1Główny Instytut Górnictwa, gig.eu, gig.eu

Transkrypt

1 GŁÓWNY INSTYTUT GÓRNICTW A Journal o f Sustainable Mining J. Susi. Min. Vol. 12 (2013), No 1, str. 13 STRONA INTERNETOWA jsm.gig.eu ANALIZA I OCENA PARAMETRÓW KSZTAŁTUJĄCYCH ZAGROŻENIE METANOWE W REJONACH ŚCIAN Eugeniusz Krause1, Adam Smoliński1 1Główny Instytut Górnictwa, ekrause@ gig.eu, asmolinski@ gig.eu Streszczenie Wzrastająca koncentracja wydobycia oraz prowadzenie eksploatacji w pokładach wysokometanowych przyczyniają się do zwiększenia wydzielania się tego gazu do środowiska ścian. W artykule przedstawiono analizę badań ankietowych dotyczących oceny parametrów mających wpływ na poziom kształtowania się zagrożenia metanowego w rejonach eksploatacyjnych. Ankieta została przeprowadzona wśród ekspertów w zakresie przewietrzania i zwalczania zagrożenia metanowego w kopalniach węgla kamiennego. Ankietyzacja polegała na przypisaniu wagi (wartości liczbowej) poszczególnym parametrom wpływającym na kształtowanie się zagrożenia metanowego w środowisku ścian. W podsumowaniu dokonanej oceny parametrów kształtujących zagrożenie metanowe ścian eksploatowanych w pokładach metanowych wskazano te, które w jakikolwiek sposób (silny lub słaby) oddziałują na poziom zagrożenia w rejonach wydobywczych. Słowa kluczowe bezpieczeństwo, górnictwo, ściana, metan, ocena 1. WPROWADZENIE Zejście z eksploatacją na większą głębokość w kopalniach węgla kamiennego, przy jednoczesnym ograniczaniu wymaganego zakresu robót inwestycyjnych odtworzeniowych (pogłębianie szybów, budowa nowych poziomów), budzi zastrzeżenia dotyczące zapewniania stabilności przewietrzania rejonów eksploatacyjnych, które w przyszłości w przeważającej liczbie będą usytuowane podpoziomowo. Wraz z głębokością prowadzonych robót górniczych wzrasta temperatura pierwotna górotworu, przyczyniając się do obniżenia zdolności wentylacyjnej wyrobisk. Współczesne sieci wentylacyjne kopalń węgla kamiennego charakteryzują się wysokim stopniem skomplikowania, co w warunkach rosnącej koncentracji wydobycia oraz nasycenia złoża metanem, przyczynia się do wzrostu zagrożenia metanowego. Prawidłowo realizowany proces inwestycyjny w zakresie wentylacji kopalń podziemnych polega na wykonywaniu wyrobisk, którymi świeże powietrze jest doprowadzane do najniższego poziomu kopalni, przewietrzaniu wyrobisk eksploatacyjnych, przygotowawczych i udostępniających, a następnie odprowadzaniu powietrza wyrobiskami po wzniosie pokładów na poziomy wentylacyjne oraz do szybu wydechowego. Sieci wentylacyjne, które zapewniają wysoką stabilność przewietrzania rejonów eksploatacyjnych, to sieci z prądami normalnymi. Stosowanie wentylatorów głównych przy szybach wydechowych, o niskich parametrach spiętrzenia, wpływa na ograniczenie zagrożenia metanowego, spowodowane mniejszą migracją metanu ze zrobów poeksploatacyjnych do czynnych wyrobisk. Niskie spiętrzenie wentylatorów głównych zmniejsza możliwość samozagrzania węgla w zrobach ścian i - w następstwie - powstania pożaru endogenicznego. Sukcesywne, na przestrzeni ostatnich lat, zwiększanie parametrów spiętrzenia i wydajności wentylatorów głównych przy szybach wydechowych powoduje wzrost migracji powietrza wraz z metanem ze zrobów do czynnych wyrobisk oraz wzrost zagrożenia pożarami endogenicznymi. Obecnie przewietrzanie wyrobisk w sieciach kopalń węgla kamiennego bazuje na prądach normalnych i przekątnych. Przekątne usytuowanie rejonów eksploatacyjnych oraz ich zrobów w sieci wentylacyjnej kopalni może powodować utrudnienia w regulacji rozpływów, wydatków i stabilności ich przewietrzania (Krause, Łukowicz 2012). Przepływ powietrza wyrobiskami oraz migracja przez zroby poeksploatacyjne jest wynikiem oddziaływania wartości pola potencjałów aerodynamicznych w węzłach sieci wentylacyjnej. W przypadku ścian usytuowanych w otoczeniu odprężonego złoża nasyconego metanem, dopływ metanu do zrobów z odgazowywania pokładów podebranych i nadebranych rzutuje na dopływ metanu ze zrobów do wyrobisk rejonu eksploatacyjnego. Nie bez znaczenia dla kształtowania się zagrożenia metanowego w rejonie ściany jest dobór sposobu jej przewietrzania. Intensywna migracja powietrza przez zroby poeksploatacyjne, zachodząca w związku z niektórymi sposobami przewietrzania ścian, ogranicza możliwość ich efektywnego odmetanowania. Tym samym wzrasta zagrożenie metanem migrującym ze zrobów do wyrobisk. Ograniczenie efektywności odmetanowania może spowodować zmniejszenie postępu, a w następstwie - zdolności wydobywczej ściany. W świetle powyższych ustaleń zasady projektowania eksploatacji w pokładach metanowych powinny uwzględniać wagę parametrów i czynników, które obiektywnie rzutują na kształtowanie się zagrożenia metanowego. Główny Instytut Górnictwa 2013

