Społeczna odpowiedzialność biznesu a biznes społeczny: analiza etyczna

Transkrypt

1 A R T Y K U ł Y Paweł Polowczyk* Społeczna odpowiedzialność biznesu a biznes społeczny: analiza etyczna Streszczenie Ze względu na hierarchię wartości idea i praktyka społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) są etycznie mniej zaangażowane niż idea i praktyka biznesu społecznego. Organizacje CSR poświęcają mniejszość swoich zasobów (zazwyczaj ułamki procent) na cele moralne, a biznesy społeczne większość. Biznesy społeczne maksymalizują: wolność za pomocą bardziej demokratycznych struktur, mniej manipulacyjnego marketingu, orientacji na ludzkie potrzeby i bardziej liberalnych licencji (np. GNU, BSD); szczęście poprzez demokratyczną kontrolę nad sposobem życia w pracy i bardziej egalitarne relacje międzyludzkie; sprawiedliwość przez oferowanie bardziej wyrównanych szans oraz nagradzanie raczej wysiłku niż talentów. Podmioty CSR stoją etycznie niżej z uwagi na maksymalizację wolności, szczęścia i sprawiedliwości, ponieważ zazwyczaj preferują hierarchię nad demokrację; często używają moralnie wątpliwego marketingu oraz nagradzają zwycięzców loterii genetycznej. Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu, biznes społeczny, etyka, szczęście, wolność, sprawiedliwość Wstęp Celem artykułu jest uściślenie i dokonanie analizy porównawczej najogólniejszych idei (w nawiązaniu do podstawowych wyróżników praktyki) społecznej odpowiedzialności biznesu oraz biznesu społecznego z uwagi na zaangażowanie etyczne oraz wartości etyczne. Temat został wybrany ze względu na niewielką liczbę tego typu analiz oraz fakt, że autorowi nie udało się dotrzeć do badań tego zagadnienia z użyciem macierzy etycznej, więc postanowił spróbować je wykonać samodzielnie. Dodatkowym powodem jest mała znajomość koncepcji biznesu społecznego w porównaniu z wiedzą o CSR, do czego przyczynia się dominujący typ edukacji i gospodarcza dominacja wielkich korporacji skoncentrowanych na CSR. Artykuł składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy zawiera analizę wybranych definicji społecznej odpowiedzialności biznesu, ekonomii społecznej, przedsiębiorczości społecznej oraz biznesu społecznego. Zaproponowano w nim definicje regulujące 1 wymienione terminy na podstawie cech wspólnych istniejących definicji oraz rzeczywistej praktyki związanych * Dr Paweł Polowczyk Wyższa Szkoła Zarządzania / Polish Open University, pawel.polowczyk@pou.pl. 1 Definicja regulująca jest definicją projektującą, w jakiej definiens (to, co definiuje) zmienia częściowo sens definiendum (tego, co definiowane). 1

2 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / z nimi koncepcji. Autor stosuje metodę nieformalnej logicznej analizy pojęć i relacji międzypojęciowych z obszaru etycznej gospodarki, co ułatwi zrozumienie artykułu również przez czytelników bez przygotowania logicznego. Rozdział drugi zawiera ocenę etyczną teorii i praktyki biznesu społecznego oraz społecznej odpowiedzialności biznesu. Rozdział trzeci zaczyna się od omówienia sposobów oceny etycznej, następnie przechodzi w ocenę zaangażowania etycznego, a kończy się oceną etyczną biznesu w aspekcie fundamentalnych wartości etycznych (szczęście, wolność, sprawiedliwość) i związanych z nimi zasad (zasady maksymalizacji wartości). Artykuł zawiera także analizę wybranych danych empirycznych na temat podmiotów gospodarczych stosujących obie techniki zarządzania deklaratywnie lub faktycznie etycznego. Analiza danych jest analizą w aspekcie fundamentalnych wartości etycznych. Autor postawił hipotezy empiryczne opierające się na niektórych dostępnych danych i konstrukcjach teoretycznych, ale bardziej adekwatne wyniki wymagają znacznie szerzej zakrojonych badań niż te, które dotychczas przeprowadzono w filozofii i naukach społecznych. 1. Definicje społecznej odpowiedzialności biznesu, ekonomii społecznej, przedsiębiorczości społecznej, biznesu społecznego i etycznej gospodarki Definicje zarówno społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility CSR), jak i biznesu społecznego (Social Business SB) mają pewne określone cechy wspólne. To, co jednoczy dwie wymienione grupy definicji, można nazwać najogólniej etycznym zaangażowaniem biznesu lub podmiotów gospodarczych. Tak koncepcja CSR, jak i BS są próbą, rzeczywistą lub pozorowaną, udaną bądź chybioną, uczynienia czegoś etycznego dla społeczeństwa ludzkiego, gatunków pozaludzkich lub środowiska naturalnego. W takim sensie obie należą do deklaratywnej przedsiębiorczości etycznej lub deklaratywnego biznesu etycznego. Niekoniecznie zaś są częścią realnej gospodarki etycznej, czy to na poziomie intencji, czy to z uwagi na skutki. Bywa, że są zaprzeczeniem wszelkiej etyczności i zachowują się jak uwodzicielski psychopata, którego właściwości według J. Bakana i R.D. Hare a posiada wiele korporacji międzynarodowych [Bakan 2004]. Używane pojęcia powinny być m. in. dobrym przewodnikiem w praktyce. CSR i BS można i należy odróżnić od siebie, ponieważ sugerują i wytwarzają odmienne praktyki. Analizie poddano wybrane definicje CSR i BS oraz definicję przedsiębiorczości społecznej. Przedstawiono także własne propozycje definicji etycznej przedsiębiorczości i biznesu Definicje społecznej odpowiedzialności biznesu Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (biznesu) to dobrowolne, wykraczające poza minimalne wymogi prawne, uwzględnianie przez przedsiębiorstwa problematyki społecznej i środowiskowej w swojej działalności komercyjnej i stosunkach z zainteresowanymi stronami. Podstawowym założeniem CSR jest odpowiedzialne i etyczne postępowanie biznesu względem grup społecznych, na które oddziałuje z możliwie największym poszanowaniem środowiska przyrodniczego [Ministerstwo Gospodarki 2013]. Jest to obowiązek wyboru przez kierownictwo takich decyzji i działań, które 2

3 A R T Y K U ł Y przyczyniają się zarówno do dbałości o interes własny (pomnażania zysku przedsiębiorstwa), jak i do ochrony i pomnażania dobrobytu społecznego [Rybak 2001, s. 28]. Zestaw zobowiązań organizacji do ochrony i umacniania społecznego kontekstu, w którym funkcjonuje [Griffin 2004, s. 117]. (...) etyczne zachowanie przedsiębiorstwa wobec społeczeństwa polegające na stałym zaangażowaniu biznesu, aby postępować etycznie i przyczyniać się do ekonomicznego rozwoju z równoczesnym ulepszaniem życia pracowników i ich rodzin, jak również lokalnej społeczności i całego społeczeństwa [Światowa Rada Biznesu ds. Zrównoważonego Rozwoju, za: Nakonieczna 2008, s. 19]. Moralna odpowiedzialność firmy i zobowiązania do rozliczania się przed społeczeństwem ze swojej działalności; zwłaszcza przed grupami wewnętrznymi właścicielami i pracownikami oraz grupami zewnętrznymi akcjonariuszami i klientami; władzami lokalnymi, grupami nacisku; ruchami ekologicznymi, konsumenckimi i dostawcami oraz kooperantami i administracja państwową [Zbiegień- Maciąg, za: Nakonieczna 2008, s. 19]. Odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo [Komisja Europejska, za: Nakonieczna 2008, s. 19]. W powyższych definicjach obecne są następuje cechy: dobrowolność CSR, tj. jej niezależność od przymusu państwa i jego instytucji przemocy (sądownictwa, policji, więziennictwa), a być może również od nacisków różnych grup społecznych, obowiązki moralne wobec społeczeństwa (zwłaszcza interesariuszy) i środowiska przyrodniczego (np. wg koncepcji zrównoważonego rozwoju), własny interes ekonomiczny przedsiębiorstwa oraz rozwój ekonomiczny społeczeństwa. W żadnym nie ma mowy o tym, że działalność etyczna ma obejmować całość działań podmiotu gospodarczego. Nic zatem dziwnego, że w praktyce firmy wyznaczają sobie specjalną działkę społecznej odpowiedzialności odseparowaną od reszty swej aktywności, już niekoniecznie moralnie pozytywnej lub moralnie zaangażowanej. Proponuję następującą definicję regulatywną opartą zarówno na powyższych definicjach oraz na rzeczywistych działaniach biznesu CSR: Podmioty realizujące społeczną odpowiedzialność biznesu charakteryzuje: małe lub średnie zaangażowanie etyczne objawiające się tym, że mniejszą część swoich zasobów przeznaczają na cele etyczne (do jakich zaliczają się zarówno cele społeczne, jak i ekologiczne); hierarchia wartości, w której wartości ekonomiczne stoją wyżej niż wartości etyczne. Podmioty społecznej odpowiedzialności biznesu nie należą do podmiotów ekonomii społecznej. Tworzą sektor prywatny. Bezpośrednio reprezentują głównie prywatne interesy akcjonariuszy, dyrektorów generalnych i wyższego kierownictwa. Pośrednio mogą sprzyjać interesom społeczeństwa lub stać z nimi w sprzeczności, bądź stanowić kombinację czynników pożytecznych i szkodliwych dla interesariuszy zewnętrznych Definicje ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej Ekonomia społeczna to przedsięwzięcia i organizacje, które są ekonomicznymi 3

