This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Word count: 3334 Tables: 4 Figures: 0 References: Helena Krakowiak 1(A,B,C), Milan Èabriæ 1(D,G), Ewa Soko³owska 2(B,F), Andrzej Lewandowski 3(D,E) 1 Katedra i Zak³ad Antropologii Collegium Medicum im. L. Rydygiera, Bydgoszcz 2 Katedra i Zak³ad Fizjologii Wysi³ku Fizycznego Collegium Medicum im. L. Rydygiera, Bydgoszcz 3 Katedra i Zak³ad Podstaw Kultury Fizycznej UMK w Toruniu Collegium Medicum im. L. Rydygiera, Bydgoszcz BUDOWA I SK AD CIA A LEKKOATLETÓW TRENUJ CYCH BIEGI KRÓTKIE BODY STRUCTURE AND COMPOSITION OF SHORT DISTANCE RUNNERS S³owa kluczowe: sprinterzy, lekkoatleci, somatotyp, sk³ad cia³a Key words: sprinters, athletes, somatotype, body composition Streszczenie Wstêp. Obecnie uwa a siê, e uprawiana dyscyplina sportu wymaga specyficznych predyspozycji w zakresie budowy i sk³adu cia³a. Celem przeprowadzonych badañ by³o okreœlenie budowy i sk³adu cia³a sprinterów ró nych kategorii sportowych oraz ocena ró nic typu budowy cia³a pomiêdzy lekkoatletami kadry narodowej a sportowcami z bydgoskich klubów. Materia³ i metody. Badaniami objêto 21 sprinterów na dystansie 100 i 200 metrów (13 z bydgoskich klubów i 8 z kadry narodowej) w wieku od 17 do 21 lat. Somatotyp badanych sprinterów okreœlono wg typologii Sheldona, w modyfikacji Heath-Cartera. Sk³ad cia³a zbadano metod¹ segmentalnej bioelektrycznej impedancji (SBIA). Wyniki. Obydwie grupy sprinterów charakteryzuj¹ siê zbli onymi wartoœciami wysokoœci i masy cia³a oraz wskaÿnikami wagowo-wzrostowymi. Przeciêtny somatotyp dla lekkoatletów z kadry narodowej mia³ postaæ: 2,6-4,0-2,7. Dla grupy sprinterów z Bydgoszczy komponenty przyjê³y odpowiednio wartoœci: 2,1-4,0-2,7. Badani sprinterzy charakteryzowali siê równie podobnym sk³adem cia³a. Wnioski. Sprinterzy z kadry narodowej i biegacze z bydgoskich klubów charakteryzowali siê podobnymi cechami morfologicznymi. W budowie cia³a obu grup dominowa³ typ mezomorficzny. Sprinterzy kadry narodowej mieli wy sz¹ wartoœæ elementu endomorficznego. Minimalne ró nice w sk³adzie cia³a œwiadcz¹ o podobnym poziomie wytrenowania obu grup. Summary Medycyna Sportowa MEDSPORTPRESS, 2008; 1(6); Vol. 24, Background. Nowadays it is claimed that each sport requires a specific predisposition related to the build and composition of the body. The aim of the study was to investigate the body structure and composition of sprinters practicing different sport categories and to establish differences in the types of body structure between the national team athletes and sportsmen from Bydgoszcz sports clubs. Material and methods. 21 sprinters on the distance 100 and 200 meters (13 from Bydgoszcz sports clubs and 8 from the national team) aged 17 to 21 were studied. The somatotype of the studied sportsmen was determined according to Sheldon's typology in the Heath-Carter modification. The body composition was investigated with segmental bioelectrical impedance analysis (SBIA). Results. Both groups of sprinters are characterized by similar values of body height and mass as well as weight-for-height indices. The mean somatotype for the national team sprinters was: In the group of Bydgoszcz sprinters, the components assumed values of: , respectively. The sprinters were also characterized by similar body composition. Conclusions. The national team sprinters and the runners from Bydgoszcz clubs were characterized by similar morphological traits. As regards body structure, the mesomorphic type was dominating in both groups. The national team sprinters had higher endomorphy value. The minimal differences in body composition shows the similar level of training in both groups. Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. biol. Helena Krakowiak Katedra i Zak³ad Antropologii, UMK w Toruniu. Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera Bydgoszcz, ul. Œwiêtojañska 20, tel./fax: (0-52) , w. 105, 107, 108, kizantrop@cm.umk.pl Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r.