2 14 Eugeniusz Krause, Adam Smoliński/J. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 W niniejszym artykule przedstawiono analizę i ocenę parametrów kształtujących zagrożenie metanowe w rejonach eksploatacyjnych. Podstawą tych badań była ankieta przeprowadzona wśród ekspertów (praktyków) zajmujących się tematyką przewietrzania oraz zwalczania zagrożenia metanowego w kopalniach węgla kamiennego. 2. CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ZAGROŻENIE METANOWE W ŚRODOWISKU ŚCIAN Prowadzenie eksploatacji w pokładach o coraz większym nasyceniu metanem, przy jednocześnie rosnącej koncentracji wydobycia, przyczyniło się w ciągu ostatnich kilkunastu lat do sukcesywnego wzrostu wydzielania się metanu do środowiska eksploatowanych ścian. Wzrost ten jest głównie wynikiem zwiększającej się ilości metanu dopływającego do zrobów na skutek odgazowywania odprężonych pokładów podebranych i nadebranych. Czynniki kształtujące zagrożenie metanowe w rejonach ścian były przedmiotem wielu badań, analiz i opracowań, wykonanych między innymi przez specjalistów Głównego Instytutu Górnictwa - Kopalni Doświadczalnej Barbara. W publikacjach (Krause 2005, 2009; Krause, Wierzbiński 2009) autorzy odnieśli się do kwestii źródeł zagrożenia metanowego w eksploatowanych ścianach w polskich kopalniach węgla kamiennego. Doświadczenie ruchowe oraz wyniki badań uzyskane podczas prowadzenia ścian w pokładach metanowych pozwoliły na identyfikację elementów wpływających na zagrożenie metanowe. Ich wytypowanie zaowocowało opracowaniem zestawu wyjściowego parametrów i czynników, które powinny umożliwić przeprowadzenie analizy i oceny zagrożenia metanowego. W tabeli 1 przedstawiono zbiór wyjściowy 11 parametrów i czynników kształtujących zagrożenie metanowe w eksploatowanych ścianach kopalń węgla kamiennego. Waga wpływu parametru na kształtowanie się zagrożenia, przyznana przez respondentów, wpisywana była przez nich do kolumny 3. Tabela 1. Czynniki i parametry kształtujące zagrożenie metanowe w eksploatowanych ścianach (do ankiety) Lp- Parametr/czynnik 1 Metanowość bezwzględna całkowita środowiska ściany, m3ch4/min 2 Metanowość bezwzględna wentylacyjna środowiska ściany, m3ch4/min 3 Metanowość zrobów eksploatowanej ściany, rrpchwmin 4 Wydatek powietrza w ścianie, m3/min 6 Układ przewietrzania ściany (U, Y, inny) 6 System eksploatacji (podłużny, poprzeczny, przekątny) / Przekrój poprzeczny wyrobisk przyścianowych na całym wybiegu ściany, m2 8 Przekrój poprzeczny wyrobisk przyścianowych w rejonie skrzyżowania ze ścianą m2 9 Eksploatacja podpoziomowa ściany 10 Wydzielanie spągowe lub stropowe metanu do wyrobiska ścianowego 11 Obecność piaskowców bezpośrednio w stropie lub spągu pokładu eksploatowanego Punkty 0-10 Metanowość bezwzględna całkowita środowiska ściany jest czynnikiem charakteryzującym ilość metanu wydzielającego się do rejonu eksploatacyjnego z pokładu eksploatowanego oraz pokładów podebranych i nadebranych, odgazowujących się w środowisku ściany. Ilość metanu wydzielającego się do zrobów ściany z odgazowywania się pokładów i warstw odprężonych ścianą, tj. metanowość zrobów, może wpływać na kształtowanie się wartości efektywności ich odmetanowania i - w następstwie - na wartość metanowości bezwzględnej wentylacyjnej środowiska ściany. Wartości metanowości bezwzględnej wentylacyjnej oraz metanowości zrobów ściany są parametrami, które bezpośrednio rzutują na bilans metanowy w rejonie eksploatacyjnym. W ydatek powietrza w rejonie, przyjęty sposób przewietrzania ściany oraz metanowość bezwzględna wentylacyjna kształtują bilans wentylacyjno-metanowy oraz zawartości metanu w powietrzu w wyrobiskach rejonu eksploatacyjnego. System eksploatacji oraz usytuowanie ściany w podsieci wentylacyjnej są czynnikami kształtującymi kierunki migracji gazów wraz z metanem w jej zrobach oraz w czynnych wyrobiskach rejonu eksploatacyjnego. Usytuowanie podpoziomowe rejonów eksploatacyjnych oraz przekroje wyrobisk przyścianowych w niekorzystnych warunkach kształtowania się wartości pola potencjałów aerodynamicznych mogą oddziaływać na dopływ metanu ze zrobów ściany i sąsiadujących zrobów poeksploatacyjnych do wyrobisk rejonu ściany. Wydzielanie się spągowe lub stropowe metanu bezpośrednio do wyrobiska ścianowego stwarza zagrożenie jego zapalenia i - w następstwie - wybuchu w zrobach ściany. Dodatkowym czynnikiem kształtującym zagrożenie metanowe w ścianie jest obecność w spągu lub stropie ściany skał zwięzłych, m.in. piaskowców skłonnych do iskrzenia zapalającego metan podczas urabiania. O wypełnienie ankiety poproszono 42 ekspertów zajmujących się tematyką przewietrzania oraz zwalczania zagrożenia metanowego w kopalniach węgla kamiennego. Mieli oni za zadanie przypisać odpowiednią wagę (wartość z przedziału od 0 do 10) każdemu z badanych parametrów. Daną wagę ekspert mógł przyznać tylko jednemu parametrowi. Waga 0 oznacza najmniejsze oddziaływanie na stan zagrożenia, natomiast waga 10 świadczy o największym wpływie parametru na kształtowanie się zagrożenia metanowego w środowisku ściany. Respondentami byli główni inżynierowie wentylacji, ich zastępcy oraz nadsztygarzy wentylacji, których zakres obowiązków obejmuje zwalczanie zagrożenia metanowego. Ankiety nie przeprowadzono wśród specjalistów zajmujących się tematyką przewietrzania i zwalczania zagrożenia metanowego w kopalniach niemetanowych oraz niskometanowych. Ograniczenie zbioru respondentów do ekspertów posiadających doświadczenie praktyczne zarówno w przewietrzaniu, jak i w zwalczaniu zagrożenia metanowego pozwoliło na zwiększenie wiarygodności badania ankietowego. Wyniki przeprowadzonych badań zestawiono w tabeli 2. Tabela 2. Waga przyznana przez 42 ankietowanych specjalistów poszczególnym parametrom ksztattującym zagrożenie metanowe Lp. Parametry

