Tomasz Horak WĘDRÓWKI POGRANICZEM. wspólne dziedzictwo kultury, historii i dnia dzisiejszego PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM

Transkrypt

1 Tomasz Horak WĘDRÓWKI POGRANICZEM wspólne dziedzictwo kultury, historii i dnia dzisiejszego PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM společný odkaz kultury, historie a současnosti

2 E U UROREGION PRADZIADE R D E O R E G I O N P R A D Niniejsza publikacja wydana została w ramach projektu Pogranicze śląsko-morawskie, wspólne dziedzictwo kultury, historii i dnia dzisiejszego Projekt zrealizowany przez: Parafię Rzymskokatolicką pw. Chrystusa Króla Nowy Świętów 57 Tel e- mail: T.Horak@opole.opoka.org.pl Koordynator projektu: Partner projektu: Tekst: Tłumaczenie: Joanna Gach Klub Přátel Zlatých Hor, Vladimir Začal Tomasz Horak Tadeusz Kuchejda Fotografie: T.Horak, K. Sentyrz, E. Świeca, A. Kerner, Arch. UM Głogówek, S. Ludwa, Arch. par. Kobeřice, Wikimedia, Arch. OFM Krnov, Arch. Diec. Ostravské Arch. Par. V. Losiny, J.Cembruch, K. Miśniakiewicz, P. Szymkowicz Projekt graficzny i skład: KWADRAT Group - Patronat medialny: Opolski Gość Niedzielny Nakład: 1000 szt. Projekt uzyskał dofinansowanie za pośrednictwem Euroregionu Pradziad Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pradziad Prudnik, Klasztorna 4 Projekt Pogranicze śląsko-morawskie, wspólne dziedzictwo kultury, historii i dnia dzisiejszego jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz ze środków budżetu państwa. PRZEKRACZAMY GRANICE

3 Tomasz Horak WĘDRÓWKI POGRANICZEM wspólne dziedzictwo kultury, historii i dnia dzisiejszego PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM společný odkaz kultury, historie a současnosti Nowy Świętów 2014

4 2 Wstęp WĘDRÓWKI POGRANICZEM Pogranicze... Moje pokolenie wyrosło otoczone szczelną granicą przyjaźni. Jej istotnym zadaniem było izolowanie ludzi i całych społeczeństw od siebie. Sama zaś granica ze słupkami, szlabanami, zaoranym pasem ziemi, linią telefoniczną, wopistami była współczesnym odpowiednikiem starożytnego tabu. Coś z tego pozostało w podświadomości mojego pokolenia, młodzi tego nie znają. Od lat każdy może swobodnie poruszać się po obu stronach naszej granicy. Naszej, polsko czeskiej. Po obu stronach tej niewidocznej już granicy jest historyczny Śląsk podzielony wojenną zdobyczą króla pruskiego Fryderyka w roku Najgłębsza rana i skuteczna izolacja została narzucona jednak po drugiej światowej wojnie. W perspektywie historii Śląska niedawno i na szczęście niedługo. Towarzyszyła temu wymiana większości mieszkańców tych ziem zarówno na terenie Polski, jak i ówczesnej Czechosłowacji. Zawsze ciekawiła mnie tamta strona. Gdy mogę pojechać gdzie chcę, rozmawiać, fotografować wszystko i wszędzie, tym silniejsza stała się potrzeba penetracji historycznej, geograficznej, społecznej, religijnej. Właściwie pogranicze nie jest już pograniczem. Choć samo słowo wciąż funkcjonuje. Użyłem go nawet w tytule. Ze zdobytych doświadczeń, wrażeń, wiedzy zrodził się w roku 2012 pomysł wakacyjnego cyklu w tygodniku Opolski Gość Niedzielny. Po roku przygotowałem kolejny cykl. Zebrane razem teksty oraz ilustracje prezentuję jako jedną książkę. Niewielką. Myślę, że jednak bogatą zbieranymi od lat doświadczeniami. Książka jest dwujęzyczna dotyczy przecie dwóch obszarów językowych obecnego Śląska. Nadałem cyklom i książce tytuł Wędrówki pograniczem. Drugi człon tytułu już wyjaśniłem. Dlaczego jednak wędrówki? Nie jest to bowiem przewodnik turystyczny, choć książka zachęca do wycieczek. Nie jest podręcznikiem ani nawet skrótem wiadomości historycznych, choć każdy rozdział od spojrzenia historycznego zaczynam i nie stronię od historycznych wiadomości, plotek i aluzji. W tym miejscu muszę wspomnieć dzieło, od którego zaczynam większość rozdziałów. Jest to Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Sulimierskiego opracowany przez liczny zespół informatorów i redaktorów w drugiej połowie XIX wieku. Polski wtedy na mapach nie było stąd ten zawiły i nieomalże kryptologiczny tytuł, by nie drażnić Moskali i Prusaków. Dla terenów naszego pogranicza Słownik jest źródłem ważnym odnajdujemy w nim dawne, polskie nazewnictwo miejscowości i innych obiektów. Autorzy Słownika są poza podejrzeniami o zaangażowanie propagandowe, jakie budziło i czasem wciąż budzi nazewnictwo polskie, niemieckie i czeskie na historycznym Śląsku. Wielotomowy Słownik drukowany od lat 80-tych XIX w. do początku XX, do niedawna był dostępny tylko w dobrych bibliotekach uniwersyteckich i niektórych innych. Dziś osiągalny jest dla każdego w bibliotekach cyfrowych poprzez internet. Najskuteczniejszy dostęp do poszczególnych artykułów znajdziemy w Wikipedii wpisując hasło Sulimierskiego słownik. Wiki zaprowadzi do alfabetycznego indeksu z linkami do odpowiednich tomów i stron Słownika. To ciekawa i fascynująca wędrówka nie tylko pograniczem zwłaszcza na długie, zimowe wieczory. A już wiosną czy latem można się wybrać w teren nieograniczony żadnymi granicami. Geograficznie zaczynam wędrówkę od terenów leżących w widłach rzek Odry i Opawy czyli od Ziemi Hulczyńskiej. Kończę na górach w Bardzie Śląskim, z małą wycieczką ku południowi, aż do Králik. To tam, nie w Brukseli, jest środek Europy, nie wypadało więc ominąć tego miejsca. Wiem, że można by więcej czy inaczej dobrać miejscowości i punkty pogranicza. Wydaje się wszelako, że przedstawiony ogląd jest dobrym szkicem do portretu tej części Śląska.

