KRESY PO UDNIOWO-WSCHODNIE

Transkrypt

1 KRESY PO UDNIOWO-WSCHODNIE TYTU OWE 1 DO 6.pmd , 14:38

2 vacat TYTU OWE 1 DO 6.pmd , 14:38

3 Rok VII 2010 HISTORIA TRADYCJA WSPÓLCZESNOŒÆ I TYTU OWE 1 DO 6.pmd , 14:38

4 Redakcja: Agnieszka Bender, El bieta Cieszyñska, Anna Czarnocka, Szczepan Kozak, Jerzy Motylewicz Janusz Polaczek (redaktor naczelny), Renata Trawka, Wioletta Zawitkowska, Projekt ok³adki Janusz Polaczek Projekt znaku firmowego Przemyskiego Centrum Kultury i Nauki ZAMEK El bieta Cieszyñska Redakcja techniczna i ³amanie Czes³aw Sza³yga Wy³¹czn¹ odpowiedzialnoœæ za prawa autorskie do materia³u ilustracyjnego ponosz¹ autorzy tekstów Zrealizowano ze œrodków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Adres redakcji Przemyskie Centrum Kultury i Nauki ZAMEK w Przemyœlu Przemyœl, Aleja XXV Polskiej Dru yny Strzeleckiej 1 tel. (016) ; Dzia³ wydawniczy wydawnictwo@kultura.przemysl.pl Na stronie pierwszej ok³adki: Brama Ruska w Kamieñcu Podolskim (fot. Janusz Polaczek) Na stronie czwartej ok³adki: herb ziemi przemyskiej w rêkopisie Kazimierza Girtlera ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej ISSN Druk MULTICOLOR Krzysztof Bujak, ul. Siemieñskiego 18, Jaros³aw tel./fax (16) ; kom ; multicolorjar@interia.pl nak³ad 300 egz., ark. druk. 22,5 + dodatek ark. druk. 5,75 TYTU OWE 1 DO 6.pmd , 14:38

5 OD REDAKCJI Ka da spo³ecznoœæ mniejsza czy wiêksza, jeœli tylko mo e siê poszczyciæ swoj¹ histori¹, to tak e wi¹ ¹c¹ siê z ni¹, a przy tym konstytuuj¹c¹ j¹, np. jako naród plemiê, symbolik¹. Symbole ³¹cz¹ zatem spo³ecznoœci i narody. Potrafi¹ te dzieliæ. Przywodz¹ do czynów wznios³ych, staj¹c siê desygnatami idei wokó³ których gromadz¹ siê zwolennicy zmian, nadaj¹c im swoist¹, np. patriotyczn¹, markê. Ale, bywa te, e staj¹c siê wykorzenionym z historii i tradycji substytutem aktualnej rzeczywistoœci, jako narzêdzie politycznych hochsztaplerów czy szaleñców ujawniæ mog¹ sw¹ potê n¹ moc destrukcyjn¹. Hitleryzm z jego potêg¹ symbolu nie by³ bynajmniej jedynym tego przyk³adem. Terminu symbol nie sposób przy tym ograniczyæ do znaków plastycznych. Myœlenie symboliczne odwo³ywaæ siê bowiem mo e do ca³ej gamy projekcji myœlowych. Sk³ada siê na nie zarówno mitologia ludów i narodów, stereotypy, tradycja wynikaj¹ca z literatury i zwyczajów, pieœni i to nie tylko te, które staj¹ siê hymnami. Symbole rozpatrywaæ mo na wiêc w wielu warstwach i aspektach. Kilku takich ró nych mo liwoœci postrzegania symboli dotycz¹ teksty zamieszczone w niniejszym tomie Kresów Po³udniowo-Wschodnich. Niektóre z nich powsta³y jako pok³osie zorganizowanej w 2008 roku przez Przemyskie Centrum Kultury i Nauki ZAMEK konferencji Symbole pañstwa i narodu polskiego, ale znalaz³y siê tu te inne artyku³y nawi¹zuj¹ce do tej problematyki, b¹dÿ w jakiœ sposób j¹ poszerzaj¹ce. Mamy nadziejê, e ta nowa tematyczna formu³a naszego czasopisma znajdzie zrozumienie ze strony Czytelników, wœród których byæ mo e znajdziemy te nowych wspó³pracowników. Dlatego ju teraz pragniemy zasygnalizowaæ problematykê kolejnych edycji Kresów Po³udniowo-Wschodnich. Jako temat przewodni nastêpnego tomu proponujemy spojrzenie na postaæ Kazimierza Wielkiego w aspekcie jego starañ zmierzaj¹cych do w³¹czenia Rusi Czerwonej do Korony, dzie³a cywilizacyjnego, które zapocz¹tkowa³ na tych terenach oraz dalekosiê nych konsekwencji podjêtych wówczas przez niego dzia³añ. Tymczasem spróbujmy siê wg³êbiæ w problematykê polskiej symboliki i mitologii. J.P. TYTU OWE 1 DO 6.pmd , 14:38

6 6 wstp TYTU OWE 1 DO 6.pmd , 14:38

7 HISTORIA I PORZ DEK SZKICE RETORYCZNE I HISTORYCZNE 7 LITERATURA MIT I HISTORIA 01. wokol kroniki 7-10.pmd , 12:21

8 8 Pawe³ Kozio³ Orygenes 01. wokol kroniki 7-10.pmd , 12:21

9 HISTORIA I PORZ DEK SZKICE RETORYCZNE I HISTORYCZNE 9 PAWE KOZIO Warszawa WOKÓ KRONIKI GALLA ANONIMA HISTORIA I PORZ DEK. SZKICE RETORYCZNE I HISTORYCZNE Uwagi edytorskie Niniejszy zbiór tekstów powsta³ na podstawie pracy doktorskiej zatytu³owanej Dwaj kronikarze. Alegoria i typologia w kompozycji dzie³ Galla Anonima i mistrza Wincentego, pisanej na warszawskiej polonistyce, w Zak³adzie Literatury i Kultury Epok Dawnych, pod kierunkiem dra hab. Paw³a Stêpnia, a obronionej w czerwcu 2008 roku *. Teraz zdecydowa³em siê jednak na inny tytu³, poniewa w porównaniu z tamt¹ wersj¹ tekst uleg³ zasadniczym zmianom. Po pierwsze od³o y³em na stosowniejszy czas pracê nad czêœci¹ poœwiêcon¹ mistrzowi Wincentemu. Z pozosta³ych decyzji najwa niejsz¹ by³ odwrót od kompozycji charakterystycznej dla rozprawy naukowej z rozbudowanym systemem erudycyjnych zabezpieczeñ i licznymi rekapitulacjami na rzecz swobodniejszej formy zbioru esejów. Postêpuj¹c w ten sposób mia³em w pamiêci klasyczne dzie³o polskiej historiografii Szkice historyczne jedynastego wieku Tadeusza Wojciechowskiego. Pozornie luÿna struktura tekstu rozbitego na wzglêdnie samodzielne artyku³y paradoksalnie pozwala³a tam na bardziej dobitne przedstawienie ca³ego wywodu o domniemanej winie œw. Stanis³awa. Ponadto fragmentaryczna natura eseju lepiej oddaje sprawiedliwoœæ tematowi alegorii wprowadzaj¹cej porz¹dek w dzie³a œredniowiecznej historiografii. Esej nie jest gatunkiem maksymalistycznym, wiêc bardziej odpowiada skali trudnoœci, lukom w stanie badañ, wreszcie nieuchronnym w tych okolicznoœciach momentom, gdy trzeba przedstawiaæ wnioski niemaj¹ce natury finalnej. Tymczasem wymagania stawiane dysertacji doktorskiej w sposób nieuchronny wymusza³y markowanie syntezy tam, gdzie (jeszcze) nie ma wystarczaj¹cych podstaw do jej stworzenia. Esej, jako gatunek bardziej analityczny, stwarza o wiele mniej tego rodzaju pokus. Wi¹ e siê z tym jeszcze sprawa temperamentu lekturowego. W badaniu literatury najwa niejsza by³a i pozostaje dla mnie analiza tekstu. Esej pozwala na oderwanie siê od naukowych rytua³ów, niejednokrotnie staj¹cych na drodze temu zasadniczemu za³o eniu, * W miejscu tym chcia³bym podziêkowaæ trzem osobom, których uwagi najmocniej zawa y³y na kszta³cie tej pracy. Najpierw dr. hab. Paw³owi Stêpniowi, który jako promotor da³ mi du o swobody w poszukiwaniu w³asnej œcie ki naukowej. Nastêpnie obydwu recenzentom: prof. Jackowi Banaszkiewiczowi, który w swoim czasie pozwoli³ mi goœcinnie uczêszczaæ na swoje seminarium magisterskie w Instytucie Historii Uniwersytetu Warszawskiego, oraz prof. Romanowi Mazurkiewiczowi, który po obronie doktoratu wrêczy³ mi wyj¹tkowo cenny dar: egzemplarz recenzencki z odrêcznymi podkreœleniami i uwagami. 01. wokol kroniki 7-10.pmd , 12:21