4 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / i społecznymi aktorami obecnymi we wszystkich sektorach społeczeństwa, a są założone w celu spełniania potrzeb obywateli. Przede wszystkim można je scharakteryzować z uwagi na cel: różne metody robienia biznesu związane stale z interesem ogólnym, wydajnością ekonomiczną i działaniem demokratycznym. Ekonomia społeczna obejmuje spółdzielnie, towarzystwa wzajemnej pomocy, stowarzyszenia i fundacje, jak również nowe forum biznesu, które podzielają wartości zdefiniowane w Karcie Zasad Ekonomii Społecznej Europa. (...) Przedsięwzięcia i organizacje ekonomii społecznej są aktywne w szczególności w następujących dziedzinach: opieka społeczna, usługi społeczne i zdrowotne, usługi ubezpieczeniowe, usługi bankowe, usługi lokalne, edukacja, szkolenia i badania, turystyka społeczna, energetyka, usługi konsumenckie, produkcja przemysłowa i rolnicza, rzemiosło, budownictwo, środowisko mieszkaniowe, spółdzielcza gospodarka mieszkaniowa i prace z tym powiązane, jak również w dziedzinie kultury, sportu oraz aktywności czasu wolnego [Social Economy Europe 2013]. Do obszaru ekonomii społecznej zalicza się zazwyczaj przedsiębiorczość społeczną. Przedsiębiorcy społeczni są jednostkami mającymi innowacyjne rozwiązania większości najbardziej naglących problemów społecznych. ( ) Zamiast zostawiać potrzeby społeczne rządowi lub sektorowi biznesowemu, przedsiębiorcy społeczni odnajdują to, co nie działa i rozwiązują problem zmieniając system, rozprzestrzeniając rozwiązanie i przekonując całe społeczeństwo do nowego skoku. ( ) Innymi słowy, każdy wiodący przedsiębiorca społeczny rekrutuje na skalę masową lokalnych agentów zmian wzory dowodzące, że obywatele, którzy przełożą swoją pasję na działanie mogą zrobić niemal wszystko [Ashoka 2013]. Autorzy zaliczają przedsiębiorczość społeczną do sektora obywatelskiego (the citizen sector). Ta definicja jest za szeroka, ponieważ zakłada, iż każdy przedsiębiorca społeczny jest z zasady innowatorem. Wówczas należałoby wiele instytucji pożytecznie powielających zastane, dobre wzorce, nie uznawać w ogóle za przedsiębiorstwa społeczne, i to mimo ich pozytywnego wkładu, co wydaje się nie tylko nieadekwatne, ale i krzywdzące. Zakłada się w niej bez żadnych badań lub podania źródeł że przedsiębiorcy społeczni mają rozwiązania większości najbardziej naglących problemów społecznych, co miałoby tę niewygodną konsekwencję, że przed rozwiązaniem większości tych problemów nie można by nikogo nazwać przedsiębiorcą społecznym. Przedsiębiorca społeczny identyfikuje i rozwiązuje problemy na dużą skalę. Tak jak biznesowi przedsiębiorcy tworzą i transformują całe gałęzie przemysłu, tak przedsiębiorcy społeczni działają jako agenci zmiany (change agents) w społeczeństwie, wykorzystując okoliczności, które inni przegapiają w celu poprawy systemu, wynalezienia i rozpowszechnienia nowych nastawień i rozwinięcia zrównoważonych rozwiązań, jakie stworzą społeczną wartość. Inaczej niż tradycyjni biznesmeni, przedsiębiorcy społeczni dążą głównie do generowania wartości społecznej raczej niż zysków. Inaczej niż większość organizacji nonprofit, ich praca nie jest skierowana tylko na bezpośrednie efekty małej skali, ale na gruntowną, długoterminową zmianę [The New Heroes 2013]. Definicja słusznie podkreśla odmienną hierarchię wartości w tradycyjnym 4

5 A R T Y K U ł Y biznesie i w przedsiębiorczości społecznej w tym pierwszym głównym celem jest zysk, zwycięstwo w konkurencji, wysokie zarobki itp., natomiast w tym drugim tworzenie wartości społecznej. Zaletą definicji jest także zwrócenie uwagi na długoterminowe nastawienie przedsiębiorstw społecznych, poszukiwanie głębokich zmian w przeciwieństwie do w większości krótkoterminowych zadań oraz kosmetycznych zmian organizacji typu non profit. Jak ujął to Bill Drayton, CEO i założyciel Ashoka: Przedsiębiorcy społeczni nie są zadowoleni dając rybę lub ucząc, jak złowić rybę. Nie spoczną aż nie zrewolucjonizują rybołówstwa [The New Heroes 2013]. Przedsiębiorcy społeczni odgrywają rolę agentów zmiany (change agents) w sektorze społecznym przez: przyjęcie misji kreowania trwałej wartości społecznej (a nie tylko wartości prywatnej), rozpoznanie i niezmordowane podążanie za nowymi okazjami do wypełnienia misji, angażowanie się w proces stałej innowacji, adaptacji i uczenia się, śmiałe działanie nieograniczone zasobami aktualnie znajdującymi się do dyspozycji, okazanie podwyższonego poczucia odpowiedzialności za zwolenników i wytworzone rezultaty [Dees 1998, s. 4]. Kolejna definicja odróżnia poszukiwanie wartości prywatnych przez tradycyjny biznes od dążenia do realizacji wartości społecznych przez przedsiębiorstwa społeczne. Zakłada, że innowacyjność należy do istoty przedsiębiorczości społecznej. Ale wydaje się to być błędem ze wspomnianych powyżej powodów. Warto także przypomnieć, że zwyczaj językowy nakazuje nazywać przedsiębiorcami także przedsiębiorców niekreatywnych. Proponuję zatem następującą definicję przedsiębiorczości społecznej: Przedsiębiorczość społeczna to wszelka działalność, w której: wartości etyczne powinny stać w hierarchii wyżej niż wartości ekonomiczne, istotnym, a nie tylko dodatkowym, celem powinno być dobro etyczne na skalę społeczeństwa lub ekosystemu, istotne są skutki długoterminowe, należy do sektora obywatelskiego lub specjalnej części sektora biznesowego, koncentruje się na rozwiązywaniu problemów społecznych i ekologicznych. W definicji nie podkreśla się innowacyjności czy kreatywności, ponieważ dla rozwiązania problemów społecznych lub ekologicznych nie zawsze ważne jest nowe rozwiązanie najważniejsze jest rozwiązanie skuteczne. Mimo że wielu przedsiębiorców społecznych może szczycić się wysokim poziomem wynalazczości, świeżymi pomysłami, przełomowymi ideami, to powinni też być tacy, którzy stosują te udane rozwiązania bez konieczności pogoni za nowością. Przedsiębiorczość społeczna nie powinna być wyścigiem o oryginalność, ale wyścigiem o dobro. Jeśli oryginalność posłuży dobru należy za nią podążać, jeśli szkodzi porzucić. Dlatego kreatywność nie może być częścią definicji przedsiębiorczości społecznej. Przedsiębiorczość społeczną niektórzy autorzy zaliczają do sektora obywatelskiego, przeciwstawiając mu sektor biznesowy i aktywność instytucji państwowych. To rozróżnienie jest dość problematyczne, gdyż nie tylko odnosi się do współczesnej, a więc historycznie ukształtowanej i prawdopodobnie przemijającej 5