3 Eugeniusz Krause, Adam Smoliński/J. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No Suma Miejsce Wyniki przeprowadzonej ankiety zestawiono w formie macierzy X (42,ll), której wiersze odpowiadają badanym respondentom, natomiast kolumny zawierają wartości liczbowe z przedziału od 0 do 10, przypisane przez ankietowanych poszczególnym parametrom i czynnikom kształtującym zagrożenie metanowe w środowisku eksploatowanych ścian. W tabeli 2 dokonano także zsumowania wartości wag przypisanych przez 42 respondentów danym parametrom oraz uszeregowano otrzymane w ten sposób sumaryczne wyniki w kolejności odwzorowującej wielkość wpływu poszczególnych parametrów na poziom zagrożenia metanowego. W ocenie ankietowanych specjalistów największy wpływ na kształtowanie się zagrożenia metanowego w eksploatowanych ścianach m ają takie parametry, jak: metanowość bezwzględna wentylacyjna środowiska ściany punktów, układ przewietrzania ściany (U, Y, inny) punktów, wydatek powietrza w ścianie punkty. Najmniejszy wpływ na poziom zagrożenia metanowego mają: eksploatacja podpoziomowa ściany - 46 punktów, obecność piaskowców bezpośrednio w stropie lub spągu ściany - 62 punkty. Możliwa największa sumaryczna wartość dla każdego z 11 ocenianych parametrów mogła wynosić 420 punktów. 3. BADANIE STRUKTURY DANYCH Uporządkowanie wyników badań ankietowych i zestawienie ich w formie macierzy X (42,ll) stanowi wstępny etap analizy statystycznej. Kolejnym krokiem jest rozpoznanie struktury danych, a tym samym - struktury badanej zbiorowości ze względu na stosunek do poszczególnych parametrów. W celu określenia w ogólnej liczbie ankietowanych udziału procentowego respondentów uznających poszczególne parametry za najbardziej znaczące w kształtowaniu się zagrożenia metanowego w ścianach, przedstawiono oddziaływanie wydzielonych 11 parametrów z uwagi na wagę przyznaną im przez ekspertów. Zaprezentowany rozkład jest rozkładem empirycznym, a więc obrazuje strukturę badanej zbiorowości ze względu na stosunek do konkretnego parametru. Wartości liczbowe oddziaływania poszczególnych parametrów na stan zagrożenia metanowego w środowisku ścian przedstawiono na wykresach (rys. 1). Na osi odciętych przedstawiono wartości liczbowe z przedziału od 0 do 10, natomiast na osi rzędnych - liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę. W tabeli 3 przedstawiono wartości wskaźników struktury, czyli liczebności względnej, która informuje, jaka część zbiorowości charakteryzuje się właściwością (wartością zmiennej), dla której wskaźnik został obliczony p = ^ % ' N gdzie: Pi - wskaźnik struktury i-tej grupy, N - liczebność badanej zbiorowości, «, - liczebność wyodrębnionych grup. Suma liczebności wyodrębnionych grup równa jest liczebności badanej zbiorowości Hj + n nk =N Ponadto dla wskaźników struktury jest spełniona równość Pi+ p2+ + Pk - ioo% Przyjęto trzy przedziały wartości liczbowych wagi parametrów oddziałujących na kształtowanie się zagrożenia metanowego w ścianach: słabe oddziaływanie na zagrożenie metanowe, umiarkowane oddziaływanie na zagrożenie metanowe, silne oddziaływanie na zagrożenie metanowe.

4 16 Eugeniusz Krause, Adam Smoliński!J. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 a) Wartości liczbowe oddziaływania metanowości bezwzględnej całkowitej środowiska ściany ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę b) Wartości liczbowe oddziaływania metanowości bezwzględnej wentylacyjnej środowiska ściany ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę r s E <D 6 E 5 E 4 $, 1 i I ; r I I c) Wartości liczbowe oddziaływania metanowości zrobów eksploatowanej ściany ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę d) Wartości liczbowe oddziaływania wydatku powietrza w ścianie ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę -CJ coj 8 co Q- 2? 6 ON ą _J to i i... I ? 9 10 e) Wartości liczbowe oddziaływania układu przewietrzania ściany ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę f) Wartości liczbowe oddziaływania systemu eksploatacji ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę 10 6.O g) Wartości liczbowe oddziaływania przekroju poprzecznego wyrobisk przyścianowych na całym wybiegu ściany ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę h) Wartości liczbowe oddziaływania przekroju poprzecznego wyrobisk przyścianowych w rejonie skrzyżowania ze ścianą ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę E o 1 1 I I I l i I i I I