10 10 Pawe³ Kozio³ a tak e zwalnia z obowi¹zku wyjaœniania powodów odwo³ania siê do tego czy innego dzie³a, co zawsze wydawa³o mi siê czynnoœci¹ doœæ ja³ow¹. Po wszystkich wymienionych redukcjach (po likwidacji konstrukcyjnego stela u rozprawy naukowej, znacz¹cym odchudzeniu czêœci teoretycznej i rezygnacji z erudycyjnych wtrêtów maj¹cych znaczenie czysto dekoracyjne) pozosta³ tekst traktuj¹cy zasadniczo o zastosowaniu alegorii w dziele œredniowiecznego kronikarza. Alegoria nie jest tu rozumiana na sposób romantyczny (jako zubo ony, przeintelektualizowany i sformalizowany zastêpnik symbolu) ani te barokowy (jako symboliczne, upersonifikowane przedstawienie w rodzaju tych, jakie znamy z Ikonologii Ripy), lecz z perspektywy retorycznej. Jest to tzw. figura myœli a wiêc pomys³, który pojawia siê ju na poziomie ogólnego planowania tekstu podstawiaj¹ca pod okreœlone znaki dodatkowe ( ukryte ) sensy. Tym, co pozwala na ich odczytanie, jest systematyczna natura alegorii, powtarzalnoœæ i symetria u ywanych motywów. Z tego wzglêdu zbudowana na kunsztownych paralelizmach kronika Galla moc¹ samej swojej konstrukcji jawi siê jako tekst, w którym mo na spodziewaæ siê obecnoœci alegorycznego kodu, drugiego dna. W moim przekonaniu w kronice Galla owa warstwa ukryta nie wymusza zasadniczego przewartoœciowania czy demistyfikacji i zapewne dlatego nie zwróci³a ona dotychczas uwagi badaczy. Przekaz stanowi po prostu pewnoœæ, jak równie przekonanie o udziale w tym planie Polski i jej w³adców. Ostatni pogl¹d zdaje siê co prawda nadw¹tlony przez opis sprawy œw. Stanis³awa, lecz koniecznoœæ poruszenia tego trudnego zagadnienia skutkuje powo³aniem do istnienia alegorycznej konstrukcji, na powrót wmontowuj¹cej wymykaj¹c¹ siê komentarzom zbrodniê w porz¹dek sensu. W jego ramach skuteczna pokuta Krzywoustego po zabójstwie brata stanowi jakby dope³nienie obowi¹zku, którego nie udÿwign¹³ Boles³aw Œmia³y. Analogie tego rodzaju przypominaj¹ nieco sposób konstruowania tekstu biblijnego, tote analizê kroniki Galla poprzedzaj¹ teksty na temat alegorezy i egzegezy. Z pozoru nie jest to oczywisty kontekst dla œredniowiecznej historiografii. Teocentryczna natura epoki (a zatem równie jej systemu edukacji) sprawia jednak, e za³o enie wp³ywu sposobu przedstawiania dziejów biblijnych na historyczne narracje jawi siê jako naturalne. Po stronie korzyœci wypada zapisaæ równie wytwarzany w ten sposób efekt obcoœci, pozwalaj¹cy spojrzeæ na tekst kroniki wzrokiem nie zniekszta³conym przez utrwalone w stanie badañ uprzedzenia; spojrzeæ nawet z pewnym naddatkiem powagi i szacunku, przywracaj¹c literaturze tekst traktowany przewa nie jako Ÿród³o historyczne. Ufam, e takie postawienie sprawy zmieni obraz Galla Anonima jako autora niezbyt wyrafinowanego, zale nego od mo nych protektorów i informatorów, a jego dzie³a jako pracy niedokoñczonej. W przypadku konfliktu miêdzy niesprawdzalnymi hipotezami biograficznymi (traktuj¹cymi o tarciach na dworze królewskim, które uniemo liwi³y kronikarzowi kontynuowanie pracy) a daj¹cymi siê opisaæ wskaÿnikami spójnoœci i kompletnoœci tekstu wolê stan¹æ po stronie tych ostatnich. Doktorat, na co wskazuje choæby jego tytu³, zawiera³ równie czêœæ poœwiêcon¹ dzie³u mistrza Wincentego. Podjêta próba przeredagowania jej wykaza³a jednak, e wobec kilku nowych pomys³ów interpretacyjnych, a tak e wzbogacenia siê w ostatnich latach stanu badañ, kontynuacja tego w¹tku wymaga znacznie wiêcej czasu i pracy, ni z pocz¹tku przewidywa³em. Skoro zaœ pojawi³a siê okazja druku, to wolê raczej wydaæ w miarê kompletny i samodzielny zbiór tekstów poœwiêconych g³ównie kronice Galla ni odwlekaæ publikacjê. 01. wokol kroniki 7-10.pmd , 12:21

11 HAYDEN WHITE, CZYLI DLACZEGO ALEGORIA Hayden White, czyli dlaczego alegoria ka da narratywizacja jest alegoryzacj¹ (Hayden White, OdpowiedŸ na cztery pytania profesora Chartiera, [w:] Tego, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków 2000, s. 349) O ile badanie tekstu w sprzyjaj¹cych okolicznoœciach mo e jeszcze byæ bezinteresowne, o tyle teoria nigdy. Smutny paradoks wspó³czesnej humanistyki polega jednak na tym, e dyskursy teoretyczne nieustannie rosn¹ w si³ê, co trzeba braæ pod uwagê nawet wtedy, gdy celem pracy nie s¹ negocjacje z takim czy innym zestawem uogólniaj¹cych zdañ o literaturze. Zdarzaj¹ siê jednak i momenty, kiedy teoria wychodzi naprzeciw potrzebom badacza, który chcia³by pozostaæ przede wszystkim czytelnikiem. Mowa tu o koncepcjach, które konstruowane s¹ na sposób przede wszystkim literacki (przychodzi tu na myœl zw³aszcza Harold Bloom i jego etos silnego odczytania ) albo o takich, które przypominaj¹, e literatury mo na szukaæ tak e tam, gdzie ju dawno przestaliœmy siê jej spodziewaæ, jak choæby w tekstach historiograficznych. Mówiê tutaj, rzecz jasna, na temat Haydena White a. I chocia bêdê go czyta³ w³aœnie na sposób teoretyczny, czyli interesowny, próbuj¹c z jego koncepcji wydobyæ przede wszystkim to, co sprzyja mojej w³asnej lekturze œredniowiecznej historiografii to najpierw chcia³bym wyraziæ coœ w rodzaju wdziêcznoœci. Zbyt czêsto bowiem s³ysza³em w¹tpliwoœæ, e mo e lepiej teksty kronik zostawiæ historykom, by nie skorzystaæ z uwag kogoœ, kto (powtórnie, po staro ytnej teorii retoryki) historiografiê w³¹cza do literatury. Co zaœ siê tyczy interesownoœci teoretycznego podejœcia, przedstawia siê ona nastêpuj¹co: zamierzam wykazaæ, i u podstaw narratywizmu Haydena White a le y specyficzne rozumienie alegorii. Sam badacz dyskursu historiograficznego ujmuje tê zale noœæ w nastêpuj¹cy sposób: to w³aœnie tropologia, jak w swej ksi¹ ce A Map of Misreading dowodzi Bloom, dostarcza narzêdzi do uchwycenia i retrospektywnego rozrysowania mapy owych przesuniêæ od dos³ownoœci do jêzyka retorycznych figur, przy pomocy których dokonuje siê fabularyzacji rzeczywistych lub wyimaginowanych wydarzeñ, na skutek czego nabieraj¹ one znaczeñ daleko wykraczaj¹cych poza ich zdarzeniowy sens. W prostym spostrze eniu, i ka da narratywizacja jest alegoryzacj¹ i e alegoryzacja jest œrodkiem,za pomoc¹ którego wydarzenia nabieraj¹ sensów moralnych i etycznych, a nie tylko wymiaru czysto przyczynowego, znalaz³em drogê do po³¹czenia jêzyka, jakiego historycy u ywaj¹ do opisywania swych odniesieñ, z ró nymi rodzajami kodów (fabularyzacj¹, argumentacj¹, ideologizacj¹) u ywanych do nadawania im znaczeñ 1. Zacytowana wypowiedÿ ma szczególne znaczenie, poniewa stanowi koñcow¹ partiê opowieœci, jaka w tekœcie naukowym pojawia siê nieczêsto wspomnienia dotycz¹cego etapu, na którym 1 H. White, OdpowiedŸ na cztery pytania profesora Chartiera, [w:] Idem, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków 2000, s Hayden White s pmd , 08:13