6 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / struktury społecznej, lecz również zdaje się zakładać, że wymienione sektory są zupełnie odrębne. A przecież sektor obywatelski może zależeć i nierzadko zależy od ułatwień ze strony państwa i pomocy sponsorów biznesowych. Osobliwe jest także myślenie, że sprawna działalność podmiotów gospodarczych i państwa w zakresie społecznym i ekologicznym ma z góry być wykluczona z obszaru przedsiębiorczości społecznej przecież mamy tu do czynienia z daleko posuniętymi, czasami bardzo innowacyjnymi zmianami, np. prawne uznanie konieczności urlopów zdrowotnych przez państwo lub wprowadzenie komputerów osobistych na rynek. Dodatkowo takie podejście jest sprzeczne z teoriami M. Yunusa [Yunus 2007], w których biznes społeczny jest kategoryzowany jako część przedsiębiorczości społecznej, tyle że o charakterze biznesowym. Niektórzy teoretycy koncentrują się na tym, że przedsiębiorczość społeczna rozwiązuje problemy. Jest to oczywiście prawda, ale należy także zwrócić uwagę, że jest ona także w stanie, przynajmniej potencjalnie dostrzegać niewidziane i ukrywane problemy oraz wprowadzać nowe jakości, ulepszenia i modyfikacje. Z drugiej strony faktem jest, że obecna praktyka przedsiębiorczości społecznej skupiona jest na trudnościach, nieszczęściach i kłopotach. Przedsiębiorczość społeczna, analogicznie jak biznes społeczny, nie jest pojęciem najbardziej fortunnym. Oba sugerują, że chodzi tylko o dobro społeczne, będące domyślnie dobrem społeczności homo sapiens, mimo że wyjaśnienia pokazują, że fundamentalną troską jest tu także dobro ekosystemu lub w niektórych przypadkach gatunków niebędących przedstawicielami naszego gatunku. Proponuję wprowadzenie bardziej ogólnej definicji pojęcia przedsiębiorczości etycznej, która nie będzie ograniczała przedsiębiorczości do jej konkretnych, współcześnie dominujących struktur. Tak więc uważam, że przedsiębiorczość etyczna to wszelka działalność, w której: wartości etyczne powinny stać w hierarchii wyżej niż wartości ekonomiczne, istotnym, a nie tylko dodatkowym, celem powinno być dobro etyczne na skalę społeczeństwa lub ekosystemu, istotne są skutki długoterminowe. Jak wyraźnie widać przedsiębiorczość etyczna różni się od przedsiębiorczości społecznej. Po pierwsze przedsiębiorczość etyczna nie musi należeć do konkretnego sektora, po drugie nie musi być skoncentrowana wyłącznie na rozwiązywaniu problemów może także tworzyć nowe jakości, sposoby organizacji, nieznane przyjemności, zaskakujące metody kooperacji etc Definicje biznesu społecznego Przedsiębiorcy zakładają biznesy społeczne nie po to, aby osiągnąć ograniczone korzyści personalne, ale aby dążyć do osiągnięcia szczególnych celów społecznych pisze najsławniejszy z nich, noblista M. Yunus [Yunus 2007, s. 21]. Nieco modyfikując i precyzując poglądy M. Yunusa, można zdefiniować przedsiębiorczość społeczną i biznes społeczny w następujący sposób: Biznes społeczny to typ przedsiębiorczości społecznej, który powinien być działalnością non loss, tj. taką, która dąży do tego, aby nie przynosić strat. Można też ująć to w następujący sposób: Podmioty realizujące idee biznesu społecznego charakteryzuje: duże zaangażowanie etyczne wyrażające się tym, że większość swoich zasobów 6

7 A R T Y K U ł Y podmiot gospodarczy poświęca na cele etyczne, do jakich zaliczają się zarówno cele społeczne, jak i ekologiczne, hierarchia wartości, w której wartości etyczne stoją wyżej niż wartości ekonomiczne. Biznesy społeczne należą do ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej i reprezentują konstrukcję organizacyjną na pograniczu sektora prywatnego i tradycyjnie rozumianego sektora społecznego, do którego zaliczano organizacje non profit. Reprezentują bezpośrednio przede wszystkim interesy społeczne: grup lokalnych, narodów, społeczności międzynarodowej, gatunków pozaludzkich, a pośrednio zaś ochronę środowiska naturalnego. Biznesem społecznym w myśl powyżej zaproponowanej definicji mogą być także podmioty sektora prywatnego lub sektora publicznego. Powstanie i popularność banku Grameen przyczyniło się do zmian w określaniu, co jest biznesem społecznym, a co nim nie jest. Można wyróżnić typy biznesu społecznego ze względu na takie cechy, jak: metody zarządzania, charakter własności, przynależność do sektora, stosunek do zysku, odnoszenie się do hierarchii potrzeb (interesów). Biznes społeczny może być zarządzany niedemokratycznie, demokratycznie lub łączyć elementy autorytarne i demokratyczne. Środki produkcji są posiadane przez centrum władzy w firmie różne od reszty pracowników bądź przez samych pracowników (członków spółdzielni) lub przez akcjonariuszy. Jest biznesem for profit lub non loss, ale z odmienną hierarchią wartości niż tradycyjne firmy for profit. Nie może być organizacją non profit, bo wówczas nie byłby biznesem. Kieruje się bezpośrednio, albo interesem wybranych interesariuszy zewnętrznych, albo interesem wszystkich interesariuszy wewnętrznych, a nie tylko ich wąskiej grupy. Czy dany biznes jest biznesem społecznym lub realizującym wartości CSR, albo nie należącym do żadnej z tych kategorii, decyduje nie deklaracja, PR czy reklama, ale realna aktywność podmiotów gospodarczych. Dlatego przynależność do określonej grupy biznesów ma potencjał zmienności, dynamikę zależną od czynów i intencji. Przynajmniej teoretycznie biznes społeczny może upaść w CSR, a CSR jest w stanie urodzić się na nowo jako biznes społeczny. Pojęcie etycznej gospodarki lub etycznego biznesu nie jest tym samym, co trzy wymienione powyżej pojęcia. Jest ono najszersze z nich, ponieważ obejmuje wszystkie trzy koncepcje, a także zostawia margines na alternatywne rozwiązania. Pojęcie odpowiedzialnej gospodarki lub etycznej gospodarki z góry nie zakłada, ani konkretnej formy etyczności, ani określonej postaci gospodarki. Społeczna odpowiedzialność biznesu i biznes społeczny to dwa odrębne sposoby zarządzania podmiotami gospodarczymi, a nie wszelka potencjalna całość i różnorodność możliwości etycznej gospodarki. Rysunek 1. Etyczna gospodarka Źródło: opracowanie własne. 7

8 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / Ocena etycznego zaangażowania podmiotów społecznej odpowiedzialności biznesu i biznesu społecznego Ocena etyczna składa się z oceny zaangażowania podmiotów biznesu społecznego i społecznej odpowiedzialności biznesu oraz z oceny realizacji wolności, szczęścia i sprawiedliwości przez wymienione podmioty. Zaprezentowana ocena jest oceną wstępną, tj. ma zachęcać do dalszych badań i dyskusji. Nie jest ostatecznym, nierewidowalnym stanowiskiem w tej sprawie, ponieważ częściowo opiera się na dość dobrze uzasadnionych tezach, a częściowo na hipotezach uprawdopodobnionych przez badania empiryczne. W biznesie społecznym etyczność jest esencjalna, a w CSR akcydentalna: firmy stosujące biznes społeczny uważają swoją etyczność za istotę swojej działalności, natomiast firmy stosujące CSR w rzeczywistości, poza deklaracjami, postrzegają zaangażowanie etyczne jako coś peryferyjnego, drugorzędnego wobec zadań ekonomicznych w razie konfliktu wartości bardziej liczy się zysk [Yunus 2007, s. 17]. Trudno się dziwić takiemu stanowi rzeczy, skoro maksymalizacja zysku jest prawnym obowiązkiem wobec udziałowców, jeśli nie postanowią oni inaczej [Yunus 2007, s. 17]. Udziałowcy mogą uznać społeczną odpowiedzialność biznesu za finansową nieodpowiedzialność biznesu [Yunus 2007, s. 17]. Różnica priorytetów między podmiotami CSR i biznesu społecznego widoczna jest także w tym, że w biznesach stosujących CSR aktywność, mimo że inspirowana odgórnie, leży w gestii menedżerów średniego stopnia, natomiast w biznesie społecznym jest podstawową działalnością jego liderów [Henriques 2012]. Etyczność podmiotów CSR może być: realna i koincydentalna, tj. zależąca od nie zawsze łatwych do przewidzenia okoliczności. Jeżeli aktywność etyczna nie narusza wartości podstawowej, czyli zysku akcjonariuszy i zarządu firmy, podmioty CSR mogą zachowywać się moralnie poprawnie, ale w sytuacji poważnego konfliktu porzuca się odpowiedzialność etyczną aktywną (działanie dla dobra) lub nawet odpowiedzialność pasywną (nieszkodzenie). Okazjonalnie, poprzez szczęśliwy zbieg okoliczności, potrzeby społeczeństwa i okazje do wysokich zysków, szczęśliwie się spotykają [Yunus 2007, s. 17], realna i chaotyczna, tj. niekonsekwentna, pozorowana, a więc sprowadza się do fasady reklamowej, brandingowej i technik PR (taktyka pobielanych grobów u Jezusa z Nazaretu lub uchodzenie za dobrego u Machiavellego). Koncepcja społecznie odpowiedzialnego biznesu opiera się na dobrych intencjach. Ale niektórzy liderzy korporacyjni wykorzystują tę koncepcję, aby zyskać egoistyczne korzyści dla własnych firm. Ich filozofia wydaje się być następująca: zrób tak dużo pieniędzy jak możesz, nawet jeśli wyzyskujesz biednych, ale potem podaruj małą porcyjkę swoich zysków na cele społeczne lub utwórz fundację, która będzie służyła promowaniu interesów twojego biznesu. A wówczas bądź pewien, że będzie podane do wiadomości publicznej, jak wielkoduszny jesteś. W pewnych przypadkach, ta sama firma, która poświęca centa na CSR wydaje 99 centów na projekty przynoszące pieniądze, które pogłębiają problemy społeczne 8