5 PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM Książka wyrosła z prasowych artykułów. Ma to swoje konsekwencje. Po pierwsze objętość, która w papierowej gazecie jest ściśle określona. Zatem zwięzłość tekstu. To zmusza do wybrania jakiegoś jednego spojrzenia na zamierzony temat. Pozornie jest to ograniczenie. Z drugiej zaś strony powoduje, że całość daje ciekawszy, mozaikowy czy wręcz impresjonistyczny obraz pogranicza. Zdjęcia to w większości owoc moich wypraw. Niektóre pochodzą z innych źródeł co zaznaczono w swoim miejscu. Rozdział o Branicach wraz ze zdjęciami jest autorstwa Andrzeja Kernera z opolskiego oddziału Gościa Niedzielnego. 3 Tomasz Horak, proboszcz z Nowego Świętowa Úvod Pohraničí... Moje generace vyrostla obehnaná neprodyšnou hranicí přátelství. Jejím zásadním smyslem bylo oddělovat od sebe jednotlivce i společenské skupiny. Vlastní hranice byla soudobým ekvivalentem starověkého tabu. V podvědomí mé generace nám něco z toho zůstalo, mladí už to tak nevnímají. Několik let se už každý může volně pohybovat po obou stranách naší hranice. Naší česko-polské. Na obou stranách této již neviditelné hranice se rozkládá historická země Slezsko, rozdělená válečným územním ziskem pruského krále Fridricha z roku K nejhlubší ráně a naprosté izolaci však došlo až po 2. světové válce. V perspektivě slezských dějin nedávno a naštěstí nepříliš dlouho. Předcházela tomu výměna většina obyvatelstva těchto končin, jak v Polsku, tak v tehdejším Československu. Vždy mě zajímala ta druhá česká strana, jak ji nazývali Poláci. Nyní, když mohu jet, kam chci, rozmlouvat, všechno a všude fotit, tím silnější je potřeba hledání historického, zeměpisného, společenského a náboženského. Vlastní pohraničí již není pohraničím. Ačkoli toto slovo stále existuje. Použil jsem ho dokonce v názvu. Ze získaných zkušeností, dojmů, znalostí se v roce 2012 zrodil nápad prázdninového cyklu připravovaného pro týdeník Opolski Gość Niedzielny. Po roce jsem připravil další pokračování. Všechny použité texty a ilustrace nyní předkládám v ucelené knižní podobě. Není to turistický průvodce, ačkoli vybízí k výletům. Není příručkou nebo dokonce přehledem historických faktů. Ačkoli se nevyhýbám ani historickým informacím, pověstem a narážkám. Knížka je dvoujazyčná týká se přece dvou jazykových oblastí dnešního Slezska. Zeměpisně začínám své putování v oblasti mezi Odrou a Opavou, tedy na Hlučínsku. Končí v horách, v Bardu Śląském, i s malým výletem na jih, až do Králík. Právě tam, nikoli v Bruselu, je střed Evropy, nešlo tedy toto místo minout. Vím, že bylo možné volit větší počet či jiná místa a obce v pohraničí. Zdá se mi však, že zde uvedený přehled je dobrou skicou k portrétu této části Slezska. Tomáš Horák, farář z Nowego Świętowa

6 4 Ziemia Hulczyńska Evropská rarita WĘDRÓWKI POGRANICZEM Hulczyn niem. Hultschin, mko, pow raciborski, na lewym brzegu Opy, wspomniane już 1303 jako mko księstwa opawskiego. Od 1393 znani są proboszcze tutejsi. Czasu wojen religijnych kilkakrotnie pustoszone. Mają 10 cechów rzemieślniczych, 4 młyny wodne, browar, komorę celną, szpital, kościół katol. (czeski i niemiecki język), szkołę 4-klasową, kościół ewangelicki, synagogę... Mko ma 4 jarmarki.»słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich«sulimierskiego (III, 207, drukiem w roku 1882). Ludzi tak uparcie trwających przy swoim, na małym skrawku ziemi, mimo wszystkich historyczno-politycznych zmian nie znajdziesz gdzie indziej. Tygiel Idę ulicą, z naprzeciwka młoda kobieta z dzieckiem na ręku. Obok ujadający piesek. Gadam do niego. Po czesku, przecież jestem w Hlučínie. Młoda mama ucisza psiaka po czesku. Zagadałem do niej też po czesku. Aż w końcu ona krzyknęła na psa czysto polskim akcentem: Przestań! Ooo! zawołałem. Po polsku? Odpowiedziała: Po polsku, po czesku, po morawsku, po niemiecku. Wszystko. W tym okrzyku zawarta jest historia Ziemi Hulczyńskiej i dzieje jej mieszkańców. Słownik Sulimierskiego (rok 1882) lokuje Hulczyn w powiecie raciborskim. Ów powiat, w innych nieco granicach, od roku 1742 leżał na terenie państwa pruskiego. W roku 1920 Ziemia Hulczyńska stała się częścią nowopowstałej Czechosłowacji. Przesunięcia granic trwały jeszcze kilka lat. Ziemię podzielili obcy kilka miejscowości zostało w Niemczech. A ludzie? Mieszkańcy wciąż byli ci sami. Tutejsi. Morawiacy, także Niemcy, wszyscy od sześciu pokoleń poddani króla pruskiego. Z perspektywy kościelnej była to pruska część biskupstwa Ołomunieckiego. Krótko mówiono Prajsko. W Ołomuńcu mówią tak do dzisiaj, miejscowi tego nie lubią. Wioski leżące kiedyś po stronie Niemiec, teraz należą do Polski (m.in. Krzanowice, Borucin, Bolesław). Dziś granica wreszcie nie dzieli. Przed laty ponad czterdziestu wspominał proboszcz Bolesławia, jak to w święta zachęcił parafian do śpiewu nieszporów w języku morawskim. Mieli jeszcze modlitewniki drukowane niemieckim gotykiem po morawsku oglądałem je wtedy. Nazajutrz zjawili się panowie z Urzędu Bezpieczeństwa władza potraktowała te morawskie nieszpory jako przejaw separatyzmu przygranicznych wiosek.

7 Hlučínsko Evropská rarita PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM Bod varu Jdu po ulici, proti mně jde mladá žena s dítětem na rukou. Vedle ní štěkající pejsek. Mluvím na něj. Česky, jsem přece v Hlučíně. Mladá maminka uklidňuje pejska česky. Oslovil jsem ji také česky. Až nakonec okřikla psa s čistě polským přízvukem: Przestań! Ooo! divím se. Polsky? Odpověděla: Polsky, česky, po moravsky, německy. Všelijak. V té odpovědi obsáhla dějiny Hlučínska a dějiny zdejších obyvatel. Stejně jako celé Slezsko bylo toto území součástí rakousko-uherské monarchie. V roce 1742 se ocitlo na území Pruska. V roce 1920 se Hlučínsko stalo součástí nově vzniklého Československa. Posuny hranic probíhaly ještě několik let. Oblast si rozdělily mocnosti několik obcí zůstalo v Německu. A lidé? Místní byli stále titíž. Zdejší. Moraváci, také Němci, všichni před šesti pokoleními jako poddaní pruského krále. Z církevní perspektivy to byla pruská část olomouckého arcibiskupství. Krátce řečeno Prajsko. Vesnici ležící kdysi na německé straně jsou nyní v Polsku (např. Krzanowice, Borucin, Bolesław). Dnešní hranice už konečně neodděluje. Před více než čtrnácti léty vzpomínal farář z Bolesławi jak o svátcích místní farníky povzbuzoval ke zpěvu nešpor v moravském dialektu. Měli ještě kancionály tištěné ve švabachu, moravsky. Tehdy jsem si je prohlížel. Na druhý den se objevili agenti polské tajné služby moravské nešpory si vyložili jako projev separatismu těchto příhraničích vesnic. 5 Foto str. 4 (PL) Piękna, żyzna, bogata w ludzi i tradycje Ziemia Hulczyńska (CZ) Pěkné, úrodné a na tradice bohaté Hlučínsko Foto str. 5 (PL) Barwne, tętniące życiem, spokojne uliczki Hlučína (CZ) Barevné, životem pulzující, zádumčivé uličky Hlučínu Hlučín