12 12 Pawe³ Kozio³ koncepcja White a dopiero siê kszta³towa³a. Zamyka ona swego rodzaju historyczn¹ narracjê o pochodzeniu pomys³u na klasyfikacjê odmian dyskursu historiograficznego ze wzglêdu na dominuj¹ce tropy retoryczne i sprzê one z nimi ogólne pogl¹dy na przebieg dziejów. Ta krótka opowieœæ przedstawia seriê zdarzeñ, jakimi s¹ kolejne naukowe w¹tpliwoœci, a nastêpnie ich rozwi¹zanie dziêki stwierdzeniu, e ka da narracja jest alegoryzacj¹. Da³aby siê wiêc sprowadziæ do schematu, który White przedstawia³ jako a, b, c, d, E z ostatnim elementem potraktowanym jako ostateczne wyjaœnienie opisywanego procesu. Ze wzglêdu na fragmentarycznoœæ opowieœci przesad¹ by³oby wyci¹ganie pe³nych konsekwencji z pewnej du o wczeœniejszej wypowiedzi badacza 2 jednak to, co nie sprawdza siê jako wnioskowanie naukowe, nadal mo e byæ ca³kiem udatn¹ figur¹ retoryczn¹. W tym wypadku hiperbol¹, White stwierdzi³ bowiem, e ka da opowieœæ historyczna, która nadaje ostatniemu elementowi serii (e), bez wzglêdu na to, czy jest on rzeczywisty, czy spekulatywny, pe³n¹ moc wyjaœniaj¹c¹ (E), nale y do typu eschatologicznego lub apokaliptycznego, gdzie mieœci siê Pañstwo Bo e œw. Augustyna i rozmaite wersje oczekiwania na nadejœcie millenium w duchu Joachima z Fiore, Wyk³ady z filozofii dziejów Hegla oraz wszystkie tego rodzaju idealistyczne wersje historii 3. Zapewne jest to naturalne, e uwieñczone powodzeniem tworzenie nowej teorii przedstawia siê jej autorowi jako proces podatny na idealistyczny opis. Czytana w œwietle proponowanej hiperbolizacji wypowiedÿ White a jawi siê jednak tak e jako wyznanie i to w obydwu sensach tego s³owa, tak osobliwie ³¹cz¹cych siê w tytule dzie³a œw. Augustyna czyli zarówno œwiadectwo osobiste, jak deklaracja wiary. W tym wypadku wiary, e alegoria zbawia historiografiê, stanowi¹c jedyny pomost miêdzy izolowanymi wydarzeniami, ich u³o on¹ w narracjê, wiêc ju spójn¹ sekwencj¹, jej moc¹ wyjaœniaj¹c¹ oraz ostateczn¹ ideologiczn¹ interpretacj¹. To narratywizacja, czyli alegoryzacja powtarzam raz jeszcze zasadnicze równanie dostarcza pojêcia o tym, jak wydarzenia nabieraj¹ jakoœci moralnych, ontologicznych b¹dÿ estetycznych w trakcie samego procesu ich opisywania 4. W ten sposób alegoria wyrasta na podstawowy noœnik znaczenia w tekœcie historycznym. Rekonstruowane tu s¹dy zosta³y wyg³oszone w sytuacji retorycznej równie nietypowej, co one same. Pierwszy cytat z White a pochodzi bowiem z tekstu zatytu³owanego OdpowiedŸ na cztery pytania prof. Chartiera sam jednak nie jest tym, co ów tytu³ zapowiada. Odpowiedzi pada³y wczeœniej. White wyjaœnia³, (1) dlaczego nie widzi sprzecznoœci miêdzy postulowanym ju przez strukturalizm deterministycznym charakterem jêzyka a w³aœciw¹ dla wypowiedzi literackiej wolnoœci¹, jak¹ wed³ug niego cieszy siê historyk, (2) dlaczego uwa a, e mo e uogólniæ pewien model tropologii w ten sposób, by opisywa³ on dyskurs (a wiêc de facto sposób myœlenia) historyków, (3) dlaczego wielokrotnie przezeñ podkreœlany fikcjonalny charakter historiografii nie uniewa nia jej jako procedury wyjaœniaj¹cej i wreszcie (4) dlaczego jego teoria, pomimo odwrócenia siê od 2 Oryginalna wersja cytowanego uprzednio artyku³u ukaza³a siê w roku 1993, zaœ Tekst historiograficzny jako artefakt literacki pochodzi z roku H. White, Tekst historiograficzny jako artefakt literacki, [w:] Idem, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków 2000, s H. White, OdpowiedŸ..., s Hayden White s pmd , 08:13