5 Eugeniusz Krause, Adam Smoliński/J. Sust. Min. Voi. i2 (2013), No 1 17 i) Wartości liczbowe oddziaływania eksploatacji podpoziomowej ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę j) Wartości liczbowe oddziaływania wydzielania spągowego lub stropowego do ściany ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę k) Wartości liczbowe oddziaływania obecności piaskowców bezpośrednio w stropie lub spągu pokładu eksploatowanego ze względu na liczbę respondentów przypisujących danemu parametrowi tę samą wagę i Rys. 1. Wartości liczbowe oddziaływania poszczególnych parametrów na stan zagrożenia metanowego w środowisku ścian Tabela 3. Wartości wskaźników struktury Wartość Nr parametru liczbowa ,76 0,00 0,00 0,00 0,00 7,14 4,76 0,00 59,52 4,76 19,05 1 0,00 2,38 0,00 0,00 0,00 14,29 9,52 0,00 16,67 21,43 35,71 2 4,76 0,00 7,14 2,38 2,38 14,29 0,00 0,00 11,90 28,57 28,57 3 0,00 4,76 0,00 4,76 0,00 26,19 11,90 9,52 0,00 30,95 11,90 4 7,14 0,00 21,43 4,76 11,90 4,76 26,19 14,29 4,76 0,00 4, ,90 7,14 11,90 4,76 0,00 11,90 16,67 23,81 2,38 9,52 0, ,90 9,52 11,90 9,52 19,05 11,90 9,52 16,67 0,00 0,00 0, ,90 0,00 21,43 26,19 14,29 9,52 4,76 11,90 0,00 0,00 0, ,29 4,76 9,52 23,81 19,05 0,00 9,52 11,90 4,76 2,38 0, ,90 26,19 9,52 11,90 23,81 0,00 7,14 7,14 0,00 2,38 0, ,43 45,24 7,14 11,90 9,52 0,00 0,00 4,76 0,00 0,00 0,00 Tabela 4. Procentowe rozkłady parametrów według przedziałów wartości oddziaływania na stan zagrożenia metanowego Wartość Nr parametru liczbowa ,52 7,14 7,14 7,14 2,38 61,90 26,19 9,52 88,10 85,71 95, ,86 16,67 66,67 45,24 45,24 38,10 57,14 66,67 7,14 9,52 4,76 M O 47,62 76,19 26,19 47,62 52,38 0,00 16,67 23,81 4,76 4,76 0,00 Na rysunku 2 przedstawiono (za pomocą trzech kolorów) procentowe rozkłady parametrów według przedziałów wartości oddziaływania na stan zagrożenia: dla wartości liczbowych wagi słabe oddziaływanie parametru na stan zagrożenia (kolor zielony), dla wartości liczbowych wagi umiarkowane oddziaływanie parametru na stan zagrożenia (kolor żółty), dla wartości liczbowych wagi silne oddziaływanie parametru na stan zagrożenia metanowego (kolor czerwony). Przeprowadzona analiza badań ankietowych poświęconych ocenie parametrów kształtujących zagrożenie metanowe w środowisku ścian eksploatowanych w pokładach metanowych (tab. 4) pozwala stwierdzić, że: silne oddziaływanie na stan zagrożenia metanowego mają: - metanowość bezwzględna wentylacyjna środowiska ściany - 76%, - układ przewietrzania ściany - 53%, - wydatek powietrza w ścianie - 48%, - metanowość bezwzględna całkowita środowiska ściany -4 8 % ; umiarkowane oddziaływanie na stan zagrożenia metanowego mają: - przekrój poprzeczny wyrobisk przyścianowych w rejonie skrzyżowania ze ścianą - 67%, - metanowość zrobów eksploatowanej ściany - 67%, - przekrój poprzeczny wyrobisk przyścianowych na całym wybiegu ściany - 57%; słabe oddziaływanie na stan zagrożenia metanowego mają: - obecność piaskowców bezpośrednio w stropie lub spągu pokładu eksploatowanego - 95%, - eksploatacja podpoziomowa ściany - 88%, - wydzielanie spągowe lub stropowe metanu do ściany - 86%, - system eksploatacji - 62%.

6 Eugeniusz Krause, Adam Smoliński/J. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 18 a) M etanow ość bezw zględna całkowita środow iska ściany w edług przedziałów w artości oddziaływ ania na stan zagrożenia m etanow ego b) M etanow ość b ezw zględna w entylacyjna środow iska ściany w edług przedziałów w artości oddziaływ ania na stan zagrożenia m etan o w eg o 17% W 76% c) słabe umiarkowane «silne M etanow ość zrobów eksploatow anej ściany w edług przedziałów w artości oddziaływ ania na stan zagrożenia m etanow ego d) słabe umiarkowane «siln e W ydatek pow ietrza w ścianie w edług p rzedziałów w a rto ści oddziaływ ania na stan zagrożenia m etanow ego 26% 7% 67% 48% 45% e) słabe umiarkowane silne Układ przew ietrzania ściany w edług przedziałów w artości oddziaływ ania na stan zagrożenia m etanow ego f) słabe um iarkowane silne System eksploatacji w edług przedziałów w artości oddziaływ ania na stan zagrożenia m etanow ego 38% g ) słabe umiarkowane «silne Przekrój poprzeczny w yrobisk przyścianow ych na całym w ybiegu ściany w edług przedziałów w artości oddziaływ ania na stan zagrożenia m etanow ego h) słabe umiarkowane «silne Przekrój poprzeczny wyrobisk przyścianow ych w rejonie skrzyżow ania ze ścianą w edług przedziałów w artości oddziaływ ania na stan zagrożenia m etanow ego 57% 67% słabe umiarkowane «silne słabe umiarkowane «silne