2 Krakowiak H. i wsp., Budowa i sk³ad cia³a biegaczy krótkodystansowych Wstêp Pogl¹dy na temat roli budowy cia³a oraz poszczególnych cech morfologicznych w kszta³towaniu wyników sportowych zmienia³y siê na przestrzeni lat od ca³kowitej negacji a do stwierdzenia istotnych zale noœci. Obecnie uwa a siê, e uprawiana dyscyplina sportu wymaga specyficznych predyspozycji w zakresie budowy i sk³adu cia³a. Czynnikiem selekcji kwalifikuj¹cym zawodnika do okreœlonej dziedziny sportu s¹ odpowiednie w³aœciwoœci somatyczne. S¹ one uwarunkowane czynnikami genetycznymi i œrodowiskowymi. Optymalne dostosowanie zawodników do wymagañ, jakie stawia okreœlona konkurencja sportowa, jest wynikiem odpowiedniej budowy somatycznej oraz treningu, który wp³ywa modeluj¹co na niektóre jej parametry [1]. U osobników m³odych wp³yw ukierunkowanego treningu sportowego wydaje siê szczególnie znacz¹cy [2,3]. Celem przeprowadzonych badañ by³o okreœlenie budowy i sk³adu cia³a sprinterów ró nych kategorii sportowych oraz ocena ró nic typu budowy cia³a pomiêdzy lekkoatletami kadry narodowej a sportowcami z bydgoskich klubów. Materia³ i metody Badaniami objêto 21 lekkoatletów sprinterów na dystansie 100 i 200 metrów (13 z bydgoskich klubów i 8 z kadry narodowej) w wieku od 17 do 21 lat. Badania zosta³y przeprowadzone wczesn¹ wiosn¹ 2006 roku (maj) w Zak³adzie Antropologii Collegium Medicum w Bydgoszczy. Sportowcom wykonano pomiary antropometryczne technik¹ Martina, na podstawie których okreœlono somatotyp badanych sprinterów wg typologii Sheldona, w modyfikacji Heath-Cartera [4]. Sk³ad cia³a zbadano metod¹ segmentalnej bioelektrycznej impedancji (SBIA), przy u yciu aparatu In Body 3.0 firmy Biospace Co. Ltd. Metoda SBIA polega na pomiarze oporu elektrycznego w organizmie, który zale y g³ównie od uwodnienia tkanek i stê enia elektrolitów. Zalet¹ tej metody jest szybkoœæ, dok³adnoœæ i nieinwazyjnoœæ. Na podstawie oceny iloœci wody w organizmie w poszczególnych tkankach aparat oblicza szczup³¹ masê cia³a, masê t³uszczu, protein i minera³ów. Dodatkow¹ zalet¹ tej metody jest mo liwoœæ zbadania LBM w poszczególnych segmentach cia³a. Dok³adny opis zasad dzia³ania analizatora przedstawi³ Kichul i wsp. [5]. Wyliczono podstawowe charakterystyki statystyczne. Ró nice miêdzy grupami sprinterów oceniono testem t-studenta. Wyniki Badane dwie grupy lekkoatletów by³y w podobnym wieku kalendarzowym. Jednak sportowcy z Bydgoszczy byli bardziej zró nicowani (w stosunku do kadry narodowej) zarówno pod wzglêdem wieku (18,8±2,4), jak i czasu trenowania (4,2±2,7). Podstawowe cechy morfologiczne lekkoatletów zosta³y przedstawione w Tabeli 1. Obydwie grupy sprinterów charakteryzuj¹ siê zbli onymi wartoœciami wysokoœci i masy cia³a oraz wskaÿnikami wagowo-wzrostowymi (Rohrera i MBI). Sportowcom zmierzono równie szerokoœci dwóch nasad (³okciowej i kolanowej), dwa Background Views on the role of the body structure and particular morphological traits in the shaping of sports results have changed over years: from a complete negation to the confirmation of significant interdependence. Nowadays it is claimed that each sport requires a specific predisposition related to the build and composition of the body. A selective factor qualifying a sportsperson for a particular sport is their suitable somatic features. They are conditioned by genetic and environmental factors. The optimal adjustment of sportspeople to the requirements made by a given sport results from their suitable somatic structure and exercise which has a shaping effect on some of its parameters [1]. The effect of an oriented exercise seems to be particularly significant in young persons [2,3]. The aim of the study was to investigate the body structure and composition of sprinters practicing different sport categories and to establish differences in the types of body structure between the national team athletes and sportsmen from Bydgoszcz sports clubs. Material and methods 21 athletes (13 from Bydgoszcz sports clubs and 8 from the