8 6 Ziemia Hulczyńska Ziemia i ludzie Hlučínsko czyli Ziemia Hulczyńska niewielka, a ciekawa ludźmi, malownicza krajobrazem, brzemienna historią. Krajobraz to pofałdowana równina w części zachodniej. Od wieków rolnicza. Ku wschodowi zamienia się w pagórkowaty kraj, w którym i lasu nie brakuje. Dominuje rolnictwo. W części środkowej od dawna mieszkało wielu kupców, ale i murarzy. Stąd miejscowy, charakterystyczny styl ceglanej, ozdobnej architektury. Mężczyźni na cały sezon rozjeżdżali się po Morawach, po Śląsku, a i dalej docierali. Kobiety musiały radzić sobie z pomocą dzieci i dziadków. Miały swój styl bycia, życia i walki o przetrwanie. Coś z tego zostało do dziś. Wschodni skrawek Hlučínska to region sąsiadujący z przemysłową Ostrawą. Od dawna górnicy, hutnicy. Znają swoją wartość i godność. Nawet ludgerzowicki kościół o tym świadczy swoim pięknem i ogromem. A kościoły to tutaj pełne, parafie żywotne. Dzieci dużo znacznie więcej niż w Polskich wsiach i miasteczkach. Przyciągnął mnie gwar wokół przedszkola w Bolaticach cały rój malców, dobrze ponad setkę! Zespół szkolno-przedszkolny daje tu pracę gdzieś czterdziestu osobom. Z proboszczem Kobeřic rozmawiam o parafialnym życiu. Odsyła do internetowej strony. Warto zaglądnąć. W całej Republice Czeskiej Hlučínsko to jeden z najbardziej chrześcijańskich i katolickich regionów. Z innej strony patrząc wiele tu firm, fabryk i fabryczek, ludzie pracę mają, wszędzie czysto i porządek. Wojenna katastrofa Jakoś nie pasują do krajobrazu wojskowe umocnienia z lat trzydziestych ubiegłego stulecia. Miały osłaniać Czechosłowację od strony Niemiec. Budowane wielkim nakładem okazały się bezużyteczne. Hitler zagarnął Czechy bez jednego wystrzału, wystarczyły traktaty monachijskie (1938 r.). W Hlučine niemiecką wladzę witano przyjaźnie wszak przez 150 lat ziemia ta była częścią państwa Pruskiego. Władze III Rzeszy uznały Hultschiner Land za część tzw. Altreichu. Z jednej strony przyniosło to poprawienie sytuacji życiowej mieszkańców, zniknęło bezrobocie. Ale z drugiej strony oznaczało obowiązek służby wojskowej. Do Wehrmachtu powołano 12 tysięcy mężcyzn, co stanowiło czwartą część wszystkich mieszkańców! Z tego jedna trzecia zginęła w czasie wojny, reszta albo nie wróciła, osiadłszy w Niemczech, albo wiodła żywot z podłamanym zdrowiem. Na dodatek tego rachunku przyszły w 1945 r. walki o przemyslową Ostrawę. W efekcie ponad połowa domostw ulagła zniszczeniu... słucham opowieści dyrektora hluczyńskiego muzeum. A potem tym bardziej się dziwię, jak pięknie ten region został odbudowany, jak wszystko tu urządzone i ozdobione. Nie rażą nawet tu i ówdzie widoczne pomniki i mogiły żołnierzy armii czerwonej. Zadbane.

9 Hlučínsko Země a lidé Hlučínsko malé území se zajímavými lidmi, romantickou krajinou, s bohatou historií. V západní části se jedná o zvlněnou nížinu. Celá staletí se využívala pro zemědělství. K východu se mění v pahorkatinu, kde nechybí lesy. I zde převažuje zemědělství. Ve střední části zde bydlelo mnoho kupců, ale i zedníků. Dokládá to i místní typický styl zdobené cihlové architektury. Muži odjížděli na celou sezónu na Moravu, do Slezska nebo dále. Ženy si musely poradit s péčí o děti a rodiče. Měly svůj styl bydlení, života, uměly si poradit. Co z toho dnes zůstalo? Východní cíp Hlučínska je regionem sousedícím s průmyslovou Ostravou. Tady převažovali horníci, hutníci. Znají svou hodnotu a čest. Ludgeřovický kostel to vyjadřuje svou krásou a majestátností. A kostely jsou tady plné, farnosti živé. Mnoho dětí mnohem více než v polských vesnicích a městech. Zaujal mě ruch kolem mateřské školy v Bolaticích celý roj špuntů, více než stovka! Zdejší škola a školka dává práci více než čtyřiceti zaměstnancům. S farářem z Koběřic jsem si povídal o životě farnosti. Odkazoval na internetové stránky. Stojí za to se na ně podívat. V celé České republice patří Hlučínsko k regionům s největším počtem křesťanů, zejména katolíků. Z jiného pohledu je tady také hodně firem, továren a továrniček, lidé zde mají práci, všude je čisto a pořádek. 7 Katastrofa války Nějak mi k té krajině nesedí vojenská opevnění ze třicátých let minulého století. Měly chránit Československo proti postupu Německa. Byly vybudované velmi nákladně, ale ukázaly se být nepotřebné. Hitler Československo obsadil bez jediného výstřelu, postačily k tomu Mnichovské dohody (1938). V Hlučíně přivítali německé velitele přátelsky vždyť tento kout země byl přes 150 let součástí Pruského státu. Nacistické Německo uznalo Hultschiner Land za součást tzv. Altreichu. Z jedné strany to vedlo ke zlepšení životní situace obyvatel, zmizela nezaměstnanost. Ale z druhé strany to znamenalo brannou povinnost pro zdejší muže. Do Wehrmachtu bylo přijato 12 tisíc mužů, což byla jedna čtvrtina veškerého zdejšího obyvatelstva! Z toho jedna třetina zahynula během války, ostatní se buď nevrátili a usadili se v Německu nebo žili s podlomeným zdravím. K tomu všemu nutno připočíst boje o průmyslovou Ostravu v roce Výsledkem všech těchto události bylo poboření poloviny obydlí. poslouchám vyprávění ředitele hlučínského muzea. Tím spíše mě pak udivuje, jak krásně byl tento region obnoven, jak je zde všechno krásně zařízené a vyzdobené. Nezarazí ani občas se zde vyskytující pomníky a hroby vojáků Rudé armády. Upravené. Foto str. 6 (PL) Plebania w Kravařach w miejscowym ceglanym stylu (CZ) Cihlová fara v Kravařích, typická pro zdejší kraj Foto str. 7 (PL) Dumna, wyrastająca z wiary sylweta kościoła w Ludgeřovicach (CZ) Hrdá, z víry vyrůstající silueta kostela v Ludgeřovicích

10 8 Ziemia Hulczyńska Kwitnący kraj Proboszcz w Hlučínie powiada, że ta ziemia to evropská rarita (europejska osobliwość). Powtórzyłem to dyrektorowi muzeum. Potwierdził. Ludzi tak uparcie trwających przy swoim, na małym skrawku ziemi, mimo wszystkich historyczno-politycznych zmian nie znajdziesz gdzie indziej. W dawniejszych czasach było tu kilka wielkich posiadłości ziemskich, nieomalże państewek. Zasobna ziemia przystroiła się więc pałacami. Jest do dzisiaj co oglądać, bo wszystko zadbane i cieszy oko. A i zwiedzić można, i obiad w restauracji zjeść niedrogi. Warto zobaczyć Z Krzanowic (PL) przez Chuchelną (CZ) do Bolatic ze skansenem i nowoczesną fabryką. Koniecznie trzeba wstąpić do Kobeřic. Te i inne miejscowości to wypielęgnowane miasteczka. Przez Štěpánkovice do Kravařy tu kościół, plebania, obok budynek dawnego klasztoru przykłady rodzimej, ceglanej architektury. Niżej park i okazały pałac. Stąd 13 km do Hlučína. Niepowtarzalna atmosfera miasteczka. Pozostałości fortyfikacji i zamek otoczony parkiem (muzeum). Warto pojechać przez Haj ve Slezsku na Ostrą Hůrkę rozległy i piękny widok całej Ziemi Hulczyńskiej. Z powrotem i ku Ludgeřovicom. Pomnikowy kościół. Wiele budynków z ciemno palonej cegły. Dalej do Darkovic zachowane umocnienia z lat trzydziestych. Stąd przez malowniczo położoną wioskę Hať do granicy z Polską. Dostępne foldery informacyjne po polsku. Foto (PL) Pałac w Kravařach (CZ) Zámek v Kravařích

