MIEJSCE JAKOŚCI W USŁUGACH

Transkrypt

1 STUDIA I PRACE WYDZIAŁU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZĄDZANIA NR 17 Anna Bielawa Jakość, usługi, jakość usług to pojęcia trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Wielość definicji tych pojęć świadczy o ich złożoności. Określenie jakości usług za pomocą jednej, uniwersalnej dla każdego produktu usługowego formuły jest właściwie niemożliwe. Na znaczenie tego pojęcia wpływa bowiem wiele czynników, wśród których należy wskazać na 1 : uwzględnienie różnych aspektów produktu usługowego, rolę klientów w procesie oceny jakości usług i sposób odbierania przez nich usługi, możliwość zastosowania proponowanej definicji w zarządzaniu. Zróżnicowanie jakości usługi na podstawie trzech wymienionych czynników przedstawiono w tabeli 1. Rodzaj usługi wpływa na sposób definiowania jej jakości. Wynika to z atrybutów jakości danych produktów usługowych. Bardzo ważna jest tu rola klientów, która się zmienia w zależności od przypadku, podobnie jak związek definicji z zarządzaniem. Coraz częściej jakość jest uznawana się za główny warunek sukcesu przedsiębiorstwa, w tym również przedsiębiorstwa usługowego, dla którego istotny staje się proces doskonalenia. Do niedawna większość prób doskonalenia jakości usług opierała się na rozwiązaniach, które z powodzeniem są stosowane w przedsiębiorstwach przemysłowych, natomiast w przedsiębiorstwach usługowych dały efekty dalekie 1 W. Urban, Defi nicje jakości usług różnice oraz ich przyczyny, Problemy Jakości 2007, nr 3, s. 8.

2 256 PRZEDSIĘBIORSTWA W PROCESIE ZMIAN IV. CHARAKTER PROCESÓW INNOWACYJNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWACH od zamierzonych. Taki stan rzeczy wynika z różnic istniejących między wyrobem przemysłowym i usługą, co przedstawiono w tabeli 2. Tabela 1. Zróżnicowanie pojęcia jakość usług Rodzaj jakości usług Treść produktu usługowego Założenia co do roli klientów Związek z zarządzaniem Jakość obiektywna możliwa do zastosowania do wszystkich klienci jako jednorodna grupa zgodna z dążeniami menedżerów, ułatwia zarządzanie usług Jakość postrzegana jak wyżej uwzględnia indywidualizm klientów niezbędna przy obecnych zmianach w zarządzaniu Jakość techniczna i funkcjonalna uwzględnia treść usługi w sposób uniwersalny, nieuszczegółowiona uwzględnia sedno usługi i sposób jej świadczenia ale okrojony Jakość materialna, uwzględnia tylko jakość ocenia także pomaga w sterowaniu poszczególnymi interakcyjna, fi rmowa podstawowe składniki przez historyczne składnikami usług, pod- usług, historia i wizerunek doświadczenie kreśla rolę wizerunku fi rmy jako część produktu Luki jakości nieuszczegółowione uwzględnia oczekiwania i percepcję klientów pokazuje, w jaki sposób dochodzi do utraty jakości Jakość w SERVQUAL uwaga zwrócona na uwzględnia oczekiwania pozwala na ilościowe przedsta- i percepcję aspekty niematerialne wienie poziomu jakości w usługach, duża uniwersalność klientów atrybutów Jakość SQ-Need nieuszczegółowione uwzględnia złożoną kulturę psychologiczną klienta umiarkowana przydatność, trudność w przełożeniu na zarządzanie Atrybuty higieny, ulepszające i dwuprogowe nieuszczegółowione pokazuje sposób reakcji klienta na różne czynniki wyróżnienie trzech rodzajów atrybutów przydatnych w zarządzaniu jakością Jakość w TQM do różnego typu usług zogniskowanie na potrzebach klientów defi niowana na potrzeby koncepcji zrządzania, podkreśla znacznie czynnika ludzkiego Jakość w Six Sigma jak wyżej pomiary charakterystyk ilościowych związanych z klientem defi niowana na potrzeby koncepcji zarządzania, skupia się na procesach i ocenie ilościowej Źródło: W. Urban, op.cit., s. 8.