national team) sprinters on the distance 100 and 200 meters aged 17 to 21 were studied. The study was carried out early in the spring 2006 (May) in the Department of Anthropology at the Collegium Medicum in Bydgoszcz. The sportsmen underwent anthropologic measurements with Martin's technique which permitted to describe their somatotype according to Sheldon's typology in the Heath-Carter modification [4]. The body composition was investigated with segmental bioelectrical impedance analysis (SBIA) using the Biospace Co. Ltd. In Body 3.0 apparatus. The principle of the SBIA method is measurement of electrical resistance in the body, which mainly depends on tissue hydration and electrolyte concentration. The advantage of this method is its speed, accuracy and non-invasiveness. Based on the determination of the amount of water in each tissue of the body, the apparatus calculates the lean body mass, fat, protein and bone mass. An additional advantage of this method is that LBM can be measured in particular segments of the body. A detailed description of the analyser operation is presented by Kichul et al. [5]. Basic statistical characteristics were calculated. The differences between the two groups of sprinters were evaluated using a t-student test. Results The two studied groups of athletes were of similar calendar age. The sportsmen from Bydgoszcz, however, were more diverse both in respect of age (18.8± 2.4) and duration of practice (4.2±2.7) compared to the national team. The basic morphological traits of the athletes are presented in Table 1. Both groups of sprinters are characterized by similar values of body height and mass as well as weight-for-height indices (Rohrer and MBI). The sportsmen also underwent measurement of width of two epiphyses (elbow and knee), two circumferences (arm and calf) and four 31

3 Krakowiak H. et al., Body build and body composition in short-distance runners obwody (ramienia i ³ydki) oraz cztery fa³dy skórno- -t³uszczowe (ramiê, ³opatka, talerz biodrowy i ³ydka). Wyniki tych pomiarów zamieszczono w Tabeli 2. Na jej podstawie mo na stwierdziæ, e badane grupy sportowców i w tych cechach nie ró ni³y siê zasadniczo. Najwiêksze wartoœci fa³dów odnotowano u sprinterów w kolejnoœci: pod ³opatk¹, nad talerzem biodrowym, na ³ydce i na ramieniu. Wszystkie te fa³dy nie przekracza³y gruboœci 10 mm, co œwiadczy o sk¹pej podœció³ce t³uszczowej w obu grupach. Znacz¹co wy sze wartoœci fa³du t³uszczowego nad talerzem biodrowym uzyskali jedynie sportowcy z kadry narodowej (7,95 mm), co w konsekwencji wp³ynê³o na wy sz¹ wartoœæ endomorfii tej grupy. Udzia³ komponentów budowy cia³a (endo-, mezo- i ektomorfii) badanych sportowców zosta³ przedstawiony w Tabeli 3. Dla grupy sprinterów z Bydgoszczy komponenty przyjê³y wartoœci odpowiednio 2,1-4,0-2,7. Przeciêtny somatotyp dla lekkoatletów z kadry narodowej mia³ postaæ 2,6-4,0-2,7. W rozk³adzie typu budowy cia³a dwie grupy ró ni³y siê istotnie udzia³em elementu endomorficznego, który przyj¹³ wy sze wartoœci u sprinterów kadry narodowej. Pozosta³e komponenty (mezo- i ektomorfia) by³y takie same. Badani sprinterzy charakteryzowali siê równie zbli onym sk³adem cia³a (Tab. 4). Udzia³ szczup³ej masy cia³a (LBM) oraz jej wartoœæ w poszczególnych segmentach cia³a (koñczyny górne, tu³ów, koñczyny dolne) by³y podobne. Poziom t³uszczu ca³kowitego w obu grupach wyniós³ oko³o 9,3% (6,9 kg) masy cia- ³a. Równie dystrybucja tkanki t³uszczowej, oceniona za pomoc¹ wskaÿnika WHR, by³a identyczna (0,78). Masy proteinowa i mineralna w obu grupach by³y niemal takie same (odpowiednio 16,9-17,2 kg 32 skinfolds (arm, scapula, iliac ala and calf). The results are shown in Table 2. On this basis it can be concluded that the studied groups of sportsmen were generally not different. The highest skinfold thickness was recorded respectively: below the scapula, above the iliac ala, on the calf and on the arm. None of the skinfolds exceeded a thickness of 10 mm, which indicates scanty adiposus layer