ABC PRAWA AUTORSKIEGO. mam prawo do prawa ABC ABC ABC. Fundacja "Inicjatywa Kobiet Aktywnych" FIKA w Olsztynie. Opracował Adam Poszewiecki

Transkrypt

1 mam prawo do prawa wydawnictwo Fika info publikacja bezpłatna publikacje wydane Fi publikacja bezpłatna publikacje planowane wydawnictwo wydawnictwo wydawnictwo Fika info publikacja bezpłatna Fika info publikacja bezpłatna Fika info publikacja bezpłatna wydawnictwo Fika info MEDIACJI ABC PRAWA RODZINNEGO I SPADKOWEGO autorka: Sandra Kołodziejska Fundacja "Inicjatywa Kobiet Aktywnych" FIKA w Olsztynie Fundacja "Inicjatywa Kobiet Aktywnych" FIKA w Olsztynie Fundacja "Inicjatywa Kobiet Aktywnych" FIKA w Olsztynie Fundacja "Inicjatywa Kobiet Aktywnych" FIKA w Olsztynie Publikacja projektu MAM PRAWO DO PRAWA realizowanego przez Fundację Inicjatywa Kobiet Aktywnych FIKA w Olsztynie w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Poddziałanie "Rozwój dialogu obywatelskiego". Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. ISBN Opracował Adam Poszewiecki Wolontariatu ABC Opracował Adam Poszewiecki Opracowała Monika Falej ABC Opracowała Marzena Radzka-Wiśniewska Komiks WOLONTARIAT ABC PRAWA AUTORSKIEGO Fundacja "Inicjatywa Kobiet Aktywnych" FIKA w Olsztynie

2 Broszurę opracował: Adam Poszewiecki Projekt: maxvizual Fundacja Inicjatywa Kobiet Aktywnych FIKA Biuro: ul. Tarasa Szewczenki 1, Olsztyn Tel , KRS , Regon , NIP Nr ewid. w rejestrze Instytucji Szkoleniowych WUP w Olsztynie 2.28/00054/2010 Copyright by Fika, Olsztyn 2012

3 Spis Treści Skąd wzięło się prawo autorskie? 4 Kogo i co chroni prawo autorskie? 5 Czym jest utwór? 6 Co nie jest utworem? 8 Kim jest twórca? 9 Jakie prawa przysługują twórcy? 10 Jakie uprawnienia do utworu ma pracodawca? 12 Jak długo trwa ochrona utworu prawem autorskim? 13 W jaki sposób można korzystać z utworu? 14 Prawo autorskie w organizacjach pozarządowych 15 Czym jest plagiat? Jak wystrzegać się go? 17 Zamierzam skorzystać z utworu znajdującego się za granicą. Jakie prawo zastosować? 19 Jakie środki służą autorowi do ochrony jego praw? 20 Czy naruszenie praw autorskich może być przestępstwem? 22 Jak poprawnie przenieść autorskie prawa majątkowe do utworu? 24 Nasza organizacja pragnie nawiązać kontakt przez internet czy korespondencja może być uznana za SPAM? 27 Jak dochodzić swoich praw przed sądem cywilnym? 29 Jak dochodzić swoich praw przed organami ścigania? 30 Gdzie mogę szukać informacji o prawie autorskim? 31 Słowniczek 34 Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi 36 Gdzie szukać ochrony swoich praw? 38 Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich 41 1

