Kryzys finansowy Kryzys walutowy

Transkrypt

1 Przed przystąpieniem do przedstawienia przebiegu kryzysów, jakie dotknęły gospodarkę światową w ostatnim okresie, konieczne jest uściślenie pewnych pojęć. W ślad za większością autorów piszących na temat kryzysów finansowych zrezygnujemy z definiowania pojęcia samego kryzysu finansowego, ograniczając się do jego pośredniego określenia przez zdefiniowanie postaci, w jakich najczęściej się przejawia. Pozwoli to na zrozumienie istoty kryzysu finansowego bez konieczności formułowania bardzo ogólnych i, w złym tego słowa znaczeniu, podręcznikowych definicji. Przyjmujemy zatem, że kryzys finansowy może występować w czterech głównych postaciach: kryzysu walutowego, kryzysu bankowego, kryzysu zadłużenia zagranicznego i kryzysu systemu finansowego. Kryzys walutowy można najprościej określić jako gwałtowne i niespodziewane załamanie kursu waluty danego kraju oraz jego rezerw walutowych, bardzo często związane ze znacznym wzrostem stopy procentowej. Samo załamanie kursu walutowego, stanowiące istotę kryzysu walutowego, może mieć różny przebieg w zależności od obowiązującego w danym kraju reżimu walutowego. W reżimach walutowych o mniej lub bardziej stałym kursie załamanie kursu walutowego następuje po okresie gwałtownego zmniejszania rezerw walutowych danego kraju. Działając bowiem zgodnie z logiką takiego systemu, władze danego kraju starają się możliwie długo podtrzymywać kurs swej słabnącej waluty, interweniując na rynku walutowym. Rezygnują z tego dopiero wówczas, gdy staje się oczywiste, że i tak nie przyniesie to spodziewanego rezultatu. Z kolei w reżimie kursów płynnych załamanie kursu waluty nie towarzyszy zmniejszanie poziomu rezerw walutowych, gdyż na rządzie danego kraju nie ciąży zobowiązanie do obrony kursu swej waluty. Bezpośrednie przyczyny kryzysu walutowego są związane z istotą współczesnego międzynarodowego systemu walutowego, którego podstawą są kursy płynne kształtowane na międzynarodowym rynku walutowym. W takich warunkach gwałtowne obniżenie kursu walutowego może mieć miejsce, gdy gwałtownie spadnie popyt na walutę danego kraju. Tego rodzaju gwałtowny spadek popytu może być spowodowany przez wiele przyczyn, które możemy uznać za pośrednie przyczyny kryzysu walutowego. Może on zatem wynikać z gwałtownego odpływu kapitału zainwestowanego w danym kraju, zwłaszcza kapitału krótkoterminowego zainwestowanego w papiery wartościowe opiewające na walutę danego kraju. Spadek popytu na nią może być też spowodowany ucieczką podmiotów krajowych od waluty narodowej. Na koniec wreszcie, spadek ten może być spowodowany tzw. atakiem 1 / 7

2 spekulacyjnym. Istotą ataku spekulacyjnego jest postępowanie spekulantów mające zapewnić im zysk, powodując jednocześnie załamanie kursu waluty danego kraju. Jest on nieuchronnym efektem sekwencji wydarzeń, w której waluta danego kraju jest przedmiotem, a spekulanci - podmiotami. Atak spekulacyjny rozpoczyna zaciąganie przez spekulantów kredytów w słabnącej walucie narodowej. Następnym etapem jest jej natychmiastowa odsprzedaż, która staje się czynnikiem zarówno bezpośrednio wpływającym na wzrost podaży danej waluty, jak również, pośrednio, osłabiającym popyt. Masowa sprzedaż powoduje bowiem spadek zaufania do danego pieniędza. Z chwilą, gdy działania te doprowadzą już do załamania kursu atakowanej waluty, spekulanci ponownie ją kupują i używają do spłaty zaciągniętego kredytu. Jednocześnie realizują zysk równy w tym przypadku różnicy między ceną zakupu waluty danego kraju na początku i końcu wymienionej sekwencji wydarzeń. Kolejnym rodzajem kryzysu finansowego jest kryzys bankowy. Można go określić jako stan, w którym system bankowy danego kraju nie jest w stanie wypełniać swej funkcji kredytowej, a wszystkie albo część banków stoi wobec groźby niewypłacalności lub nie jest już w stanie wypłacać depozytariuszom ich wkładów, W odróżnieniu od kryzysu walutowego, którego główny symptom, deprecjacja waluty danego kraju, jest łatwo i powszechnie dostrzegalny, przejawy kryzysu bankowego stają się widoczne dopiero w jego ostatnim stadium. Ze względu bowiem na tajemnicę bankową informacje o operacjach bankowych z trudnością przenikają do opinii publicznej. Ponadto, banki mają możliwości przynajmniej czasowego ukrywania swej rzeczywistej sytuacji. Mogą np. tuszować faktyczną niewypłacalność części swych dłużników przez refinansowanie, czyli udzielanie kredytów na obsługę zadłużenia. Niewypłacalność systemu bankowego ujawnia się na ogół z chwilą tzw. runu na banki, czyli masowego żądania depozytariuszy udostępnienia im ich wkładów. Bezpośrednią przyczyną takiego zachowania jest powszechność przekonania, że system bankowy znajduje się w przededniu niewypłacalności i w związku z tym pojawia się być może ostatnia szansa odzyskania swoich pieniędzy. Takie zachowanie klientów banków jest najczęściej odbiciem trudności, jakie w swej działalności napotkały banki.. Wymieńmy zatem tylko niektóre z nich, zwłaszcza te, które ujawniły się wyraźnie w czasie kryzysów finansowych lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Podstawową przyczyną trudności przeżywanych przez banki są tzw. złe kredyty. Szerokie 2 / 7