3 ANNA BIELAWA 257 Tabela 2. Różnice między usługą a wyrobem przemysłowym Wyrób przemysłowy Ukierunkowany na przedmiot Rzeczowy charakter więzi międzyludzkich: człowiek uszlachetnia przedmiot Celem jest wytwarzanie przedmiotów zgodnie z normami technologicznymi Produkcja jest systemem zamkniętym, niewidocznym dla klienta Pośrednikiem między wytwórcą a klientem jest handel: producent handel nabywca Sprzedawca pełni jedynie funkcję sprzedawcy Produkty przemysłowe są łatwe w wycenie Opóźnienia w reagowaniu na potrzeby rynku są spowodowane koniecznością wyprodukowania wyrobu Sprzedaż przez Internet możliwa tylko dzięki zaangażowaniu transportu Usługa Ukierunkowany na jednorazową korzyść Dialogowy charakter więzi międzyludzkich: człowiek uszlachetnia innego człowieka Celem jest świadczenie usługi korzyść Klient jest współuczestnikiem procesu wytwarzania Kanały dystrybucji występują w nielicznych usługach: usługodawca usługa nabywca Sprzedawca jest współwykonawcą usługi Usługi są trudne do wyceny Dialog pozwala na elastyczne reagowanie na zmiany potrzeb i upodobań. Świadczenie usługi może być przerwane lub zmienione Usługa może być w całości zamówiona, wykonana i sprzedana przez Internet Źródło: K. Rogoziński, Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000, s. 35. Wyodrębnienie takich charakterystycznych cech usług, jak niematerialność, nietrwałość, różnorodność i nierozdzielność, oraz uświadomienie różnic między wyrobem materialnym i niematerialnym spowodowały powstanie wielu modeli jakości usług służących do pomiarów i doskonalenia jakości w przedsiębiorstwach usługowych. Większość z nich opiera się na założeniu, że jakość usług to relacja między jakością oczekiwaną przez konsumenta i jakością otrzymaną. Założenie takie przyjmują między innymi Ch. Grönroos, E. Gummesson, A. Parasureman, V.A.Zeithaml i L.L.Berry. Według Ch. Grönroosa, całkowita postrzegana przez konsumenta jakość (określająca wizerunek przedsiębiorstwa) ma dwa źródła 2 : pierwszym jest jakość techniczna, a drugim funkcjonalna (rysunek 1). Jakość techniczna jest według niego efektem końcowym procesów operacyjnych. W usługach motoryzacyjnych jest to na przykład stan samochodu po naprawie w autoryzowanym serwisie. Jakość funk- 2 Ch. Grönroos, A Service Quality Model and its Marketing Implications, European Journal of Marketing 1984, nr 18 (4) s. 36.

4 258 PRZEDSIĘBIORSTWA W PROCESIE ZMIAN IV. CHARAKTER PROCESÓW INNOWACYJNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWACH cjonalna jest natomiast kształtowana w procesie świadczenia usługi, na przykład podczas sprzedaży samochodu. Na jej ocenę wpływa poziom obsługi klienta przez świadczącego usługę, jego umiejętności interpersonalne, doświadczenie i kompetencje. Suma obu wymiarów jakości z uwzględnieniem jakości oczekiwanej tworzy całkowitą, uświadomioną przez klienta jakość. Rysunek 1. Model jakości usług według Ch. Grönroosa Jako oczekiwana Ca kowita u wiadomiona jako Jako do wiadczona komunikacja marketingowa sprzeda wizerunek komunikacja z ust do ust public relations potrzeby konsumentów Wizerunek Jako techniczna Jako funkcjonalna Źródło: E. Gummesson, Quality Management in Service Organizations, ISQA, New York 1993, s Ch. Grönroos podkreśla w swoim modelu rolę wizerunku przedsiębiorstwa w kształtowaniu jakości dla konsumenta. Dobry wizerunek przedsiębiorstwa może być pewnego rodzaju filtrem minimalizującym negatywny wpływ ewentualnych błędów, które mogą zaważyć na ocenie jakości przez konsumenta. Dużo bardziej złożony model jakości usług, uwzględniający nie tylko efekty procesu usługowego (jakości technicznej i relacji), ale również źródła jakości, czy-