13 HAYDEN WHITE, CZYLI DLACZEGO ALEGORIA 13 faktografii, nie umo liwia jednak równouprawnienia takich form wypowiedzi pseudohistorycznej, jak pogl¹dy rewizjonistów zaprzeczaj¹cych, jakoby Holocaust mia³ miejsce. Pojawiaj¹cy siê potem ogólny komentarz do Metahistory (ten, którego fragment przytoczy³em na pocz¹tku) œwiadczy po prostu o tym, e White odbiera³ w³asne wyjaœnienia jako niewystarczaj¹ce. Zupe³nie jakby odpowiedÿ na szczegó³owe pytania wymaga³a powtórnej prezentacji ca³ego systemu, a przynajmniej istniej¹cych w nim zabezpieczeñ przeciwko czterem wypaczeniom interpretacyjnym: determinizmowi, brakowi zakorzenienia, uniewa nieniu poprzez fikcjê oraz relatywizmowi moralnemu. Czytaj¹c OdpowiedŸ na cztery pytania... otrzymujemy wiêc katalog problemów, które White chcia³ (poœrednio) rozwi¹zaæ powo³uj¹c siê na alegoriê. Wskazane kwestie s¹ przy tym na tyle wa ne, i na u ytek w³asnych, opieraj¹cych siê na alegorii interpretacji, muszê ustosunkowaæ siê do nich przynajmniej prowizorycznie. Po pierwsze, ujmuj¹c alegoriê jako figurê niezdeterminowan¹ jêzykowo, dostrzegam w niej sposób, by na powrót wpisaæ (z zewn¹trz) znaczenie w postulowany przez postmodernistów bezosobowy i obojêtny mechanizm écriture. Jeœli bowiem alegoria ca³kowita (tota allegoria) jest przez staro ytnych definiowana w ten sposób, e wprost zaprzecza siê obecnoœci w tekœcie jakiejkolwiek wskazówki nakazuj¹cej lekturê alegoryczn¹, to stwierdzenie takie jest równoznaczne z opini¹, e (g³êbsze, a wiêc w jakimœ sensie bardziej prawdziwe) znaczenie tekstu bywa zewnêtrzne wobec uk³adu s³ów 5. Sytuuje siê ono wiêc w nie istniej¹cej ponoæ sferze hors-texte. U podstaw alegorii ca³kowitej le y gest narzucenia sensu, przyporz¹dkowania go do tekstu 6, niekoniecznie zaœ prostego wpisania weñ. Na okreœlenie tego stanu rzeczy bêdê odt¹d u ywa³ okreœlenia, e alegoria jest arbitralna podobnie jak arbitralna jest relacja miêdzy znacz¹cym a znaczonym w proponowanym przez de Saussure a modelu znaku. Alegoria wyra a wprawdzie okreœlon¹ treœæ, jednak zwi¹zek tej treœci ze s³ownym kszta³tem figury bywa niemo liwy do umotywowania. Mo na jedynie wskazaæ, jakie znacznie jest przyporz¹dkowane do tekstu, oraz porównywaæ takie przyporz¹dkowania w ramach ich okreœlonej serii 7. Po drugie, definicja alegorii winna byæ jednoczeœnie definicj¹ tropologii w ogóle. Odnoszê bowiem wra enie, e alegoria zw³aszcza alegoria ca³kowita w³aœnie ze wzglêdu na swój arbitralny charakter pozwala obserwowaæ dzia³anie retorycznej licencji w stanie czystym, w warunkach niejako laboratoryjnych. Skoro bowiem sama figura narzuca mo liwie niewiele formalnych ograniczeñ, a jednak intuicyjnie mo na odró niæ alegoriê dobr¹ od z³ej, to pozostaje domniemywaæ, i mo liwoœæ rozró niania zakotwiczona jest na jakimœ wy szym poziomie. Wed³ug teorii retoryki jest to w³aœnie poziom licencji. Przyjêcie alegorii do wiadomoœci reprezentuje moment, w którym pozwalamy tekstowi znaczyæ co innego, sk³onieni do tego niewystarczalnoœci¹, fragmentarycznoœci¹ czy wrêcz absurdem sensu dos³ownego. Figura stylistyczna okazuje siê wtedy œrodkiem poznania. 5 H. Lausberg, Retoryka literacka, t³um. A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002, 897, s. 482: mo na wyró niæ dwa sposoby realizacji alegorii: alegoriê ca³kowit¹ (tota allegoria), w której brak jakichkolwiek œladów dos³ownej idei, oraz alegoriê czêœciow¹ (permixta apertis allegoria), w której czêœæ wyra enia pozostaje leksykalnie na poziomie idei dos³ownej. 6 Podobnie G. Spivak, Alegoria i dzieje poezji, [w:] Alegoria, red. J. Abramowska, Gdañsk 2003, s. 93: znak alegoryczny zwraca siê ku takiemu «sensowi», który niekoniecznie mieœci siê w granicach jego pola semantycznego. 7 Gruntownie przebadan¹ seriê tego rodzaju stanowi gatunek literacki exemplum, sk³adaj¹cy siê z anegdoty oraz jej alegorycznego wyjaœnienia, zwanego moralizacj¹ (T. Szostek, Exemplum w polskim œredniowieczu, Warszawa 1997); w niniejszej pracy stanowiæ j¹ maj¹ legendy kronikarskie rozpatrywane w odniesieniu do dalszych partii tekstu. 02. Hayden White s pmd , 08:13

14 14 Pawe³ Kozio³ Zasadnicze pytanie teoretyczne, jakie stawiam na przyk³adzie alegorii, brzmi zatem: czym w istocie jest chwyt retoryczny, zw³aszcza taki jak figura myœli, to jest u ywany jako schemat porz¹dkowania informacji ju na poziomie inventio? Na czym opiera siê jego uprawomocnienie, czyli licentia? Poniewa White formu³uj¹c zdanie ka da narracja jest alegoryzacj¹ odwo³ywa³ siê do koncepcji Harolda Blooma, mnie pozostaje uczyniæ to samo. Skomplikowane spekulacje amerykañskiego badacza romantyzmu, krytyka i teoretyka specyficznie rozumianego wp³ywu, który mia³by przejawiaæ siê oporem wobec prekursora 8, opieraj¹ siê na uto samieniu (porównaniu? alegorycznym, bo systematycznym i zarazem arbitralnym, zestawieniu?) pewnych zachowañ tekstowych z opisywanymi przez psychoanalizê mechanizmami obronnymi. Polskie okreœlenie figury myœli 9 nabiera³oby wiêc dodatkowego znaczenia kszta³tów czy form, przybieranych w tekœcie przez okreœlone wzorce myœlowe. Kwestia, na ile s¹ one œwiadome, nie jest chwilowo najistotniejsza. Zdanie na temat statusu ontologicznego figur nale y chyba rozci¹gn¹æ na ca³¹ retorykê. Uwa am wiêc, e stanowi ona nie tylko opis technik argumentacji czy co nawet wa niejsze budowania tekstu, lecz równie ca³kiem dobre przybli enie procesu myœlenia dyskursywnego. Opisywane przez ni¹ mechanizmy i techniki pojawiaj¹ siê wielokrotnie bez œwiadomej wiedzy na ich temat 10. Retoryczna licentia, czyli to przyzwolenie, która sprawia, e zabiegi stylistyczne (bêd¹ce w istocie nagiêciem ogólnie obowi¹zuj¹cej normy jêzykowej do w³asnych potrzeb) odbieramy jako uprawnione, jest wiêc pierwotna wobec sztuki oratorskiej. Po trzecie, status ontologiczny znaczenia alegorycznego wydaje siê inny ni w wypadku znaczenia literalnego 11. To ostatnie jest obecnym w tekœcie faktem; to pierwsze ujawnia siê na skutek interpretacyjnych dociekañ jako sens dopowiedziany, wiêc w pewnym wymiarze fikcyjny. Nie ma go w tekœcie, choæ zarazem mo na powiedzieæ, e tekst ku niemu prowadzi w momencie, gdy nie pozwala na skuteczn¹ interpretacjê dos³own¹. Znaczenie alegoryczne jest tym, które wype³nia luki miêdzy sprzecznymi i niedopasowanymi elementami wypowiedzi, na powrót buduj¹c z nich uk³ad, któremu mo na przypisaæ treœæ. Taka konstrukcja interpretacyjna, nadaj¹ca tekstowi sens, nie jest jednak jego czêœci¹. Kolejnym problemem, z jakim teoria alegorii musi siê zmierzyæ, jest wiêc kwestia, w jaki sposób tekst mo e byæ wyjaœniany przez coœ, co siê w nim nie zawiera. Jaki rodzaj symetrii powoduje, e wyjaœnienie alegorii zawiesza swoj¹ w³asn¹ fikcyjnoœæ, b¹dÿ w jaki sposób fikcja wyjaœnia œwiat H. Bloom, Lêk przed wp³ywem, Kraków Ma³y s³ownik polsko-³aciñski pod red. K. Kumanieckiego pod has³em sententia podaje znaczenie myœl dopiero na dalszym miejscu, po synonimach takich, jak mniemanie, pogl¹d, postanowienie, [...] sposób myœlenia, zasada. Zw³aszcza dwa ostatnie dobrze koresponduj¹ z myœl¹, jak¹ wyrazi³em w g³ównym tekœcie. 10 Doœwiadczy³em tego pisz¹c niniejszy tekst. Od pocz¹tku wiedzia³em, e podejmujê temat trudny i ryzykowny, a w pewnym momencie przy³apa³em siê na stosowaniu strategii charakterystycznej dla genus admirabile: pocz¹tkowa analiza kilku zdañ White a nie jest niczym innym, jak odmian¹ skomplikowanego, pod¹ aj¹cego okrê n¹ drog¹ wstêpu (insinuatio). 11 Pomijam tu skomplikowan¹ kwestiê zmiennoœci zakresu pojêcia sensu dos³ownego, czêsto inkorporuj¹cego elementy, które bardziej naturalnie by³oby uwa aæ za alegoryczne czy duchowe. Liczne przyk³ady takiej sytuacji podaje J. Whitman, A retrospective forward, [w:] Interpretation and Allegory: Antiquity to the Modern period, Leyden 2000, s Wykorzystanie takich sposobów przekazu i noœników Ÿród³a, które w ogóle umo liwiaj¹ komunikacjê rozwa a równie A. D¹brówka, Teatr i sacrum w œredniowieczu, Wroc³aw 2001, s. 11 (sk¹d pochodzi cytat) i dalej s Hayden White s pmd , 08:13