3 zaangażowanie się banków w kredyty, które nie są terminowo obsługiwane lub nigdy nie zostaną spłacone, uszczupla oczywiście aktywa i powoduje ograniczenie płynności banków. Taki sam skutek pociąga za sobą spadek wartości pozostałych aktywów utrzymywanych przez banki, a więc akcji, obligacji i innych papierów wartościowych. Jest oczywiste, że gwałtowne załamanie kursów dużych pakietów akcji posiadanych przez bank lub upadek instytucji emitującej obligacje będące w posiadaniu banku oznacza również zmniejszenie wartości aktywów banku. Przyczyną niewypłacalności banków może być także upolitycznienie ich działalności, a przede wszystkim preferencyjne udzielanie kredytów sektorowi publicznemu czy przedsiębiorstwom będącym własnością członków niektórych partii, grup rządzących czy klanów rodzinnych. Niekiedy, zwłaszcza w krajach rozwijających się, przyczyną trudności banków może być również korupcja. I wreszcie przyczyną niewypłacalności banków może być także gwałtowne załamanie kursu waluty danego kraju, czyli zdefiniowany wyżej kryzys walutowy. Dzieje się tak zwłaszcza wówczas, gdy banki zaciągają za granicą kredyty w obcej walucie, a uzyskane środki przeznaczają na zakup krajowych papierów wartościowych o wyższej stopie oprocentowania niż zaciągnięty kredyt. Takie działanie może doprowadzić do katastrofy w sytuacji gwałtownej deprecjacji własnej waluty, gdyż środki uzyskane z krajowych papierów wartościowych nie wystarczą do spłaty zagranicznego długu. Kolejnym rodzajem kryzysu finansowego jest kryzys zadłużenia zagranicznego. Przypomnijmy zatem tylko, że kryzys zadłużeniowy, zwany także kryzysem zadłużenia zagranicznego, to sytuacja, w której dany kraj nie jest w stanie obsługiwać swego zagranicznego zadłużenia. Jeżeli taki stan ma charakter przejściowy, mówimy o kryzysie płynności (liquidity crisis), gdy zaś nabiera charakteru trwałego, nazywamy go kryzysem niewypłacalności (solvency crisis). Najpoważniejszym w skutkach, ale i najrzadziej występujący, jest kryzys systemu finansowego. Jego istotą jest całkowite załamanie funkcjonowania zarówno rynków, jak i instytucji finansowych kraju. Tego rodzaju kryzys pociąga za sobą katastrofalne konsekwencje dla przeżywającej go gospodarki. Jego występowanie uniemożliwia bowiem spełniania przez rynek finansowy swej podstawowej funkcji, jaką jest pomoc w gromadzeniu oszczędności i ich racjonalnej alokacji. 3 / 7

4 Charakteryzując kryzysy finansowe, należy również wspomnieć o dwóch czynnikach, które niejednokrotnie utrudniają posługiwanie się przedstawionymi wyżej pojęciami. Pierwszy z nich to pewna arbitralność oceny sytuacji, którą można uznać za kryzys. Mimo że przedstawione definicje kryzysu bankowego, walutowego i zadłużenia zagranicznego wydają się stosunkowo precyzyjne, pozostawiają jednak dość duży margines swobody w interpretacji zjawisk gospodarczych. W literaturze ekonomicznej, w publicystyce i wypowiedziach polityków możemy się zetknąć z określeniem "kryzys" zarówno w odniesieniu do sytuacji, którą według wszelkich reguł można uznać za głębokie, trwałe i szerokie załamanie, jak i do zjawisk o charakterze krótkotrwałym, jednorazowym i o ograniczonych ujemnych skutkach dla gospodarki. Czytając wypowiedzi historyków gospodarczych, możemy się np. spotkać z absolutnie słusznym określeniem, że na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Po lskę dotknął kryzys zadłużenia zagranicznego. Z kolei słuchając w niektórych okresach najnowszej historii Polski skumulowanej fali wypowiedzi części polityków i publicystów, że kraj nasz znajduje się w przededniu kryzysu finansowego, możemy przypuszczać, że jesteśmy świadkami wyraźnego nadużywania tego pojęcia dla celów jawnie propagandowych. Drugim czynnikiem utrudniającym precyzyjne posługiwanie się przedstawionymi wyżej pojęciami jest zjawisko łącznego występowania niektórych kryzysów lub nawet proces ich wzajemnego przenikania. Można sobie łatwo wyobrazić sytuację, w której kryzys bankowy, spowodowany przede wszystkim przyczynami wewnętrznymi (np. korupcją i upolitycznieniem działalności kredytowej), doprowadzi także do kryzysu walutowego i kryzysu zadłużenia zagranicznego. Stanie się tak wówczas, gdy w obliczu rysującego się kryzysu bankowego zagraniczni inwestorzy zaczną masowo uciekać od waluty danego kraju, wywołując jej silną deprecjację, czyli kryzys walutowy. Ponadto, w sytuacji, gdy niewypłacalne banki są także dłużnikami podmiotów zagranicznych, najprawdopodobniej nie będą one w stanie wywiązywać się w porę ze swych zagranicznych zobowiązań, co jest symptomem kryzysu zadłużeniowego. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że w warunkach kryzysu walutowego obsługa długu staje się znacznie kosztowniejsza. Przykładowe kryzysy finansowe Kryzys w Meksyku r. - Przypływ kapitału zagranicznego w reakcji na reformy gospodarcze początku lat dziewięćdziesiątych i przyjęcie Meksyku do NAFTA. 4 / 7

