobyć tylko zręczność polityczna. Na niej wszakże, jak kilkakrotnie pokazał podczas swego długiego panowania, mu nie zbywało. Zastosował manewr prosty, ale wymagający zrezygnowania z własnej dumy. Niegdyś w podobny sposób z poważnych kłopotów wybrnął jego znamienity przodek, Mieszko I. Bolesław udał się do Merseburga, gdzie złożył Lotarowi hołd z ziem, do których Niemcy rościli pretensje polityczne, czyli z Pomorza Zachodniego i Zaodrzańskiego, a być może też z Rugii, jeśli rzeczywiście wcześniej ją podbił. Równocześnie uznał Innocentego II za prawowitego papieża. Kroki te, genialne w swojej prostocie, rozwiązywały większość problemów polskiego władcy, na przykład sankcjonowały posiadanie przez niego najnowszych zdobyczy nad Bałtykiem i odbierały Kościołowi niemieckiemu papieskie wsparcie. Niestety, hołd wiązał się z natychmiastowym zapłaceniem zaległego 48

23 Polityczna szachownica wieku XII trybutu z Pomorza za ostatnie kilkanaście lat (od 1122 roku). Teraz Krzywousty uiścił go w całości, co w znaczący sposób udobruchało cesarza, który cały czas borykał się z problemami finansowymi. Sześć tysięcy grzywien srebra 5, czyli 1260 kilogramów tego kruszcu, było w owym czasie sumą zawrotną, pozwalającą na doskonałe wyposażenie licznego zastępu zbrojnego. Uznanie przez cesarza polskiej władzy nad Pomorzem równało się daniu Krzywoustemu carte blanche w sposobie rozstrzygania sporów z Danią, gdyż niwelowało wszelkie duńskie pretensje do hegemonii na zachodnim Bałtyku. Po tym wydarzeniu król Eryk Godny Pamięci nie czerpał już żadnych korzyści z przymierza z Niemcami, co było wielkim ciosem dla jego autorytetu. Na dodatek ta dotkliwa porażka spotkała go zaledwie niecały rok po wstąpieniu na tron. Gdy Bolesław uczynił względem cesarza tak znaczący krok, pozostałe spory międzynarodowe Polski zeszły na plan dalszy Lotar nie obstawał już przy racjach Węgrów i Czechów, kazał stronom konfliktów samodzielnie załatwiać swoje sprawy, co także w tych konfrontacjach dawało polskiemu władcy sporą swobodę. Niedługo potem Krzywousty uznał prawa Beli Ślepego do tronu węgierskiego, a sprawę czeską załatwił polubownie. Z kolei roszczenia arcybiskupstwa magdeburskiego do zwierzchnictwa kościelnego nad Pomorzem zostały przez cesarza odrzucone zgodnie z uprzejmą prośbą bogatego i hojnego polskiego petenta, który poprzedniego dnia znacznie zasilił kiesę Lotara, a poza tym uznał duchowe zwierzchnictwo papieża Innocentego. W ten sposób sprytny polityk Bolesław za 5 W dwunastowiecznej Polsce grzywna srebrna wynosiła około 210 gramów. 49

24 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora cenę hołdu i sporej ilości srebra unormował swoje relacje z cesarzem, papieżem, Czechami i Węgrami, a na północnej granicy, czyli tej, na której w owej chwili najbardziej mu zależało, dostał wolną rękę. Nawet przejście do bezpardonowego kontrataku na tym froncie nie mogło wywołać reprymendy Lotara. Do dzieła przystąpił natychmiast, wykorzystując potencjał militarny Pomorza Zachodniego i to mimo niedawnej śmierci tamtejszego księcia Warcisława. A śmierć ta była dość zagadkowa. Władca zginął zamordowany 9 sierpnia, czyli tuż przed zjazdem w Merseburgu. Czyżby Krzywousty wolał zabezpieczyć się przed możliwością ponownej zdrady księcia, który kolejny raz mógł przejść do obozu Lotara, na dodatek w sytuacji dla Bolesława krytycznej, czyli podczas sądów cesarskich? Należałoby też zastanowić się, czy oprócz pieniędzy na decyzję władcy niemieckiego o usankcjonowaniu władzy piastowskiej nad Pomorzem wpłynął fakt, że nie żył już przychylny Lotarowi Warcisław? Jak było naprawdę, nigdy się nie dowiemy, pewne jest za to, że zaraz po tym, jak Krzywousty złożył cesarzowi hołd z Pomorza, liczne oddziały Słowian nadbałtyckich urządziły wielką wyprawę przeciw centralnej wyspie duńskiej, Zelandii. Wojska słowiańskie dotarły do położonej tam głównej siedziby władców Danii, grodu Roskilde, ograbiły go, potem jeszcze przez jakiś czas grasowały na Zelandii, uprowadzając brańców i zbierając łupy, po czym spokojnie odpłynęły, nie notując większych strat w walkach z Duńczykami. Wynika z tego, że nie napotkały żadnego znaczniejszego oporu w samym centrum wrogiego państwa! Zniszczenia dokonane w okolicach Roskilde były ponoć tak wielkie (o czym pisał w kronice Czyny Duńczyków duński dziejopis Saxo 50