4 2

5 od autora Na pierwszy rzut oka prawo autorskie wydaje się być dziedziną nieco egzotyczną, oderwaną od codziennego życia, domeną pisarzy, malarzy i piosenkarzy, ale nie każdego z nas. Czy jest tak naprawdę? W rzeczywistości prawo autorskie towarzyszy wszystkim niemalże codziennie. XXI wiek przez wielu nazywany jest epoką społeczeństwa opartego na wiedzy, społeczeństwa informacyjnego. Przez wiele stuleci dobra kultury dostępne były nielicznym. Pierwszą rewolucję przyniósł wynalazek druku, dzięki któremu upowszechniła się zdolność czytania i pisania. Kolejną rewolucję przyniosło wprowadzenie środków społecznego przekazu, takich jak radio i telewizja. Ostatnim, jak do tej pory, przełomem technologicznym, który wpłynął na dystrybucję dóbr intelektualnych jest upowszechnienie dostępu do internetu. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że współczesny człowiek nie może już funkcjonować bez korzystania z wytworów ludzkiego umysłu. Każdego dnia korzystamy z prasy, radia i telewizji, czytamy książki, bierzemy udział w życiu społeczności internetowych. Nawet jeśli nie zdajemy sobie z tego sprawy, za każdym razem, gdy wykorzystujemy dobra intelektualne, dotykamy prawa autorskiego. Stało się ono równie powszechne, jak dobra, które ma chronić. Stosowanie prawa autorskiego w praktyce przynosi jednak wiele pytań. Niejedno z nich stwarza prawdziwy problem nawet wielkim znawcom tej problematyki. Prawo autorskie funkcjonuje bowiem w stale zmieniającym się środowisku. Musi dostosowywać się do każdej zmiany technologicznej, można powiedzieć, że zawsze jest o krok do tyłu za rozwojem technologii. Nie oznacza to jednak, że prawo autorskie jest rodzajem wiedzy tajemnej, która dostępna jest jedynie dla wybranych. Podstawowe zasady tego prawa powinien obecnie znać niemalże każdy, zarówno piszący pracę magisterską student, twórca stron internetowych czy wolontariusz organizacji pozarządowych. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie najistotniejszych zagadnień prawa autorskiego w przystępny i zrozumiały sposób. Autor wyraża nadzieję, że uda mu się osiągnąć założony cel. 3

6 Skąd wzięło się prawo autorskie? Prawo autorskie jest jedną z najmłodszych dziedzin współczesnego prawa. Nie może się pochwalić korzeniami sięgającymi do prawa rzymskiego, jak ma to miejsce w przypadku prawa cywilnego. Za miejsce narodzin tej gałęzi wiedzy uważa się Wielką Brytanię i Francję. Początki prawa autorskiego w Wielkiej Brytanii sięgają przywilejów drukarskich wydawanych w końcu XVII wieku. Za pierwszą na świecie ustawę regulującą prawo autorskie uważa się Statut Anny z 1710 r. Ten akt prawny dał początek anglosaskiej szkole prawa autorskiego, która koncentruje się bardziej na ochronie praw majątkowych, szkoła ta dominuje obecnie w Wielkiej Brytanii i krajach kulturowo z nią związanych, takich jak Stany Zjednoczone czy Australia. Z kolei francuska szkoła prawa autorskiego, której twórcami byli między innymi francuscy Encyklopedyści, postrzegała ochronę praw autorskich zdecydowanie szerzej. W opinii twórców francuskiego prawa autorskiego, dzieło, które jest wytworem ludzkiego umysłu jest odzwierciedleniem osobowości autora i to właśnie osobowość autora wyrażona poprzez dzieło powinna być chroniona. Zwracano również uwagę na fakt, że w poprzednich stuleciach nawet wielcy twórcy żyli w skrajnej nędzy, nie mogli bowiem korzystać z efektów materialnych swojej pracy. Dlatego też francuska szkoła prawa autorskiego wyróżniła autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe. Pierwsze akty prawne dotyczące prawa autorskiego we Francji wydane zostały w latach 1791 i Szkoła francuska wywarła ogromny wpływ na rozwój europejskiego prawa autorskiego. Można stwierdzić, że podstawowe jej założenia znalazły odzwierciedlenie w rozwiązaniach obowiązujących obecnie m.in. w Polsce. Wiek XIX, epoka rewolucji przemysłowej i burzliwych zmian społecznych, był czasem rozkwitu prawa autorskiego. Kolejne państwa przyjmowały swoje regulacje. Pojawiła się także potrzeba międzynarodowej ochrony praw autorskich. Pierwszą próbę stworzenia systemu międzynarodowej ochrony praw autorskich podjęto z inicjatywy twórcy Nędzników, Victora Hugo, a jej efektem było przyjęcie w 1886 r. w szwajcarskim Bernie konwencji o ochronie dzieł literackich 4