9 A R T Y K U ł Y (...) Jest niewiele firm, których liderzy są szczerze zainteresowani zmianą społeczną [Yunus 2007, s. 16]. Nie może istnieć działalność gospodarcza, która z zasady na równi traktuje wartości ekonomiczne i etyczne, ponieważ przynajmniej w znanych dotychczas systemach gospodarczych, co najmniej niekiedy, jeśli nie często wchodziły one w konflikt. Nurt główny kapitalizmu, będący apoteozą wartości ekonomicznych, jest przynajmniej częściowo sprzeczny z biznesem społecznym. Idea CSR niekoniecznie generuje tę sprzeczność. Jest to koncepcja, która wbrew pozorom nie wymaga zmiany tradycyjnej hierarchii wartości. Oczywiście można sobie wyobrazić system prawny, który nakładałby obowiązki etyczne na wszystkie podmioty gospodarcze, co mogłoby skutkować m. in. tym, że działalność ekonomiczną prowadziłyby innego typu osobowości, bardziej zbliżone do liderów organizacji pozarządowych niż do obnoszących się z bogactwem i sukcesem finansowym bogaczy. Firmy aplikujące CSR pomagają światu na różne sposoby. Na przykład korporacja McDonald s w celu ochrony środowiska naturalnego stosuje recycling, chociażby przetwarzając olej spożywczy w biopaliwo [McDonald s 2013]. Coca Cola zareagowała na trzęsienie ziemi w Japonii z roku 2011 dając klientom możliwość oferowania w automatach z napojami sum od 10 do 100 yenów specjalnie na pomoc ofiarom katastrofy. Zaprojektowano w tym celu specjalny czerwony przycisk charytatywny [Coca Cola Journey Staff 2012]. Podmioty CSR, zwłaszcza duże, bywają jednocześnie podmiotami zła. Na przykład korporacji McDonald s postawiono następujące zarzuty: Praca dzieci w Anglii i chińskich zakładach dostawczych, wyzysk i katastrofalne warunki pracy w zakładach dostawczych [Werner, Weiss 2009, s. 316], do tego dochodzi promowanie niezdrowego stylu życia i przyczynianie się do otyłości i chorób [Bowman, Gortmaker, Ebbeling, Pereira, Ludwig 2003]. Firmie Coca Cola prześladowanie związków zawodowych za pomocą szwadronów śmierci w firmach rozlewczych, wyzysk i praca dzieci przy zbiorach pomarańczy, dyskryminacja rasowa [Werner, Weiss 2009, s. 272]. Lista firm z podobnymi zarzutami obejmuje większość, jeśli nie wszystkie większe i znane korporacje [Werner, Weiss 2009]. Podmioty biznesu społecznego wydają się nie posiadać takiej charakterystyki, a niemal na pewno w takim stopniu. Podmioty CSR częściej niż podmioty biznesu społecznego wyróżniają się instytucjonalnym rozszczepieniem osobowości bądź instytucjonalną socjopatią (psychopatią) [Bakan 2004]. Poza samą skalą przedsięwzięć, przyczynia się do tego ich hierarchia wartości. Poza wieloma godnymi podziwu rezultatami, biznes społeczny również nie jest wolny od problemów etycznych na poziomie idei i w sferze praktycznej. Po pierwsze następuje zniekształcenie idei. Po drugie niektóre formy biznesu społecznego są etyczne w intencjach, ale nie są etyczne w skutkach. Po trzecie idee są wprowadzane złymi metodami. Po czwarte wreszcie, pewne typy biznesu społecznego powinny być poddane krytyce z uwagi na koszty alternatyw. Najlepszym przykładem wymienionych wad jest prężnie rozwijający się świat instytucji mikrofinansowych. Ekonomiści M. Bateman (Uniwersystet Juraj Dobrila Pura) i H.J. Chang (Cam- 9

10 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / bridge University) poddają radykalnej krytyce mikrofinansowy model biznesu społecznego, ponieważ: jego deklarowane sukcesy nie mają potwierdzenia w badaniach i pozostają kwestią wiary, propagują indywidualistyczną, neoliberalną formę gospodarki, która jest mniej skuteczna niż alternatywy: dobra polityka państwa i rozwój spółdzielczości [Bateman, Chang 2009, s. 6]. Podaje się następujące przykłady skuteczniejszych metod walki z ubóstwem: Bolsa Familia, brazylijski rządowy program opieki społecznej koncentrujący się na walce z biedą, stosujący metodę warunkowej pomocy typu CCT (Conditional Cash Transfer): dostępność środków w zamian za uczęszczanie dzieci do szkoły, szczepienie dzieci. Dodatkowo oferuje bezpłatną edukację dla tych, których nie stać na płatną. Inną alternatywą są spółdzielnie finansowe i banki rozwoju wspólnoty (Community Development Banks) w północnych Włoszech i Hiszpanii [Bateman, Chang 2009, ss ] oraz programy wspomagające małą i średnią przedsiębiorczość w powojennej Japonii i Włoszech [Weiss 1988]. Co warte podkreślenia, Bangladesz, ojczyzna współczesnego mikrofinasowego biznesu społecznego, ma mniej sukcesów w walce z ubóstwem niż kraje sąsiednie inwestujące w nowoczesne technologie i sprzyjające rozwojowi przedsiębiorstw o większej skali [Osmani 2005, Chowdhury, Ali 2006, Chang 2006]. Instytucjom mikrofinansowym brak zrozumienia dla korzyści skali. Duża fluktuacja w instytucjach mikrofinansowych jest związana z nadpodażą nieefektywnych mikroprzedsiębiorstw, które próbują przetrwać, stosując strategię redukcji kosztów, co umożliwia im przetrwanie na krótką metę, ale rugują z rynku, bardziej skuteczne na dłuższą metę, małe i średnie przedsiębiorstwa, będące największym źródłem formalnego zatrudnienia i wzrostu w większości krajów rozwijających się i krajów przeżywających okresy przejściowe. [Bateman, Chang 2009, s. 7]. Instytucje mikrofinansowe nie umieją wykorzystać potencjału wertykalnych i horyzontalnych powiązań gospodarczych. Horyzontalne to grupowanie się i tworzenie sieci, a wertykalne to wzajemne zlecanie podwykonawstwa. Również duży biznes zyskuje lokalną strukturę dostawców i nie ma konieczności importu. Potwierdza to historia sukcesu gospodarczego Włoch i Japonii. [Bateman, Chang 2009, s. 19]. ( ) rdzeniem nowoczesnego mikrokapitalizmu nie jest konkurujący indywidualizm, ale wspólnotowe przedsięwzięcie [Weiss 1988]. Import zwiększony przez neoliberalne struktury ekonomiczno-polityczne w latach 70. i 80. ub. wieku negatywnie wpłynął na lokalne rolnictwo i zwiększył zakres ubóstwa, np. w Kosowie i Kambodży. [Bateman, Chang 2009, ss ]. Zwolennicy instytucji mikrofinansowych popełniają błąd logiczny zwany błędem złożenia. Polega on na przypisaniu całości cech części składowych liczbę nieformalnych przedsiębiorstw utożsamia się z całkowitym rozmiarem biznesu. Mikrobiznesy szybko prowadzą do nasycenia rynku i powstania bazarowej mikrogospodarki, co w połączeniu z silną konkurencją i nierzadko wysokimi stopami procentowymi prowadzi do zmniejszenia dochodów, pensji, pogorszenia warunków życia i pracy [Bateman, Chang 2009, s. 10]. Przestrzeń dla no- 10

