Moduł II. II. Gospodarka rynkowa i podstawowe jej kategorie. Kejs y:

Transkrypt

1 Moduł II II. Gospodarka rynkowa i podstawowe jej kategorie Spis treści podstawowe zagadnienia: 1. Pojęcie systemu gospodarczego i typologia systemów 2. Charakterystyka systemu rynkowego a. Dominacja prywatnej własności czynników produkcji b. Rynkowa alokacja zasobów gospodarczych c. Niedoskonałości rynku. 3. Definicja i klasyfikacja rynków. 4. Popyt i czynniki wpływające na jego rozmiary a. Cena (efekt substytucyjny i dochodowy) b. Czynniki pozacenowe c. Nietypowe krzywe popytu 5. PodaŜ i czynniki określające jej rozmiary a. Cena (efekt substytucyjny i dochodowy) b. Czynniki pozacenowe 6. Równowaga rynkowa w ujęciu statycznym i z uwzględnieniem czasu a. Model pajęczyny 7. Elastyczność popytu a. Elastyczność cenowa popytu prosta i mieszana. b. Elastyczność łukowa i punktowa c. Elastyczność dochodowa popytu d. Elastyczność popytu a przychody przedsiębiorstw. 8. Elastyczność cenowa podaŝy 9. Regulowanie cen przez państwo a. Rynek w warunkach działania cen urzędowych i zliberalizowanych b. Ceny gwarantowane na produkty rolne c. Maksymalny czynsz mieszkaniowy. 10. Wpływ podatków i dotacji na popyt i podaŝ. Kejs y: 1. Plan Balcerowicza Polska jest przykładem kraju, który jako jeden z pierwszych w naszym regionie podjął się trudnej próby przekształcenia gospodarki centralnie sterowanej w gospodarkę rynkową. W wyniku ustaleń okrągłego stołu juŝ w czerwcu 1989 r. doszło do pierwszych po wojnie, choć jeszcze nie w pełni demokratycznych, wyrobów parlamentarnych, w których elektorat miał de facto do wyboru kandydatów z kilku partii. W rezultacie we wrześniu 1989 r. powołano pierwszy w historii powojennej Polski rząd niekomunistyczny, na czele którego stanął premier T. Mazowiecki. Funkcję wicepremiera oraz ministra finansów powierzył on L. Balcerowiczowi, który opracował program stabilizacji gospodarczej. Program ten (od nazwiska autora nazwany planem Balcerowicza) stawiał sobie za cel przede wszystkim: zrównowaŝenie rynku; 1

2 stłumienie ogromnej inflacji; urynkowienie i prywatyzację gospodarki. Aby zrealizować powyŝsze cele, podjęto szereg działań, zarówno doraźnych, jak i długofalowych. Zaliczyć do nich moŝna m.in.: uwolnienie (dopuszczenie do swobodnego kształtowania na rynku) większości cen; wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego; liberalizację handlu zagranicznego (na półkach pojawiły się towary pochodzące z importu); zniesienie administracyjnego rozdzielnictwa produktów i surowców; zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw; zapoczątkowanie reform w systemie podatkowym (w 1992 r. wprowadzono podatek od dochodów osobistych ludności, zaś w 1993 r. - VAT ); zapoczątkowanie przebudowy systemu bankowego (NBP miał pełnić rolę banku centralnego); stworzenie podstaw rynku kapitałowego (m.in. utworzona została Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie); zaostrzenie polityki budŝetowej (zwiększenie dyscypliny w zakresie wydatków państwa, ograniczenie dotacji dla przedsiębiorstw) i pienięŝnej (zakaz pokrywania deficytu budŝetowego z dodatkowej emisji pieniądza, racjonowanie kredytów dla przedsiębiorstw, urealnienie stóp procentowych); zapoczątkowanie procesu prywatyzacji przedsiębiorstw. W początkowym okresie transformacji realizacja planu Balcerowicza, zgodnie zresztą z oczekiwaniami, przyniosła gwałtowny spadek przeciętnej płacy realnej oraz Produktu Krajowego Brutto (w 1990 r. spadł on realnie o niemal 12 %, zaś rok później o 7 %). Począwszy od r (w przypadku płac od r. 1994) tendencja ta uległa juŝ jednak odwróceniu i gospodarka rozwijała się coraz dynamiczniej, a ludzie zarabiali coraz więcej. Radykalnie poprawiło się teŝ zaopatrzenie sklepów. Znacznej poprawie uległa przy tym wydajność pracy oraz efektywność gospodarowania czynnikami produkcji w przedsiębiorstwach. Z roku na rok spadała takŝe stopa inflacji, która z kilkusetprocentowego poziomu w r obniŝyła się w 2006 r. do zaledwie ok. 1-2%. Za najwaŝniejszy, nie rozwiązany dotychczas, negatywny skutek procesu transformacji uznać naleŝy natomiast pojawienie się jawnego bezrobocia, które w astronomicznym tempie rosło aŝ do 1993 r. (stopa bezrobocia na poziomie 16,4 %). W następnych kilku latach nieco się ono zmniejszyło (do poziomu 10,4 % w 1998 r.), ale w okresie ponownie zaczęło szybko wzrastać (do ok. 20%). W ostatnich latach ( ) sytuacja na rynku pracy uległa jednak poprawie i w końcu 2006 r. bezrobotni stanowili ok. 15% zasobów siły roboczej. 2. Czynniki determinujące popyt Jakie czynniki przyczynić się mogą do wzrostu popytu na samochody marki Renault? Czy w efekcie działania tych czynników nastąpi ruch wzdłuŝ krzywej popytu w dół, czy teŝ przesunięcie całej krzywej popytu w prawo? Podstawowym czynnikiem, który przyczynić się moŝe do wzrostu popytu na samochody marki Renault jest oczywiście, zgodnie z prawem popytu, zmniejszenie przez producenta ceny. Na rysunku, wzrost popytu na to dobro spowodowany spadkiem jego ceny odzwierciedlony będzie ruchem wzdłuŝ krzywej popytu w dół, co obrazuje strzałka. 2

