Aktualny stan środowiska na terenie Gminy Sosnowica w zakresie jakości wód powierzchniowych

Transkrypt

1 Unia Europejska Aktualny stan środowiska na terenie Gminy Sosnowica w zakresie jakości wód powierzchniowych - badanie stanu wód - Zamawiający Gmina Sosnowica Wykonawca Lubelska Fundacja Ochrony Środowiska Naturalnego Prezes Zarządu mgr inŝ. Andrzej Karaś. Lublin 2007r.

2 Opracowanie jest efektem realizacji projektu pn. Opracowanie innowacyjnego planu rozwoju gminy Sosnowica opartego na posiadanym potencjale i czynnym wykorzystaniu transferu wiedzy i jak cały projekt jest współfinansowany w 75% ze środków Unii Europejskiej Europejskiego Funduszu Społecznego oraz w 25 % przez BudŜet Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego umowa o dofinansowanie realizacji projektu nr Z/2.06/II/2.6/21/06/U/10/06 podpisanej z Instytucją wdraŝającą Samorządem Województwa Lubelskiego. Opracowanie zostało wykonane w oparciu o umowę nr 10/07 zawartą w dniu 26 marca 2007 roku pomiędzy Gminą Sosnowica z siedzibą przy ul. Spokojnej 10, Sosnowica (Zamawiający) reprezentowaną przez Panią Krystynę Jaśkiewicz Wójta Gminy Sosnowica, a Lubelską Fundacją Ochrony Środowiska Naturalnego z siedzibą przy ul. Długiej 13a, Lublin (Wykonawca) reprezentowaną przez Pana Andrzeja Karaś Prezes Zarządu LFOŚN oraz Pana Witolda Tkaczyka Wiceprezesa Zarządu LFOŚN. 2

3 Spis treści 1. Hydrografia Wody płynące Rzeka Piwonia (Piwonia Płn.) Rzeka Bobrówka Kanał Wieprz Krzna (KWK) Wody stojące Jakość wód powierzchniowych Kryteria oceny jakości wód Jakość wód rzeki Piwonii Jakość wód rzeki Bobrówki Jakość wód Kanału Wieprz - Krzna Jakość wód powierzchniowych stojących Kryteria oceny Jakość wód jezior Podsumowanie Literatura Załączniki

4 1. Hydrografia 1.1. Wody płynące Gmina Sosnowica połoŝona jest na terenie Pojezierza Łęczyńsko Włodawskiego. Stosunki wodne są tu skomplikowane i często są trudności z dokładnym określeniem długości rzek czy powierzchni poszczególnych zlewni. Wynika to z charakteru środowiska przyrodniczego (zabagnienie, niepewny miejscami dział wodny) a takŝe ze zmian antropogenicznych. Dane hydrograficzne w niniejszym opracowaniu przedstawiono w oparciu o najnowsze materiały Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie tj. Podziału hydrograficznego Polski (2005r.). Zgodnie z tym materiałem teren gminy odwodniany jest przez dwie rzeki Piwonię i Bobrówkę. Obie te rzeki są prawymi dopływami rzeki Tyśmienicy Rzeka Piwonia (Piwonia Płn.) Rzeka Piwonia jest prawym dopływem rzeki Tyśmienicy, do której uchodzi w km poniŝej Stawu Siemień. Jej długość wynosi 62,71 km, zaś całkowita powierzchnia zlewni 579,33 km 2. Zgodnie z najnowszym nazewnictwem górny bieg Piwonii do jeziora Zienkowskiego nosi nazwę Piwonii Dolnej. Jak człowiek wpływał na stosunki wodne, świadczy fakt, Ŝe według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego Piwonia zaczynała się na łąkach koło Sosnowicy. Dziś za jej początek przyjmuje się torfowiska leŝące niemal 20 km dalej na południe przy jeziorach uściwierskich. W ten sposób do jej zlewni włączony został duŝy fragment zachodniej części Pojezierza Łęczyńsko Włodawskiego. Rów stanowiący początek Piwonii poprowadzono omijając jeziora Nadrybie i Bikcze a dalej na północ takŝe jezioro Łukie. Jeziora te niegdyś bezodpływowe, włączone są obecnie do odpływu rzecznego. W rejonie miejscowości Łomnica od Piwonii płynącej ku północy skierowany jest ku zachodowi rów, który łączy ją z Bobrówką. W dalszym biegu juŝ na terenie gminy Sosnowica Piwonia przepływa przez dwa małe jeziora: Zienkowskie (tu przyjmuje Ciek Zienkowski) oraz Cycowe i dociera do rozległego obniŝenia pociętego rowami, które cześć wód kierują do Zlewni Bobrówki (granica zlewni niewyraźna). Piwonia płynie dalej na północ równolegle do Kanału Wieprz Krzna, z którym krzyŝuje się pod Sosnowicą (syfon w km ). 4

