Paulina Szmielińska. Zagrożenie długotrwałym bezrobociem w grupach wykształcenia na słupskim rynku pracy

Transkrypt

1 Paulina Szmielińska Zagrożenie długotrwałym bezrobociem w grupach wykształcenia na słupskim rynku pracy Wejście wyżu demograficznego na rynek pracy, zbiegające się ze spowolnieniem wzrostu gospodarczego oraz zaostrzaniem się międzynarodowej konkurencji, wymuszającej trudne dostosowania strukturalne uruchomiło po roku 1997 kolejną falę napływu do bezrobocia. Rosnący z miesiąca na miesiąc wskaźnik stopy bezrobocia w grudniu 2001 r. osiągnął wartość nie notowaną dotychczas w całym okresie transformacji (17,4%). Kłopoty ze znalezieniem pracy zaczynają dotykać wszystkich bez względu na zawód, wykształcenie, czy wiek. Niepokojącym zjawiskiem staje się ostatnio znacznie szybszy przyrost osób lepiej wykształconych wśród bezrobotnych. W 1998 r. w urzędach pracy było zarejestrowanych 25 tys. osób z wyższym wykształceniem. W 2001 r. liczba ta wynosiła blisko 75 tys. i był to wzrost dużo szybszy niż w innych grupach społecznych. Zjawisko to, poza czynnikami demograficzno ekonomicznymi, wynika także z faktu nasycenia pod koniec lat 90. rynku wysoko kwalifikowaną kadrą. Obecnie miejsca pracy dla specjalistów powstaną tylko wtedy, gdy dokończona zostanie restrukturyzacja gospodarki. Problem ten w znacznym stopniu dotyczy najmłodszej grupy wchodzącej na rynek pracy. Niemal co ósmy spośród ponad 153 tys. bezrobotnych absolwentów w 2001 r.miał ukończone studia; w roku 2000 takim wykształceniem legitymował się co dziesiąty (Monkiewicz 2001). Nie ma jednak wątpliwości, iż wyższy poziom wykształcenia i przygotowania zawodowego jest wyznacznikiem pozycji na rynku pracy i szans bezrobotnych na znalezienie pracy (ryc. 1). Bezrobotni z wykształceniem wyższym, pomimo relatywnie większych w latach przyrostów niż w pozostałych grupach wykształcenia, stanowią nadal najmniej liczną grupę (2,6%). Istotny jest także fakt, że jedynie ta grupa w okresie ożywienia gospodarczego wykazywała wyraźną tendencję spadkową (z 3,0% do 1,5%). Można zatem stwierdzić, iż nastąpiło w ciągu okresu transformacji utrwalenie się struktury bezrobocia według parametrów wykształcenia. Niezmiennie, bowiem najliczniejsza grupę wśród ogółu bezrobotnych tworzą osoby o najniższych kwalifikacjach, tj. o wykształceniu zasadniczym zawodowym (37% w 2000r.) i bez kwalifikacji, tj. o

2 444 Paulina Szmielińska Ryc. 1. Struktura wykształcenia bezrobotnych w Polsce w latach Źródło: Bezrobocie rejestrowane w Polsce I IV kwartał , Rocznik Statystyczny RP, GUS wykształceniu podstawowym i niższym (33,4%). Osoby o wykształceniu policealnym i średnim zawodowym, posiadające określone kwalifikacje zawodowe, stanowią 1/5 ogółu bezrobotnych (20,8%). Stosunkowo mała grupa legitymuje się wykształceniem średnim ogólnokształcącym (6,2%), gdyż najczęściej ona przesuwa swój start zawodowy kontynuując naukę (ryc. 1). Przy ocenie szans alokacji czy relokacji na rynku pracy poszczególnych grup istotna staje się także stopa tego zjawiska dla wszystkich poziomów wykształcenia. Najmniej zagrożone bezrobociem są osoby z wykształceniem wyższym, dla których stopa bezrobocia kształtowała się w 2000r. na poziomie 4,8%. Poza tym nastąpiło wyraźne spłaszczenie różnic natężenia bezrobocia według poziomu wykształcenia ludności. Dla grupy z wykształceniem policealnym wyniosła ona 13,6%, dla pozostałych grup wykształcenia wahała się między 19,2% a 20,2% 1. 1 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS 2001