in both groups. The only significantly higher values of skinfolds were recorded in case of the national team sportsmen (7.95 mm), which consequently resulted in the raised endomorphy value of this group. The share of the body structure components (endo-, meso- and ectomprphy) in the sportsmen is illustrated in Table III. In the group of Bydgoszcz sprinters, the components assumed values of: , respectively. The mean somatotype for the national team sprinters was: As regards body structure distribution, the share of the endomorphological component was significantly different between the two groups, to be higher in the national team sprinters. The remains components (meso- and ectomorphy) were the same. The sprinters were also characterized by similar body composition (Table 4). The share of lean body mass (LBM) and its value in particular segments of the body (upper limbs, trunk, lower limbs) was similar. Total fat in both groups made up about 9.3% (6.9 kg) of body mass. Also fatty tissue distribution, determined with WHR index, was identical (0.78). Protein mass and bone mass in both groups were almost the same ( kg and kg, respectively). The only thing that differed both groups was the extracellular-to-intracellular fluid ratio. With a similar share of total body water in both groups (46.4 and 47.2 l, Tab. 1. Charakterystyki statystyczne podstawowych cech sprinterów bydgoskich klubów (n1=13) i sprinterów kadry narodowej (n2=8). Tab. 1. Statistical characteristics of basic traits of sprinters from Bydgoszcz club (n1=13) and national team sprinters (n2=8)

4 Krakowiak H. i wsp., Budowa i sk³ad cia³a biegaczy krótkodystansowych Tab. 2. Budowa cia³a sprinterów wg metody Heath-Cartera (n1=13; n2=8) Tab. 2. Body structure of sprinters with Heath-Carter method (n1=13; n2=8) Tab. 3. Komponenty budowy cia³a sprinterów (n1=13; n2=8) Tab. 3. Body structure components of sprinters (n1=13; n2=8) 33

5 Krakowiak H. et al., Body build and body composition in short-distance runners Tab. 4. Sk³ad cia³a sprinterów Tab. 4. Body composition of sprinters i 3,5-3,5 kg). Jedyne co istotnie ró ni³o obie grupy, to proporcje miêdzy p³ynem zewn¹trz- i wewn¹trzkomórkowym. Przy podobnym udziale wody ca³kowitej w masie cia³a w obu grupach (odpowiednio 46,4 i 47,2 l), u sprinterów z kadry narodowej wskaÿnik Edema by³ znacz¹co ni szy (0,301) w stosunku do sprinterów bydgoskich (0,314). Œwiadczy to o tym, e byli oni bardziej odwodnieni. 34 Dyskusja Opublikowane badania budowy somatycznej lekkoatletów o ró nym poziomie wytrenowania (trenuj¹cych biegi krótkie) nale ¹ do rzadkoœci w krajowej literaturze antropologicznej [1,3,6,7]. Wiêkszoœæ dorespectively), the Edema index in the national team sprinters was significantly lower (0.301) compared to the Bydgoszcz sprinters (0.314). This confirms they were more dehydrated. Discussion The investigations into the somatic structure of short distance runners with different levels of training have rarely been published in Polish literature on anthropology [1,3,6,7]. Most of the available works are

6 Krakowiak H. i wsp., Budowa i sk³ad cia³a biegaczy krótkodystansowych stêpnych prac dotyczy³a analizy budowy cia³a sportowców innych dyscyplin [2,8,9,10,11]. Z kolei tak szczegó³owa analiza sk³adu cia³a badanych sprinterów jest publikowana po raz pierwszy. Wg Milicerowej [12], aby wychwyciæ cechy budowy, które maj¹ du ¹ wagê dla wyniku sportowego, nale y je zbadaæ u czo³owych zawodników danej dyscypliny sportu i wyró niæ cechy o bardzo ma³ej wariancji. W zwi¹zku z tym porównaliœmy budowê i sk³ad cia³a biegaczy kadry narodowej i sprinterów z bydgoskich klubów, aby wy³oniæ te cechy, które spe³niaj¹ wa n¹ funkcjê biomechaniczn¹ lub fizjologiczn¹ w akcie ruchowym. Okaza³o siê jednak, e badani biegacze nie ró nili siê znacz¹co od siebie. Jak nale a³o siê spodziewaæ, pod wzglêdem budowy nale ¹ oni do typu atletycznego i charakteryzuj¹ siê prawid³ow¹ mas¹ cia³a. Ocena somatotypów bydgoskich biegaczy i kadry narodowej wykaza³a