11 A R T Y K U ł Y wych uczestników powstaje jedynie przez uszczuplenie rentowności per capita i/lub przez intensyfikację pracy mimo malejących przychodów [David 2006, s. 182]. Instytucje mikrofinansowe promują najmniej innowacyjne biznesy, hamują rozwój małej i średniej przedsiębiorczości, biorą pieniądze od dużych instytucji finansowych, np. Banków Rozwoju, co osłabia finansowanie lepszych projektów [Bateman, Chang 2009, s. 18]. Krótkoterminowa poprawa w ich wykonaniu prowadzi nierzadko do długoterminowego pogorszenia. (...) mikrofinanse mogą w rzeczywistości podkopać próby wdrożenia nieprzerwanego i zrównoważonego ekonomicznego i społecznego rozwoju oraz stałej redukcji ubóstwa. Mikrofinanse mogą nawet stworzyć nową i bardzo potężną formę»pułapki ubóstwa«[bateman, Chang, 2009, s. 4]. Większość instytucji mikrokredytowych upada, co powiększa problemy i ubóstwo. [Bateman, Chang 2009, s. 12]. Szkodliwa rola instytucji mikrofinansowych jest bardzo widoczna m. in. w Indiach, Bośni i Chorwacji. Na przykład w Bośni wielu biednych ludzi korzysta z oferty instytucji mikrofinansowych, by kupić krowę i wygenerować trochę dodatkowego dochodu ze sprzedaży nieprzetworzonego mleka. (...) Lokalna nadpodaż nieprzetworzonego mleka w wielu społecznościach prowadzi do spadku cen. To podkopuje sytuację producentów, w szczególności gospodarstw jednej krowy, które szybko dochodzą do redukcji marży i dochodów, a prawdopodobieństwo, że rolnicy wpadną w biedę staje się większe niż było uprzednio. (...) Z kolei w Indiach setki tysięcy najmniejszych gospodarstw wpadło w»spiralę mikrozadłużenia«. Doprowadziła ona do około samobójstw rolników [Bateman, Chang 2009, s. 6] Instytucje mikrofinansowe komercjalizują kwestie społeczne, podkopując jednocześnie solidarność oraz kontrolę ze strony lokalnych wspólnot. Na przykład tzw. kręgi solidarności Grameen Banku wsławiały się czasami stosowaniem przemocy psychicznej, a nawet fizycznej (?) [Bateman, Chang 2009, s. 21]. Brak społecznej regulacji w instytucjach mikrofinansowych, obecnej w uniach kredytowych i spółdzielniach finansowych, prowadził także do zwykłego bogacenia się kosztem ludzi. Compartamosbanco z Meksyku narzucał oprocentowanie w wysokości % lub nawet 120%, a jego menedżerowie wyższego szczebla zostali multimilionerami w nieco dłużej niż dekadę. [Bateman, Chang 2009, s. 22]. Słabość ekonomiczna i rozproszenie mikroprzedsiębiorczości może prowadzić do przejęcia nad nią kontroli przez tych, którzy mają władzę i siłę. To stało się w Ameryce Łacińskiej [David 2006, s. 185]. 3. Ocena CSR i biznesu społecznego w aspekcie etycznych wartości fundamentalnych W tym rozdziale zostaną ocenione idee oraz praktyki CSR i BS przy zastosowaniu trójwartościowej macierzy etycznej, składającej się z trzech wartości fundamentalnych: szczęścia, wolności i sprawiedliwości. Brytyjski filozof Ben Mepham, posługuje się tzw. macierzą etyczną, czyli zestawem trzech zasad reprezentujących główne tradycje etyczne. Szacunek dla pomyślności odpowiada głównej zasadzie utylitarystycznej, szacunek dla autonomii odpowiada głównej zasadzie deontologicznej, a szacunek dla sprawiedliwości jest ważny zarówno w tradycji utylitarystycznej, jak i deontologicznej ( ), ale również, co ważne, obejmuje ona 11

12 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / Rysunek 2. Fundamentalne wartości Źródło: opracowanie własne inspirowane koncepcjami B. Mephama [2008, ss ] zasadniczą doktrynę współczesnej teorii umowy społecznej [Mepham 2008, s. 56]. Zasady te są traktowane jako zasady warunkowe, prima facie ( na pierwszy rzut oka ), ponieważ to, która z nich przeważy w ocenie ma zależeć od konkretnych przypadków [Mepham 2008, ss ]. W tym rozdziale nawiążę do macierzy B. Mephama, ale dokonam jej modyfikacji. Będę mówił o wartościach etycznych wyrażanych przez rzeczowniki abstrakcyjne i zasadach etycznych wyrażonych w zdaniach. Zachowam pojęcie sprawiedliwości w macierzy etycznej, lecz zamiast mówić o autonomii będę odwoływał się do częściej spotykanego w filozofii i języku potocznym słowa wolność, a w miejsce terminu pomyślność zastosuję termin szczęście, gdyż pomyślność może oznaczać spełnienie myśli nieracjonalnych i niemoralnych, a więc nie może występować w macierzy etycznej. Wartości fundamentalne (wolność, szczęście, sprawiedliwość) są: wartościami autonomicznymi, celami a nie środkami w przeciwieństwie do wartości instrumentalnych, tj. środków do pewnych celów, popularnym przedmiotem dążeń, opierają się na nich normy etyczne, zarówno zasady (najogólniejsze normy), jak i reguły (normy bardziej szczegółowe). Przykładem konkretnej zasady wolności jest jedno ze sformułowań imperatywu kategorycznego I. Kanta: Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka [Kant 1984, s. 62]. Jest tu mowa o szacunku do wolności lub autonomii innych przedstawicieli gatunku homo sapiens sapiens 2. Postacią zasady szczęścia jest utylitarystyczna zasada użyteczności: Otóż przez zasadę użyteczności rozumie się zasadę, która aprobuje lub gani wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje ona tendencję do powiększenia czy zmniejszenia szczęścia obchodzącej nas strony; lub, co na jedno wychodzi, tendencję do popierania tego szczęścia lub przeszkadzania mu. Mówię o wszelkim działaniu, a zatem nie tylko o wszelkim działaniu jednostki prywatnej, lecz również o wszelkich posunięciach rządu [Bentham 1958, s. 1]. Formą zaś zasady sprawiedliwości jest zasada równego rozważenia interesów Singera głosząca, że należy brać pod uwagę siłę interesów podmiotów etycznych, a nie ich inne cechy, takie jak rasa, płeć, narodowość, wyznanie, kolor oczu, przynależność gatunkowa, liczba zgłosek w nazwisku [Singer 2003, s. 34] 3. 2 Homo sapines sapiens to inaczej człowiek współczesny. Nie jest tym samym, co człowiek kromanioński (homo sapiens fossilis) lub człowiek współczesny starszy (homo sapiens idaltu). 3 Istotą zasady równego rozważenia interesów jest to, że przykładamy taką samą wagę w naszych moralnych rozważaniach do podobnych interesów wszystkich dotkniętych przez nasze czyny [Singer 2003, s. 34]. 12

13 A R T Y K U ł Y Zasady oparte na wartościach fundamentalnych to w najogólniejszym sformułowaniu zaproponowanym przez autora zasada maksymalizacji wolności, szczęścia, sprawiedliwości oraz minimalizacji ich przeciwieństw niewoli, nieszczęścia, niesprawiedliwości, czyli trzech fundamentalnych antywartości Ocena w aspekcie wolności Wolność to mniej przeszkód, a więcej możliwości dla bytu czującego i świadomego. Wolność to moc. Moc dokonywania czegoś lub unikania czegoś. Wolność to możliwości. To dlatego przypisywano bogom różnych religii wolność absolutną, tj. brak przeszkód i pełnię możliwości wyrażającą się w pojęciu wszechmocy [Hospers 2001, s. 256]. Człowiek nie ma wolności absolutnej, lecz jedynie wolność ograniczoną. Przeciwieństwem wolności jest niewola, przymus. Władza i pieniądze, mimo że są pewnego typu siłą, mogą zabierać wolność, ponieważ są w stanie zniewolić posiadaczy na podobieństwo pierścienia opętującego Golluma we Władcy Pierścieni Tolkiena. Wolność ma różny zakres: dotyczy osób, woli, działania, grup, instytucji, wyborów, zgromadzeń etc. Istnieją trzy wymiary wolności według na kryterium podejmowania decyzji [O Connor, 2010, ss. 3-5]: wolność w najszerszym znaczeniu to zdolność wyboru na podstawie pragnień; w węższym wolność to przemyślany wybór na podstawie pragnień i wartości; w najwęższym sensie wolność jest racjonalnym i etycznym wyborem z wykluczeniem kompulsywnych pragnień i zewnętrznych manipulacji. Taka wolność zakłada dobrą wolę. Jej przeciwieństwem jest irracjonalna lub nieetyczna samowola, która nie jest sprzeczna z kompulsywnymi pragnieniami i manipulacją z zewnątrz. Jedynie ten typ wolności należy do fundamentalnych wartości etycznych. Wolna wola w sensie niemetafizycznym to zbiór zdolności do wyobrażania sobie kierunku działania, rozmyślania o powodach, dla których je się wybiera, planowania własnych działań w świetle tych rozważań i kontrolowanie działań w obliczu rywalizujących ze sobą pragnień. Działamy zgodnie z własną wolą do tego stopnia, do jakiego mamy okazję korzystać z wymienionych zdolności bez nieracjonalnego zewnętrznego lub wewnętrznego nacisku [Nahimias 2011]. Wolna wola w sensie metafizycznym jest czymś innym: byciem całkowicie lub częściowo przyczyną swoich działań (także swojej bierności) [O Connor 2010, ss. 7-11]. W tym artykule nie ma potrzeby zakładać tak maksymalistycznego pojęcia woli, jakim jest pojęcie metafizyczne. Autor stosuje wyłącznie doświadczalne, niemetafizyczne pojęcie woli w trzecim z podanych znaczeń, tj. jako wolność etyczną i racjonalną w przeciwieństwie do irracjonalnej i nieetycznej samowoli. Najogólniej pojęta zasadą wolności jest zasada maksymalizacji wolności, którą proponuję jako zasadę analogiczną do zasady użyteczności: maksymalizuj wolność i minimalizuj niewolę jak największej liczby osób. Maksymalizować wolność i minimalizować niewolę to tyle, co eliminować przeszkody i zwiększać możliwości dla jak największej liczby istot. Maksymalizowanie możliwości jednej osoby lub grupy osób kosztem więk- 13