3 Zagrożenie bezrobociem długotrwałym w grupach wykształcenia Jedną z ważniejszych charakterystyk, umożliwiających ocenę zróżnicowania sytuacji na rynku pracy różnych kategorii osób bezrobotnych jest ich czas pozostawania bez pracy. Długotrwałe bezrobocie wywołuje degradację ekonomiczną i obniżenie pozycji społecznej bezrobotnych, ale przede wszystkim z punktu widzenia możliwości relokacji na rynku pracy powoduje dewaluację kwalifikacji zawodowych, obniża aspiracje edukacyjne, osłabia wolę pracy i zdolność do podejmowania wysiłku w celu pozyskania zarobkowego źródła utrzymania (Mlonek 1999). Dlatego też ważna staje się analiza pozwalająca określić te cechy bezrobotnych, które umożliwiają szybszy powrót do zatrudnienia. Próbę takiej analizy podjęto na przykładzie rynku pracy Słupska, obejmującego swoim zasięgiem teren dwóch powiatów ziemskiego i grodzkiego. Rynek ten od początku uruchomienia mechanizmów transformacji, cechuje mała płynność i stale utrzymujący się wysoki poziom bezrobocia, w tym bezrobocia długookresowego. Podobnie jak przeciętnie w skali kraju, bez pracy pozostaje tu najmniej osób z wykształceniem wyższym (2,1%) oraz średnim ogólnokształcącym (5,4%). Nie ma jednak takiej zgodności w odniesieniu do najliczniejszych grup bezrobotnych. W przypadku rynku pracy Słupska największą grupę stanowią osoby z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym, podczas gdy średnio w Polsce subpopulację tę tworzą osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Przewaga osób z wykształceniem podstawowym w strukturze bezrobotnych słupskiego rynku pracy sięga 10 pkt. procentowych w stosunku do średniej wartości dla Polski i kształtuje się na poziomie 43,7% 2. Jednym ze sposobów oceny ryzyka długości czasu pozostawania bez pracy jest szacowanie tzw. ryzyka względnego, dającego możliwość porównania ryzyka bezrobocia trwającego przez określony czas przy różnych poziomach cech opisujących osoby bezrobotne 3. gdzie: p stopień ryzyka bezrobocia długookresowego subpopulacji x w stosunku do subpopulacji y x 1 liczba osób pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy w subpopulacji x x 2 liczba osób pozostających bez pracy do 12 miesięcy w subpopulacji x y 1 liczba osób pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy w subpopulacji y y 2 liczba osób pozostających bez pracy do 12 miesięcy w subpopulacji y Wartość wskaźnika p oznacza stopień ryzyka bezrobocia długookresowego i jeżeli jest bliska 1, to ryzyko w obu grupach w badanym okresie jest podobne. Ryzyko 2 stan na 31 XII 2000 r., Powiatowy Urząd Pracy Słupsk 3 w artykule wykorzystano metodę zaproponowaną do badania problematyki bezrobocia przez E. Mazurek i K. Sipurzyńską Rudnicką (2000).

4 446 Paulina Szmielińska względne p większe od 1 wskazuje, że grupa x jest bardziej zagrożona bezrobociem długookresowym niż grupa y. Wartość wskaźnika p mniejszą od 1 interpretuje się odwrotnie. Na podstawie przeprowadzonej analizy w odniesieniu do grup wykształcenia można stwierdzić, iż wraz z pogarszaniem kwalifikacji i spadkiem ukierunkowania zawodowego maleje popyt na ich pracę i dlatego wydłuża się czas trwania bezrobocia, co przyczynia się do ich dalszej dekwalifikacji. W powiecie słupskim osoby z Tab. 1. Porównanie ryzyka bezrobocia długookresowego według wybranych relacji wykształcenia na słupskim rynku pracy wykształcenie: w wyższe, pl policealne i średnie zawodowe, śr średnie ogólnokształcące, z zasadnicze zawodowe, p podstawowe i niepełne podstawowe, i grupy wykształcenia razem, bez wykształcenia wskazanego w liczniku Źródło: obliczenia własne na podstawie danych PUP w Słupsku Załącznik 1 do sprawozdania MP i PS 01, Bezrobotni według wieku, poziomu wykształcenia i czasu pozostawania bez pracy. Stan na koniec IV kwartału 2000r. wykształceniem wyższym są 0,59 raza mniej narażone na bezrobocie trwające ponad 12 miesięcy niż osoby z niższymi kwalifikacjami (tab. 1). W najtrudniejszej sytuacji znajdują się oczywiście osoby bez kwalifikacji i o niskim poziomie wykształcenia, dla których ryzyko to jest 1,28 raza większe niż w pozostałych grupach. Interesującym wydaje się fakt, iż ujawniają się wyraźne dysproporcje pomiędzy bezrobotnymi z wykształceniem wyższym w stosunku do niższych szczebli wykształcenia oraz między wykształceniem podstawowym w relacji z wyższym szczeblem. Pozostałe poziomy w hierarchii wykształcenia cechuje znaczne spłaszczenie różnic w stopniu zagrożenia bezrobociem długookresowym. Bezrobotni z wykształceniem wyższym są 2,17 raza mniej zagrożeni długim okresem pozostawania bez pracy niż bezrobotni z wykształceniem podstawowym, natomiast w stosunku do poziomu policealnego prawdopodobieństwo to wynosi 1,36. Z kolei bezrobotni z wykształceniem podstawowym są 1,39 raza bardziej narażeni na dłuższe pozostawanie bez pracy niż bezrobotni z przygotowaniem zawodowym (zasadniczym). Poziom ryzyka między wykształceniem zawodowym i średnim oraz średnim i policealnym zbliżony jest do jedności (tab. 1).