5 Na północ od Sosnowicy Piwonia opuszcza tereny gminy Sosnowica i wypływa na płaskie tereny Równiny Parczewskiej, pocięte gęstą siecią rowów. Podobnie jak na Pojezierzu Łęczyńsko Włodawskim nie ma tu wyraźnej doliny rzecznej. Koło miejscowości Chmielów rzeka zmienia kierunek z generalnie południkowego na równoleŝnikowy. Płynie teraz doliną wciętą na kilka i kilkanaście metrów w wysoczyznę morenową. W Parczewie w km zlokalizowany jest wodowskaz kontrolujący 364,4 km 2 a więc ok. 70% zlewni. PoniŜej km do Piwonii uchodzi Konotopa lewostronny dopływ zlewni, w której leŝą jeziora Sosnowickie (Białe i Czarne). PoniŜej przedstawia się schemat górnej części zlewni rzeki Piwonii: 5

6 Rzeka Piwonia (górny bieg) Dopływ spod Nietiahy 4,19 km 2 192,89 km 2 26,38 km 188,70 km 2 Kanał Wieprz - Krzna 172,70 km 2 169,66 km 2 35,06 km 144,01 km 2 25,65 km 2 Dopływ ze stawu Hetman Rzeka Piwonia 123,58 km 2 44,92 km 105,99 km 2 17,59 km 2 Ciek Zienkowski 76,85 km 2 6,42 km 2 49,42 km Dopływ spod Zawadówki 70,43 km 2 67,67 km 2 51,54 km 44,82 km 2 22,85 km 2 Dopływ z jez. Łukie (Dobra Rzeka) 6

7 1.3. Rzeka Bobrówka Rzeka Bobrówka wg ostatnich materiałów IMGW jest rzeką główną, choć do niedawna traktowana była jako dopływ rzeki Piwonii Południowej. Bobrówka jest prawym dopływem rzeki Tyśmienicy do której uchodzi w km Całkowita długość rzeki wynosi 24,15 km zaś powierzchnia zlewni 134,65 km 2. Bobrówka wypływa z jeziora Gumienko na terenie gminy Sosnowica. Po kilku kilometrach przejmuje dwa lewe dopływy: Piwonię Górną (km ) oraz dopływ z jeziora Zagłębocze (km ). Następnie przechodzi syfonem pod kanałem Wieprz Krzna, omija jezioro Tomaszne (juŝ poza terenem gminy Sosnowica). W km łączy się z Piwonią Południową. W miejscu połączenia zlewnia Bobrówki wynosi 48,08 km 2 zaś zlewnia Piwonii Południowej 34,37 km 2 i to zadecydowało, ze Bobrówka jest uznawana jako rzeka główna. Zlewnia Bobrówki w całości połoŝona jest na Pojezierzu Łęczyńsko Włodawskim. W jej granicach lub bezpośrednim jej sąsiedztwie znajduje się 14 jezior, z których część nie ma powierzchniowego odpływu. W słabo urozmaiconym hipsometrycznie terenie przewaŝają akumulacyjne równiny piaszczyste i torfowiskowe obniŝenia. Dział wodny jest niewyraźny, w kilku miejscach przecięty rowami, które łączą zlewnię Bobrówki ze zlewniami Piwonii Północnej i OchoŜy. Schemat zlewni Bobrówki przedstawiono poniŝej. 7