14 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / szości, a nawet całych społeczeństw, nie jest wolnością, ale samowolą, charakterystyczną dla tyranii i dyktatur, zarówno politycznych, jak i gospodarczych. W analizie etycznej wolności zostanie wzięta pod uwagę: wolność pracowników (członków firmy), wolność społeczności lokalnych jako mieszkańców biosfery, wolność konsumentów oraz wolność podmiotów w gospodarce. Wolność pracowników. Biznes społeczny daje większą kontrolę nad życiem, także nad życiem w pracy, o ile stosuje procedury demokratyczne i dezalienuje pracę. Niektóre instytucje biznesu społecznego są demokratyczne są nimi spółdzielnie (kooperatywy). Według ONZ spółdzielnie są biznesami posiadanymi i kontrolowanymi przez swoich członków, takimi, które służą swoim członkom. [...] A to oznacza, że decyzje podjęte przez spółdzielnie równoważą pogoń za zyskiem z potrzebami i interesami swoich członków i wspólnot, do których należą [United Nations 2012]. Namaste Solar jest amerykańską spółdzielnią i biznesem społecznym, który jak sama nazwa wskazuje zajmuje się propagowaniem wykorzystania energii słonecznej oraz sprzedażą urządzeń z nią związanych, przede wszystkim paneli słonecznych. Oferuje granty dla organizacji non profit oraz edukację na temat energii słonecznej. Ponadto stosuje na szeroką skalę recycling oraz współpracuje z 21 organizacjami podzielającymi wartości ekologiczne [Namaste Solar 2013]. Firma jest rzeczywiście zarządzana i posiadana przez swoich członków, a także współpracuje z innymi spółdzielniami. Jest zaliczana do najbardziej demokratycznych na świecie [WorldBlu 2013]. Najwyższe zarobki w firmie nie mogą przekroczyć dwukrotności najniższych. Priorytetem przedsiębiorstwa jest holistyczne zdrowie definiowane jako sprawiedliwie rozdzielone korzyści dla wszystkich interesariuszy klientów, pracowników, inwestorów, wspólnot i środowiska naturalnego w przeciwieństwie do niesprawiedliwego wynagradzania niektórych interesariuszy kosztem innych. Rozpoznanie wzajemnej zależności wszystkich interesariuszy [Namaste Solar 2013]. Spółdzielnie są odpowiednikami państw demokratycznych lub nawet systemów bezpaństwowych, tj. systemów bez podziału na rządzących i rządzonych. Demokracja zaś daje więcej wolności niż systemy niedemokratyczne, np. tyranie, monarchie, rządy autorytarne, plutokracja etc. W tym przeobrażeniu moralnym człowieka z niewolnika na wolnego twórcę życia widzi kooperatyzm swoje najważniejsze zadanie, głęboką istotę szerzonej przez się kultury demokratycznej pisze Edward Abramowski, jeden z najwybitniejszych teoretyków spółdzielczości [Abramowski 2012, s. 28]. Wolność społeczności lokalnych. Można postawić hipotezę, że biznes społeczny, z uwagi na swoje większe etyczne zaangażowanie oraz niepokojące dane na temat największych przedsiębiorstw stosujących CSR, bardziej sprzyja wolności społeczności lokalnych traktowanych jako część biosfery. Biznes społeczny wydaje się intensywniej skoncentrowany na większej jakości życia w pracy, niezależnie od zajmowanego stanowiska. Zwiększa możliwości i eliminuje przeszkody, np. daje zatrudnienie niezatrudnialnym. Piekarnia Greystone Bakery, Beyt by 2b Design czy Pensjonat U Pana Cogito oferują miejsca pracy ludziom, którzy mieliby kłopoty z dostaniem pracy: bezdomnym, ludziom chorym na AIDS, schizofrenikom, inwalidom [Polowczyk 14

15 A R T Y K U ł Y 2013]. Ich zasługi nie polegają na daniu pracy ludziom dlatego, że to oni sprzedają jej swoją pracę. Oferowanie miejsca pracy ma miejsce także w systemie niewolniczym, a niewolnicy na pensji to także niewolnicy. Polega to na tym, że oferowanie miejsca pracy jest celem, a nie tylko środkiem, np. do uzyskania odpisów podatkowych, a zatem i pracownicy są traktowani bardziej podmiotowo. Możliwość przyzwoitej pracy zwiększa możliwości człowieka, więc poszerza zakres jego wolności. Prawdopodobnie biznes społeczny rzadziej niż podmioty CSR daje i zabiera, buduje i niszczy jednocześnie. Wprawdzie i tutaj mamy do czynienia z wątpliwym w skutkach, choć niekoniecznie w intencjach, działaniem instytucji mikrofinansowych, to jednak liczba etycznie problematycznych doniesień na temat podmiotów CSR jest większa. Możliwe, że nie chodzi tu wyłącznie o ich wielkość i popularność korporacji międzynarodowych. Przykładem Janusowego oblicza przynajmniej niektórych podmiotów społecznej odpowiedzialności biznesu jest Royal Duch/Shell Group, która szczyci się na swoich stronach działaniami wspomagającymi zrównoważony rozwój, środowisko i społeczeństwa [Shell 2013], a z drugiej strony jest oskarżana o handel bronią, finansowanie wojen domowych, współpracę z reżimami wojskowymi oraz niszczenie podstaw egzystencji na obszarach pozyskiwania ropy na owej [Werner, Weiss 2009, s. 342, Tuodolo 2009, s. 539]. Wolność konsumentów. Potrzeby mogą być racjonalne i irracjonalne, niezmanipulowane lub zmanipulowane. Te pierwsze wyrażają rzeczywiste interesy ich podmiotu (np. potrzeba pożywienia, schronienia, dachu nad głową, snu, przyjaźni), natomiast te drugie mogą wyrażać potrzeby podmiotów zewnętrznych, nierzadko niekorzystne dla ich nosiciela (np. jadanie w fast foodach, oglądanie psychologicznie szkodliwych oper mydlanych), są wynikiem działania m. in. ideologii lub złośliwych memów 4 obecnych w przekazie medialnym i jego społecznej kontynuacji (np. rozmowie). Wiele firm, również podmiotów CSR, tworzy sztuczne potrzeby mniej lub bardziej instynktownie hakuje potrzeby naturalne dla osiągnięcia zysku, często niekorzystnie dla konsumenta (zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę koszty alternatyw). Na przykład klienci chcący zaspokoić głód i jednocześnie zadbać o prawidłową wagę otrzymują informację bez cukru na etykiecie, co jest prawdą, ale cukier został zastąpiony znacznie bardziej szkodliwą substancją, chociażby syropem glukozowo-fruktozowym. Praktykujaca CSR korporacja Coca Cola jest jedną z wielu firm używających tej substancji w swoich produktach [zob. np. Malik, Popkin, Bray, Després, Hu 2010]. To dość powszechne wykorzystanie niewiedzy klientów i wprowadzenie ich w błąd, zwłaszcza mimo opublikowania wyników podważających neutralny lub pozytywny wpływ na zdrowie wymienionych substancji [np. Bray, Nielsen, Popkin 2004]. Analogiczne problemy rodzą się w wyniku zmanipulowania potrzebami, np. toksyczne substancje w odzieży, m.in. w produktach firmy Zara [Greenpeace USA 2012]. 4 Mem to jednostka informacji obecna w mózgu lub na innym nośniku fizycznym, np. mp3, która podlega replikacji (przez naśladownictwo) i mutacji w procesie doboru kulturowego. Złośliwy mem jest memem niekorzystnie wpływającym na jego nosiciela, ale może przysparzać korzyści jego nadawcy, np. reklamodawcy. 15