25 Polityczna szachownica wieku XII Grammaticus), że gdy osiemnaście lat później Słowianie znów szli zdobywać ten gród, nie mieli czego łupić po drodze, bo okoliczne tereny były wyludnione, a ziemia leżała odłogiem. Pytaniem pozostaje, które plemiona słowiańskie brały udział w najeździe roku 1135, gdyż źródła tego nie precyzują. Po analizie ówczesnej sytuacji międzynarodowej oraz po kierunku, w jakim zwróciła się duńska wyprawa odwetowa, o której zaraz wspomnę, można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że akcja została zainspirowana przez Krzywoustego, a poprowadzona przez nowego księcia pomorskiego Racibora. Władca ten okazał się sprzymierzeńcem wierniejszym Polsce od swego brata. Zwolennicy teorii spiskowych od razu zapytają, czy zatem i Racibor był zamieszany w nagłą śmierć Warcisława, zrzuconą potem na pewnego zamachowca wieleckiego, o którym oficjalna propaganda mówiła, że w ten sposób zemścił się na księciu za krwawy podbój ziem jego plemienia. Być może był zamieszany, wszak to on, oprócz Krzywoustego, najwięcej zyskał na zgonie Warcisława. Ale to tylko gdybanie w źródłach nie ma wystarczających danych na potwierdzenie takiego, skądinąd logicznego, przypuszczenia. W tym samym roku, w ramach odwetu, król Eryk Godny Pamięci próbował zorganizować przeciwuderzenie na brzegi Pomorza. Jednakże serce w nim struchlało na sam widok zgromadzonych przeciw niemu okrętów słowiańskich i uciekł z pola walki wraz z całą swoją flotą. Tym samym stracił twarz, a taka ujma była niezmiernie poważnym ciosem dla jego autorytetu w kultywującym etos wojny i wojownika społeczeństwie skandynawskim. To hańbiące wydarzenie, już kolejne po utracie przyjaźni cesarskiej, stanowiło następny gwóźdź do trumny Eryka. 51

26 Artur Szrejter. Wielka wyprawa księcia Racibora Jedyną rysą na niemal idealnym obrazie pasma sukcesów Krzywoustego w roku 1135 był atak Rusinów, czasem traktowany w historiografii jako zemsta za niegdysiejsze porwanie księcia przemyskiego Wołodara. Jeśli rzeczywiście była to zemsta, Rusini wykazali się wielką cierpliwością, skoro aż tyle lat czekali na okazję do zbrojnej odpowiedzi. Ale się doczekali korzystając z zaangażowania Bolesława na północnym zachodzie, syn Wołodara, władca przemyski Władymyrko najechał Małopolskę i złupił Wiślicę. Najazd ten nie miał większych konsekwencji politycznych i choć źródła nie donoszą nam o jego następstwach wątpliwe, aby książę ruski zbyt długo cieszył się sławą zwycięzcy. Bolesław nie zwykł przymykać oczu na zniewagi, a że już wcześniej pokonywał wojska Władymyrki, zapewne i teraz nie miał problemów z udzieleniem mu bolesnej reprymendy. I znów przenieśmy się na północny zachód. Nie skończyło się na jednym pomorsko-polskim odwecie. Rok później Słowianie napadli na Konungahelę. Uderzenie na ogólnoskandynawskie centrum, miasto zjazdów królewskich, miejsce przechowywania najcenniejszej relikwii krajów Północy, miało do szczętu zniszczyć autorytet Eryka Godnego Pamięci. Bolesław był człowiekiem pamiętliwym, nie zapomniał więc, przez kogo znalazł się w całkowitej izolacji politycznej i musiał się ukorzyć przed cesarzem. Piszę tutaj z dużą dozą pewności, że właśnie Krzywousty był inspiratorem i nadrzędnym organizatorem napadu na Konungahelę, ale czy istotnie jakiekolwiek źródło mówi o tym wprost? Niestety, żadne. Jednak po prześledzeniu polityki północnej prowadzonej przez Bolesława oraz po ustaleniu prostej zależności, że Racibor był księciem zależnym od Krzywoustego, nie pozostaje 52

27 Polityczna szachownica wieku XII inne stwierdzenie jak to, iż władca Polski był motorem wojny konungahelskiej. Konungahela centrum Skandynawii Podobne do Konungaheli miasta 6, czyli rzemieślniczo-handlowe centra gospodarcze, już od VIII stulecia licznie egzystowały w różnych krainach nadbałtyckich. Szczególnie dużo było ich na południowym wybrzeżu w kraju Obodrzyców, państwie Wieletów, na Pomorzu oraz na wybrzeżach pruskim i kurońskim. Część wczesnych ośrodków z VIII wieku, jak obodrzycki Rerik, rujański Ralswiek, wielecki Menzlin czy pomorskie Bardy i Świelubie, upadło po jakimś czasie, ale w ich pobliżu powstawały nowe, które przetrwały do późnego średniowiecza. Miast w Skandynawii było mniej, a ledwie kilka z nich (w tym szwedzką Birkę czy duńskie Hedeby) można porównywać z największymi i najludniejszymi ośrodkami słowiańskimi, takimi jak Stara Lubeka, Stargard Wagryjski, Wolin, Szczecin, Kamień Pomorski, Kołobrzeg czy Gdańsk. 6 Zgodnie z przyjętymi w nauce polskiej założeniami klasyfikacji osiedli wczesnośredniowiecznych (na przykład ze sporządzonym przez Kazimierza Tymienieckiego rozróżnieniem miast od wsi rzemieślniczych) nazywam Konungahelę miastem, gdyż tak właśnie określa się ówczesne ośrodki mające m.in. rzemieślniczo-handlowe podgrodzie, które decydowało o wykształceniu się warstwy mieszczan. Używam też terminu gród w dwóch znaczeniach: albo wymiennie z miastem (co jest zgodne ze średniowieczną podwójną terminologią), albo częściej na określenie twierdzy górującej nad podgrodziem. 53