7 Eugeniusz Krause, Adam Smoliński/J. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No Eksploatacja podpoziom ow a ściany w edług przedziałów w artości oddziaływania na stan zagrożenia m etanowego j) Wydzielanie spągowe łub stropow e do ściany według przedziałów w artości oddziaływania na stan zagrożenia metanowego słabe umiarkowane silne słabe umiarkowane silne k) Obecność piaskowców bezpośrednio w stropie lub spągu pokładu eksploatowanego według przedziałów wartości oddziaływania na stan zagrożenia metanowego słabe umiarkowane silne Rys. 2. Procentowe rozkłady poszczególnych parametrów według przedziałów wartości oddziaływania na stan zagrożenia metanowego 4. PODSUMOWANIE Badania ankietowe przeprowadzone wśród ekspertów (praktyków) zajmujących się przewietrzaniem kopalń oraz zwalczaniem zagrożenia metanowego wykazały, że na poziom tego zagrożenia w największym stopniu wpływa metanowość bezwzględna wentylacyjna środowiska ściany. Spośród 42 ankietowanych 19 ekspertów przypisało temu czynnikowi największą wagę - 10 punktów, 11 respondentów przypisało mu wagę 9 punktów, a 2 respondentów - 8 punktów. Ogólnie, 76% wszystkich ankietowanych wskazało na silne oddziaływanie tego parametru na kształtowanie się zagrożenia metanowego w środowisku ścian. Według 53% ankietowanych drugim parametrem silnie oddziaływującym na kształtowanie się zagrożenia metanowego w środowisku ścian jest układ ich przewietrzania (U, Y, inny). W ocenie 95% respondentów niewielki wpływ na zagrożenie metanowe w środowisku ścian ma obecność piaskowców bezpośrednio w stropie lub spągu pokładu eksploatowanego. Przyczyną niskiej oceny wpływu na poziom omawianego zagrożenia parametru, jakim jest obecność w ścianie skał skłonnych do iskrzenia zapalającego metan podczas ich urabiania, może być fakt stosowania obecnie wysokociśnieniowych systemów zraszania zamontowanych na kombajnach. Przeprowadzona ankieta wykazała również słaby wpływ usytuowania podpoziomowego ściany na zagrożenie metanowe. 88% ankietowanych jednoznacznie wskazało na słabe, 7% - na umiarkowane i jedynie 5% - na silne oddziaływanie tego parametru na kształtowanie się zagrożenia m e tanowego w ścianie. Przyczyną takiego stanowiska może być fakt, że większość ścian obecnie eksploatowanych w metanowych kopalniach węgla kamiennego jest usytuowana podpoziomowo, co ma wpływ na ocenę zagrożenia przez ekspertów (praktyków). Dla zapewnienia intensywności przewietrzania rejonów podpoziomowych wentylatory główne przy szybach wydechowych pracują na wysokich parametrach spiętrzenia i wydatku, uzyskując dużą moc prądów powietrza, często przy ich niskiej stabilności. Niniejsza analiza parametrów i czynników kształtujących zagrożenie metanowe w środowisku ścian, dokonana na bazie wyników ankiety przeprowadzonej wśród ekspertów zajmujących się tematyką przewietrzania oraz zwalczania zagrożenia metanowego w kopalniach, potwierdziła wpływ omawianych parametrów i czynników na kształtowanie się zagrożenia metanowego w środowisku ścian. Analiza wyników przeprowadzonej ankiety określa kierunek działań, które powinny być podejmowane w przyszłości przy projektowaniu ścian w pokładach metanowych w warunkach rosnącej koncentracji wydobycia. Artykuł powstał w oparciu o badania i analizy prowadzone w ramach trzeciego etapu projektu nr 8 pn. Opracowanie systemu gazometrycznego powodującego natychmiastowe wyłączenie energii zasilającej maszyny i urządzenia w przypadku nagłego wypływu metanu ze zrobów do wyrobisk eksploatacyjnych, finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Literatura 1. Krause E. (2005): Czynniki kształtujące wzrost zagrożenia metanowego w ścianach o wysokiej koncentracji wydobycia. Przegląd Górniczy nr 9, s Krause E. (2009): Ocena i zwalczanie zagrożenia metanowego w kopalniach węgla kamiennego. Prace Naukowe Głównego Instytutu Górnictwa nr Krause E., Łukowicz K. (2012): Wpływ charakterystyki kopalnianej sieci wentylacyjnej na skuteczność ujęcia metanu. Prace Naukowe GIG. Górnictwo i Środowisko nr 4, s Krause E.. Wierzbiński K. (2009): Wpływ przekrojów wyrobisk oraz uwarunkowań wentylacyjno-metanowych w środowisku ścian na kształtowanie się zagrożenia metanowego. Przegląd Górniczy nr 11-12, s

8 I ^ Journal o f Sustainable Mining STRONA INTERNETOWA jsm.gig.eu instytut J. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1, str. 20 GÓRNICTWA PORÓWNANIE METOD OCENY STOPNIA USZCZELNIENIA TERENU NA PODSTAWIE ORTOFOTOMAPY ORAZ DANYCH LID AROWYCH N atalia B orow iec1, A dam H am erla2 1Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, nboro@ agh.edu.pl 2 Główny Instytut Górnictwa - Zakład Ochrony Wód, ahamerla@gig.eu Streszczenie W niniejszym artykule porównano metody wyznaczania stopnia uszczelnienia zlewni oraz wyniki otrzymane w związku z ich zastosowaniem. Przedstawiono doświadczenie, w którym jako material wejściowy do analiz wykorzystano ortofotomapę oraz chmurę punktów pochodzącą z lotniczego skaningu laserowego. W artykule, poza zestawieniem i porównaniem otrzymanych wyników, wyszczególniono problemy i ograniczenia wynikające z zastosowania poszczególnych metod badawczych. Słowa kluczowe uszczelnienie zlewni: klasyfikacja obrazów; ortofotomapa; lotniczy skaning laserowy; użytkowanie terenu 1. WPROWADZENIE Stopień uszczelnienia zlewni, określający udział powierzchni nieprzepuszczalnej w całkowitej powierzchni zlewni, jest podstawowym parametrem decydującym o strukturze i czasie odpływu ze zlewni. Parametr ten jest szczególnie ważny w zlewniach miejskich o niskim odsetku powierzchni biologicznie czynnej. Działania powodujące zwiększanie powierzchni uszczelnionych, skutkują mniejszą infiltracją wody w głąb gleby i większym jej odpływem z danego terenu. Wzrost terenów uszczelnionych, nieprawidłowe odprowadzanie i gospodarowanie wodami opadowymi, niedrożna lub niedostosowana do spływu powierzchniowego kanalizacja odwodnieniowa, zaniedbania w zakresie eksploatacji i inwestycji urządzeń odwodnieniowych, to czynniki, które są przyczyną wielu podtopień, powodujących znaczne straty na terenach zurbanizowanych (Bzymek, Jarosińska 2012). Stopień uszczelnienia zlewni ma również wpływ na wyniki obliczeń odpływu wód ze zlewni oraz kształt modeli zlewni kanalizacji deszczowych i ogólnospławnych (Skotnicki, Sowiński 2011). Określenie odpływu wód ze zlewni wymaga oceny stopnia uszczelnienia dla wszystkich analizowanych podzlewni, a dla przeprowadzenia szczegółowych obliczeń i stworzenie modeli matematycznych, niezbędne jest podanie informacji na temat struktury powierzchni uszczelnionych. Prawidłowe wyznaczenie wartości stopnia uszczelnienia zlewni jest kluczowym elementem podczas projektowania sieci kanalizacyjnych, oczyszczalni ścieków, przelewów burzowych czy rewitalizacji cieków miejskich (Zawilski, Wierzbicki 2005). Ponadto wskaźnik ten powinien stanowić ważny element zarządzania przestrzenią miast podczas ustalania planów zagospodarowania przestrzennego i ochrony przeciwpowodziowej. Jego określenie jest także niezbędne podczas realizacji systemów zarządzania infrastrukturą kanalizacyjną (z ang. Real Time Control). Określenie stopnia uszczelnienia zlewni nie jest zadaniem łatwym, szczególnie w obszarach miejskich. Polega głównie na odpowiedniej klasyfikacji materiału źródłowego (mapy, zdjęcią chmury punktów). W literaturze opisuje się wiele metod klasyfikacji przy użyciu szerokiego spektrum technologii przetwarzania obrazów, a także statystycznych metod klasyfikacji - klasyfikację obrazów satelitarnych i zdjęć lotniczych, segmentację obszarów z wykorzystaniem metody momentów chromatycznych, klasyfikację tekstur z użyciem metody losowych pól Markowa czy klasyfikację obszarów na zdjęciach lotniczych za pomocą sieci neuronowych (Kubik i in. 2008). Obecnie najpowszechniej wykorzystywanym materiałem służącym do analizy pokrycia terenu i określania stopnia uszczelnienia zlewni jest ortofotomapa. Należy jednak pamiętać, że do końca roku 2014 udostępnione zostaną dane pochodzące z lotniczego skaningu laserowego przeprowadzonego nad ponad 60% powierzchni Polski, obejmujące ponad 200 miast zrzeszonych w Projekcie ISOK. Ze względu na łatwy dostęp do danych (wojewódzkie zasoby geodezyjno- -kartograficzne) oraz stosunkowo niewielkie koszty ich pozyskania porównano wyniki klasyfikacji dokonanej na podstawie ortofotomapy oraz chmury punktów otrzymanej za sprawą lotniczego skaningu laserowego. 2. METODY BADAWCZE Doświadczenie zostało przeprowadzone dla części miasta Kraków o łącznej powierzchni 1,2 km2 w rejonie ujścia rzeki Rudawy do Wisły (rys. 1). Obszar ten obejmuje tereny silnie zurbanizowane o dużej gęstości zabudowy (teren pomiędzy Wisłą i Rudawą, a Aleją Zygmunta Krasińskiego i Aleją Focha) z elementami zieleni (stadion, skwerki, bulwary rzeki Wisła), a także dużą przestrzenią zieloną (krakowskie Błonia). Wybór obszaru był podyktowany różnorodnością jego zagospodarowania, a także brakiem znaczących zmian w za- Główny Instytut Górnictwa 2013