11 Hlučínsko Kvetoucí země Farář v Hlučíně říká, že tato oblasti je evropskou raritou. Potvrdil to i řediteli muzea. Lidi tak pevně se držící svého, na malém kousku země, i přes veškeré historické a politické změny, nenajdete nikde jinde. V dřívějších časech zde stálo několik velkých usedlostí statků, skoro státečků. Úrodná země ozdobena svými paláci. Dodnes je na co se dívat všechno pečlivě, vzorně udržované. Můžete přijet na návštěvu a dát si v restauraci poměrně levný oběd. 9 Foto: (PL) Młodzież z Kobeřic z proboszczem na wakacjach [Arch. Par. Kobeřice] (CZ) Mládež z Kobeřic s farářem na prázdninách [Archiv farnost Kobeřice]

12 10 Opava Urocza, kolorowa i z historią WĘDRÓWKI POGRANICZEM Tropawa, właściwie Opawa (czes. Opava, niem. Troppau), mto na Szląsku austr., nad rz. Opawą, lew. dopł. Odry, w miejscu, gdzie dolina Opawy rozszerza się w szeroką urodzajną równinę. T. Jest obecnie stolicą tej części Szląska, która po pokoju wrocławskim (1743 r.) przy Austryi pozostała. Jako miasto główne prowincyi jest siedzibą najwyższych władz Szląska, izby handlowej i przemysłowej, miejscem obrad sejmu; znajduje się tu wiele zakładów naukowych i przemysłowych...»słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich«sulimierskiego (XII, 494, drukiem w roku 1892). Metryka Opavy sięga roku W jej dziejach było wiele zmian, sukcesów, ale też wstrząsów i dramatów. Mozaika Nakładały się na siebie różne warstwy etniczne śląska, morawska, czeska, niemiecka (austriacka), żydowska. Religie, wyznania a zatem i świątynie też były różne: katolicy stanowili większość, protestantów było mniej, a i żydzi mieli synagogę (spalona w listopadzie 1938 r.). Pod tym względem przypomina Lwów; zresztą i Opava, i Lwów wzorowały się na tym samym Wiedniu niegdyś stolicy Austro-Węgier. W 1428 w. spustoszona przez husytów, w czasie wojny trzydziestoletniej zajęta przez Duńczyków i Szwedów. Po roku 1742 stała się centrum Śląska Austriackiego, z czasem tutaj miał siedzibę śląski Sejm Krajowy. W 1820 Opava gościła drugi kongres Świętego Przymierza. Od 1805 działa w Opavie teatr. Po zawirowaniach I wojny światowej weszła w skład Czechosłowacji, teraz należy do Republiki Czeskiej. Jest urocza i kolorowa. Sporo zieleni. Ciekawe kościoły. Wspaniałe gmachy ratusz, teatr i kilka innych, także pałacowych założeń. Ale też spore plomby z epoki socrealizmu. Bo w 1945 roku miasto zostało dotkliwie zniszczone. Uniwersytet powstał dopiero w roku 1989, czyli po upadku komunizmu. Ale Opava od wieków szczyciła się swoimi szkołami, kolegiami, także szkołami nauczycielskimi. Administracyjnie Opava leży na terenie kraju (odpowiednik naszego województwa) morawsko-śląskiego. Tu warto zwrócić uwagę, że Czechy to tylko część państwa, które zwie się Republika Czeska. Jak podkreślają opawianie: Są trzy ziemie jednego państwa: Czechy, Morawa i Śląsk. Zatem do Opavy, czyli na Śląsk, do Slezská. Foto (PL) Horní Náměstí. Tu jest wszystko: gotycka katedra z barokową wieżą, klasycystyczne teatr i socrealistyczny dom handlowy (CZ) Horní náměstí. Tady je všechno: gotická konkatedrála s barokní věží, klasicistní divadlo a socrealistický obchodní dům

13 Opava Krásná, barevná a s dějinami PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM 11 Mozaika Rodný list Opavy pochází z roku V jejích dějinách bylo mnoho změn, úspěchů, ale také otřesů a dramatických okamžiků. Překryly se zde různé vrstvy: etnické slezská, moravská, česká, německá (rakouská), židovská. Náboženství, vyznání a tedy i kostely byly různé katolíků, kterých byla většina, protestantů, kterých bylo méně, ale také Židé měli svou synagogu (byla podpálená v listopadu 1938). V tomto ohledu Opava připomíná Lvov. Ostatně Opava i Lvov se poohlížely po Vídni, tehdejším hlavním městě Rakousko-Uherska. V roce 1428 vypleněna husity, během třicetileté války obsazena Dány a Švédy. Po roce 1742 se stala hlavním střediskem rakouského Slezska, později zde sídlil Slezský zemský sněm. V roce 1820 Opava hostila druhý kongres Svaté aliance. Od roku 1805 působí v Opavě divadlo. Po událostech 1. světové války se stává součástí Československa, nyní České republiky. Je krásná a barevná, s množstvím zelených ploch, zajímavými kostely, nádhernými budovami radnicí, divadlem a několika dalšími, palácovými objekty. Má však také řadu plomb z období socrealismu, protože v roce 1945 bylo město značné poškozené. Univerzita vznikla teprve v roce 1989, tedy po pádu komunismu. Opava se však celá staletí chlubila svými školami, kolejemi a učitelskými školami. Konkatedrála V roce 1996 zřídil Svatý stolec novou, ostravsko-opavskou diecézi. Nádherný farní kostel v Opavě se tak stal konkatedrálou. Její počátky sahají do roku Brzo poté se zde usadili rytíři německého řádu Nejsvětější Panny Marie (dodnes zde mají svou komendu). Současná podoba chrámu pochází z roku O tři staletí později získal interiér barokní tvary a vybavení. Byl jsem v tomto kostele Nanebevzetí Panny Marie jednou s ministranty. Provázel nás mladý kněz. Myslel jsem si, že Čech. Ukázalo se však, že je to kluk z Katovic. Hovořil polsky, místy slezským nářečím, místy s českými slovy a vše vyslovoval s typickým přízvukem dlouhých a krátkých samohlásek. Mimovolně se tak projevila minulost těchto končin. Foto (PL) Dolní Naměstí kościół św. Wojciecha i dawny klasztor (CZ) Dolní náměstí kostel sv. Vojtěcha a bývalý klášter