7 i artystycznych. Konwencja ta, po licznych rewizjach obowiązuje po dziś dzień. Historia polskiego prawa autorskiego rozpoczęła się po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Już w 1920 r. nasz kraj przystąpił do konwencji berneńskiej. W tym samym roku pracę rozpoczęła Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, która miała stworzyć pierwszą polską ustawę o prawie autorskim. Ostatecznie ustawa ta została przyjęta w 1926 r. Wśród jej twórców wspomnieć należy m.in. Jana Lesmana, szerzej znanego jako Jan Brzechwa, literata i wybitnego warszawskiego adwokata. Zmiany ustrojowe, jakie nastąpiły po drugiej wojnie światowej spowodowały konieczność uchwalenia nowej ustawy o prawie autorskim, która została przyjęta w 1952 r. Ustawa ta obowiązywała kolejne 42 lata. Postęp technologiczny, jak również poważne zmiany, które nastąpiły w 1989 r., spowodowały, że ustawa z lat pięćdziesiątych nie przystawała do szybko zmieniających się realiów. Konieczne stało się uchwalenie nowego prawa autorskiego, które przyjęto w lutym 1994 r. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. obowiązuje po licznych nowelizacjach do dnia dzisiejszego. Ponadto Polska zaciągnęła szereg zobowiązań międzynarodowych dotyczących tej materii oraz w 2004 r., po wstąpieniu do Unii Europejskiej, przyjęła cały dorobek prawa wspólnotowego. Kogo i CO chroni prawo autorskie? Prawo autorskie ma za zadanie chronić i zabezpieczać interesy majątkowe i niemajątkowe twórców. Przedmiotem ochrony jest bardzo szeroko pojęty utwór. Pojęcia utworu i twórcy są bardzo istotne dla zrozumienia sensu prawa autorskiego i wymagać będą odrębnego i szerokiego omówienia. Prawo autorskie ma jednak szerszy zakres. Chroni także tzw. prawa pokrewne prawa artystów 5

8 wykonawców, prawa do wideogramu oraz fonogramu, prawo do nadań programów, prawo do pierwszych wydań i wydań naukowych i krytycznych. Ponadto ustawa o prawie autorskim chroni prawo każdego człowieka do ochrony swojego wizerunku. Należy pamiętać o tym, że ochrona praw autorskich jest uregulowana także w szeregu innych ustaw, takich jak kodeks cywilny, prawo prasowe, ustawa o bazach danych, ustawa o ochronie danych osobowych, ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, prawo o radiofonii i telewizji czy prawo prywatne międzynarodowe. Nie wolno również zapominać o wiążących Polskę umowach międzynarodowych oraz prawie Unii Europejskiej. Czym jest utwór? Utwór to pojęcie podstawowe dla prawa autorskiego. Wystarczy spojrzeć na tekst ustawy o prawie autorskim, by zauważyć, że pojęcie to zdefiniowane zostało w art. 1 ustawy. Artykuł ten mówi, że przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). Taka definicja ma jednak charakter techniczny i wymaga pewnego omówienia. Aby dobrze ją zrozumieć, należy rozłożyć ją na czynniki podstawowe. Utwór nie jest przedmiotem materialnym i należy odróżnić go od nośnika utworu, czyli przedmiotu na którym utrwalono utwór. Zatem prawo autorskie chroni np. piosenkę, nie zaś płytę CD, na której piosenka jest zapisana. Należy wiedzieć o tym, że utworem może być jedynie przejaw działalności człowieka. Nawet najpiękniejszy wzór stworzony przez przyrodę nigdy nie może zostać uznany za utwór. Ustawa wskazuje, że utwór musi być przejawem działalności twórczej. Prawo autorskie chroni jedynie działa oryginalne. Oznacza to, że utwór ma być efektem pracy kreatywnej. Nie może stanowić odtworzenia lub powielenia, działania w oparciu o szablon. Aby coś mogło zostać uznane za utwór, musi mieć indywidualny charakter, oznacza to, że utwór 6