8 Rzeka Bobrówka Rz. Tyśmienica Dopływ z jez. Miejskiego 6,38 km 2 134,66 km 2 130,19 km 2 4,40 km 123,81 km 2 100,43 km 2 9,25 km 87,56 km 2 85,79 km 2 11,50 km 82,65 km 2 12,87 km 2 3,14 km 2 Dopływ z jez. Skomelno Rz. Bobryk Rz. Piwonia Płd. Dopływ z jez. Zagłębocze 34,37 km 2 43,68 km 8,89 km 2 Rzeka Bobrówka 82,45 km 2 12,39 km 48,08 km 2 26,46 km 2 20,03 km 17,57 km 2 Kanał Wieprz - Krzna Rz. Piwonia Górna 15,35 km 2 11,88 km 2 20,34 km 3,42 km 2 8

9 1.2. Kanał Wieprz Krzna (KWK) Kanał Wieprz Krzna oddany do eksploatacji w 1961 roku jest najdłuŝszym (139,88 km) kanałem nawadniającym w Polsce. UmoŜliwia przerzut wody ze środkowego Wieprza do zlewni Mogielnicy, Świnki i Tyśmienicy w dorzeczu Wieprza oraz do zlewni Włodawki, Hanny i Krzny w dorzeczu Bugu. KWK jest osią duŝego systemu melioracyjnego dla potrzeb rolnictwa (nawadnianie uŝytków zielonych) oraz stawów rybnych. Dla potrzeb systemu przystosowano szereg naturalnych jezior ogroblowując je i zwiększając pojemność. Na terenie gminy Sosnowica do potrzeb zbiorników retencyjnych w systemie KWK wykorzystano jeziora Tomaszne i Skomelno. Woda z KWK uzupełniane są jeziora Białe Sosnowickie i Czarne Sosnowickie. Długość KWK na terenie gminy Sosnowica wynosi 20,0 km Wody stojące Na terenie gminy Sosnowica połoŝonych jest pięć naturalnych jezior oraz 30 stawów zgrupowanych w trzech kompleksach: - Libiszów - Sosnowica - Pieszowola. Podstawowe parametry jezior podano poniŝej: L.p. Nazwa jeziora Powierzchnia [ha] Pojemność [tyś. m 3 ] Głębokość [m] Max. Średnia Długość linii brzegowej [m] 1. Białe 144, ,70 1, Sosnowickie 2. Cycowe 11, ,10 2, Czarne 33, ,60 5, Sosnowickie 4. Gumienko 4,5 4, Skomelno 74, ,5 6, Tomaszne 95, ,1 2, Zienkowskie 7, ,90 2, Naturalny charakter posiadają jedynie jeziora: Cycowe, Gumienko i Zienkowskie w załącznikach do niniejszego opracowania przedstawiono strukturę uŝytkowania gruntów w zlewniach tych jezior. Jeziora Skomelno i Tomaszne zostały sztucznie ogroblowane i włączone do systemu Kanału Wieprz Krzna jako zbiorniki 9

10 retencyjne. Jeziora Białe Sosnowickie i Czarne Sosnowickie wykorzystywane są do produkcji rybackiej a ich wody uzupełniane są z KWK. 2. Jakość wód powierzchniowych 2.1. Kryteria oceny jakości wód Pewną trudność w jednoznacznej ocenie jakości wód powierzchniowych stwarza zmiana sposobu oceny jakości wód oraz sposobu jakości prezentowania tego stanu. Mianowicie do roku 2003 (włącznie) ocenę jakości wód dokonywano w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi (Dz. U. Nr 116 poz. 503). Zgodnie z tym rozporządzeniem wody klasyfikowano do trzech klas czystości: 1) klasa pierwsza wody nadające się do: a) zaopatrzenia ludności w wodę do picia b) zaopatrzenia zakładów wymagających wody do picia c) bytowania w warunkach naturalnych ryb łososiowatych 2) klasa druga wody nadające się do: a) bytowania w warunkach naturalnych ryb innych niŝ łososiowate b) chowu i hodowli zwierząt gospodarczych c) celów rekreacyjnych, uprawiania sportów wodnych oraz do urządzania zorganizowanych kąpielisk. 3) klasa trzecia wody nadające się do: a) zaopatrzenia zakładów innych niŝ zakłady wymagające wody o jakości wody do picia b) nawadnianie terenów rolniczych, wykorzystywanych do upraw ogrodniczych, oraz do upraw pod szkłem i osłonami z innych materiałów. Od 2004 roku oceny stanu czystości wód dokonuje się w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji tych wód (Dz. U. Nr 32. poz. 284). 10