9 Natalia Borowiec, Adam HamerlaU. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 21 E ic h y /K ^ c ik lo r' ' : * * *» «, a s a i «-a."** 1 \ ' Park! ^ WydzUri ^ i ^ * 8 * > ' : : Jordana -efem ii ^ t *. '& # * * * * 3 S n Saij ^ GimnostyLina h 0.1 : o! i osi* a, ' Ł U r j w e r t y IM Btona 'ió-bf0** e ^ ZTl, Pkia "ilj * -»v.js- ' 1 Ł-'-i '?, Źródło: Open Street Map 'yńlecka ( 4vf»e*3' ' tt p Rys. 1. Obszar, dla którego przeprowadzono ocenę uszczelnienia zlewni P budowie terenu w okresie między czasem przeprowadzenia eksperymentu a momentem wykonania skaningu lotniczego i zdjęć lotniczych, które mogłyby fałszować wyniki i utrudniać ich interpretację. Ocenę stopnia uszczelnienia zlewni wykonano w oparciu o klasyfikację nienadzorowaną i nadzorowaną rastra (ortofotomapy) oraz klasyfikację chmury punktów, otrzymanej w wyniku lotniczego skaningu laserowego. W doświadczeniu wykorzystano ortofotomapę (model RGB) w skali 1:10 000, wykonaną na podstawie zdjęć lotniczych w roku 2009, której terenowa rozdzielczość piksela wynosi 0,25 m. Do przeprowadzenia klasyfikacji nienadzorowanej i nadzorowanej użyto darniowego oprogramowania MicroDEM (w wersji 16.0). Chmura punktów, otrzymana w wyniku lotniczego skaningu laserowego, została udostępniona przez Biuro Planowania Przestrzennego Urzędu Miasta Kraków. Badanie zostało wykonane w roku Wykorzystano do niego śmigłowiec z systemem pomiarowym Fli-Map 400; średnia wysokość trajektorii lotu wynosiła 350 m. Gęstość punktów analizowanej chmury jest zmienna i waha się w przedziale od 11 do 30 punktów na m2, w sumie cała chmura liczy prawie 20 min punktów. Dane przekazane zostały w formacie ASCII, co oznacza, że w poszczególnych wierszach zapisane są współrzędne punktów (kolejno: X, Y, Z). Dostarczona chmura punktów przedstawiona jest w krakowskim układzie lokalnych współrzędnych prostokątnych płaskich (KUL). Do obróbki danych Udarowych wykorzystano komercyjne oprogramowanie fińskiej firmy TerraSolid Ltd., działające jako aplikacja MDL pod MicroStation. W pierwszej kolejności na analizowanym obszarze wykonano klasyfikację użytkowania gruntów z wykorzystaniem trzech metod: nienadzorowanej klasyfikacji rastra, nadzorowanej klasyfikacji rastra oraz klasyfikacji chmury punktów. Wyznaczono cztery klasy użytkowania gruntów: budynki (dachy), drogi bitumiczne, powierzchnie niebrukowane, parki, ogrody, zieleńce. 3. WYNIKI 3.1. Klasyfikacja nienadzorowana Klasyfikację nienadzorowaną wykonywano kilkakrotnie, zwiększając każdorazowo liczbę klas i porównując wyniki z ortofotomapą. Różnorodne pokrycie dachów spowodowało, że dopiero przy podziale na dwanaście klas, uzyskano zadowalające efekty, przy czym: cztery klasy zakwalifikowano jako zieleń, dwie - jako drogi bitumiczne, jedną - jako powierzchnie niebrukowane oraz aż pięć jako dachy. Na ry