16 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / Biznes społeczny wydaje się troszczyć bardziej o realne, niezniekształcone dla zysku potrzeby jednostek i społeczności pojętych jako części biosfery. Biznesy społeczne związane z żywnością często przestrzegają standardy sprawiedliwego handlu lub ruchu slow food. Międzynarodowa firma Divine Chocolate działająca w Wielkiej Brytanii i USA sprzedaje czekoladę fair trade. Jest w 45% własnością samych rolników z kooperatywy Kuapa Kokoo z Ghany. Australijska firma Goodwill Wine przeznacza 50% swoich zysków ze sprzedaży wina na organizacje charytatywne i nonprofit, m. in. na Animal Liberation Queensland, Arderley Kindergarten, Camp Autism Inc., Cambodian Kids Foundation. Etyczny produkt można zdefiniować, jako taki, który nie szkodzi użytkownikom (np. propagując materializm psychologiczny) i środowisku przyrodniczemu, nie jest wynikiem wyzysku interesariuszy oraz sprzyja wartościom etycznym, np. wolności jednostki i grupy. Do tej kategorii należą produkty spod znaku Wolnego i Otwartego Oprogramowania (Free Libre Open Source Software FLOSS). Wolne oprogramowanie to oprogramowanie, które szanuje wolność i społeczeństwo użytkowników. W przybliżeniu to wolności użytkowników do uruchamiania, kopiowania, rozpowszechniania, analizowania, zmian i ulepszania programów. Mając te wolności użytkownicy, zarówno indywidualnie jak i grupowo, kontrolują program i co on dla nich robi. Gdy użytkownicy nie mają kontroli nad programem, to program kontroluje użytkowników. Programista kontroluje program, a przez niego użytkowników. Ten niewolny lub własnościowy (ang. proprietary) program jest narzędziem niesprawiedliwej władzy. Więc wolne oprogramowanie to kwestia wolności, nie ceny. By zrozumieć to pojęcie, należy myśleć o wolności słowa (angielskie free może znaczyć wolny, ale też może oznaczać darmowy free w tym przypadku należy rozumieć jako free speech, a nie jako free beer) [GNU Operatin System 2012]. Najsłynniejsza kreacją FLOSS jest system operacyjny Linux, który ma około 400 odmian. Pracuje na nim 94% superkomputerów [Noyes 2012], a również m. in. Biały Dom [Leyden 2001] oraz CERN i jego Wielki Zderzacz Hadronów [Richmond 2013]. Mimo wysokiej jakości systemu oraz wielu dystrybucji przyjaznych użytkownikowi system nie jest popularny. Według analityków z Net Applications w 2013 r. zajmuje jedynie 1,21% rynku komputerów osobistych, podczas gdy udział systemu Windows to około 90%. Wolne oprogramowanie lub usługi z nim związane nie muszą być darmowe. Podobnie jest z z oprogramowaniem open source. FLOSS tworzą nie tylko społeczności zorganizowane wokół projektów takich, jak np. system operacyjny Debian, Mint lub Mageia, a także firmy takie jak Canonical (projekt Ubuntu), Red Hat (Fedora Linux, Red hat Linux) czy Novell (Open Surse Linux). FLOSS wydaje się nie prowadzić do złego wykorzystania własności intelektualnej, tj. takiego, które szkodzi efektywności ekonomicznej (jak monopolizacja) lub narusza dobrobyt innych osób [Stiglitz 2007, ss ]. Zabezpieczone przed konkurencją monopole nie są wystawione na silne naciski prowadzące do innowacji. ( ) Amerykański gigant w dziedzinie programowania elektronicznego, Microsoft, wykorzystał siłę monopolu, jaką dała mu jego własność inte- 16

17 A R T Y K U ł Y lektualna, do zdeptania takich innowatorów, jak Netscape i Real Networks. ( ) W takich przypadkach prawa własności intelektualnej przynoszą podwójne straty: w krótkim okresie gospodarka traci o tyle, o ile wyższe ceny monopolowe powodują obniżenie dobrobytu, w długim okresie zaś obniżeniu ulega również poziom innowacji [Stiglitz 2007, s. 126]. Przeciwieństwo FLOSS zamknięte, prawnie zastrzeżone oprogramowanie zakazuje użytkownikom swobodnego korzystania z produktów: uruchamiania, kopiowania, rozpowszechniania, analizowania, zmian i ulepszania programów, a zatem ogranicza ich wolność. Wolne oprogramowanie, poza wzmacnianiem solidarności społecznej oraz postaw wzajemnej pomocy i dzielenia się, wzmacnia również wolność zarówno twórców, jak i odbiorców oprogramowania, zwiększa ich możliwości kontroli oprogramowania oraz nie hamuje wolności bycia kreatywnym, ponieważ software nie jest zamknięty przez prawo patentowe. Etyczność produktu stowarzysza się czasami z wolnościową, tj. demokratyczną, strukturą zarządzania. Tak jest w przypadku spółdzielni IT. Jedną z nich jest spółdzielnia socjalna z Wrocławia, angażująca niepełnosprawnych w prace nad grafiką reklamową, administrowanie stronami internetowymi, projektowanie, optymalizację i pozycjonowanie stron internetowych [Radzimiński 2010, s. 122]. Wolność w gospodarce. Tzw. wolność gospodarcza może przyjmować formę minimalizowania wolności wszystkich interesariuszy poza członkami ośrodków władzy gospodarczej, zarządów firm, głównych akcjonariuszy. Wolność jest wówczas po prostu argumentum ad baculum, prawem pięści, wolnością lisa w kurniku [George [2007]) i nie ma nic wspólnego z etyką. To egoistyczna samowola podparta groźbą przemocy, także ekonomicznej. W tym sensie N. Chomsky nazywa korporacje międzynarodowe prywatnymi tyraniami [Chomsky 2011]. CSR jest próbą zwiększenia wolności interesariuszy, rzeczywistą lub deklaratywną. Działaniem w celu osłabienia samowoli. Przykładowo, firma Microso wspiera organizacje pozarządowe poprzez ofiarowanie oprogramowania, szkolenia i pomoc finansową. Programem darmowego so ware u objętych jest ponad sześćdziesiąt tysięcy organizacji [Microso 2013]. Korporacja Philips zajmuje się ograniczeniem emisji CO2 i jest zaangażowana w ekologiczne akcje EcoDesign oraz Green Products [Philips 2011]. Wiele firm, również wprowadzających praktyki społecznej odpowiedzialności biznesu, uważa zazwyczaj, że maksymalizowanie możliwości ośrodków władzy ekonomicznej jest priorytetowe, nawet wobec strat interesariuszy. BP, trzecie co do wielkości przedsiębiorstwo petrochemiczne na świecie, bardzo pielęgnowało swój ekologiczny image, ale kiedy w grę weszło cięcie kosztów dotyczących bezpieczeństwa i skracanie wymaganych procedur, nie wahało się tego zrobić dla planowanego zysku [National Oil Spill Commission 2011]. Skutek był powszechnie znany wielka katastrofa ekologiczna w Zatoce Meksykańskiej. Biznes społeczny koncentruje większość sił na powiększaniu sfery wolności w sensie etycznym, a nie tylko na maksymalizowaniu wolności lub samowoli dyrektorów generalnych, menedżerów najwyższego szczebla i głównych akcjonariuszy. Oczywiście, z uwagi na mniej- 17

18 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / szy zazwyczaj rozmiar, biznes społeczny, mimo większego zaangażowania, może mieć mniejszy wpływ na rzeczywistość. Ale w ocenie liczy się także jakość oddziaływania, a ta może być lepsza po stronie biznesu społecznego. Nawet jeśli biznes społeczny nie daję więcej wolności niż CSR, to prawdopodobnie mniej jej zabiera. Niektóre biznesy społeczne mają zamiar wprowadzić gospodarkę solidarnościową maksymalizującą wolność jak największej liczby interesariuszy. Istnieją kooperatywy, które próbują, poprzez sieć powiązań, stworzyć alternatywną w stosunku do kapitalizmu i typów gospodarek stalinowskich gospodarkę społeczną. Przykładem jest hiszpańska Cooperativa Integral Catalana (CIC), której celem jest stworzenie całościowego, alternatywnego systemu funkcjonowania człowieka w społeczeństwie, w oparciu o wypracowane współcześnie normy i wartości, zupełnie niezależnie od norm powszechnie obowiązujących oraz co ważniejsze od państwa. Z własną opieką zdrowotną, systemem edukacji, walutą, komunikacją, zaopatrzeniem w żywność czy mieszkalnictwem. Co najważniejsze bez względu na to, jak utopijnie brzmią idee CIC tu, w Barcelonie udaje się je realizować, w co angażują się już rzesze ludzi [Wajszczak 2013]. Walutą kooperatywy jest eco albo wymiana odbywa się na zasadach barteru. W ramach organizacji funkcjonuje Aurea Social, intelektualne centrum ruchu, miejsce edukacji, biblioteka i jednocześnie niezła restauracja z kuchnią makrobiotyczną, na dachu której rośną warzywa i zioła. EcoXarxa to organiczne farmy zaopatrujące kooperatywę w żywność. Spółdzielcza służba zdrowia SHA (Salud Holistica Autogestionada) jest tworzona przez woluntariuszy rozmaitych specjalności medycznych. Porady są darmowe. CIC posiada także własną sekcję prawną. Pierwszą zasadą funkcjonowania w Aurea Social jest wzajemność: korzystam z tego co robią inni ludzie i odpłacam się jak mogę [Wajszczak 2013] Ocena w aspekcie szczęścia Można postawić hipotezę, że biznes społeczny przewyższa CSR z uwagi na wartość jaką jest szczęście, jeśli weźmiemy pod uwagę relację jego wielkości do wygenerowanego szczęścia. Szczęście jako dowolna pomyślność nie jest celem życia etycznego, ponieważ myślenie bywa wadliwe, złe, machinalne, automatyczne, stereotypowe. Jedynie rozumna i zgodna z innymi wartościami etycznymi pomyślność może być uznana za cel. Ale w takim razie pojęcie pomyślności zależy od pojęcia rozumu i wartości etycznych, a zatem nie jest najistotniejszym pojęciem filozofii moralnej. Nie będę go zatem szczegółowiej rozwijał w tym artykule. Szczęście idealne to pełne i trwałe zadowolenie z całości życia, wówczas gdy bierzemy te terminy w sensie absolutnym. Szczęście realne ma tę samą definicję, ale wtedy terminy w nim zawarte wzięte są aproksymatywnie, w przybliżeniu [Tatarkiewicz 2003, ss ]. Współczesna psychologia, podobnie jak starożytna filozofia, ujmuje szczęście zarówno od strony przeżywania, jak i w aspekcie celów. ( ) szczęście i dobrostan ( ) oznaczają zarówno pozytywne uczucia, takie jak radość lub pogoda ducha, jak i pozytywne stany, takie jak optymalne doświadczenie (flow) lub absorbcja. Ważne jest także pojęcie dobrostanu społecznego, który odnosi się do pozytywnych stanów kojarzonych z optymalnym 18