11 Aktualnie klasyfikacja dla prezentowania stanu wód przedstawia się następująco: - klasa I wody bardzo dobrej jakości - kalsa II wody dobrej jakości - klasa III wody zadowalającej jakości - klasa IV wody niezadowalającej jakości - klasa V wody złej jakości Jakość wód rzeki Piwonii Jakość wód rzeki Piwonii do roku 2002 oceniana była w dwóch punktach pomiarowo kontrolnych: Sosnowica i Parczew. Po roku 2002 kontrolą objęty był tylko dolny odcinek Piwonii w ppk Parczew (11,2 km) oraz Siemień (0,1 km ujście). W poniŝszej tabeli przedstawia się jakość wód rzeki Piwonii. Rok Sosnowica Parczew (Sosnowica) Parczew ujscie (Parczew) Fiz. chem. Bakteriolog. Hydrob. Ogólna Fiz. chem. Bakteriolog. Hydrob. Ogólna 2000 III III II III III NON II NON 2001 III III II III III III II III 2002 III II NON NON III II NON NON 2003 III 1) 2004 IV 2) 2005 V 1) w roku 2003 jakość wód kontrolowana była w punktach pomiarowo kontrolnych Parczew i Siemień stąd brak oceny w górnym biegu rzeki na terenie gminy Sosnowica. O zaliczeniu do III klasy decydował stan sanitarny oraz chlorofil a. Pozostałe wskaźniki były na poziomie II i I klasy. 2) Punkty pomiarowo kontrolne jak w 2003 roku wg aktualnie obowiązującej klasyfikacji (IV klasa wody niezadowalającej jakości). O zaliczeniu do IV klasy decydowały wskaźniki fizyczne, wskaźniki tlenowe i wskaźniki mikrobiologiczne. Analizując dane dotyczące jakości wód rzeki Piwonii w jej górnym biegu (na terenie gminy Sosnowica) moŝna stwierdzić, Ŝe są to wody zadowalającej jakości. Jakość ta jest generalnie stała. Brak jest moŝliwości oceny jakości wód rzeki w górnym biegu od roku

12 Decydujący wpływ na jakość wód w górnym biegu rzeki ma modernizacja oczyszczalni ścieków w Zienkach, która odbierze ścieki takŝe z miejscowości Lejno i Zamłyniec (zlewnia Bobrówki), ale takŝe ze zlewni Piwonii Jakość wód rzeki Bobrówki Rzeka Bobrówka nie jest objęta monitoringiem stanu jakości wód. Brak, więc jest moŝliwości dokonania oceny stanu jakości wód rzeki. MoŜna ocenić, Ŝe z uwagi na brak uporządkowanej gospodarki ściekowej oraz niewielkie przepływy nie jest ona zbyt wysoka. Zdecydowana poprawa jakości wód Bobrówki nastąpi po modernizacji oczyszczalni Zienki i skanalizowaniu miejscowości Lejno i Zamłyniec Jakość wód Kanału Wieprz - Krzna Jakość wód KWK ma istotne znaczenie dla wód jezior połoŝonych na terenie gminy Sosnowica, gdyŝ jak przedstawiono wyŝej część z nich bądź została przekształcona na zbiorniki retencyjnie (Tomasze, Skomelno) lub słuŝy do napełniania (uzupełniania) wód w jeziorach wykorzystywanych do produkcji rybackiej oraz napełniania niektórych stawów rybnych. Wg oceny WIOŚ w Lublinie jakość KWK w punkcie pomiarowo kontrolnym Sosnowica w 2004r. odpowiadała IV klasie czystości (wody niezadowalającej jakości). O zaliczeniu do tej klasy decydowały wskaźniki: BZT 5, ChZT-Cr, ogólny węgiel organiczny oraz chlorofil a. NaleŜy zauwaŝyć Ŝe wody te zawierały duŝo tlenu rozpuszczonego (jak wody bardzo dobrej jakości - I klasa) oraz zawierały niewielkie ilości związków biogennych (jak wody dobrej jakości II klasa). DuŜa zawartość tlenu pozwala na szybkie samooczyszczanie się wody, zaś niewielkie ilości związków biogennych nie powodują przyspieszenia eutrofizacji wód jeziornych. 3. Jakość wód powierzchniowych stojących 3.1. Kryteria oceny Podstawową metodą oceny jakości wód w jeziorach, podobnie jak wód płynących jest klasyfikacja przedstawiona szczegółowo w punkcie 2.1. JednakŜe z uwagi na charakter tych wód (wody stojące) jakość wód decyduje o trofii jezior i składzie gatunkowym ryb w jeziorach. 12