5 ANNA BIELAWA 259 li jakość projektu, jakość produkcji i dostawy, przedstawił E. Gummesson 3 (rysunek 2). Zaproponował, by w przedsiębiorstwie wprowadzono te cztery typy jakości, tak zwane 4Q, jako przesłanki postrzeganej jakości i satysfakcji 4. Jakość projektu jest istotnym elementem kształtującym jakość postrzeganą przez konsumentów usługi. Odpowiednie zaprojektowanie usługi motoryzacyjnej i procesu jej świadczenia sprowadza się do określenia sposobu zachowania sprzedawcy wobec klienta, gdy ten przychodzi do autoryzowanego salonu sprzedaży samochodów, oraz całej procedury związanej ze sprzedażą auta lub świadczeniem usług serwisowo-naprawczych. Nieuwzględnienie na tym etapie wymagań klientów z całą pewnością będzie skutkowało ich niezadowoleniem z oferowanej usługi. Rysunek 2. Zintegrowany model jakości model 4Q Wizerunek Oczekiwania Do wiadczenia Jako projektu Jako relacji Jako produkcji i dostawy JAKO U WIADOMIONA PRZEZ KONSUMENTA Jako techniczna Źródło: E. Gummesson, op.cit., s Jakość produkcji i dostawy jest to jakość świadczenia usługi zgodna z wymaganiami klientów, branymi pod uwagę w momencie projektowania usługi. Jakość relacji to sposób odbierania jakości usługi, podczas procesu jej świadczenia. Na jakość 3 A. Czubała, A. Jonas, T. Smoleń, J.W. Wiktor, Marketing usług, Wolters Kluwer Polska, Kraków 2006, s E. Gummesson, op.cit., s. 218.

6 260 PRZEDSIĘBIORSTWA W PROCESIE ZMIAN IV. CHARAKTER PROCESÓW INNOWACYJNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWACH funkcjonalną wpływają, podobnie jak w modelu Ch. Grönroosa, takie elementy niematerialne, jak sposób zachowania świadczącego usługę, jego gotowość do obsługi i jej poziom, oraz elementy materialne: wygląd zewnętrzny pracownika i wystrój pomieszczeń. W obu modelach (Grönroosa i Gummessona) jakość techniczna jest rozumiana podobnie, jako efekt procesu świadczenia usługi. Najbardziej rozbudowany jest model luki jakości usług zaproponowany przez A. Parasuremana, V.A. Zeithaml i L.L. Berry ego (rysunek 3). Autorzy założyli, że jest pięć luk, których identyfikacja i likwidacja prowadzi do wzrostu postrzeganej przez klientów jakości usług danego przedsiębiorstwa. Wyodrębnili cztery wewnętrzne luki powstające w przedsiębiorstwie i jedną zewnętrzną, na którą wpływają wcześniejsze, powstającą na styku relacji przedsiębiorstwo klient 5. Luki wewnętrzne: Luka 1 rozbieżność między oczekiwaniami klienta a percepcją tych oczekiwań przez kadrę zarządzającą. Luka 2 różnica między oceną oczekiwań klientów przez kierownictwo a sposobem przełożenia tych oczekiwań na odpowiednie normy i standardy jakości. Luka 3 rozbieżność między normami i standardami jakości usług a poziomem dostarczanych usług. Luka 4 rozbieżność między poziomem dostarczanych usług a zewnętrznymi formami komunikacji z klientem. Luka 5 zewnętrzna określa relację między jakością otrzymaną i oczekiwaną. Poziom jakości postrzeganej jest uzależniony od stopnia spełnienia lub przewyższenia oczekiwań klienta wobec danej usługi, co przedstawiono na rysunku 4. Kontynuując badania jakości usług i skupiając się przede wszystkich na piątej luce, autorzy wyodrębnili następujące czynniki determinujące jakość usług: materialność, niezawodność, odpowiedzialność, pewność i empatię. Efektem prac było powstanie metody oceny jakości usług Servqual. Według M.K. Brady ego i J.J. Cronina, jakość usług jest postrzegana przez klientów na trzech poziomach, a na jej całkowity odbiór wpływa 6 : jakość współdziałania personelu z klientem, jakość fizycznego otoczenia, w którym świadczona jest usługa, jakość wykonania usługi. 5 A. Czubała, A. Jonas, T. Smoleń, J.W. Wiktor, op.cit., s S. Borkowski, E. Wszendybył, op.cit., s. 53.