15 HAYDEN WHITE, CZYLI DLACZEGO ALEGORIA 15 Po czwarte wreszcie, alegoria jest tradycyjnie ³¹czona ze znaczeniem moralnym. Wszelkie oskar enia o domniemany relatywizm wysuwane pod adresem White a winny siê w jego intencji rozbijaæ o pytanie retoryczne koñcz¹ce jeden z esejów: Czy mo liwa jest narratywizacja bez moralizowania? 13. Zdanie ka da narratywizacja jest alegoryzacj¹ oznacza równie to, e w³aœnie w opowiadaniu 14, w przekszta³ceniu obiektywnie danych zdarzeñ w tekstualne fakty, zawarta jest ocena moralna. White stara siê byæ wierny temu przekonaniu. W momencie, gdy musi wyjaœniæ Chartierowi, w jaki sposób na gruncie narratywizmu mo na odrzuciæ pogl¹d, e Holocaust nie mia³ miejsca, nie odwo³uje siê do rzeczywistoœci, lecz do jêzyka, jakim takie pogl¹dy s¹ wypowiadane. Stwierdza wówczas krótko: Dyskurs rewizjonistów jest w oczywisty sposób oparty na urojeniach i posiada cechy jêzyka psychotycznego 15. Okazuje siê wiêc, e zw³aszcza (nie: nawet) w momencie, gdy opisywana jest sytuacja graniczna, g³ównym problemem moralnym, z jakim konfrontuje siê opisuj¹cy, jest znalezienie dla niej odpowiedniego jêzyka, s³usznej narracji 16, w³aœciwej alegorii. Wypada³oby jeszcze postawiæ pytanie, jak¹ denotacjê posiada dla White a wieloznaczny termin alegoria. Na pewno jest to znaczenie mo liwie szerokie, skoro pierwszy narratywista u ywa kwantyfikatora ka dy, a nastêpnie ³¹czy alegoryzacjê z nadawaniem sensów moralnych i etycznych. Na podstawie tak krótkiej wypowiedzi nie sposób jednak pokusiæ siê o dok³¹dn¹ rekonstrukcjê pogl¹dów White a. Odnoszê wprawdzie wra enie, e uto samia on alegoriê z czymkolwiek, co odwo³uje siê do sensu naddanego b¹dÿ go w obrêb tekstu wprowadza, i jest to ujêcie bliskie mojemu (choæ wymagaj¹ce jeszcze pewnych strukturalnych ograniczeñ); zarazem jednak widzê, e ogl¹dane z tej perspektywy niniejsze zdanie staje siê w³aœnie alegoryczn¹, bo zewnêtrzn¹ wobec jego tekstu, interpretacj¹ White a. Powróæmy do prezentacji tego, co interpretujemy. Za g³ówn¹ zas³ugê (czy te z tradycyjnego punktu widzenia herezjê) White a uwa a siê wskazanie na fakt, e praca historyka ma o wiele wiêcej wspólnego z literatur¹, ni ten chcia³by przyznaæ. Prost¹ konsekwencjê tego za³o enia stanowi podjêcie analizy stylu i konstrukcji dzie³ historycznych, na podstawie której White wyodrêbni³ cztery wzorce mo liwej fabularyzacji dziejów: Romans, Tragediê, Komediê i Satyrê, wi¹ ¹ce siê z okreœlonymi sposobami argumentowania oraz implikuj¹cymi konkretne nastawienie 13 H. White, Znaczenie narracyjnoœci dla przedstawiania rzeczywistoœci, [w:] Idem, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków 2000, s Zwi¹zek miêdzy alegori¹ a narracj¹ / opowiadaniem sugerowa³ równie D. Dawson, Plato s soul and the body of the text in Philo and Origen, [w:] Interpretation and Allegory: Antiquity to the Modern period, ed. J. Whitman, Leyden 2000, s. 90: To viev ancient allegorical reading of texts as a means by which nontextual, and especially non-narrative, forms of human identity were re-textualized or re-narrativized, is to challenge the dominant understanding of the subject i dalej: In Allegorical Readers and Cultural Revision in Ancient Alexandria (Berkeley, 1992), and in the present essay, I have explored some aspects of the alternative possibility that allegorical reading by ancient Jews and Christians, at least in certain circumstances, enabled the particularities of the scriptural canon to reshape, and thereby reinterpret, the non-scriptural meanings prominent in the interpreter s culture. 15 H. White, OdpowiedŸ na cztery pytania profesora Chartiera, [w:] Idem, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków 2000, s Vide H. White, Fabularyzacja historyczna a problem prawdy, [w:] Idem, Poetyka..., s White wspomina tam o ksi¹ ce Hillgrubera, próbuj¹cego oddzieliæ bohaterski wysi³ek Wehrmachtu na froncie wschodnim od ostatecznego rozwi¹zania. Za niew³aœciwy moralnie uznaje tam wybór narracji typu tragicznego, wymuszaj¹cej odciêcie siê od obecnoœci ycia pospolitego i pod³ego. B³¹d Hillgrubera mieœci³by siê wiêc znowu na p³aszczyÿnie w³aœciwoœci tekstu, wtórnie determinuj¹cych selekcjê faktów. 02. Hayden White s pmd , 08:13

16 16 Pawe³ Kozio³ ideologiczne. Opis tych zwi¹zków, mimo e ujêty w sztywn¹ formê tabeli, przypisuje autorowi pewn¹ swobodê wyboru, umo liwiaj¹c¹ stosowanie mniej naturalnych permutacji, wykraczaj¹cych poza poziome rubryki. wzorce fabularyzacji (Frye) strategie argumentacji (Pepper) implikacje ideologiczne (Mannheim) Romans Tragedia Komedia Satyra Formizm (idiografia) Mechanicyzm Organicyzm Kontekstualizm Anarchizm Radykalizm Konserwatyzm Liberalizm (ironia przenika ró ne ideologie, mo e byæ wykorzystana do obrony œwiato-pogl¹du zarówno np. liberalnego, jak i konserwatywnego) 17 Te same wydarzenia historyczne, podporz¹dkowane ró nym narracjom, mog¹ wiêc byæ poddawane ró nym interpretacjom (czy te nazywaj¹c rzecz po imieniu ocenom): z³o one zjawiska historyczne takie jak rewolucje, religijne ruchy reformatorskie, transformacje kulturowe na wielk¹ skalê itd. mog¹ byæ obci¹ one sprzecznymi interpretacjami, których poprawnoœæ nie mo e zostaæ rozstrzygniêta przez odwo³anie siê do samych faktów 18. Historiografia jak u swoich pocz¹tków zostaje wiêc zanurzona w ywiole retorycznym, dominuj¹cym nad ni¹ w tym stopniu, e staro ytni teoretycy retoryki nie widzieli potrzeby wyodrêbnienia osobnego rodzaju historycznego. Narracja i sprzeczne interpretacje jednoznacznie œwiadcz¹ o tym, e nieraz przemilczanym zadaniem historiografa jest nie tylko skonstruowanie okreœlonej wizji dziejów, ale te przekonanie do niej. Odbija siê to równie w stylistyce prac historycznych: mimo s³usznie przez White a zauwa onej suchoœci, czyli stylu polegaj¹cym na braku stylu, do dziœ zachowuj¹ one temperaturê polemiki, która na pocz¹tku zesz³ego wieku cechowa³a równie prace filologiczne czy wypowiedzi krytyków literackich. Praktyczne analizy White a niejednokrotnie wykraczaj¹ poza proponowany przez niego schemat. Zjawisko to znajduje swoj¹ kulminacjê w wizji przysz³ej historiografii, której autorzy œwiadomi, e dziedzina, któr¹ uprawiaj¹, jest odmian¹ literatury mogliby siê zdobywaæ na wybór stylu odpowiedniego do przedmiotu opowiadania 19. Kwestia tej odpowiednioœci jest 17 H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domañska, M. Wilczyñski, Kraków 2000, s H. White, Przedmowa do wydania polskiego, [w:] Idem, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domañska, M. Wilczyñski, Kraków Przyk³ady takiego postêpowania mo na zdaniem White a odnaleÿæ ju w tej chwili: Burckhardt w ca³ym swoim schopenhauerowskim pesymizmie (lub byæ mo e z jego powodu) chêtnie eksperymentowa³ z najbardziej zaawansowanymi technikami artystycznymi swych czasów. Jego Kultura Odrodzenia we W³oszech mo e zostaæ uznana za æwiczenie z historiografii impresjonistycznej, stanowi¹cej na swój sposób radykalne odejœcie od klasycznej historiografii XIX-wiecznej, na mod³ê malarzy impresjonistów czy poety Baudelaire a. H. White, Brzemiê historii, [w:] Idem, Poetyka..., s. 65 i wspó³czeœniejszy przyk³ad na s Hayden White s pmd , 08:13