3 Cena Popyt na samochody Renault Popyt na samochody tej marki zwiększyć się moŝe równieŝ w wyniku np. : wzrostu cen samochodów innych marek (czyli dóbr substytucyjnych), spadku ceny benzyny (czyli dobra komplementarnego), pojawienia się w telewizji reklam Renault, wzrostu liczby ludności (takŝe przy tej samej liczbie ludności zmiana jej struktury wg płci i wieku, a więc np. wzrost liczby męŝczyzn, czy teŝ wzrost liczby ludzi młodych) albo teŝ w wyniku oczekiwań, ze ceny Renault w niedalekiej przyszłości wzrosną. W omawianych przypadkach nastąpi przesunięcie w prawo (np. do połoŝenia Pp 2) krzywej popytu na samochody Renault, co symbolizuje strzałka na poniŝszym rysunku. Cena Pp 1 Pp 2 Popyt na samochody Renault 2. Czynniki determinujące podaŝ. Jakie czynniki przyczynić się mogą do spadku podaŝy buraków? Czy w efekcie działania tych czynników nastąpi ruch wzdłuŝ krzywej podaŝy w dół, czy teŝ przesunięcie całej krzywej podaŝy w lewo? Podstawowym czynnikiem, który przyczynić się moŝe do spadku podaŝy buraków jest, zgodnie z prawem podaŝy, spadek ich ceny. Na rysunku, spadek podaŝy buraków spowodowany zmniejszeniem ceny odzwierciedla ruch wzdłuŝ krzywej podaŝy w dół, co obrazuje strzałka. 3

4 Cena PodaŜ buraków PodaŜ buraków zmniejszyć się moŝe równieŝ w wyniku np.: wzrostu cen nawozów, który przyczyni się do zwiększenia kosztów produkcji; wzrostu opłacalności (rentowności) upraw innych produktów rolnych np. ziemniaków (rolnicy uprawiać wówczas będą więcej ziemniaków, a mniej buraków) lub teŝ ulewnych deszczów, które spowodowały wyjątkowo słabe zbiory. W omawianych przypadkach nastąpi przesunięcie krzywej podaŝy w lewo (np. do połoŝenia Pd 2). Cena Pd 2 Pd 1 PodaŜ buraków 4. Osiąganie nowego stanu równowagi w sytuacji, gdy zmiany czynników pozacenowych powodują przesunięcie krzywej popytu lub krzywej podaŝy. Co stanie się z ceną równowagi rynkowej i z wielkością produkcji zapewniającą równowagę, jeśli producentom uda się obniŝyć koszty wytwarzania? Początkowo punkt równowagi osiągnięty został przy cenie równej C r1 oraz ilości równej I r1. Zmniejszenie kosztów produkcji, jako pozytywny czynnik pozacenowy, doprowadzi do przesunięcia w prawo krzywej podaŝy (z połoŝenia Pd 1 do połoŝenia Pd 2). Zmiana kosztów wytwarzania nie wpłynie natomiast bezpośrednio na wielkość popytu, w związku z czym krzywa popytu nie zmieni swego połoŝenia. Zwiększenie podaŝy, znajdujące odzwierciedlenie w przesunięciu jej krzywej na prawo, uruchomi procesy kształtujące nową cenę (C r2) i nową ilość równowagi (I r2), które to wielkości odczytamy w punkcie przecięcia nowej krzywej podaŝy z krzywą popytu. Okazuje się więc, Ŝe zmniejszenie kosztów produkcji doprowadza do zwiększenia ilości zapewniającej równowagę (I r2 > I r1) oraz do zmniejszenia ceny równowagi 4