10 22 Natalia Borowiec, Adam Hamerla/J. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 sunku 2 przedstawiono efekt klasyfikacji, uzyskany przed agregacją klas i po jej dokonaniu. W tabeli 1 przedstawiono wyniki, jakie otrzymano dla poszczególnych klas użytkowania gruntu w związku z przeprowadzeniem klasyfikacji nienadzorowanej. Tabela 1. Użytkowanie gruntów - wyniki klasyfikacji nienadzorowanej Rodzaj użytkowania Udział, % Powierzchnia, km2 Drogi bitumiczne 12,7 0,15 Budynki 18,1 0,22 Powierzchnie niebrukowane 8,9 0,11 Tereny zielone 60,3 0, Klasyfikacja nadzorowana Klasyfikacja nadzorowana została przeprowadzona w oparciu o wskazane w programie wzorce, tzw. pola treningowe, według których program dokonuje klasyfikacji powierzchni rastra (rys. 3). Wyniki otrzymane w wyniku klasyfikacji nadzorowanej przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Użytkowanie gruntów - wyniki klasyfikacji nadzorowanej Rodzaj użytkowania Udział, % Powierzchnia, km2 Budynki 14,4 0,17 Drogi bitumiczne 22,7 0,27 Powierzchnie niebrukowane 6,6 0,08 Tereny zielone 56,3 0,68 Źródło: Opracowanie własne Rys. 2. Klasyfikacja nadzorowana przed agregacją kias i po jej dokonaniu Źródło: Opracowanie własne Grupowanie punktów w odpowiednie warstwy, takie jak teren, roślinność, budynki - składa się z dwóch etapów: filtracji i klasyfikacji. Pierwszy proces, czyli filtracja danych lidarowych, polega na znalezieniu punktów odbitych tylko i wyłącznie od terenu. W procesie tym budowany jest Numeryczny Model Terenu (NMT), który jest niezbędny do przeprowadzenia klasyfikacji chmury punktów. Klasyfikacja dzieli dane lidarowe na warstwy uzależnione od wysokości, którym w sposób automatyczny można przyporządkować punkty odbite np. od roślinności i budynków. W badaniach wykorzystano filtrację opartą na algorytmie aktywnego mo Rys. 3. Klasyfikacja nadzorowana - niezabudowany fragment obszaru 3.3. Filtracja i klasyfikacja chmury punktów delu TIN (z ang. Triangulated Irregular Network) (Axelsson 2000). Idea filtracji opiera się na wygenerowaniu wstępnej powierzchni przebiegającej poniżej wszystkich punktów pomiarowych, a następnie na połączeniu tej powierzchni z punktami terenowymi za pomocą tzw. punktów łączących, spełniających określone warunki - odległość iteracyjną oraz kąt iteracyjny. Odległość iteracyjna jest to odległość pomiędzy kandydatem na punkt łączący, a płaszczyzną trójkąta w danym kroku operacji, natomiast kąt iteracyjny to maksymalny kąt powstały między prostą przechodzącą przez punkt łączący i punkt będący kandydatem na punkt łączący, a rzutem tej prostej na płaszczyznę trójkąta. Mając wyłonione

11 Natalia Borowiec, Adam HamerlaU. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 23 z całej chmury punktów punkty terenowe, można klasyfikować pozostałe punkty względem wysokości. W klasyfikacji tej dla terenu przyjmowana jest wysokość 0, względem której można pogrupować resztę punktów wedle ustalonych warunków. W badaniach przyjęto następujące zakresy wysokościowe: 0-1,0 m - roślinność niska, 1,0-3,0 m - roślinność średnia, > 3,0 m - roślinność wysoka. W kolejnym kroku szukane są punkty odbite od dachów budynków. W tym przypadku algorytm wyszukuje punkty z warstwy wysoka roślinność i wybiera te, pod którymi brak jest punktów terenowych. Wyłonienie ww. warstw odbywa się w sposób automatyczny. Problem pojawia się w momencie wyekstrahowania dróg bitumicznych i powierzchni niebrukowanych. O ile w pierwszym przypadku można znaleźć punkty w sposób półautomatyczny, wykorzystując informację na temat intensywności lub echa odbicia impulsu, to powierzchnie niebrukowane wyłaniane są ręcznie. W przeprowadzonych badaniach, z braku dodatkowych informacji zapisanych w chmurze, w obu przypadkach punkty zostały wybrane manualnie w oparciu o mapę wektorową ulic oraz ortofotomapę (rys. 4). W tabeli 3 zestawiono wyniki końcowe klasyfikacji dokonanej na podstawie chmury punktów. się od siebie. Dotyczy to wyników i dla obszarów zielonych, i dla poszczególnych kategorii terenów uszczelnionych (rys. 5). Tabela 3. Użytkowanie gruntów - wyniki klasyfikacji chmury punktów Rodzaj użytkowania Udział, % Powierzchnia, km2 Budynki 15,8 0,19 Drogi bitumiczne 19,2 0,23 Powierzchnie niebrukowane 7,5 0,09 Tereny zielone 57,5 0,69 Wyniki otrzymane na podstawie ortofotomapy zarówno w ramach klasyfikacji nadzorowanej, jak i nienadzorowanej oraz chmury punktów - w bardzo niewielkim stopniu różnią Źródto: Opracowanie własne Rys. 4. Klasyfikacja chmury punktów: a - surowa chmura punktów, b - sklasyfikowana chmura punktów i O rto fo to m a p a - klasyfikacja n ie n a d zo ro w a n a i O rto fo to m a p a - klasyfikacja n adzorow ana C hm ura p u n k tó w I b u d y n k i drogi p o w ie rz ch n ie te re n y zielone b itu m ic z n e n ie b ru k o w a n e Źródło: Opracowanie własne Rys. 5. Porównanie wyników otrzymanych za pomocą trzech metod 4. PROBLEMY ZIDENTYFIKOWANE PODCZAS KLASYFIKACJI 4.1. Ortofotomapa Podczas klasyfikacji pokrycia terenu na podstawie ortofotomapy, dokonanej przy użyciu zarówno klasyfikacji nadzorowanej, jak i nienadzorowanej, zidentyfikowano trzy zasadnicze problemy: a) zakłócenia związane z cieniami widocznymi na ortofotomapie, b) trudności z identyfikacją budynków z czarnymi dachami, c) przysłonięcie terenu przez korony drzew. Najważniejszym spośród zidentyfikowanych problemów okazuje się być ten związany z cieniami widocznymi na ortofotomapie. Cienie te szczególnie mocno zakłócają klasyfikację nienadzorowaną. Klasyfikowane są jako osobna kategoria, a jednocześnie zakrywają właściwe użytkowanie terenu (rys. 6). Dwa pozostałe problemy - związane z koronami drzew oraz czarnymi dachami dotyczą w podobnym stopniu klasyfikacji nadzorowanej, jak i nienadzorowanej. Problem związany z przysłonięciem powierzchni terenu przez drzewa jest szczególnie dokuczliwy w przypadku