17 HAYDEN WHITE, CZYLI DLACZEGO ALEGORIA 17 niebywale istotna, poniewa wprowadzenie tego tematu oznacza po pierwsze, i White nie jest skrajnym relatywist¹, po drugie zaœ e wybór sposobu opowiadania o historii bynajmniej nie jest aksjologicznie neutralny. Nadal mo na siê spieraæ o dopuszczalnoœæ jakiejœ dykcji czy okreœlonego stanowiska naukowego, zyskuj¹c w dodatku mo liwoœæ pos³ugiwania siê argumentami estetycznymi (np. móg³bym sobie pozwoliæ na stwierdzenie, i opieranie siê w interpretacji na biografii autora wydaje mi siê nie³adne jako lepiej czy gorzej zamaskowana próba zmiany tematu ) b¹dÿ dotycz¹cymi stosownoœci (np. heroizacja dzia³añ militarnych Wehrmachtu jest niestosowna, poniewa ka e zapomnieæ o tym, co dzia³o siê za tak bohatersko bronion¹ lini¹ frontu 20 ). Wystarczy przyj¹æ naturalne w koñcu za³o enie, e interpretacja jest zakorzeniona nie w samych faktach, lecz w sposobie opowiadania o nich a wówczas niemal zbêdne staj¹ siê nastêpuj¹ce s³owa White a: nigdy nie twierdzi³em, e przesz³oœæ sama w sobie nie istnieje, e wydarzenia historyczne nie mia³y miejsca, e w przesz³oœci wszystko jest wynalezione, e nie ma prawdy o przesz³oœci czy e nie istniej¹ ró nice miêdzy histori¹ a fikcj¹ 21. Tej jak najbardziej istniej¹cej sfery nie da siê jednak opisaæ bez ujêcia w narracjê. Bez niej dysponujemy tylko seri¹ izolowanych faktów, niepodatnych na interpretacjê nawet bardziej ni sekwencja dat w roczniku, bo ta przynajmniej sygnalizuje jak¹œ ci¹g³oœæ. Zrozumienie koncepcji White a wymaga, by jednoczeœnie mieæ na uwadze obydwa przytoczone do tej pory cytaty. Historiografia to opisywanie przesz³oœci, zaœ ka dy opis ma zarówno swój przedmiot, jak i formê przy czym White wci¹ podkreœla fakt, e owa forma jest zjawiskiem literackim. Tak¹ treœæ niesie ze sob¹ nieco prowokacyjny tytu³ zbioru esejów: Poetyka pisarstwa historycznego. Jego pierwsze s³owo ma, jak s¹dzê, odsy³aæ do dzie³a Arystotelesa, wskazuj¹c tym samym na analogiczny co w przypadku Stagiryty zamiar autorski. Tytu³ zapowiada zarówno opis zjawisk, jak i mo e przede wszystkim ich klasyfikacjê. Istnieje w tym miejscu pokusa, by powo³uj¹c siê na tytu³ow¹ aluzjê do Arystotelesa wspomnieæ równie o kluczowym dla niego pojêciu naœladownictwa (mimesis). To, co pisze historyk, w gruncie rzeczy nie jest bowiem histori¹ (pojmowan¹ jako proces dziejowy czy choæby ci¹g wydarzeñ ), lecz jej naœladownictwem, reprezentacj¹, ewokacj¹. Œwiadomoœæ tego faktu winna z kolei wp³ywaæ na sposób uprawiania nauk historycznych. Autor Poetyki pisarstwa historycznego, nawet obna aj¹c fikcje obiektywizmu b¹dÿ tropi¹c przejawy nie istniej¹cego rzekomo stylu pisarstwa historycznego, w istocie nadal podtrzymuje tezê, i historyka winien cechowaæ dystans wobec opisywanych wydarzeñ. Co prawda ów dystans nie jest ju wybieran¹ postaw¹, lecz prost¹ konsekwencj¹ pisania tekstu o historii, a wiêc dostosowania siê do obowi¹zuj¹cych w takiej sytuacji gatunkowych regu³. Miêdzy dziejami a ich opisem znajduje siê bowiem niemo liwa do przekroczenia przepaœæ. * * * Lektura œredniowiecznych historiografów œwiadczy o tym, e wierzyli oni w istnienie przynajmniej dwóch mostów prowadz¹cych nad t¹ przepaœci¹. Pierwszy z nich opiera³ siê na toposie œwiata-ksiêgi i powi¹zanym z nim przekonaniu o Bo ym autorstwie. Innymi s³owy œwiat 20 Przyk³ad za: H. White, Fabularyzacja historyczna a problem prawdy, [w:] Idem, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków 2000, s Ibidem. 2 KRESY..., Hayden White s pmd , 08:13

18 18 Pawe³ Kozio³ i jego dzieje by³y postrzegane jako coœ, co nadaje siê do odczytania, co mo e podlegaæ ró norakim procedurom interpretacyjnym. Ta swoista lektura œwiata czyli próba dostrze enia nadprzyrodzonego porz¹dku w jego przyrodzonym chaosie nie by³a oczywiœcie zadaniem ³atwym. St¹d te naturalne by³oby siêganie po mocne techniki interpretacyjne, wypróbowane na innym dziele tego samego Autora, to jest na Piœmie Œwiêtym. Sens œwiata zdawa³ siê dostêpny niemal wy³¹cznie alegorii i typologii. Drugim sposobem przekraczania przepaœci miêdzy dziejami a ich opowiadaniem by³o pojmowanie opisu jako bezpoœredniego oddzia³ywania na historiê. Nie przypadkiem kronikarze przejawiali z regu³y ambicje doprowadzenia swojego dzie³a do czasów im wspó³czesnych. Dziêki temu ich modelowym czytelnikiem adresatem, który w za³o eniu mia³ najbardziej skorzystaæ z lektury stawa³ siê z regu³y aktualny w³adca b¹dÿ nastêpca tronu (czy te w przypadku lokalnych kronik klasztornych choæby kandydat na opata). Ów modelowy czytelnik by³ tym, do kogo kronikarz kierowa³ bezpoœrednie apostrofy i ekshortacje, i tak e jemu stawia³ przed oczy wiêkszoœæ spoœród zawartych w dziele wzorców parenetycznych (czêœæ tych ostatnich by³a oczywiœcie skierowana równie do pomocników i wspó³pracowników w³adcy). Obydwie opisane strategie znajduj¹ swoje odzwierciedlenie w nastêpuj¹cej sentencji mistrza Wincentego: Intellexit nimirum strenuissimus principum omnimode strennuitatis experimenta, omnimoda honestatis insignia ex maiorum exemplaribus uelut ex quibusdam speculis resultare. (Zrozumia³ z pewnoœci¹ najdzielniejszy z ksi¹ ¹t, e wszelkie dowody dzielnoœci, wszelkie oznaki zacnoœci odbijaj¹ siê w przyk³adach przodków niby w jakichœ zwierciad³ach 22 ). Metafora zwierciad³a i odbicia uruchamia tu naraz dwa ci¹gi skojarzeniowe. Pierwszy wi¹ e siê z typologicznym myœleniem o dziejach jeœli bowiem teraÿniejszoœæ odbija siê w przyk³adach przodków, wówczas poruszamy siê w sferze zapowiedzi i wype³nieñ, postrzeganej co prawda w³aœnie jak w zwierciadle, niejasno, lecz zarazem nakazuj¹cej widzieæ ow¹ niejasnoœæ jako znak nadprzyrodzonego charakteru postrzeganych zwi¹zków. Drugi z ci¹gów skojarzeñ wi¹ e siê z ocenianiem samego siebie czy to poprzez spojrzenie w lustro, czy to poprzez lekturê parenetycznego tekstu opatrzonego tytu³em speculum. Ocenianiem co w odniesieniu do tego gatunku literackiego oczywiste zadanym czytelnikowi, w wypadku kroniki czytelnikowi-politykowi. W obydwu przypadkach ci¹g³oœæ miêdzy wydarzeniami a opisem by³a zachowana. W pierwszym przypadku ³¹czy³ je fakt lektury (rozumienie dzie³a i rozumienie œwiata jawi³y siê bowiem jako to same), w drugim pisanie by³o dzia³aniem, d¹ eniem do wywierania bezpoœredniego wp³ywu na historiê. * * * Idea, wedle której tekst winien d¹ yæ do wywarcia wp³ywu, poniewa w przeciwnym wypadku nie ma po co powstawaæ, jest mi bliska st¹d decyzja o wykorzystaniu aparatu pojêciowego retoryki. Równie White owi nie jest obce takie rozumienie zarówno pisarstwa historycznego, jak i jego 22 Magistri Vincentii dicti Kad³ubek Chronica Polonorum, ed. M. Plezia, Kraków 1994, Prologus 4, 1, s. 5; przek³ad mistrz Wincenty tzw. Kad³ubek, Kronika polska, t³um. B. Kurbis, Wroc³aw 2003, Prol. 4, s Hayden White s pmd , 08:13