5 - Wzrost wydatków publicznych i ekspansywna polityka pieniężna wywołują inflację. - Wysoka inflacja przy stałym kursie walutowym doprowadza do spadku konkurencyjności eksportu. - Niepokoje i mordy polityczne jako katalizator kryzysu. - Załamanie bilansu obrotów bieżących, - spadek zaufania do peso, - odpływ kapitału, - kryzys bankowy, - obniżenie aktywności gospodarczej. Kryzys w Indonezji - lipiec 1997 r. - Proeksportowa strategia wzrostu i równowaga makroekonomiczna. - Zliberalizowany rynek finansowy, waluta w paśmie wahań. - Zadłużenie zagraniczne i niewielki deficyt bilansu obrotów bieżących finansowany przypływem kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich i portfelowych, a później także kapitałem krótkoterminowym. - Wzrastające zadłużenie zagraniczne przedsiębiorstw. - Rozszerzenie pasma wahań kursu, - ucieczka kapitału, - upłynnienie rupii i załamanie jej kursu, - wzrost stopy procentowej wraz ze spadkiem kursu utrudniają spłatę długów, - kryzys bankowy, - porozumienie z MFW, - załamanie gospodarki. Kryzys w Korei Południowej - listopad 1997 r. 5 / 7

6 - Proeksportowa strategia rozwoju i równowaga makroekonomiczna. - Strukturalne słabości koncernów koreańskich - czeboli. - Relatywnie niewielki deficyt bilansu obrotów bieżących finansowany przepływem kapitału w postaci inwestycji portfelowych, kredytów. - Wzrost roli kredytów krótkoterminowych i spekulacyjnych oraz spadku rezerw w finansowaniu deficytu bilansu obrotów bieżących. - Fala bankructw. - Spadek rezerw walutowych wskutek obrony kursu wona, - ucieczka kapitału i zaniechanie obrony wona, - przyjęcie programu stabilizacyjnego MFW, - kryzys bankowy. Kryzys w Rosji r. - Podjęcie w 1995 r. polityki stabilizacyjnej z restrykcyjną polityką pieniężną, stabilizowaniem kursu rubla i próbą finansowania deficytu budżetowego przez emisję krótkoterminowych bonów skarbowych. - Zakup bonów przez banki rosyjskie zaciągające w tym celu zagraniczne kredyty. - Sukces programu stabilizacji i wzrost gospodarczy przyciągają zagraniczny kapitał krótkoterminowy, co prowadzi do powstania krótkoterminowego długu przewyższającego rezerwy walutowe. - Spadek cen surowców i kryzys finansowy w krajach azjatyckich jako katalizator. - Ogromny spadek rezerw walutowych i zapowiedź kredytu MFW pozwalają na krótko podtrzymać kurs rubla, - rozpoczęcie spłaty długów zagranicznych przez banki rosyjskie, - załamanie rubla po jego upłynnieniu, - kryzys wypłacalności systemu bankowego, - straty gospodarstw domowych. 6 / 7

7 Kryzys w Argentynie r. - Utrzymywanie reżimu izby walutowej eliminuje inflację. - Powiązanie kursu własnej waluty z dolarem obniża konkurencyjność eksportu w okresie aprecjacji dolara wobec walut europejskich. - Niemożność zwiększenia podaży pieniądza (wynikająca z reżimu izby walutowej) prowadzi do olbrzymiego zadłużenia zagranicznego sektora publicznego. - Ucieczka obywateli od waluty krajowej, - zamrożenie wkładów bankowych przez rząd, - uwolnienie kursu peso i ogromna deprecjacja, - załamanie gospodarki i kryzys polityczny. Źródło: A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa / 7