14 12 Opava Konkatedra W roku 1996 Stolica Apostolska powołała do istnienia diecezję ostrawsko-opawską. Wspaniały farny kościół Opavy stał się tym samym konkatedrą. Jego początki sięgają roku Niebawem osiedli tu rycerze niemieckiego zakonu Najśw. Maryi Panny (do dziś mają tu swoją komturię). Obecny kształt świątyni pamięta rok Trzy wieki później wnętrze zyskało barokowe kształty i wyposażenie. Byłem kiedyś z ministrantami w tymże kościele Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny. Oprowadzał nas młody ksiądz. Myślałem, że Czech. Okazało się, że to chłopak z Katowic, mówił po polsku, chwilami śląską gwarą, wtrącając czeskie słowa i wypowiadając wszystko z charakterystycznym zaśpiewem długich i krótkich samogłosek. Mimo woli wyszła w tym wszystkim przeszłość tych stron, Szląska jak zapisano tę nazwę przed ponad stu laty w»słowniku«sulimierskiego. Kim był ks. Veselý? Swego czasu byłem w opawskiej konkatedrze na pogrzebie opawskiego dziekana, ks. Josefa Veselého. Znałem go. Już przy pierwszym spotkaniu zrobił na mnie wrażenie jego ogromny spokój i ciepła dobroć. Przez prezydenta Václava Klausa został uhonorowany orderem T. Masaryka. Nie mógł odebrać go w Pradze ze względu na stan zdrowia. Zatem prezydent pofatygował się do Ostravy i tam order wręczył, a na pogrzeb kwiaty i telegram przysłał. Kim był ks. Veselý? Studia teologiczne zaczął w roku 1948, kiedy to komunizm przejął władzę w Czechach. Seminarium zamknięto siłą dwa lata później. Z innymi trafił do PTP były to obozy pracy, które miały nauczyć miłości do nowej władzy albo zniszczyć. Młody Josef nie poddał się. Po uwolnieniu wstąpił do niezależnego stowarzyszenia. Aresztowany, został skazany na 13 lat więzienia. Ale i to nie nauczyło go rozumu. W więzieniu przyjął tajne święcenia kapłańskie. Wyszedł po czterech latach. Po przemianach roku 1968 dokończył studiów. Duszpasterzował w Opavie. Pytając na ulicy o zmarłego proboszcza, usłyszałem: To był bardzo godny człowiek. Zasłużył sobie na medal. Wiem, dostał go za to, co mu zrobili komuniści, ale zasłużył sobie na to głównie jako wspaniały człowiek. Myślę, że tak powinien prezentować się każdy ksiądz. Swego czasu wybrany został najbardziej znaczącą osobowością Opavy. Foto (PL) Ks. Josef Veselý (CZ) Páter Josef Veselý Foto (PL) Prezydent Václav Klaus wręcza order ks. Veselemu [Arch. Diec. Ostrawskiej] (CZ) Prezident Václav Klaus předává P. Veselému státní vyznamenání [Archiv Ostravsko-opavské diecéze]

15 Opava Kdo byl páter Veselý? Svého času jsem byl v opavské konkatedrále na pohřbu děkana, pátera Josefa Veselého. Znal jsem ho osobně. Již během prvního setkání na mě velký dojem udělal jeho nezvyklý klid a vřelá dobrota. V roce 2001 obdržel Mons. Josef Veselý cenu Petra Bezruče za celoživotní básnické dílo. V roce 2005 mu byla udělena cena za duchovní literární tvorbu. Prezidentem Václavem Klausem byl vyznamenán Řádem Tomáše Garrigua Masaryka III. třídy za vynikající zásluhy o rozvoj demokracie a lidská práva. Kvůli svému zdravotnímu stavu nemohl cenu převzít v Praze osobně. Prezident se tedy vydal do Ostravy a tam mu řád předal, na jeho pohřeb poslal květiny a kondolenci. Kdo byl páter Veselý? Teologická studia zahájil v roce 1948, kdy vládu v Československu převzali komunisté. Seminář byl dva roky na to uzavřen. S ostatními se ocitl v PTP pracovním táboře, kde se měli naučit milovat novou vládu nebo být jako odpůrci zlikvidováni. Mladý Josef se nevzdal. Po propuštění vstoupil do nezávislého společenství. Byl zatčen a odsouzen na 13 let vězení. Ale ani to jej nepřivedlo k rozumu. Ve vězení přijal tajná kněžská svěcení. Byl propuštěn po čtyřech letech. Po roce 1968 dokončil teologická studia. Kněžskou službu vykonával v Opavě. Když jsem se na zemřelého faráře ptal, slyšel jsem: To byl moc hodný člověk. Ten řád si zasloužil. Vím, dostal ho za to, co mu udělali komunisté, ale zasloužil si jej hlavně proto, že to byl úžasný člověk. Myslím si, že tak by měl působit každý kněz. Svého času byl zvolen nejvýznamnější osobností Opavy. 13 Foto str. 13 (PL) Architektura opawskiej konkatedry (CZ) Architektura opavské konkatedrály Foto str. 14 (PL) Medalion M.B. Częstochowskiej nad bramą pałacyku Sobków (CZ) Medailon Panny Marie Čenstochovské nad bránou zámečků Sobků Opava

16 14 Opava Przechadzka po mieście Warto więc i na cmentarz się wybrać (prowadzi tam ul. Otická), zapytajcie o jego grób, 1 pokażą. A jest to grobowiec kilku kapłanów. Pierwszy to biskup Josef Nathan. Twórca nowoczesnego ośrodka terapii dla chorych umysłowo w Branicach. Wojna zniszczyła jego dzieło, a komuniści o śmierć go przyprawili. Ale to już inny temat. Jeszcze inny temat to postać czeskiego poety Petra Bezruča, którego pomnik rzuca się w oczy na cmentarzu. Wracamy do miasta. Przy Dolním Naměstí pałacowo wyglądający kościół św. Wojciecha. Pierwsza o nim wzmianka jest z roku Od początku służył czeskim mieszkańcom Opavy. Istniała przy nim szkoła morawska, duszpasterzowało wielu znamienitych czeskich kapłanów i kaznodziejów. Tutaj kazania zawsze były po czesku także w okresie silnej germanizacji na przełomie XVIII i XIX w. Do kościoła powierzonego zakonowi jezuitów przylegało kolegium. Świątynia była za ciasna, no i niemodna. Na miejscu starej wzniesiono nową, która została poświęcona w roku W tym kształcie można ją podziwiać do dziś. Wiele w niej barokowych obrazów, rzeźb ale szczególnym skarbem jest obraz Miłosiernej Matki Boskiej. Czczony jest tutaj od lat trzydziestych XVIII w. Wiele historii, także cudownych, jest z nim związanych. Opava i jej okolice pod względem religijnym są najbardziej żywą cząstką Kościoła, tak na Morawach, jak i w całej Republice Czeskiej. Warto zobaczyć Oba rynki: Horní Náměstí (tu ratusz, katedra i Slezské Divadlo czyli teatr) i Dolní Naměstí (tu kościół św. Wojciecha). Stąd ulicą Masaryka aż do kościoła św. Ducha miejsca pochówku opawskich książąt z rodu Przemyślidów. Przylega doń klasztor minorytów (mieści się tu przedszkole, w jednym z dostępnych korytarzy piękna statua Maryi). Naprzeciw pałacyk Sobków z medalionem Częstochowskiej Panienki nad wejściem. Dalej ul. Masaryka, niebawem plantami w prawo. Najbliższą ulicą znowu w prawo (ul. Ostrožna) wracamy do rynku. Po drodze kilka kuszących kafejek. A potem spacer plątaniną uliczek i zakamarków starego centrum. 1 W listopadzie 2014 szczątki bpa Nathana zostały przeniesione do Branic.