19 HAYDEN WHITE, CZYLI DLACZEGO ALEGORIA 19 w³asnej dzia³alnoœci. Pozostaje on jednak uwik³any w pewien osobliwy paradoks: bêd¹c œwiadomym destrukcyjnego wp³ywu wielkich, totalitarnych narracji historycznych (takich jak wszelkiej maœci nacjonalizmy), uruchamia on swój wp³yw g³ównie po to, by pozbawiæ fakt historyczny ciê aru materia³u dowodowego. Tym, co warunkuje reakcje czytelnika, ma byæ nie samo przesz³e wydarzenie, lecz wspó³czesny sposób opowiadania o nim. Dot¹d nie pozostaje mi nic innego, jak tylko wyraziæ zgodê. Zgadzam siê równie na postulat ostro noœci i namys³u w wyborze stylu, zbie ny z czysto literackimi kanonami. Dlaczego jednak œwiadomoœæ wszystkich ukazanych przez White a komplikacji ma o czym œwiadczy jego w³asny, ostro ny i wywa ony styl prowadziæ do narzucenia dystansu, bêd¹cego w istocie protez¹, kolejnym zastêpnikiem porzuconego i skrytykowanego uprzednio obiektywizmu historyka? O wiele ³atwiej by³oby tu odpowiedzieæ na pytanie po co? styl White a s³u y zarówno zabezpieczeniu przeciw z³ym, bo ideologicznym zastosowaniom historii, jak i neutralizacji potencjalnych zarzutów o wywrotowoœæ. Na poziomie pytania o przyczynê sytuacja wygl¹da jednak tak, jakby amerykañski teoretyk wci¹ wypowiada³ siê ze œrodka krytykowanego przez siebie paradygmatu, do przekroczenia którego potrzebne jest inne, jeszcze szersze rozumienie przekonywania i argumentacji. Dowolna próba modyfikacji teorii White a, jakiej móg³bym siê podj¹æ, powinna spe³niaæ jeden warunek mianowicie co najmniej tak samo mocno podkreœlaæ rolê czynników literackich, znaczenie formy, wybranego trybu wypowiedzi. Oddajmy w tym momencie g³os t³umaczce Poetyki pisarstwa historycznego: White podkreœla, e nie prze ywamy naszego ycia w formie narracji, nie prze ywamy opowieœci, poniewa realne wydarzenia nie prezentuj¹ siê w takiej formie. Innymi s³owy, pole zdarzeñ w naszym yciu jest równie bezkszta³tne, jak pole Ÿróde³ historycznych badane przez historyka. Rzeczywistoœæ jest czystym, pozbawionym sensu strumieniem zdarzeñ. Przesz³oœæ jako taka nie mo e byæ przez nas zrozumiana, gdy sama w sobie jest ona zbiorem nieznacz¹cych faktów, stanów rzeczy i wydarzeñ, amorficznym chaosem danych. Historyk przek³ada wiêc prozê przesz³oœci historycznej na poezjê historiografii, a cztery tropy s³u ¹ mu za wygodne narzêdzia owej translacji 23. Taka wizja przesz³oœci, zakorzeniona we wspó³czesnej laickiej postawie, i wsparta równie pamiêci¹ o tym, co w XX wieku z histori¹ zrobi³y wielkie narracje narodowe b¹dÿ ustrojowe, jest oczywiœcie powa n¹ propozycj¹ filozoficzn¹. Co wiêcej, mo e ona niekiedy s³u yæ jako narzêdzie do dekonstrukcji zarzutów, wezwañ i poleceñ wypowiadanych w kategoriach tradycji, historycznej (b¹dÿ co na jedno wychodzi kulturowej) obcoœci tego czy innego pogl¹du, b¹dÿ w kategoriach niejasno sformu³owanego historycznego zadania. By nazwaæ rzecz po imieniu White opisuje historiê z perspektywy takiej odmiany inteligenckiej lewicy, która odrzuci³a z³udzenia odnoœnie in ynierii spo³ecznej. Pokaza³em ju kilka niejasnych b¹dÿ w¹tpliwych punktów w rozumowaniu amerykañskiego teoretyka, jednak w gruncie rzeczy nie s¹ one tak wa ne, jak sprawa daleko ogólniejsza. Otó myœlenie alegoryczne reprezentowane np. przez œw. Augustyna sprawia³o, i doktor Koœcio³a móg³ w dobrej wierze zasugerowaæ (œciœlej: pokazaæ za pomoc¹ obfituj¹cej w dalekie paralelizmy i powtórzenia formy Wyznañ), i dostrzega porz¹dek i celowoœæ w historii w³asnego ycia. Metaforê White a mo na wiêc z powodzeniem odwróciæ: jeœli dla Augustyna by³o mo liwe stworzenie takiej narracji o sobie samym, mimo e drogê yciow¹ mia³ doœæ skomplikowan¹, to dlaczego podobne zadanie mia³oby siê okazaæ niewykonalne w odniesieniu do materia³u historycznego, niekiedy ju wstêpnie uporz¹dkowanego przez poprzedników? 23 E. Domañska, Wokó³ metahistorii, [w:] H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków 2000, s * 02. Hayden White s pmd , 08:13