5 (Cr2 < Cr1). Cena Pp Pd 1 Pd 2 C r1 C r2 I r1 I r2 Pp, Pd Co stanie się z ceną równowagi rynkowej i z poziomem produkcji w stanie równowagi, jeśli wzrosną przeciętne dochody społeczeństwa? Początkowo punkt równowagi osiągnięty został przy cenie równej C r1 oraz ilości równej I r1. Wzrost dochodów doprowadzi jednak do przesunięcia w prawo krzywej popytu (np. z połoŝenia Pp 1 do połoŝenia Pp 2). Zmiana przeciętnych dochodów nie wpłynie natomiast bezpośrednio na wielkość podaŝy, w związku z czym krzywa podaŝy nie zmieni swego połoŝenia. Zwiększenie popytu, znajdujące odzwierciedlenie w przesunięciu krzywej popytu na prawo spowoduje, Ŝe na rynku ukształtuje się nowa cena równowagi (C r2) i nowa wielkość produkcji zapewniająca równowagę (I r2). Nowe wielkości równowagi odczytamy w punkcie przecięcia krzywej podaŝy z nową krzywą popytu. Okazuje się więc, Ŝe wzrost przeciętnych dochodów doprowadzi zarówno do zwiększenia ilości zapewniającej równowagę (I r2 > I r1), jak i zwiększenia ceny równowagi (C r2 > C r1). Cena Pp 2 Pp 1 Pd C r2 C r1 I r1 I r2 Pp, Pd 5. Elastyczność popytu a przychody przedsiębiorstw. Elastyczność cenowa popytu jest kategorią bardzo przydatną do wielu obliczeń. Znajomość jej współczynników dla poszczególnych dóbr i usług moŝe ułatwić 5