13 W zaleŝności od Ŝyzności wód jezior dzielimy je na: - oligotroficzne - eutroficzne - dystroficzne. Jeziora oligotroficzne charakteryzują się małą zawartością związków pokarmowych. Mają ubogą roślinność wyŝszą i słabo rozwinięte glony zarówno planktonowe jak peryfitonowe i denne. Zakwity fitoplanktonowe występują w nich bardzo rzadko. Fauna denna jest nieliczna ale bogata w gatunki. Woda nasycona jest tlenem. Cała materia organiczna osądzająca się na dnie ulega rozkładowi. Osady denne nie zawierają siarczków. Woda jest czysta, przezroczysta, barwy szafirowej, niebieskiej lub zielonej. Jeziora eutroficzne są zbiornikami Ŝyznymi z duŝą zawartością związków pokarmowych i materii organicznej. Są to stosunkowo płytkie jeziora o głębokości 6-24m. W przydennych warstwach w strefie głębinowej występuje często deficyt tlenowy. Procesy osadowe przewaŝają nad rozkładem. Osady denne w głębokich partiach mają przewaŝnie barwę czarną wskutek nagromadzenia się siarczków. Barwa wody jest zielono Ŝółta a przezroczystość mała. Liczebność fitoplanktonu jest wysoka, często występują zakwity. Strefa litoralna jest silnie rozwinięta. Roślinność przybrzeŝna jest obfita. Typ eutroficzny i oligotroficzny stanowią krańcowo przeciwstawne typy jezior. Pośrednie miejsce zajmują jeziora średnio Ŝyzne zwane mezotroficznymi. Jeziora dystroficzne są to przewaŝnie małe śródleśne jeziorka, które z czasem przekształcają się w torfowiska wysokie. Woda z jezior dystroficznych jest Ŝółta lub brunatna, kwaśna o małej przezroczystości zawierająca duŝe ilości humusu i jest słabo napowietrzona. W tych warunkach Ŝycie jest bardzo ubogie. Brak strefy litoralnej. W zaleŝności od składu gatunkowego występujących ryb wyróŝniamy jeziora: 13

14 - pstrągowe - sielawowe - leszczowe - sandaczowe - linowo szczupakowe - karasiowe Na terenie gminy Sosnowica występujące tu jeziora to linowo szczupakowe i karasiowe. Jeziora linowo szczupakowe są to jeziora płytkie, zwykle kilkumetrowej głębokości, muliste silnie zarośnięte. Jeziora karasiowe są to nieduŝe zbiorniki, płytkie, bardzo silne zamulone, o bujnej roślinności Jakość wód jezior Jakość wód jezior na terenie gminy Sosnowica przedstawia się w oparciu o monitoring prowadzony przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie. W opracowaniu przedstawiono wyniki oceny jakości wód przedstawione w Raportach o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach Wyniki przedstawiono w poniŝszej tabeli. 14

15 Wyniki klasyfikacji badanych zbiorników na przestrzeni lat Jeziora Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Klasa Białe Sosnowickie Nb. III Nb Nb Nb II Nb Nb Nb Nb Nb Cycowe Nb Nb. Nb PZK Nb Nb Nb Nb III Nb Nb Czarne Sosnowickie Nb II III Nb III Nb Nb II Nb Nb III Gumienko Skomelno II Nb. Nb Nb Nb Nb II Nb Nb Nb Nb Tomaszne III Nb. Nb. Nb Nb Nb III Nb Nb Nb Nb Zienkowskie Nb. Nb. Nb PZK Nb Nb Nb Nb Nb III Nb 15