natomiast ró nice. Poszczególne komponenty budowy cia³a przyjê³y wartoœci odpowiednio 2,1-4,0-2,7 i 2,6-4,0-2,7. W obydwu grupach dominuje typ mezoektomorficzny, natomiast endomorfia wykaza³a ró ny stopieñ wysycenia w obydwu grupach. Wiêkszy udzia³ endomorfii u sprinterów kadry narodowej okaza³ siê statystycznie istotny. Na taki wynik mog³a wp³yn¹æ ma³a liczebnoœæ tej grupy (n2 =8). Biegacze z kadry narodowej mieli bowiem przeciêtnie wiêksz¹ podœció³kê t³uszczow¹ w okolicy talerza biodrowego. Z kolei poziom t³uszczu ca³kowitego, badany metod¹ SBIA, u obu grup by³ zbli ony (odpowiednio: 9,5% i 9,1%). Nale y jednak zauwa yæ, e sportowcy z kadry narodowej byli grup¹ bardziej jednorodn¹ pod wzglêdem tej cechy. Przy niewielkim procencie tkanki t³uszczowej badani sprinterzy obu grup charakteryzowali siê wysok¹ zawartoœci¹ szczup³ej masy cia³a (LBM) i masy proteinowej. Jest to logiczne, gdy trening krótkodystansowca nastawiony jest na poprawê si³y i szybkoœci, co sprzyja hipertrofii tkanki miêœniowej [13,14,15]. Trening sprinterski, który zawiera du o akcentów si³owych, prowadzi te do hiperplazji roboczej tkanki kostnej. Intensywne obci¹- anie koœci powoduje zgrubienie istoty zbitej i zmianê uk³adu istoty g¹bczastej [16,17]. Brak istotnych ró nic w poziomie szczup³ej masy cia³a, masy proteinowej i mineralnej miêdzy sprinterami kadry narodowej i biegaczami z klubów bydgoskich mo e œwiadczyæ o podobnym poziomie wytrenowania obu grup. Biegacze z kadry narodowej byli jedynie bardziej odwodnieni, byæ mo e dlatego, e w momencie badania byli tu przed zawodami. Podsumowuj¹c, nale y stwierdziæ, e sportowcy z kadry narodowej swoj¹ morfologi¹ nie odbiegali od zawodników z bydgoskich klubów. Jednak nale y pamiêtaæ, e na sukces w sporcie wp³ywa wiele zmiennych [18]. Wysokie osi¹gniêcia sportowe kadry narodowej mo na t³umaczyæ m.in. dzia³aniem czynników psychologicznych, które odgrywaj¹ ogromn¹ rolê w rywalizacji sportowej. Wnioski 1. Sprinterzy z kadry narodowej i biegacze z bydgoskich klubów charakteryzowali siê podobnymi cechami morfologicznymi. 2. W budowie cia³a obu grup dominowa³ typ mezomorficzny. devoted to the body structure analysis of sportspersons practicing other sports [2,8,9,10,11]. As regards the sprinters' body composition, it is the first time such a detailed analysis has been published. According to Milicerowa [12], in order to detect which traits of the body structure are important for sports results, they should be investigated in the top sportspersons practicing a given sport, and then traits of very low variance should be singled out. Therefore, we compared body structure and composition of the national team runners with the Bydgoszcz club sprinters in order to find traits which play an important biomechanical and physiological role in the movement act. It turned out, however, that the investigated runners did not significantly differ from one another. As one should expect, they are of athletic build type and have appropriate body mass. The somatotype evaluation of the Bydgoszcz runners and the national team, however, showed differences. The particular components of body structure assumed values of: and , respectively. In both groups, the meso-ectomorphic type was dominating, whereas endomorphy showed a different degree of saturation in both groups. The greater share of endomorphy in the national team sprinters appeared to be statistically significant. This could result from a small number of people in this group (n2=8); the national team runners had the mean adiposus layer thicker in the area of iliac ala. Total fat, in turn, determined with the SBIA method, was similar in both groups (9.5% and 9.1%, respectively). It should be emphasized, however, that the group of national team sportsmen were more homogeneous in respect of this trait. With a slight percentage of fatty tissue, the investigated sprinters of both groups were characterized by high content of lean body mass (LBM) and protein mass. It is logical since the