9 musi wnosić pewne nowe elementy, które stanowią odzwierciedlenie osobowości twórcy. Prawo autorskie chroni już nawet minimalny wkład twórczy i przyznaje mu pełną ochronę. Utworem nie będzie dzieło, które każdy stworzyłby w ten sam sposób. Prawo autorskie chroni utwór od momentu ustalenia. Przez ustalenie należy rozumieć możliwość zapoznania się z dziełem przez osobę inną niż sam twórca. Pojęcie to nie jest tożsame z utrwaleniem. Dla przykładu, poeta, który stworzył wiersz, ustalił go wraz z momentem wypowiedzenia go innej osobie. Natomiast w momencie przelania wiersza na kartkę papieru następuje jego utrwalenie. W praktyce często zdarza się tak, że moment ustalenia i utrwalenia utworu są takie same. Ustawa o prawie autorskim podaje rodzaje utworów. Są nimi utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe), utwory plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego, utwory architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne, muzyczne i słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, audiowizualne (w tym filmowe). Wyliczenie to ma charakter przykładowy. Utworami mogą być również inne dzieła, ważne jednak, by były efektem oryginalnej i indywidualnej pracy twórczej. Prawo autorskie chroni utwory bez względu na ich przeznaczenie i wartość. Takiej samej ochronie podlega wybitne dzieło operowe i kiczowata piosenka dyskotekowa. Podobnie takiej samej ochronie podlega dzieło naukowe, jak i na przykład literatura popularna. Prawo autorskie chroni również utwory, które przedstawiają treści wątpliwe z punktu widzenia moralności. Ochronie prawnoautorskiej podlegać będzie np. film pornograficzny, nierzetelna z punktu widzenia nauki książka, artykuł lub tekst obraźliwy naruszający cudze dobra osobiste. Utworami są także opracowania cudzego utworu, takie jak tłumaczenie, przeróbka lub adaptacja. Jednakże należy pamiętać, że rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego, zaś na egzemplarzach 7

10 opracowania należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego. Na podobnej zasadzie zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają nie chronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie mają twórczy charakter. Utwory są chronione z mocy samego prawa. W prawie polskim nie istnieje obowiązek ich urzędowej rejestracji dla przyznania ochrony lub oznaczania utworu tzw. notą copyright, czyli znanym symbolem. Oznaczenie tym symbolem może być jednak przydatne, jeżeli utwór będzie wykorzystywany w krajach prawa anglosaskiego. Co nie jest utworem? Prawo autorskie wskazuje również, jakie dzieła nie mogą być uznane za utwór. Prawo autorskie nie chroni odkryć, idei, procedur, metody i zasad działania oraz koncepcji matematycznych. Nie oznacza to jednak, że kwestie te nie podlegają żadnej ochronie prawnej. Instrumentem, który służy ich ochronie jest ochrona dóbr osobistych przewidziana w art. 23 i 24 kodeksu cywilnego. Utworami nie są również wynalazki, wzory przemysłowe, znaki towarowe, których dotyczą przepisy ustawy prawo własności przemysłowej. Ustawa prawo autorskie nie uznaje za utwory aktów normatywnych lub ich urzędowych projektów, dokumentów urzędowych, urzędowych materiałów, znaków i symboli, opublikowanych opisów patentowych lub ochronnych oraz prostych informacji prasowych. Na przykład prawem autorskim nie jest chroniona sama ustawa o prawie autorskim. Podobnie prawo autorskie nie chroni polskiego godła, podlega ono jednak ochronie przewidzianej w Konstytucji i ustawie o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych. Zgodnie z przepisami tej ustawy symbole Rzeczypospolitej Polskiej nie mogą być umieszczane na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego, jednak dozwolone jest umieszczanie na przedmiotach przeznaczonych do obrotu handlowego godła lub barw Rzeczypospolitej Polskiej w formie stylizowanej lub artystycznie przetworzonej. 8