16 Jak wynika tabeli jakość wód jezior na terenie gminy Sosnowica nie jest dobra. Wpływ na jakość wód w jeziorach ma zasilanie niektórych z nich wodami Kanału Wieprz Krzna oraz nieuporządkowana gospodarka wodno ściekowa w większości miejscowości na terenie gminy. Tylko okresowo wody jezior nadają się do kąpieli: - Białe Sosnowickie 2000r. - Czarne Sosnowickie -2002r. - Skomelno 1995 i 2001r. W pozostałych okresach wody odpowiadały III klasie czystości lub były poza klasyfikacją (Zienkowskie 1998r.). W przypadku j. Zienowskiego radykalną poprawę przyniesie modernizacja oczyszczalni ścieków w Zienkach oraz uporządkowanie gospodarki wodno ściekowej w zlewni tego jeziora a przede wszystkim wykonanie w ramach modernizacji oczyszczalni w Zienkach zrzutu ścieków oczyszczonych poniŝej jeziora (dotychczas odprowadzane były Ciekiem Zienkowskim do jeziora). Jakość jezior na terenie gminy Sosnowica pod względem trofii i typu rybackiego przedstawiono w poniŝszej tabeli. L.p. Nazwa Typ trofii Typ rybacko jeziora 1. Białe Sosnowickie eutroficzne linowo - szczupakowe 2. Cycowe eutroficzne linowo - szczupakowe 3. Czarne Sosnowickie eutroficzno - linowo - szczupakowe dystroficzne 4. Gumienko eutroficzne karasiowe 5. Skomelno eutroficzne linowo - szczupakowe 6. Tomaszne eutroficzne linowo - szczupakowe 7. Zienkowskie eutroficzne linowo - szczupakowe Jak widać są to jeziora eutroficzne a w przypadku Czarnego Sosnowickiego takŝe częściowo dystroficzne. 16

17 4. Podsumowanie Jak wynika z przeprowadzonej analizy na terenie gminy Sosnowica zlokalizowane są górne odcinki rzek Piwonii i Bobrówki. Wymaga to duŝej dbałości o stan sanitarny zlewni gdyŝ przy małych przepływach nawet niewielkie ilości zanieczyszczeń mogą powodować znaczne pogorszenie jakości wody. W tym zakresie duŝe znaczenie ma modernizacja oczyszczalni ścieków w Zienkach oraz związane z tym porządkowanie gospodarki ściekowej (kanalizacja, punkt zlewny). Działania te niewątpliwie wpłyną na poprawę jakości wód płynących. Związana z tym zmiana miejsca zrzutu ścieków (poniŝej jeziora Zienkowskiego) poprawi stan wód w tym jeziorze. 17

18 5. Literatura 1. Atlas podziału hydrograficznego Polski. IMGW, 1984r. 2. Podział hydrograficzny Polski, IMGW 2005r. 3. Stosunki wodne Lubelszczyzny. UMCS, 1996r. 4. Jeziora łęczyńsko włodawskie. Monografia przyrodnicz. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Lublin 1998r. 5. Raporty o stanie środowiska województwa lubelskiego ( ). Biblioteka Monitoringu Środowiska. Lublin. 6. Załączniki 1. Mapa Gminy Sosnowica. 2. Mapy z uŝytkowaniem ziem w zlewniach jeziornych materiały graficzne z opracowania Jeziora łęczyńsko włodawskie. Monografia przyrodnicza Biblioteka Monitoringu Środowiska. Lublin 1998r. 3. Szczegółowa analiza wód Kanału Wieprz Krzna - odcinek źródłowy Sosnowica. 18

19 Mapy z uŝytkowaniem ziem w zlewniach jeziornych skorzystano z opracowania Jeziora łęczyńsko włodawskie. Monografia przyrodnicza Biblioteka Monitoringu Środowiska. Lublin 1998r. 19

20 20

21 21

22 22

23 23