17 Opava Procházka městem Stojí za to se vydat na hřbitov a zeptat se na jeho hrob, ukážou vám ho. Jedná se o hrobku 2 několika kněží. Prvním z nich je biskup Josef Nathan. Zakladatel moderního terapeutického střediska pro psychicky nemocné v polských Branicích. Jeho dílo zničila válka a komunisté jej připravili o život. Ale to už je jiné téma. Dalším tématem je postava básníka Petra Bezruče, jehož pomník na hřbitově nelze přehlédnout. Vracíme se do města. U Dolního náměstí stojí zámecky vyhlížející kostel sv. Vojtěcha. První zmínky o něm pocházejí z roku Od počátku sloužil českým obyvatelům Opavy. Působila při něm moravská škola, duchovní službu zde vykonávala řada významných českých kněží a kazatelů. Tady se vždy kázalo česky, také v době silné germanizace na přelomu 18. a 19. století. Na kostel, svěřený řádu jezuitů, navazovala kolej. Chrám byl příliš malý a také nemódní. Na místě předchozího kostela byl v roce 1781 postaven kostel nový. V této podobě jej lze obdivovat dodnes. Je v něm řada barokních obrazů a soch, ale zcela mimořádným pokladem je milostný obraz Panny Marie Opavské. Je zde uctíván od třicátých let 18. století. Je s ním spojena řada často zázračných příběhů. Opava a její okolí je z hlediska náboženského nejživější součástí církve jak na Moravě, tak v celé České republice V listopadu 2014 byly tělesné pozůstatky biskupa Nathana přeneseny do Branic. Foto (PL) Radnice czyli opawski ratusz (CZ) Opavská radnice

18 16 Kietrz Śląski Dywany i buraki WĘDRÓWKI POGRANICZEM Kietrz, niem. Katscher, Katschr, mko nad rz. Troją, pow. Głupczycki, przy szosie z Raciborza do Głupczyc. R mk Ludność po większej części rękodzielnicza (tkacze), niemiecka, Morawian zaledwie kilku... Są tu kopalnie wapna, używanego jako nawóz. Kościół paraf. katol. dyecezyi Ołomunieckiej, dekanatu kietrskiego (7200 parafian), ewang. filialny i synagoga; odbywają się tu cztery jarmarki. Dobra K. z przyległymi wsiami własność arcybiskupów ołomunieckich.»słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich«sulimierskiego (IV,52, drukiem w roku 1883). placu. Do Kietrza przyjechałem jako wikary w roku Zdziwiła mnie pusta przestrzeń Rynek bez kamienic Są chodniki, są krawężniki, w centralnym punkcie okazała barokowa kolumna maryjna. Z czasem przyzwyczaiłem się do tego rynku bez kamienic, z widokiem na bloki z wielkiej płyty. W dole, pośród niskiej zabudowy sterczała ogromna i wysoka budowla. Wyglądała surrealistycznie. Fabryka dywanów tradycja z czasów jeszcze niemieckich. Było ich kilka. Z pluszów i kapeluszów jak się tu mówiło, żyli ludziska. Część żyła z buraków i pszenicy gospodarząc na wielkim państwowym albo na małym prywatnym. Wiele domostw wyglądało, jakby miały zawalić się lada dzień. Jedni żyli wspomnieniami, inni się trudzili, by codzienność była na miarę ich potrzeb. Zaangażowani, pracowici, radośni, ofiarni, rozśpiewani tak ich zapamiętałem. Naród buduje stolicę A te krawężniki bez kamienic? No cóż, tej historii nie można nigdzie wyczytać. Ale niektórzy pamiętali, nieliczni mieli odwagę mówić. Tak było w wielu miastach Śląska zwanego ziemiami odzyskanymi. To Rosjanie w roku 1945 palili miasta. Później władza zwana ludową organizowała rozbiórkę pogorzelisk. Cegły jechały w Polskę. Odzyskaną na odzyskanych ziemiach cegłą cały naród budował stolicę. Cudzysłów dlatego, że to cytat z propagandowego hasła tamtych czasów. No i do dziś zostały krawężniki i barokowa Madonna. Nie potrzebowali Jej w Warszawie. Ostatnio blisko rynku odkryto sklepienia piwnic nieistniejących domów. Ziemia wciąż kryje tu wiele ciekawostek. Foto (PL) Rynek. Zamiast kamienic żywopłot i drzewa. Miejscami stare, sprzed wojny płyty chodnikowe (CZ) Náměstí. Místo domů živý plot a stromy. Místy staré, předválečné chodníkové desky.

19 Kietrz Śląski Koberce a cukrová řepa PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM 17 Náměstí bez měšťanských domů Do Kietrze jsem přišel jako vikář v roce Zaujala mě prázdná plocha na náměstí. Jsou tady chodníky, obrubníky, ve středu náměstí stojí barokní mariánský sloup. S postupem času jsem si zvykl na náměstí bez měšťanských domů, s výhledem na panelové domy. Dole, v nízké zástavbě, vyčnívala veliká, vysoká budova. Vypadala surrealisticky. Továrna na výrobu koberců tradice ještě z německého období. Takových tradic bylo jich několik. Z plyše a klobouků jak zde říkávali, žili lidé. Část z nich žila z cukrové řepy a pšenice, pěstovaných na velkých státních nebo malých, soukromých polích. Řada domů vypadala, že co nevidět spadnou. Jedni žili vzpomínkami, jiní se namáhali, aby si vydělali na každodenní potřeby. Nadšení, pracovití, radostní, obětaví, prozpěvující tak si je pamatuji. Národ buduje hlavní město A ty obrubníky bez domů na náměstí? Je to zajímavé, ale o tom se nikde nedočtete. Jen někteří si to pamatovali, jen někteří měli odvahu o tom hovořit. Bylo tomu tak v mnoha městech Slezska, nazývaných znovuzískaná. Byli to Rusové, kdo v roce 1945 podpalovali města. Pozdější vláda, nazývaná lidová, pak organizovala demolici spálenišť. Cihly putovaly do Varšavy. Z cihel získávaných na dříve německém území celý národ budoval hlavní město. Uvozovky z toho důvodu, že je to citát z propagandistického hesla tehdejší doby. Proto se dodneška dochovaly jen obrubníky a barokní Madona. Ji ve Varšavě nepotřebovali. Ostatně v blízkosti náměstí byly odkryty klenby dnes již neexistujících domů. Země stále skrývá řadu zajímavostí. Foto (PL) Zdjęcie z roku Rozbiórka zniszczonych domów. Cegła pojedzie w Polskę [Archiwum] (CZ) Snímek z roku Demolice zničených domů. Cihly odvezou do Varšavy [Archiv]

20 18 Kietrz Śląski Historia i teraźniejszość Co najpotrzebniejsze, ludziska odbudowali. Najważniejszy był kościół, obok szpital, wyżej szkoła jedna i druga. Szkoły istnieją. Szpital nieco inaczej, ale wciąż służy ludziom. A kościół? Jest szczególnym centrum Kietrza. Na sklepieniu ciekawostka Duch Święty przedstawiony w postaci papieża. Papież Benedykt XIV ( ) zabronił przedstawiania Trójcy Św. w ludzkich postaciach. Freski więc zatynkowano. Po stu kilkudziesięciu latach malowidła odnaleziono. Istnieją do dzisiaj. Wnętrze świątyni pełne jest malarskiej symboliki oraz łacińskich sentencji. Obok kościoła probostwo mały pałacyk na miarę plebanii położonej pośrodku dóbr ołomunieckich arcybiskupów. I na miarę siedziby biskupiego komisarza. Kiedyś te ziemie były związane z Austrią, po roku 1741 zostały częściowo zagarnięte przez Prusy. Teraz podzielone przedziwnie biegnącą granicą po części przynależą do Polski, po części do Republiki Czeskiej; do diecezji opolskiej i do ostrawsko-opawskiej. Po upadku fabryk dywanów nie ma tu pracy, więc ludzie się za nią rozjeżdżają po świecie. Nie ma rozrywek, a transport publiczny zamiera. Nadal jednak są skarby, wspomnienia, tajemnice czytam na blogu mieszkańca Kietrza. A przecież okolica coraz bardziej zadbana, choć wciąż tak wiele do zrobienia. Nie tylko w Kietrzu. Warto zobaczyć Centrum miasteczka z rynkiem bez kamienic. Blisko kościół parafialny i plebania. Naprzeciw resztki pałacu Gaszynów, mieściło się tu kolegium czyli szkoła prowadzona przez zakon pallotynów (po r ruina). Na południe od miasta przy drodze do Ściborzyc Wielkich rezerwat Gipsowa Góra. Unikalna roślinność stepowa. Opodal pozostałości kopalni gipsu (funkcjonowała do roku 1974). Zwiedzać ostrożnie, teren niezabezpieczony. W pobliżu Na wschód od Kietrza (dojazd od Pietrowic Wielkich w kierunku Gródczanek) zgrabny, drewniany kościół św. Krzyża pielgrzymkowe miejsce ludności morawskiej i śląskiej. W poniedziałek wielkanocny dociera tu jedna z konnych procesji. Jadąc dalej z Gródczanek docieramy do Sudic. To jedna z miejscowości ziemi Hulczyńskiej, niegdyś zamieszkana w większości przez ludność niemiecką. Wart uwagi jest ogromny ceglany kościół. Kilkanaście kilometrów na południe, blisko Opavy miejscowość Pilszcz. Tu bardzo wyraźnie widać układ ulic dawnego miasteczka, krawężniki i chodniki. Kamienic nie ma. W przeciwnym kierunku Baborów, tutaj drewniany, barokowy na centralnym planie kościół cmentarny. Foto (PL) Plebania w Kietrzu na miarę siedziby komisarza biskupów ołomunieckich (CZ) Fara v Kietrzi srovnatelná se sídlem komisaře olomouckých arcibiskupů. Kietrz