7 ANNA BIELAWA 261 Rysunek 3. Model luk jakości usług Klient Przekaz ustny Potrzeby indywidualne Do wiadczenie Oczekiwana us uga Luka 5 Otrzymana us uga Firma Luka 1 Wykonanie us ugi (w tym kontakty przed i po) Luka 4 Tre komunikacji z klientem Luka 3 Prze o enie oceny na techniczne normy jako ci us ugi Luka 2 Oczekiwania klientów w ocenie kierownictwa Źródło: A. Parasuraman, V.A. Zeithaml, L.L. Berry, A Conceptual Model of Service Quality and its Implications for Future Research, Journal of Marketing 1985, nr 49, s. 44. Każdy z tych trzech elementów jest charakteryzowany przez trzy inne czynniki jakościowe, a te z kolei są analizowane w odniesieniu do następnych trzech takich samych determinant, czyli niezawodności świadczenia usług, wrażliwości i empatii personelu 7. 7 Ibidem, s. 53.

8 262 PRZEDSIĘBIORSTWA W PROCESIE ZMIAN IV. CHARAKTER PROCESÓW INNOWACYJNYCH W PRZEDSIĘBIORSTWACH Rysunek 4. Czynniki wpływające na postrzeganą jakość usługi Autoreklama Subiektywne potrzeby i oczekiwania klienta Dotychczasowe do wiadczenie klienta Pozycja firmy wiadcz cej us ugi na rynku Determinanty jako ci us ug Oczekiwania klienta (OJU) Percepcja us ugi (PJU) Postrzegana jako us ug Oczekiwania przekroczone OJU < PJU (zaskakuj ca jako ) Oczekiwania spe nione OJU = PJU (zadowalaj ca jako ) Oczekiwania niezrealizowane OJU > PJU (jako nie do zaakceptowania) Źródło: S. Borkowski, E. Wszendybył, Jakość i efektywność usług hotelarskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 49 na podstawie A. Parasuraman, V.A. Zeithaml, L.L. Berry, op.cit., s. 48. Z charakterystyki wybranych modeli jakości usług wynika, że Ch. Grönroos zaprezentował model bardzo ogólny, uwzględniający treść usługi w sposób uniwersalny, ale, niestety, również bardzo okrojony. Autorzy modelu luk jakości zdefiniowali jakość usługi przez jej atrybuty, podobnie jak M.K. Brady i J.J. Cronin, wymieniając czynniki kształtujące jakość. Reasumując, jakość usług jest zagadnieniem bardzo ważnym i aktualnym. Uwzględnianie wymagań i potrzeb klientów również w sferze usług i dążenie do ich ciągłego doskonalenia staje się coraz częściej normą i standardem, który trzeba spełnić, by skutecznie konkurować w obecnej rzeczywistości gospodarczej. Sposób rozumienia jakości usług i wybór odpowiedniego modelu na ogół wiąże się natomiast z metodami pomiaru jakości zastosowanymi w danym przypadku.

9 ANNA BIELAWA 263 THE PLACE OF THE QUALITY IN SERVICES Summary This paper has started with the concept of the meaning the quality in services and has shown the differences between products and services. It has described selected models of service quality. Some of them has presented a very general, universal approach which unfortunately hasn t been useful to all kind of services, while the others authors quality of service defined by its attributes. Translated by Anna Bielawa