20 20 Pawe³ Kozio³ Podobieñstwo metod fabularyzacji jednostkowej i ponadjednostkowej by³o w œredniowieczu wzmacniane przez podobieñstwo literackich wzorców zarówno biblijnych, gdzie historia narodu wybranego by³a przedstawiana przez pryzmat losów patriarchów, jak i antycznych, gdzie historia Rzymu mog³a siê zamieniæ w ywoty Cezarów. Co wiêcej, obydwa wzorce zachêca³y do pisania o proroctwach, zapowiedziach wydarzeñ przysz³ych i o nadnaturalnych znakach za pomoc¹ tych œrodków pragn¹c stworzyæ wra enie, e dzieje same wyjaœniaj¹ siê jako dzieje, nie zaœ wy³¹cznie jako opowieœæ. Przekonanie o obiektywnoœci historyka, odkrywaj¹cego rzeczywisty obraz dziejów, które na tyle sposobów stara³ siê zwalczyæ White, jest w istocie póÿn¹ transformacj¹ wspomnianych wzorców tak¹, w której kontroluj¹ce historiê bóstwo przestaje byæ na przyk³ad Jehow¹, przyjmuj¹c w zamian imiê takiej czy innej odmiany determinizmu, wzglêdnie nawet przypadku. A determinizm jest tym, co White stara³ siê wyrugowaæ ze swojego modelu nawet na p³aszczyÿnie stylistycznej zaznaczaj¹c wielokrotnie, e historyk podniesiony do godnoœci autora nie tylko mo e wybieraæ miêdzy wszystkimi dostêpnymi mu modelami narracji, ale tak e modyfikowaæ zale noœci w ich obrêbie. Nie przypadkiem teoretyk historiografii podkreœla³, e u najwybitniejszych przedstawicieli tej dziedziny da siê zauwa yæ napiêcia miêdzy typem narracji, preferowanym tropem (czyli, najogólniej mówi¹c, zasadniczym sposobem opisywania wydarzeñ) oraz prezentowan¹ ideologi¹. Recept¹ na wybitnoœæ okazuje siê delikatne rozregulowanie modelu, czyli zaprzeczenie determinizmowi na planie literackim o tyle ³atwiejsze, e w naszej kulturze istnieje dyskurs o wolnoœci artysty, brak zaœ analogicznych wypowiedzi o wolnoœci historyka ( niezale noœæ jest spraw¹ z zupe³nie innego porz¹dku). Stosunkowo najbli sze takiemu trybowi myœlenia by³yby fragmenty kronikarskich wstêpów, w których obok siebie pojawia siê myœl o tym, e dopiero opisanie wydarzeñ zapewnia im miejsce w zbiorowej pamiêci oraz wzmianki o selekcji materia³u. Œredniowieczni historiografowie byli wiêc w jakiœ sposób œwiadomi sprawczej (twórczej!) mocy w³asnych tekstów. Rozwa ania nad Whitem rozpocz¹³em od stwierdzenia, e sama forma jego w³asnej narracji wskazuje, i przyjmie ona charakter teleologicznej utopii. W obecnym punkcie rozwa añ widaæ ju, e jest to utopia historiografii niejako rozbrojonej, bo rutynowo postrzeganej jako odmiana pisarstwa ideologicznego, a tym samym za spraw¹ czytelniczych podejrzeñ nie nadaj¹cej siê ju do umacniania rozlicznych wielkich narracji. Tak e utopia historiografii ciesz¹cej siê tym zakresem wolnoœci, jaki tradycyjnie przys³uguje tekstom artystycznym, i byæ mo e dziêki temu maj¹cej szansê na formu³owanie rzeczywiœcie nowych treœci. I jak przy próbach praktycznej realizacji niemal ka da utopia zmienia siê w totalitaryzm, tak postulowana wolnoœæ wypowiedzi koñczy siê tu w momencie, gdy historyk zacz¹³by twierdziæ, e odnalaz³ w opisywanych wypadkach rzeczywist¹, nie zaœ literack¹ spójnoœæ. A jednak snuta przez White a opowieœæ, która jest w pewnym sensie historyczna skoro traktuje o dziejach i przekszta³ceniach dykcji, za pomoc¹ której mówi siê o historii zdaje siê podobne ograniczenia pomijaæ. Rodzaj niepisanego paktu z czytelnikiem zak³ada chyba, e pe³n¹ swobodê ideologicznego dyskursu ma dopiero teoretyk. Trzeba przyznaæ, e badacz skwapliwie z tej furtki korzysta, zacieraj¹c granicê miêdzy faktem a narracj¹ czyli alegoryzacj¹. Byæ mo e zreszt¹ dla alegorii fundamentalny jest sam gest tego zatarcia, przekroczenia racjonalnie ustanowionego podzia³u na roz³¹czne sfery ludzkiego myœlenia. White owi, bêd¹cemu po trosze historykiem nauki, wolno wypowiadaæ pogl¹dy, na jakie nie pozwoli³by innym historykom, wy³¹cznie dziêki skorzystaniu z praw alegorii. Wróæmy do porównania miêdzy histori¹ a autobiografi¹ i jego implikacji. Pokazuje ono, e lektura tekstów historiograficznych, zw³aszcza œredniowiecznych, wed³ug ortodoksyjnie White owskiego klucza, jest odczytaniem ignoruj¹cym intencjê autora i intencjê dzie³a. Nie by³oby to oczywiœcie niczym z³ym wszystkie nieufne techniki lektury, dekonstrukcyjne czy psychoanalityczne, postêpuj¹ przecie tak samo. Problem jedynie w tym, e wspomniane metody, jak równie sama propozycja White a, s³u ¹ wypowiadaniu siê przede wszystkim na temat treœci, podczas gdy moim celem bêdzie badanie kronikarskiej formy. Ta zaœ nie zmienia siê pod wp³ywem uznania jej za maszynê do produkowania iluzji. 02. Hayden White s pmd , 08:13

21 ŒWIÊTY AUGUSTYN, CZYLI ARBITRALNOŒÆ Œwiêty Augustyn, czyli arbitralnoœæ WeŸ to, czytaj! (Œw. Augustyn, Wyznania, t³um. Zygmunt Kubiak, Warszawa 1978, s. 149) Czy Wyznania œw. Augustyna s¹ dzie³em, w którym mo na uchwyciæ dzia³anie alegorii? Sam termin pojawia siê tam rzadko, zupe³nie jakby autora zniechêca³y jego antyczne, wiêc pogañskie konotacje. Stosunkowo czêste s¹ natomiast okreœlenia omowne i metaforyczne, jak równie pokrewna alegorii argumentacja oparta na exemplum 24. W³aœciwie ca³y tekst da³by siê opisaæ jako zbiór przyk³adów, podatnych na interpretacjê tropologiczn¹ (moraln¹) w sensie œcis³ym 25. Przyk³ady s¹ przy tym konstrukcyjnie powi¹zane: opowieœæ o alu po œmierci przyjaciela (ksiêga IV) odbija siê w opisie mê nej reakcji na œmieræ matki w ksiêdze IX. Wyznania cechuje wiêc w³aœciwa alegorii systematycznoœæ porównañ 26. Formê dzie³a podyktowa³ jego naczelny temat: zamiar usystematyzowania przebiegu w³asnego ycia Augustyna w ten sposób, by nawet w grzesznej przesz³oœci zauwa yæ dzia³anie przeznaczenia, nie dostrzegan¹ uprzednio rêkê Boga. W tym celu zostaje podjêty powa ny wysi³ek interpretacyjny, zaœ alegoria, jako jego podstawowe narzêdzie, z p³aszczyzny formy wkracza na p³aszczyznê treœci. Zastosowanie tej techniki na ró nych etapach d¹ enia do zrozumienia Absolutu przez œw. Augustyna czy przez innych (doœæ wspomnieæ œw. Ambro ego, o którym dalej) pojawia siê bowiem w punktach tak istotnych dla rozwoju duchowego, e zasadne staje siê stwierdzenie, i to alegoria uratowa³a œw. Augustyna dla Koœcio³a 27. Trzeba jednak zastrzec, e œw. Augustyn (w momentach gdy komentuje omawiany œrodek stylistyczny zamiast go stosowaæ) pisze nie tyle o alegorii, ile o alegorezie o dostrzeganiu i deszyfrowaniu mowy figuratywnej w cudzym, powsta³ym wczeœniej tekœcie. W jego przyk³adach wspomniana operacja dokonywana jest na dziele natchnionym (wiêc obdarzonym gwarancj¹ prawdziwoœci) i s³u y jego pe³niejszemu zrozumieniu. Nie stanowi ona jednak e celu samego w sobie, o czym zaœwiadcza nastêpuj¹ca wypowiedÿ: 24 Nale y pamiêtaæ o dwuznacznoœci tego terminu. Exemplum w sensie retorycznym stanowi odwo³anie do wydarzenia nie zwi¹zanego z przedstawian¹ spraw¹, lecz do niej podobnego (H. Lausberg, Retoryka literacka, Bydgoszcz 2002, , s ). Opis exemplum jako gatunku literackiego czyni zeñ z kolei ca³oœæ z³o on¹ z pouczaj¹cej opowieœci (anegdoty) oraz wyjaœniaj¹cej j¹ moralizacji (T. Szostek, Exemplum w polskim œredniowieczu, Warszawa 1997). Tu oczywiœcie obowi¹zuje znaczenie retoryczne, choæ chcia³bym zwróciæ uwagê na wspólny obydwu koncepcjom aspekt okrê nego wyjaœniania. 25 Vide H. Lausberg, op. cit., 900, s P. De Man, Alegorie czytania, Kraków 2004, s. 258 mówi o alegorii jako o systemie analogicznych zamian. 27 P. Fredriksen, Allegory and reading God s Book: Paul and Augustine on the destiny of Israel, [w:] interpretation and allegory: Antiquity to the Modern Period, ed. J. Whitman, Leyden 2000, s. 139: Allegory had saved Augustine for the Church. 03. Œw. Augustun s pmd , 09:04