21 Kietrz Śląski Dějiny a dnešek Co bylo nejpotřebnější, lidé obnovili. Nejdůležitější byl kostel, vedle nemocnice, dále škola jedna i druhá. Školy existují. Nemocnice v jiné podobě, ale stále slouží lidem. A kostel? Je výrazným středem Kietrze. Na jeho klenbě je zvláštnost Svatý duch vyobrazen jako papež. Později papež Benedikt XIV. ( ) zakázal zobrazování Sv. Trojice v podobě lidských postav. Proto fresky zaomítali. Po stech letech je znovu objevili. Existují dodnes. Interiér kostela je plný malířské symboliky a latinských citátů. Vedle kostela stojí fara malý zámeček srovnatelný s farami na zemských majetcích olomouckých arcibiskupů. Velikostí a honosností srovnatelnou se sídlem biskupského komisaře. Kdysi bylo toto území propojeno s Rakouskem, po roce 1741 pak částečně zabráno Pruskem. Nyní rozděleno podivně vedenou hranicí patří částečně Polsku, částečně České republice k opolské a ostravsko-opavské diecézi. Po úpadku továrny na výrobu koberců zde není práce, místní za ní odjíždějí do světa. Žádná zábava, veřejná doprava je v útlumu. Stále jsou zde však poklady, vzpomínky a tajemství čtu si na blogu občana z Kietrze. Okolí je přece poměrně dobře udržované, ačkoli ještě tak mnoho je potřeba udělat. A nejen v Kietrzi. 19 Stojí za to vidět Střed města s náměstím bez domů. Nedaleký farní kostel a fara. Naproti pozůstatky paláce Gaszinů. Byla zde kolej, tedy škola provozovaná Společností katolického apoštolátu pallotiny (po roce 1945 v ruině). Jižně od města, u silnice vedoucí do Ściborzyc Wielkich rezervace Gipsowa Góra (Sádrovcové návrší) s unikátní stepní květenou. Kousek dál zbytky sádrovcového dolu (v provozu do roku 1974). Při prohlídce nutno dbát zvýšené opatrnosti. V okolí Východně od Kietrze (od Pietrowic Wielkich ve směru do Gródczanek nebo od Sudic přes Třebom) půvabný dřevěný kostel sv. Kříže poutní místo moravského a slezského obyvatelstva. Na Velikonoční pondělí zde přijíždí procesí na koních. Pár desítek kilometrů jižně od Opavy se nachází místní část Pilszcz. Zde je velmi dobře vidět uspořádání ulic bývalého městečka, obrubníky a chodníky. Ovšem bez měšťanských domů. Opačným směrem Baborów s dřevěným, barokním hřbitovním kostelem. Foto (PL) Fragment fresku na sklepieniu kościoła. W postaci papieża przedstawiona osoba Ducha Świętego (CZ) Fragment fresek na klenbě kostela. Duch svatý vyobrazen jako podobizna papeže. Foto (PL) Odsłonięte w pobliżu rynku pozostałości piwnic dawnej zabudowy miasta (CZ) V blízkosti náměstí objevené sklepy bývalé městské zástavby

22 20 Branice Tekst i zdjęcia: Andrzej Kerner Wysiedlony za miłość WĘDRÓWKI POGRANICZEM»Słownik«Sulimierskiego w dwóch linijkach wspomina wieś Branice, niem. Branitz, z czeską szkołą. Miejscowość leży przy dzisiejszej granicy państwowej, po stronie polskiej, pomiędzy Opavą i Krnovem. Gdyby nie dzieło jednego człowieka, upartego wiarą i dobrocią, nie byłoby większych powodów, by Branice w naszych wędrówkach nawiedzić. Tym człowiekiem jest ks. Josef Martin Nathan. Jemu poświęcamy ten rozdział. Kiedy zmarła jego młodsza siostrzyczka Antonia, Peppi tak w domu mówiono na Josefa M. Nathana - nie potrafił się z tym pogodzić. Po pogrzebie wziął wózek, dziecięcą łopatkę i poszedł na cmentarz, by Antonię wykopać z grobu. Potem uczył się wrażliwości na los najuboższych od swojego wujka ks. Oderskiego, który w Głubczycach opiekował się sierotami, biednymi i chorymi. Wreszcie, kiedy ks. Nathan został wikariuszem w Branicach, w czasie kolędy znalazł upośledzonego chłopca przetrzymywanego przez rodzinę w chlewiku. To spotkanie przejęło go do głębi i popchnęło do trwającego resztę życia czynu, którego owoce zadziwiają do dziś. Nie żałował pieniędzy dla najbiedniejszych Jak troszka to do Toszka, jak bzika do Rybnika, a jak na nic to do Branic, mówi śląskie powiedzenie. Te trzy miejscowości to miejsca trzech psychiatrycznych szpitali na Śląsku... Dla tych, którzy w krzywdzącej opinii są już na nic, ks. Josef M. Nathan stworzył w ciągu 40 lat całe miasto. Z pięknymi architektonicznie budynkami, najnowocześniejszą infrastrukturą, z cudownym kościołem nazywanym bazyliką. Mozaika w prezbiterium składa się z 300 tysięcy złoconych i szkliwionych kawałeczków o 15 tysiącach odcieni. Jest w niej 60 kilo złota. Zarzucali Nathanowi, że wydał tyle pieniędzy na kościół w szpitalu. A on odpowiadał, że zbudował coś tak pięknego, właśnie dlatego, że dla chorych mówi ks. Alojzy Nowak, proboszcz parafii Świętej Rodziny w Branicach. Z balkonu wieży kościelnej widać ogrom dzieła: zespół wielkich pawilonów, stary młyn, warsztaty, altany terapeutyczne, dawny i obecny klasztor sióstr Maryi Niepokalanej, potężny komin dawnej ciepłowni, rzędy drzew ocieniające brukowane alejki. Kto sto lat temu miał w domu bieżącą wodę zimną, ciepłą i toaletę? A tutaj to wszystko było! I to dla ludzi pogardzanych, usuwanych na margines podkreśla ks. Nowak. Powstała w 1904 r. Fundacja Najświętszej Maryi Panny w ciągu 30 lat wybudowała 26 obiektów szpitalnych i pomocniczych. W roku wybuchu II wojny w szpitalu pracowało 9 lekarzy, personel świecki liczył 250 osób, a zakonnic ze Zgromadzenia Sióstr Branice