11 Kim jest twórca? Twórca jest osobą podstawową dla prawa autorskiego. To on przez swoje działanie tworzy utwór i to jemu powinna przysługiwać, co do zasady, ochrona prawna. Twórcą może być jedynie człowiek jako osoba fizyczna. Nie ma żadnych ograniczeń co do wieku czy stanu psychicznego twórcy. Twórcą może być zarówno kilkuletnie dziecko, nie posiadające zdolności do czynności prawnych, nastolatek o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, czy też osoba pełnoletnia o pełnej zdolności do czynności prawnych. Na powstanie utworu nie ma wpływu stan świadomości twórcy. Wskazać tu można na przykład dzieła Vincenta Van Gogha, który sporą część swych dzieł stworzył podczas epizodów choroby psychicznej czy Modesta Musorgskiego, który tworzył najczęściej w stanie głębokiego upojenia alkoholowego. Należy jednak pamiętać o tym, że osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych nie będą mogły rozporządzać swoimi prawami majątkowymi bez zgody przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna lub kuratora). Bez znaczenia jest również, co do zasady, obywatelstwo twórcy. Jednakże polska ustawa o prawie autorskim chroni utwory, którego twórca lub współtwórca jest obywatelem polskim lub których twórca lub współtwórca jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym (państwa Unii Europejskiej, Szwajcaria, Liechtenstein, Islandia i Norwegia), które zostały opublikowane po raz pierwszy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo równocześnie na tym terytorium i za granicą, które zostały opublikowane po raz pierwszy w języku polskim, lub które są chronione na podstawie umów międzynarodowych, w zakresie, w jakim ich ochrona wynika z tych umów. Wykluczone jest uznanie za twórcę np. Skarbu Państwa, gminy, stowarzyszenia czy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Twórcą nie może być program komputerowy na przykład komputerowy tłumacz lub program do tworzenia automatycznych streszczeń. Podobnie za twórcę nie można uznać zwierzęcia, chociażby nawet stworzyło najpiękniejszy obraz. 9

12 Prawo autorskie przewiduje tzw. domniemanie autorstwa. Oznacza to, że za twórcę uważa się osobę, której nazwisko zostało uwidocznione na egzemplarzu utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu. Domniemanie to można obalić, jednakże potrzebne do tego jest postępowanie sądowe. Utwór może zostać stworzony przez więcej niż jedną osobę. Mówi się wtedy o tzw. współautorstwie. Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładów pracy twórczej. Każdy ze współtwórców może wykonywać prawo autorskie do swojej części utworu mającej samodzielne znaczenie, bez uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców. Do wykonywania prawa autorskiego do całości utworu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. W przypadku braku takiej zgody każdy ze współtwórców może żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeka uwzględniając interesy wszystkich współtwórców. Każdy ze współtwórców może dochodzić roszczeń z tytułu naruszenia prawa autorskiego do całości utworu. Uzyskane świadczenie przypada wszystkim współtwórcom, stosownie do wielkości ich udziałów. Współtwórcami utworu audiowizualnego są osoby, które wniosły wkład twórczy w jego powstanie, a w szczególności: reżyser, operator obrazu, twórca adaptacji utworu literackiego, twórca stworzonych dla utworu audiowizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych oraz twórca scenariusza. Jakie prawa przysługują twórcy? Prawo autorskie ustanawia monopol twórcy na korzystanie z jego dzieła, jednak samo nie jest jednolite, a uprawnienia twórcy względem stworzonego przez niego dzieła mają dwojaki charakter. Po pierwsze, prawo autorskie chroni tzw. autorskie prawa osobiste, czyli nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu lub zbyciu więź twórcy z autorem. Prawo 10