6 przedsiębiorstwom decyzje odnośnie podwyŝszania lub obniŝania ceny swoich wyrobów. RozwaŜyć tutaj moŝemy trzy sytuacje: Jeśli popyt na dane dobro jest elastyczny ( E cpp > 1) wówczas przedsiębiorstwom nie będzie się opłacało podwyŝszanie ceny tego dobra. Popyt na nie spadłby bowiem o większy procent niŝ wzrosła cena i w efekcie przychód przedsiębiorstwa (rozumiany jako iloczyn ceny i sprzedanej ilości, która na wolnym rynku nigdy nie będzie większa od wielkości popytu) zmniejszyłby się. Przykładem dobra na które popyt jest elastyczny moŝe być telewizor. Producentom telewizorów opłaca się w związku z tym zmniejszać ich cenę. Jakakolwiek obniŝka zostanie bowiem zrekompensowana większym procentowo wzrostem popytu i w rezultacie przychód wytwarzających telewizory zwiększy się. Jeśli elastyczność cenowa popytu na dobra wytwarzane przez dane przedsiębiorstwo jest wzorcowa ( E cpp = 1), to jakakolwiek podwyŝka czy teŝ obniŝka cen tych dóbr nie będzie miała Ŝadnego wpływu na wielkość przychodu. Przy elastyczności wzorcowej kaŝda zmiana ceny zrównowaŝona zostanie bowiem taką samą procentowo (lecz o przeciwnym znaku) zmianą popytu. Jeśli popyt na dane dobro jest nieelastyczny (0 < E cpp < 1) wówczas przedsiębiorstwom nie będzie się opłacało obniŝanie ceny tego dobra. Przykładem dobra na które popyt jest nieelastyczny moŝe być pieczywo. Co prawda, na skutek spadku jego ceny, popyt na nie zwiększyłby się, ale o mniejszy procent niŝ spadła cena - w efekcie przychód przedsiębiorstwa zmniejszyłby się. Jeśli natomiast producenci pieczywa zdecydują się na podwyŝkę cen swoich wyrobów, to ta podwyŝka z nawiązką zrekompensuje im mniejszy procentowo spadek popytu, gdyŝ w rezultacie przychód ze sprzedaŝy (inaczej utarg) zwiększy się. Dla przedsiębiorstw jest więc tym lepiej, im bardziej elastyczny jest popyt na wyroby, które wytwarzają. Wymarzoną dla nich sytuacją byłby sztywny popyt na ich produkty (E cpp = 0), gdyŝ nawet bardzo wysokie podwyŝszenie ceny nie spowodowałoby jakiegokolwiek spadku popytu. W rezultacie przychód mógłby znacznie wzrosnąć (o tyle procent, o ile wzrosłaby cena). 6. Związek substytucji i komplementarności między dobrami Czy dobra X i Y są wobec siebie komplementarne, czy substytucyjne, jeśli początkowo popyt na dobro X wynosił 2000 jednostek, przy cenie dobra Y równej 20, a następnie po podniesieniu ceny dobra Y do 40, popyt na dobro X wzrósł o 800 jednostek. Korzystając ze wzoru na mieszaną cenową elastyczność popytu: E cmpp = (d Pp X / Pp X ) / (d c Y / c Y ). okazuje się, Ŝe w omawianym przykładzie: E cmpp = (800 / 2000) / ((40-20) / 20) = 0,4. PoniewaŜ mieszana cenowa elastyczność popytu jest dodatnia, to oznacza to, Ŝe dobra X i Y są wobec siebie substytutami. Przykładem takich dóbr moŝe być masło i margaryna lub szynka i baleron. Gdyby wzrostowi ceny dobra Y towarzyszył spadek popytu na dobro X, to mieszana cenowa elastyczność popytu byłaby ujemna, a dobra X i Y byłyby wobec siebie komplementarne. Przykładem takich dóbr moŝe być samochód i benzyna lub igła i strzykawka. 7. Ingerencja państwa w ceny maksymalny czynsz mieszkaniowy. 6

7 Ustalanie górnej maksymalnej granicy czynszu mieszkaniowego ma na celu zapewnienie tanich mieszkań dla ludzi ubogich. Skutki takiej polityki mogą być jednakŝe zupełnie odwrotne. Czynsz Pp Pd 1 Pd 2 C r C max I2 I1 Ir Ilość mieszkań do wynajęcia Równowaga na rynku mieszkaniowym ukształtowałaby się w punkcie przecięcia krzywej popytu (Pp) z krzywą podaŝy (Pd 1) przy wysokości czynszu równej C r oraz ilości mieszkań do wynajęcia równej I r. Rząd decyduje się jednak na wyznaczenie pułapu ceny za wynajęcie w wysokości C max < C r (aby ustalenie ceny maksymalnej mogło przynieść jakikolwiek skutek musi być ona ustalona poniŝej ceny równowagi). Początkowo sytuacja tych, którzy wynajmują mieszkania od innych nawet się poprawia, gdyŝ podaŝ mieszkań obniŝa się tylko nieznacznie (do poziomu I1); wysokość czynszu, który muszą płacić najemcy obniŝa się natomiast znacząco (o róŝnicę między C r a C max). Taki stan rzeczy spowodowany jest tym, Ŝe właściciele mieszkań nie są w stanie natychmiast zmienić sposobu wykorzystania swych lokali w przypadku obniŝenia stawek czynszu (stąd stroma, nieelastyczna krzywa podaŝy Pd 1). Z upływem czasu część właścicieli stwierdzi, Ŝe przy tak niskim czynszu nie opłaca się im dalsze wynajmowanie albo więc sami zamieszkają w swoich mieszkaniach albo postanowią je sprzedać. W efekcie krzywa podaŝy w okresie długim przesuwa się do połoŝenia Pd 2 (staje się bardziej płaska). Liczba oferowanych na rynku mieszkań do wynajęcia przy czynszu w wysokości C max obniŝa się więc do poziomu I2. W rezultacie liczba mieszkań dostępnych dla osób nie mogących pozwolić sobie na zakup własnego domu została znacznie zredukowana i część tych osób nie będzie miała w ogóle gdzie mieszkać. 7