23 Branice Text a snímky: Andrzej Kerner Vysídlený za lásku PUTOVÁNÍ POHRANIČÍM Branice leží u dnešní státní hranice na polské straně, mezi Opavou a Krnovem (před více než sto lety zde byla česká škola). Nebýt jednoho člověka s pevnou vírou a láskou, nebyl by důvod Branice na naší cestě navštívit. Tím člověkem je páter Josef Martin Nathan. Peppi jak jí doma říkali se nemohl smířit s úmrtím své mladší sestry Antonie. Po pohřbu vzal vozík, dětskou lopatičku a šel na hřbitov, aby Toničku vykopal z hrobu. Pak se učil sounáležitosti s osudy nejchudších od svého strýce pátera Oderského, který v Glubčicích pečoval o sirotky, chudé a nemocné. Když se P. Nathan stal vikářem v Branicích, narazil při koledování na postiženého chlapce, které rodina zavřela do chlívku. To setkání s ním otřáslo a přivedlo k činnosti, které se až do konce svého života nepřestal věnovat a jejíž plody nás dodneška udivují. Nelitoval peněz pro nejchudší Jak troszka to do Toszka, jak bzika do Rybnika, a jak na nic to do Branic (Jak marodí troška, ať jde do Toszka, je-li cvok, k Rybniku krok, je-li na nic, ať jde do Branic), říká stará slezská průpovídka. V těchto třech místních částech sídlí tři psychiatrické léčebny ve Slezsku. Pro ty, kteří podle tohoto příkrého pořekadla, už nejsou na nic, vytvořil páter Josef M. Nathan v průběhu 40 let postupně celé město. S architektonicky krásnými stavbami, nejmodernější infrastrukturou, s nádherným kostelem, dnes nazývaným bazilikou. Mozaika v presbytáři se skládá z 300 tisíc pozlacených a skleněných dílků s 15 tisíci odstíny je na ni 60 kilogramů zlata. Nathanovi vytýkali, že tolik peněz dal na kostel nacházející se v nemocnici. A on jim odpovídal, že něco tak krásného vystavěl právě pro nemocné říká páter Alojzy Nowak, farář z farnosti Svaté rodiny v Branicích. Z ochozu kostelní věže je vidět ohromný rozsah tohoto díla: řada velkých nemocničních pavilonů, starý mlýn, dílny, terapeutické altány, bývalý a současný klášter sester Neposkvrněné Panny Marie, mohutný kotel bývalé kotelny, řady stromů stínících vydlážděné aleje. Kdo měl před sto lety doma studenou a teplou tekoucí vodu a záchod? A tady to všechno už bylo! A to pro lidí opovrhované, vytlačované na okraj společnosti zdůrazňuje páter Nowak. Nadace Nejsvětější Panny Marie, která vznikla v roce 1904, vybudovala v průběhu 30 let celkem 26 objektů nemocnice a technického zázemí. Po vypuknutí 2. světové války pracovalo v nemocnici 9 lékařů, laický personál v počtu 250 osob a řeholnic z Kongregace sester neposkvrněného početí Panny Marie bylo 115. Starali se o 1700 nemocných. Terapeutické metody používané v Branicích svým moderním přístupem a důrazem na důstojnost psychicky nemocných předběhly evropské standardy o desítky let. 21 Foto str 20 (PL) Branicki ośrodek stworzony przez ks. J. M. Nathana [ (CZ) Branické středisko založené páterem J. M. Nathanem [ Foto str 21 (PL) Dostojny biskup, wrażliwy człowiek, skuteczny organizator (CZ) Důstojný biskup, citlivý člověk, schopný organizátor

24 22 Branice Maryi Niepokalanej było 115. Mieli pod opieką 1700 chorych. Stosowane w Branicach metody terapeutyczne swoim nowatorstwem i troską o godność ludzi psychicznie chorych wyprzedzały europejskie standardy w tej dziedzinie o kilkadziesiąt lat. Geniusz organizacji Okres w którym ksiądz, a potem biskup Josef M. Nathan rozwijał branickie Miasteczko Miłosierdzia wytyczają kolejno: I wojna światowa, kryzys gospodarczy, zdobycie władzy przez nazistów, II wojna światowa, i na koniec komunizm. Nic jednak nie powstrzymywało Nathana w rozmachu inwestycyjnym i pomysłowości wyprzedzającej swoją epokę. Np. na dachu dawnego klasztoru sióstr kazał urządzić solaria oddzielne, odseparowane miejsca na tarasie, z prysznicem i toaletą, w których siostry po wytężonej pracy mogły odpoczywać i zażywać kąpieli słonecznych! Musiał się z tego tłumaczyć w Watykanie śmieje się miejscowy proboszcz. Ks. Nathan zajmował się nie tylko sprawami Fundacji i szpitala. Od 1916 r. był komisarzem Komisariatu Kietrzańskiego czyli pruskiej części archidiecezji ołomunieckiej, a od 1924 wikariuszem generalnym dla niemieckiej części archidiecezji ołomunieckiej. W 1943 r. papież Pius XII mianował go biskupem pomocniczym archidiecezji ołomunieckiej. Przykry koniec W czasach hitlerowskich ks. Nathan setki chorych psychicznie ocalił od hitlerowskiej eksterminacji dokonywanej w akcji pod kryptonimem T4. W jego szpitalu leczyli się Żydzi (była nawet koszerna kuchnia, zatrudniony był rabin). W czasie wojny wysyłał paczki do KL Dachau, a rekolekcje w Branicach głosił bł. ks. Richard Henkes, antynazista, męczennik Dachau. Pod koniec wojny bp Nathanowi udało się to naprawdę zdumiewające! - wynegocjować kilkunastogodzinny rozejm, żeby wraz z 500 chorymi opuścić bombardowany przez armię czerwoną szpital (!) i uciec do Šumperka. Po powrocie zastał ruinę, ale mimo swoich niemal 80 lat zabrał się do odbudowy. Jednak wyrok historii był okrutny. Najpierw musiał zrzec się władzy kościelnej na ręce kard. Hlonda. Potem komuniści w grudniu 1946 r. wysiedlili go z Branic do Opavy. Miesiąc po dramatycznej deportacji bp Josef M. Nathan leżał już na łożu śmierci. Bóg wszystko zabrał. Jestem jak Hiob. Ale wiary się nie wyparłem mówił zbliżając się do śmierci. Pochowano go na cmentarzu w Opavie, skąd w listopadzie 2014 roku zostały przeniesione do Branic. Warto zobaczyć W Branicach oprócz niezwykłej bazyliki w centrum miasteczka kilka starych domów o charakterystycznej morawskiej architekturze i zdobieniach. Tu i w pobliżu m.in. w Nasiedlu i Wysokiej barokowe pałace - czekające na lepsze lata. We Włodzieninie odrestaurowana wieża cmentarnego kościoła św. Mikołaja (na wzgórzu, przy wjeździe od strony Branic), która służy obecnie jako wieża widokowa. Stąd piękna panorama ziemi branickiej. W okolicach Lewic i Bliszczyc obszar chronionego krajobrazu Mokre-Lewice z rzadkimi okazami flory. W Pietrowicach Głubczyckich ośrodek wypoczynkowy z kąpieliskiem. W Bliszczycach wyciąg narciarski. Foto (PL) Mozaika w bazylice Świętej Rodziny [A. Kerner] (CZ) Mozaika v bazilice Svaté rodiny [A. Kerner]