13 autorskie już u zarania swoich dziejów przyjęło, że jego zadaniem jest ochrona osobowości autora, który wyraził ją w utworze. Ustawa stwierdza, że między autorem a utworem istnieje więź szczególnego rodzaju. Nie podlega ona bowiem zrzeczeniu się lub zbyciu. Co ciekawe autor, nawet jeżeli nie jest zadowolony z uzyskanego przez siebie efektu, w świetle prawa nie może wyprzeć się swojego autorstwa. Swoje dzieło może jednak udostępnić anonimowo. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych do autorskich praw osobistych zalicza zgodnie z art. 16 w szczególności prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Należy pamiętać o tym, że katalog ten ma charakter otwarty. Spośród wymienionych praw osobistych w poprzednich akapitach omówiono prawo do autorstwa utworu oraz powiązane z nim prawo do oznaczenia utworu nazwiskiem (pseudonimem) autora lub udostępnienia go anonimowo. Należy pamiętać o tym, że oznaczenie utworu pseudonimem lub rozpowszechnienie go anonimowo nie pozbawia autora ochrony prawnej. Uwagi wymaga z pewnością autorskie prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania. Autor tworząc dzieło nadaje mu pewien oryginalny kształt, formę i treść. Słuszny jest więc postulat, że nikt nie powinien w formę dzieła stworzonego przez twórcę ingerować. Nie wolno więc bez zgody autora wyrażonej na piśmie nic z dzieła usuwać albo do niego dodawać. Z przepisami prawa autorskiego sprzeczna jest praktyka wielu redakcji polegająca na informowaniu potencjalnych autorów materiałów prasowych polegająca na zastrzeżeniu możliwości skracania lub zmian zgodnie z potrzebami redakcji. Podobnie bez zgody autora nie można wykonać tzw. koloryzowania filmu. Wyjątek od tej zasady ustanawia art. 49 ustawy o prawie autorskim, zgodnie z którym wolno jest 11

14 czynić zmiany w utworze, jeżeli jest to spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. W praktyce oznacza to, że istnieje możliwość poprawienia błędów technicznych czy na przykład ortograficznych. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim (art. 17) jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Oznacza to, że o ile przepisy prawa nie mówią nic innego, podmiotem uprawnionym do czerpania korzyści majątkowych ze swojego dzieła jest twórca. Ustawa przewiduje od tej zasady rozliczne wyjątki, z których w praktyce najistotniejszym jest kwestia dysponowania prawami do utworu stworzonego w ramach stosunku pracy. Jakie uprawnienia do utworu ma pracodawca? Zgodnie z art. 12 ustawy o prawie autorskim, jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Oznacza to, że, co do zasady, prawa majątkowe do utworu pracowniczego nabywa pracodawca w momencie przyjęcia utworu. Oczywiście prawa osobiste do takiego utworu w dalszym ciągu pozostają przy jego twórcy. Przyjmuje się, że pracodawca przyjmuje utwór w momencie zaakceptowania utworu lub jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie sześciu miesięcy od dostarczenia utworu o jego nie przyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie, uważa się, że utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. 12

15 Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Warto pamiętać o tym, że pracownik i pracodawca mogą kwestie te uregulować odmiennie w umowie. Odmiennie uregulowano kwestię utworów pracowniczych w przypadku, gdy pracodawcą jest instytucja naukowa. W takiej sytuacji zarówno prawa osobiste, jak i majątkowe do utworu przynależą do pracownika. Instytucja naukowa ma jedynie pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, zaś twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Jak długo trwa ochrona utworu prawem autorskim? Ochrona prawnoautorska utworu zaczyna się w momencie ustalenia utworu, to jest w momencie, w którym utwór może zostać udostępniony publiczności, bez względu na to czy został utrwalony na nośniku materialnym. W momencie ustalenia utworu powstają zarówno prawa autorskie osobiste, jak i majątkowe. Moment ustania praw osobistych i majątkowych jest jednak różny. Autorskie prawa osobiste nie kończą się nigdy. Natomiast autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu liczonych: od śmierci twórcy, w odniesieniu do do utworów współautorskich - od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych, w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany - od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba, że pseudonim nie pozostawia wątpliwości 13

16 co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość, w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca - od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony - od daty jego ustalenia, w odniesieniu do utworu audiowizualnego - od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego. Po upływie tego czasu dzieło przechodzi do tzw. domeny publicznej. Oznacza to, że każdy może z takiego utworu skorzystać, w zasadzie bez konieczności ponoszenia dodatkowych opłat. Jednakże producenci lub wydawcy egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych, są obowiązani do przekazywania na rzecz Funduszu Promocji Twórczości, o którym mowa w art. 111 ustawy o prawie autorskim, wpłaty wynoszącej od 5 % do 8 % wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy tych utworów. W jaki sposób można KOrzystać z utworu? Prawa autora do utworu zostały zakreślone bardzo szeroko. Niejednokrotnie mówi się o istnieniu monopolu autora na korzystanie ze stworzonego przez niego dzieła. Jednakże przyznanie dla autora praw absolutnych mijałoby się z celem, bo w takiej sytuacji nikt nie skorzystałby z utworu, a przecież twórcom w większości przypadków chodzi o to, by z ich dziełami zapoznała się szersza publiczność. Dlatego też ustawodawca musiał znaleźć pewien kompromis pomiędzy prawami autora a uprawnieniami użytkowników utworu. Z tego powodu ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje istnienie 14