12 24 Natalia Borowiec, Adam HamerlaU. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 szpalerów drzew zlokalizowanych wzdłuż dróg - korony szym ryzykiem błędów obarczone są z reguły dane opisujące powodują przypisywanie zbyt dużego udziału powierzchni punkty, które budują model terenu, a leżą znacznie poniżej zielonych w stosunku do ogółu powierzchni oraz utrudniają niego. Takie przypadki zdarzają się najczęściej w okolicach identyfikację głównych kierunków odpływu wód ze zlewni zabudowy (rys. 8). miejskiej. W oparciu o poprawiony Numeryczny Model Terenu Z kolei w przypadku dachów o czarnej strukturze prze- wykonywana jest klasyfikacja pod względem wysokości, szkodę dla właściwej klasyfikacji stanowi fakt, że dachy te W przeprowadzonych badaniach nie było konieczne zbudoczęsto bywają identyfikowane jako powierzchnie zielone. wanie warstw niskiej, średniej i wysokiej roślinności, ale Sytuacja taka miała miejsce również w przeprowadzonym zrobiono to w celu wyłonienia punktów identyfikujących doświadczeniu (rys. 7). budynki. Szukając budynków w warstwie wysoka roślin-, ność, zmniejsza się zakres poszukiwań, dzięki czemu algo- 4.. murapun tow rytm działa szybciej i sprawniej. Problem prawidłowego W celu poprawnego sklasyfikowania danych lidarowych sklasyfikowania budynku w sposób automatyczny pojawiał konieczne jest wykonanie prawidłowej filtracji, czyli zbudo- się w momencie, gdy w jego pobliżu rosły wysokie drzewa wanie poprawnego NMT. Samo szukanie punktów odbitych (rys. 9). W takich przypadkach konieczne było ręczne przeod terenu odbywa się w sposób automatyczny, niemniej cza- klasyfikowanie punktów, sami konieczna jest ręczna korekta modelu terenu. Najwięk- Źródlo: Opracowanie własne Rys. 6. Klasyfikowanie cieni" jako osobnej klasy pokrycia terenu Źródło: Opracowanie własne Rys. 7. Problemy interpretacyjnie związane z przysłonięciem terenu przez korony drzew oraz czarnym kolorem dachów

13 Natalia Borowiec, Adam HamerlaU. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 25 Źródło: Opracowanie własne Rys. 8. Fragment NMT przed manualną klasyfikacją punktów (po lewej) oraz po jej dokonaniu (po prawej) Źródło: Opracowanie własne Rys. 9. Fragmenty obrazów przedstawiające budynki wykryte w sposób automatyczny (po lewej) oraz po manualnej korekcie (po prawej) 5. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Doświadczenie związane z oceną stopnia uszczelnienia zlewni przeprowadzone na podstawie ortofotomapy oraz chmury punktów, pochodzącej z lotniczego skaningu laserowego, wykazało przydatność przyjętych metod i ich wiarygodność ograniczoną w niewielkim jedynie stopniu, co wynika z szeregu problemów, jakie powstają podczas klasyfikacji. Zastosowane w doświadczeniu metody różnią się między sobą stopniem złożoności, a co z tym się wiąże - również ilością czasu potrzebną do ich użycia. Pomimo zdarzających się błędów wszystkie analizowane metody m ogą być wykorzystywane w praktyce inżynierskiej - w pracach koncepcyjnych i projektowych. Warto podkreślić, że zrealizowany eksperyment stanowił pierwszą próbę wykorzystania danych Udarowych do obliczenia uszczelnienia zlewni. W celu wyciągnięcia obszerniejszych wniosków podobna analiza porównawcza powinna być przeprowadzona również dla innego obszaru. Zdaniem autorów wiarygodność otrzymanych wyników należy potwierdzić, wykorzystując w pierwszej kolejności chmurę punktów z zapisaną intensywnością oraz echem, a następnie, porównując otrzymane dane z wynikami otrzymanymi przy użyciu innych metod klasyfikacji, np. obiektową analizą obrazu (OBI A). Z przeprowadzonego i opisanego powyżej doświadczenia polegającego na porównaniu wyników oceny stopnia uszczelnienia zlewni na podstawie różnych materiałów źródłowych wynika, że: wyniki oceny stopnia uszczelnienia zlewni zarówno na podstawie ortofotomapy, jak i chmury punktów tylko nieznacznie różnią się od siebie, najszybszą metodą uzyskania wiarygodnych wyników jest klasyfikacja nadzorowana ortofotomapy - klasyfikacja nienadzorowana wymaga dostosowywania liczby przyjętych klas do osiągnięcia zadowalającego wyniku, ocena stopnia uszczelnienia zlewni na podstawie chmury punktów z niezapisaną intensywnością oraz echem odbicia dla powierzchni płaskich (drogi bitumiczne, powierzchnie nieutwardzone) wymaga użycia dodatkowych danych, największy problem podczas klasyfikacji ortofotomapy stanowią cienie rzucane przez budynki i wysokie drzewa, dodatkową trudnością związaną z klasyfikacją ortofotomapy jest identyfikacja budynków z czarnymi dachami, często mylonymi z powierzchniami dróg oraz przysłonięcie części terenu przez korony drzew - szczególnie uciążliwe wzdłuż dróg, wszystkie trzy metody oceny nadają się do wykorzystania w praktyce inżynierskiej.

14 26 Natalia Borowiec, Adam HamerlaU. Sust. Min. Vol. 12 (2013), No 1 Literatura 1. Axelsson P. (2000): DEM generation from laser scanner data using adaptive TIN models. International Archives o f Photogrammetry and Remote Sensing Vol. XXXIII/4B, s Bzymek B., Jarosińska E. (2012): Wpływ powierzchni uszczelnienia zlewni na odpływ wód deszczowych. Środowisko - Czasopismo Techniczne R. 109, z Kubik T. i inni (2008): Klasyfikacja obrazów rastrowych z wykorzystaniem sieci neuronowych i statystycznych metod klasyfikacji. Wroclaw, Wydaw. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. 4. Skotnicki M., Sowiński M. (2011): Dokładność odwzorowania stopnia uszczelnienia zlewni cząstkowych w modelowaniu odpływu ze zlewni miejskiej. Gaz, Woda i Technika Sanitarną lipiec-sierpień. 5. Zawilski M., Wierzbicki P. (2005): Rola GIS w modelowaniu i monitoringu systemów kanalizacyjnych. Konferencja: GIS - modelowanie i monitoring w zarządzaniu wodociągami. Warszaw ą Wydaw. Zarządu Głównego PZIiTS.