19 A R T Y K U ł Y funkcjonowaniem w ramach swojej sieci społecznej i całej społeczności, (którego skale obejmują) integracje społeczną, wkład społeczny, spójność społeczną, aktualizacje społeczną i akceptacje społeczną [Carr 2009, s. 59]. Funkcjonuje w niej również złożony konstrukt pojęcie jakości życia, na którą składają się stan zdrowia, zdolność do wykonywania codziennych czynności, status zawodowy, dostępność szans na realizację własnych zainteresowań, funkcjonowanie społeczne w przyjaźniach i związkach, dostęp do lecznictwa, standard życia i ogólny dobrostan [Carr 2009, s. 59]. Szczęście (w tym przyjemność) jako wartość etyczna ma jeszcze charakterystykę dodatkową: nie może być szczęściem (przyjemnością) czyimś kosztem, z cudzego nieszczęścia, wynikłym z niesprawiedliwości, niewoli, nienawiści. Najogólniejszą zasadą szczęścia jest zasada maksymalizacji szczęścia, której historycznym odpowiednikiem jest zasada użyteczności sformułowana przez utylitarystów. Stawiam dwie hipotezy oparte na dobrze uzasadnionych wynikach badań, ale będące ekstrapolacją tych wyników na inny obszar. Hipoteza I brzmi: Często spotykana w biznesie społecznym demokracja prowadzi do większego subiektywnego dobrego samopoczucia (SDS), a mniej spotykana w CSR do mniejszego. Ogólny schemat argumentacji jest następujący: Przesłanka 1: Większa kontrola nad życiem prowadzi do większego SDS (subiektywnego dobrego samopoczucia). Przesłanka 2: Demokracja daje większości ludzi większa kontrolę nad własnym życiem niż systemy niedemokratyczne. Przesłanka 3: Biznesy społeczne częściej przyjmują demokratyczne sposoby zarządzania niż biznesy CSR, ponieważ dużą część podmiotów biznesu społecznego stanowią z istoty demokratyczne spółdzielnie. Przesłanka 4: Biznesy społeczne częściej biorą pod uwagę, a nawet uznają za decydujące stanowisko swoich interesariuszy, w tym interesariuszy zewnętrznych (np. społeczności lokalnych), a zatem pozwalają im na sprawowanie większej kontroli nad życiem niż podmioty CSR. Wniosek: Proporcjonalnie do swojej wielkości biznes społeczny bardziej prowadzi do szczęścia interesariuszy niż podmioty społecznej odpowiedzialności biznesu. Poniżej przedstawiam dane, które uwiarygodnią powyższą hipotezę. Wolność jest powiązana ze szczęściem. Pokazują to badania empiryczne związku pomiędzy odczuwaną kontrolą nad życiem a odczuwanym szczęściem. Analizy stanów osób pokazują relatywnie niską obserwowaną z chwili na chwilę korelację subiektywnej kontroli i stanów afektywnych. (...) przeciętnie ludzie opisują odczuwanie jedynie nieco większego szczęścia w czasie, w jakim odczuwają kontrolę, a większe poczucia szczęścia związane z poczuciem kontroli jest generalnie odczuwane w relacjach międzyosobowych [Larson 1989]. Dla wszystkich grup dochodowych, większy stopień postrzeganej kontroli i mniej postrzeganych przeszkód były powiązane z lepszym zdrowiem, większą satysfakcją z życia i mniejszą obecnością symptomów depresji. (...) uczestnicy z grup o niższych dochodach mający większe poczucie kontroli wykazywali 19

20 Z A R Z ą D Z A N I E Z M I A N A M I 1 / poziom zdrowia i dobrostan porównywalny z uczestnikami z grup o większych dochodach [Lachman, Weaver 1998]. Organizacje oparte na samozarządzających zespołach roboczych wykazują wyższą satysfakcję z pracy wśród ich członków [Applebaum, Ban 1994]. Samozarządzające zespoły robocze to grupy pracownicze, w których członkowie zarządzają, kontrolują i monitorują wszelkie aspekty swej pracy od przerw na wypoczynek po rekrutację, przyjmowanie do pracy i szkolenie nowych pracowników [Schultz, Schultz 2011, s. 333]. Pracownicy firm, w których istnieje samoorganizacja pracowników mają pracowników, którzy są bardzo przywiązani do nich, zgłasza się w nich bardzo niewiele, jeśli w ogóle, nadużyć systemu, a poziom zadowolenia i osiąganych wyników jest bardzo wysoki [Henry 2007, s. 188]. Studium szwedzkiego przedsiębiorstwa średniej wielkości pokazuje, że nowa forma organizacji pracy doprowadziła do wzrostu poziomu zadowolenia z pracy, większego poczucia godności i solidarności wśród pracowników, zwiększenia aktywności związków zawodowych oraz bardziej efektywnego użycia zasobów produkcyjnych w firmie [Gardell 1982]. Australijskie studium dotyczące pracowników obsługujących taśmy montażowe fabryki w Adelaide pokazało również pozytywną korelację między możliwością kontroli a satysfakcją z pracy [O Brien 1981]. Kraje o najwyższym stopniu demokracji wypadają dobrze lub bardzo dobrze w statystykach dotyczących subiektywnego dobrego samopoczucia. Według raportu Earth Institute na rok 2012 do najszczęśliwszych krajów na świeci należały: 1) Dania, 2) Finlandia, 3) Norwegia, 4) Holandia, 5) Kanada, 6) Szwajcaria, 7) Szwecja, 8) Nowa Zelandia, 9) Australia, 10) Irlandia. (Islandia miejsce 20) [Helliwell, Layard, Sachs 2012]). Natomiast według badań przeprowadzonych przez firmę Economist Intelligence Unit do najbardziej demokratycznych krajów na świecie w roku 2011 zalicza się: 1) Norwegię, 2) Islandię, 3) Danię, 4) Szwecję, 5) Nową Zelandię, 6) Australię, 7) Szwajcarię, 8) Kanadę, 9) Finlandię, 10) Holandię. (Irlandia zajmuje miejsce 12) [Economist Intelligence Unit 2011]. Hipoteza II brzmi: Większa równość w podmiotach biznesu społecznego prowadzi do większego szczęścia pojętego jako dobre życie niż mniejsza równość w podmiotach CSR. Prawdopodobnie biznes społeczny prowadzi do większej równości w decydowaniu, własności i osiąganych dochodach. Wskazuje na to demokratyczny i zachowujący własność społeczną charakter jego odłamu jakim jest spółdzielczość oraz zrównywanie szans będące celem większości naprawczych biznesów społecznych. Badania nad życiem społecznym pokazują pozytywną korelację między obiektywnymi czynnikami dobrostanu (dobrym życiem) a równością. Wyższe nierówności są skorelowane z niższym poziomem zaufania, słabszą mobilnością społeczną, gorszymi wynikami nauczania dzieci, krótszym trwaniem życia, a z drugiej strony z nasileniem zaburzeń psychicznych, większą umieralnością niemowląt, częściej spotykana otyłością, i urodzeniami dzieci przez nastoletnie matki, wyższym wskaźnikiem zabójstw i pryzonizacji (liczba więźniów na 100 tys. mieszkańców) [Wilkinson, Pickett 2011]. Autorzy ci dowodzą, że jest to nie tylko korelacja, ale również związek przyczynowy. 20