17 tzw. dozwolonego użytku. Podstawowe znaczenie ma tzw. dozwolony użytek osobisty. Przepis art. 23 ust. 1 ustawy o prawie autorskim wskazuje, że bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Do dozwolonego użytku osobistego można zaliczyć np. odtwarzanie utworu na własne potrzeby, nie związane z celem zarobkowym, sporządzanie kopii zapasowych, udostępnianie pojedynczych egzemplarzy utworu dla osób, z którymi pozostaje się w związku osobistym, na przykład krewnym, powinowatym, czy znajomym. Dla zilustrowania tej sytuacji można podać przykład. W sklepie internetowym nabyliśmy album CD z piosenkami grupy X. W ramach dozwolonego użytku można skopiować tę płytę dla siebie, przegrać zawartość CD na plik mp3 i odtwarzać go na przykład w telefonie komórkowym, skopiować płytę i udostępnić ją bratu, teściowej czy koledze. W żadnym wypadku nie wolno jednak umieścić nagranego pliku mp3 na ogólnodostępnej stronie internetowej lub w systemie wymiany plików typu torrent lub peerto-peer, jeżeli dostęp do udostępnionych plików miałaby nieograniczona grupa osób. Takie zachowanie, dokonane bez zezwolenia twórcy, może bowiem być potraktowane jako przestępstwo lub delikt prawa cywilnego i nieść za sobą konieczność poniesienia odpowiedzialności prawnej. Należy pamiętać, że określony w ten sposób dozwolony użytek nie dotyczy programów komputerowych w tym gier. Nie można więc sporządzić kopii programu komputerowego i odstąpić go rodzinie lub znajomym. Takie zachowanie jest sprzeczne z prawem. PrAWO autorskie w organizacjach POZArządowych Pisząc o wykorzystaniu utworów chronionych prawem autorskim w organizacjach pozarządowych zauważyć należy, że ustawa o prawie autorskim nie daje tej grupie podmiotów w istocie żadnych szczególnych uprawnień. Są one traktowane w zasadzie jak każdy 15

18 inny podmiot prawa. Organizacje pozarządowe muszą więc dbać o konieczność uzyskania odpowiednich licencji i zezwoleń twórców lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Oczywiście od zasady tej istnieją pewne wyjątki, które warto przytoczyć. Zgodnie z art. 27 ustawy o prawie autorskim, instytucje naukowe i oświatowe mogą w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu. Dyspozycja przepisu wyraźnie wskazuje, że z tej formy dozwolonego użytku mogą korzystać jedynie instytucje naukowe i oświatowe. W praktyce oznacza to, że przepis ten dotyczy organizacji, których jedynym celem statutowym jest działalność w zakresie nauki i oświaty. Zatem może on dotyczyć np. szkoły podstawowej prowadzonej przez powołane w tym celu stowarzyszenie. Z możliwości zastosowania tego przepisu wyłączone są instytucje, dla których prowadzenie działalności naukowej i oświatowej jest jedną z wielu form prowadzonej działalności. W takim wypadku na każde rozpowszechnienie utworu, na przykład na prowadzonych warsztatach, konieczne jest uzyskanie zgody właściwego podmiotu i ewentualnie zapłacenie stosownego wynagrodzenia. Na podobnej zasadzie wolno nieodpłatnie wykonywać publicznie rozpowszechnione utwory podczas ceremonii religijnych, imprez szkolnych i akademickich lub oficjalnych uroczystości państwowych, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowych i artyści wykonawcy nie otrzymują wynagrodzenia, z wyłączeniem imprez reklamowych, promocyjnych lub wyborczych. Pewne udogodnienie ustawa o prawie autorskim przewiduje dla podmiotów z sfery pozarządowej zajmujących się pomocą dla osób niepełnosprawnych. Zgodnie z art. 33(1) prawa autorskiego wolno korzystać z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli to korzystanie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia. 16