5 Zagrożenie bezrobociem długotrwałym w grupach wykształcenia Tab. 2. Porównanie ryzyka bezrobocia długookresowego ze względu na płeć i wykształcenie k kobiety, m mężczyźni Źródło i pozostałe symbole jak w tabeli 1 Uwaga: wskaźniki ryzyka dla mężczyzn i kobiet liczone są względem stopnia zagrożenia bezrobociem długotrwałym w grupie danej płci i nie dają prostego przełożenia na wskaźnik ryzyka ogółem. Ponieważ ryzyko bezrobocia długookresowego w znacznie większym stopniu dotyczy kobiet niż mężczyzn (p k/m =1,43) i to zwłaszcza kobiet wiejskich (p k/m =1,6), ważnym z punktu widzenia oceny zagrożeń jest analiza tego zjawiska w przekroju płci i w relacji miasto wieś (tab. 2). W tych układach zaostrzają się różnice pomiędzy poszczególnymi poziomami wykształcenia w badanych subpopulacjach. Szczególnie uwypukla się problem braku kwalifikacji wśród bezrobotnej ludności wsi zarówno mężczyzn (p p/i =1,88), jak i kobiet (p p/i =1,61). Ujawnia się także druga grupa wyższego ryzyka zagrożenia bezrobociem długookresowym są to kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym, niezależnie od miejsca ich zamieszkania. W najkorzystniejszej sytuacji znajdują się bezrobotni mężczyźni z wyższym wykształceniem, mieszkający na wsi. Dla nich ryzyko pozostania długotrwale bezrobotnym jest 0,54 raza mniejsze niż dla innych mężczyzn mieszkających na wsi (tab. 2). Analiza dystrybucji bezrobocia między poszczególnymi grupami wykształcenia pozwala na częściową identyfikację zagrożenia zależnego od wykształcenia, a tym samym ujawnia prawdopodobne obszary niedopasowań strukturalnych. Długofalowo najlepszym środkiem zwalczania bezrobocia jest więc inwestowanie w kapitał ludzki wykształcenie i kwalifikacje przyszłych i obecnych pracowników, bowiem mimo impetu w poprawie jakości i poziomu kształcenia, w dalszym ciągu potencjał kwalifikacyjno kompetencyjny nie jest zbyt wysoki. Należy pamiętać, że poza reformą edukacji pozostaje w Polsce kilka milionów młodzieży, dla której nie w pełni wypracowano formy edukacji pomostowej, by pomóc w dostosowaniu umiejętności do potrzeb rynku pracy. Za słaba jest sieć i zbyt słabo premiowane jest edukowanie dorosłych i ich udział w różnego rodzaju szkoleniach (Boni 2001).

6 448 Paulina Szmielińska W związku z malejącym popytem na niekwalifikowaną pracę potrzebne są instrumenty oddziaływania na grupy wyższego ryzyka (słabiej wykształcone). Wymagają one specjalnych programów i oprócz stymulatorów ekonomicznych (tańsze miejsca pracy) i prawnych (większa elastyczność zatrudnionych), także impulsów o charakterze psychospołecznym. Literatura Boni M., 2001, Rynek pracy w Polsce. Obecne trendy i wyzwania, Rynek Pracy, 6. Mlonek K., 1999, Bezrobocie w Polsce w XX wieku w świetle badań, KUP, Warszawa. Mazurek E., Sipurzyńska Rudnicka K., 2000, Rynek pracy, [w:] W. Ostasiewicz, Z. Pisz (red.) Sytuacja społeczna Dolnego Śląska, Instytut Śląski Sp. z o.o., Opole. Monkiewicz K.,2001, Magister na bruku, Przegląd 2 XI, Socha M., Sztanderska U., 2000, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa. mgr Paulina Szmielińska Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk