PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ NA POMORZU ZACHODNIM. JĘZYKI. EKONOMIA. PRAWO

Transkrypt

1 PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ NA POMORZU ZACHODNIM. JĘZYKI. EKONOMIA. PRAWO

2

3 PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ NA POMORZU ZACHODNIM. JĘZYKI. EKONOMIA. PRAWO pod redakcją Ewy Komorowskiej, Agnieszki Szlachty, Małgorzaty Tarczyńskiej-Łuniewskiej SZCZECIN 2013

4 Recenzenci prof. zw. dr hab. Kazimierz Górka (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie) dr hab. Halina Chodurska, prof. UP (Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie) Opracowanie redakcyjne i korekta Agnieszka Krzanowska fot. Ewa Komorowska ISBN Druk Druk i wydanie Volumia.pl Daniel Krzanowski ul. Ks. Witolda ul. Mieszka 7-9, I 63/64 Szczecin 71- te druk@volumina.pl, Wydanie publikacji z

5 Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo SPIS TREŚCI Wstęp... 7 Przedmowa Prezydenta Miasta Szczecin Piotra Krzystka... 9 Kinga Flaga-Gieruszyńska, Bezpłatna pomoc prawna w sprawach cywilnych skandynawskie modele i polskie doświadczenia Anna Gonerko-Frej, Global English: Languaging Polish Identities Krzysztof Kompa, Dorota Witkowska, Development of Capital Market in Baltic States Ewa Komorowska, Studia skandynawskie szansą rozwoju miasta i regionu Piotr Krzystek, Daniel Wacinkiewicz, Formalne podstawy realizacji zadań służących rozwojowi przedsiębiorczości w praktyce działalności samorządu Miasta Szczecin Harald Nilsen, Ewa Jarvoll Nilsen, A short dive in Language framed in a philosophical, knowledge based perspective, and in a practical based Sylvia Liseling-Nilsson, Szwecja i Polska. Wspólna historia, różnice historyczne i wzajemne stereotypy Dominik Rozkrut, Skandynawski model systemu innowacji Monika Rozkrut, Struktura zatrudnienia w wybranych krajach Morza Bałtyckiego jako czynnik wzrostu gospodarczego Renata Sadowska, Wybrane problemy realizacji projektu Harmonizacja i optymalizacja zarządzania siedliskami i ostojami Natura 2000 w transgranicznym obszarze przyrodniczym Doliny Dolnej Odry Dorota Tubielewicz-Mattsson, Kody kulturowe w Szwecji i Polsce. Próba zrozumienia Harry Walter, Was ist politisch korrekt? Kulturelle Sprachfallen im Deutsch-Slawischen Sprachvergleich Magdalena Woźniak-Miszewska, Inwestycje duńskie jako nośnik praktyk społecznie odpowiedzialnego biznesu. Doświadczenia zachodniopomorskie Nesna University College informacje

6

7 Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo WSTĘP Inspiracją do powstania niniejszej monografii tematycznej stało się spotkanie, które odbyło się w dniach listopada 2013 roku w Szczecinie. Jego myślą przewodnią było hasło: Skandynawistyka szansą rozwoju miasta i regionu. O wysokiej randze spotkania przesądzał przede wszystkim dobór prelegentów oraz gości, m.in. pracowników naukowych Uniwersytetu Szczecińskiego i pozostałych szczecińskich uczelni, badaczy reprezentujących inne ośrodki akademickie z Polski i zagranicy oraz przedsiębiorców liderów biznesu regionalnego i zagranicznego współpracujących z firmami na Pomorzu Zachodnim. Tematyka spotkania, dotycząca w szczególności współpracy ze Skandynawią tak aktualna na Pomorzu Zachodnim wzbudziła szeroką dyskusję, której uczestnikami stały się władze województwa zachodniopomorskiego i Miasta Szczecin oraz środowisko akademickie i biznesowe basenu Morza Bałtyckiego. W ciągu trzech dni odbyły się obrady w panelach: językowo-kulturowym i ekonomiczno-prawnym oraz promocja wybranych wydawnictw z zakresu kontaktów językowo-kulturowych: Polska Skandynawia Niemcy. Naukowe spotkanie stanowiące pomost łączący świat nauki ze światem biznesu zostało zorganizowane przez Wydział Filologiczny US i Urząd Miasta Szczecin we współpracy z Wydziałem Nauk Ekonomicznych i Zarządzania US oraz Wydziałem Prawa i Administracji US. Jego międzynarodowy charakter i otwarta tematyka przyczyniły się w moim przekonaniu do wzrostu znaczenia województwa zachodniopomorskiego w łączącej się naukowo, gospodarczo i kulturowo Europie. Niniejsza monografia tematyczna nawiązuje do tematyki listopadowego spotkania i stanowi przegląd zagadnień związanych z przedsiębiorczością na Pomorzu Zachodnim z punktu widzenia komunikacji językowej, ekonomii i prawa. Zawarte w niej artykuły przygotowane zostały zarówno przez naukowców filologów, ekonomistów, prawników z Uniwersytetu Szczecińskiego, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Uniwersytetu w Lund (Szwecja), Uniwersytetu w Sztokholmie (Szwecja), Uniwersytetu w Nesnie (Norwegia), Ernst- Moritz-Arndt-Universität w Greifswaldzie (Niemcy), jak i przedstawicieli Urzędu Miasta Szczecin i Urzędu Marszałkowskiego, a także Skandynawów, Niemców i Polaków, którzy mają kontakt z biznesem polsko-skandynawskim na co dzień. 7

8 Wstęp W artykułach z obszaru zagadnień ekonomiczno-prawnych poruszono takie tematy, jak: bezpłatna pomoc prawna w krajach skandynawskich i w Polsce (Kinga Flaga-Gieruszyńska), specyfika zadań publicznych służących rozwojowi przedsiębiorczości (Piotr Krzystek, Daniel Wacinkiewicz), struktura zatrudnienia w wybranych krajach Morza Bałtyckiego (Monika Rozkrut), skandynawski model systemu innowacji (Daniel Rozkrut) oraz rozwój rynku kapitałowego w krajach bałtyckich (Krzysztof Kompa, Dorota Witkowska). Magdalena Woźniak- Miszewska podjęła zagadnienie inwestycji duńskich postrzeganych jako nośnik praktyk społecznie odpowiedzialnego biznesu, natomiast Renata Sadowska zaprezentowała innowacyjny projekt polsko-niemiecki realizowany w transgranicznym obszarze przyrodniczym Doliny Dolnej Odry. Na pograniczu zagadnień językowych i ekonomicznych znalazł się artykuł gości z Norwegii Haralda Nilsena (Nesna University College) i Ewy Jarvoll-Nilsen na temat: Language framed in a philosophical, knowledge based perspective, and in a practical based. Tematykę językowo-kulturową porusza kolejnych pięć artykułów. Dorota Tubielewicz-Mattsson (Lund University) przedstawiła kody kulturowe w Szwecji i w Polsce. Stereotypy, pojmowane jako bariery w komunikacji na pograniczu kultur, stanowią przedmiot dwóch opracowań. Wzajemne postrzeganie Polaków i Niemców opisał Harry Walter (Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald), zaś różnice między Szwedami a Polakami naszkicowała Sylvia Liseling-Nilsson (Stockholm University). W kręgu zagadnień językoznawczych znalazł się również artykuł Anny Gonerko-Frej, która scharakteryzowała rolę języka angielskiego w globalnej komunikacji. O nowatorskim programie interdyscyplinarnego kształcenia ukierunkowanego na języki i kulturę skandynawską, wdrażanym w Uniwersytecie Szczecińskim, traktuje artykuł piszącej te słowa. Redaktorzy tomu składają serdeczne podziękowania Recenzentom: Pani Profesor Halinie Chodurskiej, Panu Profesorowi Kazimierzowi Górce i Panu Profesorowi Piotrowi Łaskiemu. Przygotowując materiał do druku, Redaktorzy starali się ograniczyć ingerencję w teksty do koniecznych poprawek merytorycznych i korekt technicznych, pozostawiając Autorom swobodę interpretacyjną, a także przyjętą przez nich konwencję stylistyczną. Prof. zw. dr hab. Ewa Komorowska Dziekan Wydziału Filologicznego US 8

9 Szanowni Państwo, z ogromną satysfakcją przyjąłem wiadomość, że po raz pierwszy w Szczecinie odbyła się międzynarodowa konferencja Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo, której głównym założeniem było ukazanie wzrastającego znaczenia współpracy z państwami skandynawskimi. Skandynawia to obecnie newralgiczny dla Szczecina obszar, do którego kierowana jest nowa strategia zakładająca pozyskiwanie inwestycji z sektorów: energii odnawialnej, biotechnologii i ICT. Wydarzenie w swoim założeniu stanowiące pomost łączący świat nauki i biznesu okazało się idealną okazją do wymiany dotychczasowych doświadczeń oraz wytyczenia dalszych kierunków wspólnych działań. Porównanie punktów widzenia ekspertów z różnych dziedzin, wspólne dzielenie się wiedzą wszystkich tych, którzy zainteresowani są intensyfikacją współpracy ze Skandynawią okazały się istotnymi atutami debat odbywających się podczas szczecińskiej konferencji. Główny nacisk uczestników sympozjum został położony na język i kulturę jako podstawy komunikacji w kontaktach biznesowych. Wyrażam nadzieję, że konferencja implikować będzie dalszy proces zacieśnienia dotychczasowych relacji łączących kraje skandynawskie z naszym regionem, co w dalszej konsekwencji przyczyni się do wzrostu znaczenia Szczecina oraz Pomorza Zachodniego w polityce inwestycyjnej, kulturalnej i społecznej krajów Północnej Europy. Ufam, że towarzysząca konferencji atmosfera wydarzenia biznesowego oraz naukowego stanie się dla wszystkich zainteresowanych podmiotów inspiracją do dalszej pracy mającej na celu wymierny rozwój naszego miasta 1. Piotr Krzystek Prezydent Miasta Szczecin 1 Fragment przemówienia Prezydenta Miasta Szczecin Piotra Krzystka wygłoszonego podczas konferencji Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo. 9

10

11 Kinga Flaga-Gieruszyńska Uniwersytet Szczeciński, Polska BEZPŁATNA POMOC PRAWNA W SPRAWACH CYWILNYCH SKANDYNAWSKIE MODELE I POLSKIE DOŚWIADCZENIA Wstęp W polskim systemie prawnym, osadzonym w systemie ochrony praw człowieka na podstawie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 1, prawo do sądu stanowi jedno z praw i wolności człowieka o charakterze konstytucyjnym. Zgodnie z art. 45 Konstytucji RP każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. W konsekwencji należy uznać, że prawo do sądu ma charakter złożony, składa się bowiem z szeregu praw o charakterze cząstkowym takich, jak dostęp do sądu, prawo do rzetelnego postępowania (fair trial) i prawo do wyroku. Dostęp do sądu może być ograniczony przez dwie bariery: finansową i mentalną. W odniesieniu do tej pierwszej zasadnicze znaczenie ma zwolnienie od kosztów sądowych na wniosek strony, która nie jest w stanie ponieść kosztów w sprawie cywilnej bez uszczerbku dla utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. W kontekście niniejszych rozważań kluczowe znaczenie ma jednak bariera mentalna odnosząca się do postrzegania wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych również przez osoby o niskich dochodach poszukujące ochrony prawnej. Przykładem diagnozy współczesnego wizerunku sądownictwa są wyniki badań sondażowych przeprowadzonych m. in. w 2009 roku. Pozytywną ocenę polskiej Temidzie wystawiło 37 proc. badanych, negatywną 44 proc. (odpowiedź na pytanie Jaka jest Pani/Pana ogólna ocena działania wymiaru sprawiedliwości? ). Głównym determinantem złej opinii respondentów o tych organach są: przekonanie o niesprawiedliwym orzecznictwie (70,9 proc. wskazań), nierzetelnym wykonywaniu obowiązków przez przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości (69,3 proc.), przekonanie o ich stronniczości (65 proc.), niskiej efektywności ich działań (63,7 proc.) czy wreszcie o wysokich kosztach 1 Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz

12 Kinga Flaga-Gieruszyńska, Bezpłatna pomoc prawna w sprawach cywilnych... funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości (63,5 proc. wskazań). Natomiast w kwestii oceny dostępności instytucji wymiaru sprawiedliwości opinia publiczna jest podzielona. Za względnie dostępne uważa je 52 proc. respondentów, z kolei 48 proc. twierdzi, że są raczej trudno bądź zdecydowanie trudno dostępne. Za najczęstszy powód utrudnionego kontaktu obywatela z sądem badani wskazali brak należytej informacji ogólnej, a także wysokie koszty, które trzeba ponieść w związku z prowadzeniem postępowania. Zdaniem respondentów problemem są też niezrozumiałe procedury i przepisy, brak bezpłatnych porad prawnych, a także brak informacji o prawach obywatela 2. Odpowiedzi dotyczące postrzegania instytucji ochrony prawnej (reprezentatywna grupa 1542 respondentów) wskazują, że jedynie co czwarta osoba w Polsce deklaruje wiedzę z zakresu funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Ponadto badani wyrażają szczególne zainteresowanie dostępem do praktycznych porad prawnych (25 proc. odpowiedzi), informacjami na temat funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości, w tym zakresu ich działania i godzin urzędowania (23 proc.), a także zawierającym przystępne słownictwo wydawnictwami z zakresu praw obywatela w sądzie i prokuraturze (22 proc.). O konieczności zwiększenia świadomości prawnej polskiego społeczeństwa mówią też sami przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości 3. Te dane pokazują jak istotną rolę odgrywa stworzenie efektywnego systemu bezpłatnej pomocy prawnej również w sprawach cywilnych. W dzisiejszej dobie podstawą autorytetu organów władzy publicznej w tym wymiaru sprawiedliwości jest jakość i efektywność działania. Pojęcia te są ze sobą ściśle związane, gdyż efektywność pracy nowoczesnych organizacji uzyskuje się poprzez właściwe zarządzanie jakością. Jakość i efektywność ujmowane są łącznie, podobnie jak pomiar wyników i kosztów niezbędne czynniki prawidłowego zarządzania i doskonalenia każdej organizacji 4. Polski system bezpłatnej pomocy prawnej jest obecnie in statu nascendi, a więc ciągle jeszcze nie stanowi konstrukcji kompletnej i na tyle efektywnej, aby spełniała ona w pełni standardy 2 B. Głowacki, Polacy o wymiarze sprawiedliwości. Dwa badania, jeden wniosek, Na wokandzie 2010, nr 1, s B. Głowacki, Informacja o wymiarze sprawiedliwości nowoczesna, atrakcyjna, przystępna, Na wokandzie 2010, nr 2, s Skuteczny wymiar sprawiedliwości działania Ministerstwa Sprawiedliwości na 500 dni, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2010, s

13 Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo Unii Europejskiej dotyczące ułatwiania dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych. Zgodnie z art. 45 zd. 3 Karty Praw Podstawowych pomoc prawna jest udzielana osobom, które nie posiadają wystarczających środków, w zakresie, w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Podobnie Rada Europy przyjęła Zalecenie nr R (93)1 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich co do efektywnego dostępu do prawa i sprawiedliwości dla najuboższych, odnosząc się do dotychczasowego dorobku swojego i innych organizacji w tej materii. Nie można tu bowiem pominąć Zalecenia nr R (76)5 o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, handlowych i administracyjnych oraz nr R (78)8 o pomocy i poradach prawnych, czy Zalecenia nr R (81)7 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich o środkach ułatwiających dostęp do wymiaru sprawiedliwości, także rezolucji ONZ o prawach człowieka i skrajnym ubóstwie, a przede wszystkim Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego nr 46/121 z roku oraz Rezolucji Komisji Praw Człowieka nr 1992/11 z roku, jak również studium przygotowanego przez Międzynarodowy Ruch ATD Czwarty Świat zatytułowanego Ku sprawiedliwości dostępnej dla wszystkich: mechanizm pomocy prawnej i pewne inicjatywy lokalne z punktu widzenia rodzin dotkniętych poważnym ubóstwem. W zaleceniu nr R (93)1 pojawia się dyrektywa, aby rządy państw członkowskich m. in. ułatwiały dostęp do prawa najuboższym ( prawo do ochrony prawnej ) przez zwracanie kosztów pomocy prawnej dla najuboższych, nie wykluczając możliwości pokrywania skromnej części kosztów przez osoby korzystające z takiej pomocy, gdy tak przewiduje prawo krajowe 5. Reasumując, polski system bezpłatnej pomocy prawnej może czerpać wzorce z tych rozwiązań, które mają dłuższą tradycję i stanowią konstrukcje o szerszym zakresie zastosowania z uwzględnieniem wyzwań współczesnego wymiaru sprawiedliwości, który musi stanowić usługę publiczną, do której prawo dostępu mają wszyscy potrzebujący ochrony prawnej bez względu na status majątkowy i społeczny. Stąd też warto poznać rozwiązania niektórych ze skandynawskich systemów prawnych, odnoszących się do udzielania bezpłatnej pomocy prawnej osobom o niskich dochodach w sprawach cywilnych na etapie przedsądowym i już w trakcie postępowania sądowego r., s

14 Kinga Flaga-Gieruszyńska, Bezpłatna pomoc prawna w sprawach cywilnych... Model norweski Finansowanie systemu pomocy prawnej ze środków publicznych jest w głównej mierze uwarunkowane działaniem prywatnych kancelarii prawniczych, zgodnie z przyjętym w przepisach prawa schematem funkcjonowania bezpłatnych porad prawnych. Bezpłatna pomoc prawna jest nadzorowana i finansowana w skali całego kraju przez Ministerstwo Sprawiedliwości, natomiast poszczególnymi problemami dotyczącymi udzielania bezpłatnej pomocy prawnej zajmują się biura spraw obywatelskich (The Norwegian Civil Affairs Authority) oraz organy okręgowe zajmujące się m. in. przyznawaniem bezpłatnej pomocy w indywidulanych przypadkach. Te pierwsze zajmują się również koordynowaniem systemu pomocy prawnej, przede wszystkim poprzez dbałość o ujednolicenie stanowisk organów przyznających prawo do bezpłatnej pomocy prawnej na obszarze całego państwa, aby w ten sposób stworzyć maksymalnie spójne zasady ułatwiania dostępu do sądu we wszystkich 19 okręgach. Organy okręgowe nie tylko zajmują się wydawaniem decyzji w sprawie bezpłatnej pomocy prawnej, ale również prowadzą obsługę finansową prawników wynagradzanych w ramach przyznanych środków publicznych 6. Natomiast kwestię przyznania bezpłatnej pomocy prawnej na etapie postępowania sądowego rozstrzygają sądy, a ściślej rzecz ujmując wnioski w tej sprawie rozpoznaje przewodniczący w ramach przygotowania sprawy. Obecnie w odniesieniu do fazy przedsądowej wprowadzony został elektroniczny system składania i rozpoznawania wniosków o przyznanie bezpłatnej pomocy prawnej, umożliwiający niemal natychmiastowe rozpatrywanie złożonych wniosków. Jak wskazuje się w źródłach, w 2012 roku 30 procent wniosków zostało złożonych w formie elektronicznej 7. Uzupełnienie państwowego systemu bezpłatnej pomocy prawnej stanowią różnego rodzaju inicjatywy finansowane względnie współfinansowane ze środków publicznych, adresowane do grup wymagających szczególnej uwagi z racji zagrożenia wykluczeniem prawnym. W tego rodzaju przedsięwzięciach szczególną rolę odgrywa aktywność związków zawodowych i organizacji pozarządowych. 6 O. H. Rønning, National report Norway, Prepared for the International Legal Aid Group conference, The Hague 2013, s Ibidem, s

15 Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo Podstawowym wyznacznikiem norweskiego modelu bezpłatnej pomocy prawnej jest podjęcie udanej próby zastosowania kryterium dochodowego jako podstawowego czynnika decydującego o uprawnieniu do udzielenia bezpłatnej pomocy prawnej. Jednak należy podkreślić, że w sprawach o szczególnym znaczeniu dla egzystencji człowieka, to kryterium nie stanowi ograniczenia w zakresie uprawnienia do uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej. W przypadku jednoosobowego gospodarstwa domowego kryterium kwalifikujące do skorzystania z systemu bezpłatnej pomocy prawnej wynosi poniżej NOK (~ ) rocznego dochodu brutto. W odniesieniu do dwuosobowego gospodarstwa domowego jest to kwota poniżej NOK (~ ) rocznego dochodu brutto. Warto dodać, że średni dochód roczny wieloosobowego gospodarstwa domowego wg raportu z marca 2013 roku wynosił NOK (~ ) 8. Nie stosuje się korekty w odniesieniu do gospodarstw domowych, w których są dzieci. Uzupełniającym kryterium jest wysokość aktywów posiadanych przez osobę ubiegającą się o uzyskanie bezpłatnej pomocy prawnej. Ich wartość nie może przekroczyć NOK (~ ). Jak wskazano, w szczególnych przypadkach od tych kryteriów można odstąpić, jednak jak wskazuje się w literaturze w praktyce zdarza się to niezwykle rzadko 9, a dotyczy takich przypadków jak sprawy małżeńskie, sprawy dotyczące najmu i eksmisji, sprawy dotyczące zabezpieczenia społecznego oraz nieuzasadnionego wypowiedzenia o pracę. Odmienną kategorią są te sprawy, które ze względu na swoje znaczenie dla egzystencji na zasadzie wyjątku zostały wyłączone w ogólności spod stosowania kryterium dochodowego, a wśród nich w szczególności te, które wiążą się ze szczególną ingerencją państwa w prawa i wolności obywatela, zwłaszcza w wolność osobistą, życie rodzinne. Warto wskazać tu sprawy związane ze zdrowiem psychicznym (w tym przymusowe leczenie psychiatryczne), sprawy dotyczące opieki nad dziećmi, sprawy dotyczące odszkodowania lub zadośćuczynienia za niezgodne z prawem postępowanie karne, sprawy o roszczenia odszkodowawcze przeciwko sprawcy przestępstwa, sprawy dotyczące zastosowania przymusu przy zawieraniu małżeństwa r. 9 Szerzej: Cf. Bentsen, O. H. Rønning, Bruken av unntaksbestemmelsene i lov om fri rettshjelp, Bokserien 2008, no J. T. Johnsen, Might Norway learn from Finnish legal aid? A comparison of legal aid in Norway and Finland, Welligton 2008, s

16 Kinga Flaga-Gieruszyńska, Bezpłatna pomoc prawna w sprawach cywilnych... Zakres udzielania bezpłatnej pomocy prawnej jest standaryzowany, bowiem w odniesieniu do poszczególnych typów spraw wskazuje się liczbę godzin, jaką profesjonalista powinien maksymalnie poświęcić na udzielenie pomocy osobie uprawnionej, np. w odniesieniu do spraw rozwodowych wymiar ten wynosi do 12 godzin. Średnie zapotrzebowanie klientów na usługi profesjonalistów w poszczególnych kategoriach spraw jest określane przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Nie wyklucza się zaakceptowania przez organ okręgowy lub sąd wydatków dotyczących większej liczby godzin, jednak musi to być uzasadnione charakterem sprawy lub innymi istotnymi okolicznościami (np. poziomem skomplikowania problemu prawnego). Szczególnie ciekawym rozwiązaniem jest zasada partycypacji osoby uprawnionej w kosztach pomocy prawnej. W konsekwencji osoba korzystająca z pomocy prawnej płaci swego rodzaju składkę w wysokości uzależnionej od zakresu uzyskania tej pomocy 925 NOK (~125 ) w przypadku pozasądowej pomocy prawnej, a przy pomocy prawnej w postępowaniu sądowym 25% kosztów, nie więcej niż NOK (~627 ) 11. Takie podejście norweskiego ustawodawcy pozytywnie wpływa na ograniczenie nadużywania uprawnienia do bezpłatnej pomocy prawnej w ramach postawy wykazującej cechy pieniactwa i kwerulanctwa, a tym samym wzmacnia efektywność wymiaru sprawiedliwości i redukuje nieuzasadnione wydatki Skarbu Państwa na sprawy, które w ogóle nie powinny stać się przedmiotem postępowania przed sądami cywilnymi. Reasumując, system norweski w sporym stopniu ogranicza uznaniowość organów państwa w zakresie przyznawania bezpłatnej pomocy prawnej poprzez zdefiniowanie pojęcia osoby ubogiej, tzn. takiej, która z racji swoich dochodów i braku majątku powinna taką pomoc uzyskać, a także poprzez wskazanie kategorii spraw, w których należy szczególnie dbać o ochronę obywatela ze względu na zagrożenie jego egzystencji. Rozwiązania te są na tyle interesujące, że warto rozważyć ich zastosowanie, być może w udoskonalonej formule, w tworzonym polskim systemie bezpłatnej pomocy prawnej na etapie przedsądowym, a także w ramach doskonalenia już istniejącej pomocy prawnej z urzędu w postępowaniu cywilnym. 11 O. H. Rønning, op. cit., s

17 Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo Model szwedzki W szwedzkim modelu bezpłatnej pomocy prawnej rozróżnia się jej dwa rodzaje: poradę prawną i pomoc prawną sensu stricte. Od strony instytucjonalnej problematyką pomocy prawnej zajmują się wyspecjalizowane urzędy do spraw pomocy prawnej, a na etapie postępowania sądy. Porady prawnej udziela adwokat albo młodszy adwokat w kancelarii prawnej. Obecnie jej wymiar czasowy wynosi do 2 godzin, jednak nie musi to być jednorazowa porada, bowiem istnieje możliwość kilku spotkań w ramach wskazanego limitu czasowego. W tym przypadku pobiera się jedynie zryczałtowaną opłatę SEK (~120 ). Jednak jeżeli osoba potrzebująca porady nie ma wystarczających środków finansowych, opłata ta może być pomniejszona o połowę. Z kolei jeżeli osobą korzystającą z porady prawnej będzie dziecko, nie zostanie pobrana żadna opłata przez prawnika 12. Różnicę w należnej i pobranej opłacie w takim przypadku pokrywa Skarb Państwa. Warto zaznaczyć, że w Szwecji z prawa do porady prawnej mogą skorzystać nie tylko osoby fizyczne, ale także inne podmioty. Również zakres przedmiotowy udzielanych porad w sprawach cywilnych nie jest w żaden sposób ograniczony, choć najczęściej dotyczy to spraw małżeńskich, spadkowych, alimentacyjnych, a także problemów dotyczących umów, w tym konsumenckich. Natomiast w przypadku pomocy prawnej o szerszym zakresie przedmiotowym uprawnienia posiadają jedynie osoby fizyczne, przy czym obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej zrównano w tych uprawnieniach z obywatelami szwedzkimi. O pomoc tę można ubiegać się za pośrednictwem adwokata, który udzielił porady prawnej. W tym względzie zasadnicze znaczenie ma ubezpieczenie dotyczące pomocy prawnej, które może sobie każdy wykupić jako element swojego pakietu ubezpieczeniowego, np. w ramach polisy ubezpieczeniowej domu lub mieszkania. Jeżeli więc w praktyce okaże się, że osoba ubiegająca się o bezpłatną pomoc prawną znajdowała się dotąd w takiej sytuacji, która umożliwiała jej skorzystanie z oferty ubezpieczeniowej w zakresie pomocy prawnej, a tego nie uczyniła, to musi sobie zdawać sprawę z faktu, iż wsparcie państwa co do sfinansowania pomocy prawnej uzyska jedynie w wyjątkowych okolicznościach. Istnieje również możli r. 17

18 Kinga Flaga-Gieruszyńska, Bezpłatna pomoc prawna w sprawach cywilnych... wość rozwiązania pośredniego, jeżeli uprawniony posiadał stosowne ubezpieczenie, ale w niewystarczającej wysokości w stosunku do zaistniałych potrzeb. Wtedy Skarb Państwa może częściowo pokryć koszty świadczonej mu pomocy prawnej. W przypadku, gdy osoba ubiegająca się o bezpłatną pomoc prawną nie była w stanie pokryć kosztów ubezpieczenia, istnieje możliwość zapewnienia jej wsparcia ze strony Skarbu Państwa pod warunkiem zaistnienia kilku dodatkowych przesłanek. Przede wszystkim osoba ta musi skorzystać z przynajmniej godzinnej porady prawnej, aby była pewność, iż rzeczywiście w tej sprawie istnieje konieczność świadczenia szerszego zakresu pomocy prawnej i nie ma innej możliwości zapewnienia tej osobie należytej ochrony prawnej. Są również takie sprawy, w których z zasady nie udziela się bezpłatnej pomocy prawnej, np. z uwagi na ich nieskomplikowany charakter, czego przykładem jest postępowanie rejestrowe. Ponadto zasadnicze znaczenie dla oceny uprawnienia danej osoby ma jej sytuacja rodzinna, majątkowa oraz dochody. Maksymalna kwota dochodów uprawniająca do uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej to SEK (~ ) rocznie brutto (odlicza się SEK na każde dziecko na utrzymaniu poniżej 18 roku życia, nie więcej niż SEK ). W tym przypadku uwzględnia się również wszystkie istniejące zobowiązania osoby ubiegającej się o udzielenie pomocy prawnej. W modelu szwedzkim występuje również zasada partycypacji osoby korzystającej z pomocy prawnej w jej kosztach, przy czym w tym systemie wysokość partycypacji uzależniono od wysokości rocznego dochodu uzyskiwanego przez uprawnionego. Rozwiązanie to z pewnością pełni taką samą rolę jak w przypadku Norwegii zapory przeciwko nadużywaniu tego uprawnienia, a tym samym kreowaniu nieuzasadnionych kosztów systemu bezpłatnej pomocy prawnej, a także wymiaru sprawiedliwości jako całości, zaangażowanego w rozpoznawanie i rozstrzyganie sporów pozornych, zbędnych albo takich, które można sprawnie i efektywnie rozwiązać bez potrzeby wszczynania postępowania sądowego. 18

19 Przedsiębiorczość na Pomorzu Zachodnim. Języki. Ekonomia. Prawo Wysokość rocznego dochodu SEK ( ) Procentowy udział uprawnionego w kosztach pomocy prawnej Minimalna opłata SEK ( ) SEK ~5580 SEK ~ SEK ~ SEK ~ SEK ~ SEK ~ ,22 2% --- 5% 500 ~ 55,8 10% ~ % ~ 181,8 30% ~ % ~630 Źródło: r. Oczywistym ograniczeniem tej partycypacji jest to, że osoba korzystająca z systemu wsparcia państwa co do pomocy prawnej nie może ponieść wyższych kosztów niż rzeczywiste, jakie miały miejsce w jej sprawie. Reasumując, niewątpliwie ciekawym rozwiązaniem w szwedzkim systemie ochrony prawnej jest nadanie głównego znaczenia gwarancyjnego i ochronnego stosownemu ubezpieczeniu, które koszty są nieuciążliwe dla obywatela o przeciętnych dochodach, a pozwalają zabezpieczyć co do zasady w wystarczającym stopniu koszty niezbędnej pomocy prawnej zarówno w omawianych sprawach cywilnych, jak i w sprawach karnych. Taka oferta połączona z powszechnie obecnie wykorzystywanym w Polsce ubezpieczeniem domu lub mieszkania mogłaby być interesującym rozwiązaniem pakietowym o podobnym kształcie jak występujące wraz z tym ubezpieczeniem głównym ubezpieczenie ruchomości 19

20 Kinga Flaga-Gieruszyńska, Bezpłatna pomoc prawna w sprawach cywilnych... znajdujących się w tym obiekcie czy ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej w stosunkach sąsiedzkich. Wnioski de lege ferenda dla polskiego systemu bezpłatnej pomocy prawnej w sprawach cywilnych Racjonalnym jest co do zasady, że działalność organów sądowych zaangażowanych do rozstrzygania prywatnych interesów stron w ramach spraw cywilnych powinna być współfinansowana przez te podmioty, które uruchomiły to działanie swoim wnioskiem lub pozwem. Jednak, aby dostęp do sądu nie miał charakteru wyłącznie formalnego, państwo nie może ukształtować wymiaru sprawiedliwości w ten sposób, że uzależni poprzez rozwiązania prawne względnie działania faktyczne możliwość korzystania z wymiaru sprawiedliwości od sytuacji finansowej osób poszukujących ochrony. Oczywistym staje się to, że nie może być zamknięty dostęp do sądu dla osób niezamożnych, które z tego powodu nie mogłyby dochodzić swoich praw przeciwko innym podmiotom, ani też należycie bronić swoich praw przed roszczeniami przeciwników procesowych. Stworzenie tak wadliwie funkcjonującego systemu wymiaru sprawiedliwości może skutkować zwiększeniem obszarów wykluczenia prawnego, zachodzącego wtedy, gdy prawo lub praktyka funkcjonowania prawa utrudnia pewnej grupie obywateli dostęp do różnych społecznie cenionych dóbr (np. opieki zdrowotnej, edukacji), a w tym przypadku prawa do sądu. Ekskluzja prawna może jednak dotyczyć również takiej sytuacji, kiedy utrudnienie dotyczy dostępu do prawa samego w sobie, np. z powodu braku informacji prawnej lub poradnictwa. W literaturze pojawia się interesujące stanowisko, że za wykluczenie prawne można uznać zarówno sam proces ekskluzji prawnej, jak i skutki tego procesu, ponieważ nierówne traktowanie przez prawo lub trudności w dostępie do prawa, nie tylko stanowią przejawy wykluczenia, ale także skutkują dalszą prawną marginalizacją 13. W sytuacji, gdy czynnikiem utrudniającym korzystanie z pomocy prawnej jest jej koszt, wykluczeniu prawnemu przeciwdziała bezpłatne poradnictwo prawne. Bezpłatny dostęp do pomocy prawnej, gwarantowany osobom niebędącym w stanie ponieść kosztów profesjonalnej pomocy prawnej, jest jednym z podstawowym elementów konstytuujących prawo do sądu. Rozwój systemu bezpłat- 13 M. Łojkowska, Wykluczenie prawne, w: Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, red. M. Szarfenberg, Warszawa 2011, s