training of a short distance runner is geared towards the improvement of strength and speed, which favours hypertrophy of muscular tissue [13,14, 15]. The sprint training, which involves many weight elements, leads also to hyperplasia of working bone tissue. Intensive load on the bones causes thickening of compact substance and a change in the structure of spongious substance [16,17]. The absence of significant differences in the level of lean body mass, protein mass and bone mass between the national team sprinters and the runners from Bydgoszcz clubs may indicate a similar level of training in both groups. The national team runners were just less dehydrated, perhaps because they were right before a competition at the time of investigation. To sum up, it should be stated that the national team sportsmen, considering morphology, did not diverge from the athletes from Bydgoszcz clubs. It should be borne in mind, however, that success in sports depends on many variables [18]. High sports achievements of the national team can be explained, among other things, by psychological factors, which play an important role in sports competition. Conclusions 1. he national team sprinters and the runners from Bydgoszcz clubs were characterized by similar morphological traits. 2. As regards body structure, the mesomorphic type was dominating in both groups. 35

7 Krakowiak H. et al., Body build and body composition in short-distance runners Pod wzglêdem ot³uszczenia sportowcy z kadry narodowej stanowili grupê mniej zró nicowan¹. 4. Minimalne ró nice w sk³adzie cia³a œwiadcz¹ o podobnym poziomie wytrenowania obu grup. 36 Piœmiennictwo / References 3. In respect of fat deposition, the national team sportsmen were less differentiated. 4. The minimal differences in body composition shows the similar level of training in both groups. 1. Pietraszewska J. Budowa somatyczna i sk³ad tkankowy m³odych sportowców. Ontogeneza i promocja zdrowia w aspekcie medycznym, antropologicznym i wychowania fizycznego. Zielona Góra 2002; Baxter-Jones ADG, Helms P i wsp. Growth and development of male gymnastics, swimmers, soccer and tennis players. Ann of Human Biology 1995; 22: Pietraszewska J. Body build differentiation in athletes illustrated by multivariate methods. Cz³owiek i Ruch 2004; 5: Heath B, Cartet JE. Modified somatotype method. Am J Phys Antrop 1967; Kichul Cha, Sunyczng Sh, Changmin Sh. Evaluation of segmental bioelectrical impedance analysis (SBIA) for measuring muscle distribution. J Ichper Sd-Asia 1997; Skibiñska A. Budowa somatyczna juniorów lekkiej atletyki. Wychowanie Fizyczne i Sport 1968; 2: Sozañski H, Perkowski K, Kosmal A. Lekkoatletyka i p³ywanie na Igrzyskach w Montrealu i Seulu. Sport Wyczynowy 1994; 9-10: Èabriæ M, Soko³owska E, Krakowiak H i wsp. Budowa somatyczna i sk³ad cia³a gimnazjalistów klas sportowych i ich nietrenuj¹cych rówieœników. Medycyna Sportowa 2005; 2: Ruff Ch. Body Mass prediction from skeletal frame size in elite athletes. Am J Phys Anthropol 2000; 113: Stefanicki E, Kosova A, Flora K, Bohmer D. Budowa fizyczna m³odych siatkarzy wysokiej klasy. Sport Wyczynowy 1994; 9-10: Œlê yñski J, Polechoñski J. Budowa somatyczna dwóch pokoleñ polskich kulturystów. Sport Wyczynowy 2000; 5: Milicerowa H. Budowa cia³a jako kryterium selekcji sportowej. Studia i Monografie. AWF Warszawa 1973; Burdukiewicz A, Janusz A, Mia³kowska J, Pietraszewska J. Poziom rozwoju komponentów tkankowych cia³a w grupach o zró nicowanym sta u sportowym. Studia i Monografie. AWF Wroc³aw 1997; 52: Èabriæ M. Morfometryczna analiza zmian struktury miêœni szkieletowych pod wp³ywem hiperfunkcji. AM Bydgoszcz Zatoñ M, Jethon Z. Mo liwoœci adaptacyjne w³ókien miêœniowych. Studia i Monografie. AWF Wroc³aw 2005; Jaskólski A. Podstawy fizjologii wysi³ku fizycznego z zarysem fizjologii cz³owieka. AWF Wroc³aw Mêdraœ M. O ryzyku rozwoju osteoporozy u sportowców wyczynowych. Medycyna Sportowa 1997; 6: Drozdowski Z. Antropologia Sportowa. Monografie. AWF Wroc³aw 1996.