19 Czym jest plagiat? Jak wystrzegać się go? Zjawisko plagiatu stało się w ostatnich latach prawdziwą plagą. W największym skrócie, plagiatem jest przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu. Plagiaty zdarzają się niemalże w każdej dziedzinie życia. Głośny był przypadek niemieckiego ministra spraw zagranicznych, który w swoim doktoracie dopuścił się plagiatu. Efektem jego zachowania była dymisja. Często poruszane są kwestie plagiatów w środowisku naukowym. Samo pojęcie plagiatu nie jest zdefiniowane w prawie autorskim, albowiem zdefiniowanie plagiatu na gruncie prawa jest niezwykle trudne. Granica pomiędzy przypisaniem sobie autorstwa cudzego utworu a dozwoloną w prawie autorskim inspiracją jest czasem niezwykle cienka. Podobnie nie każdy plagiat w języku potocznym, na przykład skopiowanie cudzego pomysłu, będzie naruszeniem prawa autorskiego. Doktryna prawa wyróżnia dwa rodzaje plagiatów plagiat jawny gdy autor wprost podpisuje swoim nazwiskiem cudzy utwór i plagiat ukryty w którym autor w swoim dziele przywłaszcza sobie autorstwo jedynie fragmentu cudzego dzieła bądź cudzy utwór wkomponowuje w strukturę własnego. Literatura prawa porusza także temat autoplagiatu. Co do zasady przytaczanie własnych dzieł w swojej twórczości nie jest zabronione. Problem pojawia się wtedy, gdy autor zobowiązał się do stworzenia zupełnie nowego utworu. Autoplagiat jest także uważany za nieetyczny w przypadku tworzenia dzieł naukowych. Problem plagiatu często pojawia się przy okazji tworzenia prac licencjackich i magisterskich. W ostatnich latach wykryto przynajmniej kilkadziesiąt prac, rzekomo stworzonych przez studentów, a w istocie będących kompilacją dzieł stworzonych przez kogoś innego wcześniej. Praca czy to licencjacka, czy magisterska w świetle prawa autorskiego jest utworem. Zasady prawa o szkolnictwie wyższym, jak również wewnętrzne akty prawne uczelni wskazują, że utwór ten powstaje pod kierownictwem opiekuna naukowego, który powinien dbać o jej poprawność formalną oraz metodologiczną. 17

20 Z zasady prace magisterskie nie muszą być opracowaniami nowych zagadnień naukowych. Oznacza to, że zadaniem takiej pracy jest sprawdzenie, czy student posiada zdolność zebrania odpowiedniego materiału i stworzenia poprawnego tekstu naukowego. Student musi więc korzystać z prac opublikowanych wcześniej. W takiej sytuacji student musi skorzystać z przewidzianego w prawie autorskim prawa cytatu, mieszczącego się w ramach dozwolonego użytku. Zgodnie z art. 29 prawa autorskiego wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Aby jednak korzystanie z cudzego utworu nie było bezprawne, należy pamiętać o warunku przewidzianym w art. 34 prawa autorskiego, zgodnie z którym można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Oznacza to, że możliwe jest skorzystanie z cudzej twórczości, jednak koniecznym jest oznaczenie, kto jest autorem oryginału. Dotyczy to nie tylko cytatu bezpośredniego, lecz także peryfrazy cudzej wypowiedzi. Pisząc o plagiacie, należy mieć na uwadze, że popełnienie go może grozić odpowiedzialnością karną i cywilną. Zgodnie z art. 115 ust. 1 prawa autorskiego, kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. W przypadku plagiatu w pracy licencjackiej lub magisterskiej, należy liczyć się z pozbawieniem tytułu uzyskanego na podstawie nierzetelnej pracy. 18