Porównanie metod pomiaru odsetka tkanki tłuszczowej u dzieci

Transkrypt

1 ORIGINAL ARTICLES / Prace oryginalne Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism 29, 1, 4, ISSN X Elżbieta Jakubowska-Pietkiewicz 1, Alicja Prochowska 1, Wojciech Fendler 2, Agnieszka Szadkowska 2 1 Klinika Propedeutyki Pediatrii i Chorób Metabolicznych Kości, I Katedra Pediatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2 Klinika Pediatrii, Onkologii, Hematologii i Diabetologii, I Katedra Pediatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Adres do korespondencji: dr n. med. Elżbieta Jakubowska-Pietkiewicz Klinika Propedeutyki Pediatrii i Chorób Metabolicznych Kości, Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul Sporna 36/; Łódź ; tel./fax: (42) ; propedeutyka@usk4.umed.lodz.pl Streszczenie Wprowadzenie: W ostatnich latach wzrosła częstość występowania otyłości i nadwagi w populacji wieku rozwojowego. Następstwa otyłości, wstępujące pod postacią chorób układu sercowo naczyniowego oraz cukrzycy typu 2 i wynikają pośrednio z zaburzeń funkcji tkanki tłuszczowej i poprzez to zwracają uwagę na celowość pomiaru odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie wśród dzieci i młodzieży. Celem pracy było porównanie wyników pomiaru zawartości masy tkanki tłuszczowej u dzieci metodą impedancji bioelektrycznej (BIA) i badaniem antropometrycznym z metodą referencyjną densytometrią (DXA). Materiał i metody: Badania przeprowadzono u 6 dzieci w wieku 6-18 lat. U wszystkich wykonano pomiary antropometryczne zgodnie z przyjętymi metodami. Pomiar odsetka tkanki tłuszczowej dokonano z zastosowaniem densytometrii, impedancji bioelektrycznej oraz metodą antropometryczną na podstawie pomiarów fałdów skórno-tłuszczowych wykorzystując algorytm Slaughtera. Badanie densytometryczne przeprowadzono metodą absorpcjometrii promieniowania rentgenowskiego o podwójnej energii (DXA). Analizy impedancji bioelektrycznej (BIA) dokonano przy użyciu wagi firmy Tanita z wbudowanym systemem ośmioelektrodowym. Wyniki: Współczynnik r 2 dla zgodności między wynikami DXA a BIA wynosił r 2 =,83, a między DXA i metodą Slaughtera r 2 =,83 (). Wszystkie metody charakteryzowały się dużą precyzją, odnotowano jednak różnice między wynikami uzyskanymi różnymi metodami. BIA oraz metoda Slaughtera zwykle zaniżała procentową zawartość tłuszczu w organizmie, a niedoszacowanie stawało się większe wraz z wielkością tej cechy. Różnice w pomiarach między BIA i metodą Slaughtera a DXA negatywnie korelowały z wartością BMI SDS i obwodem talii SDS. Nie stwierdzono zależności od wieku pacjenta. Wnioski: Zastosowanie metody BIA lub metody Slaughtera do oceny ilości tłuszczu w organizmie u dzieci pozwala na uzyskanie dokładnych wyników, jednak zaniżonych w stosunku do DXA. Z tego powodu przy monitorowaniu zmian odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie należy stosować tę samą metodą pomiaru. SŁOWA KLUCZOWE: tkanka tłuszczowa, densytometria, bioelektryczna impedancja, dzieci Abstract Introduction: In the last decades the prevalence of overweight and obesity in pediatric population has increased. The cardiovascular diseases and type 2 diabetes are the consequences of fat tissue disturbances, so measurements of body fat in children might be expedient. Aim of the study was to compare the results of percent body fat measured on bioelectric impedance (BIA) and anthropometric method with reference method dual-energy X-ray absorptiometry (DXA). Material and methods: 6 children at the age 6-18 years were included into the study. In all children height, weight, waist circumference and skinfolds were measured. BMI SDS and WC SDS were calculated. Percent body fat was estimated by DXA, BIA and anthropometric method. DXA was performed using total body program with Lunar Corporation apparatus BIA was made with an eight-electrode system. The anthropometric method was performed according to Slaughter s algorithm. Results: Correlation index between DXA and BIA was r 2 =.83, and between DXA and Slaughter s algorithm r 2 =.83 (p <.1). All methods had high precision, but the differences between results obtained by three methods were observed. BIA and Slaughter s algorithm commonly lowered %BF, and underestimation become greater with values of this variable. The differences between results obtained by BIA and Slaughter s algorithm in comparison to DXA negatively correlated with BMI SDS and WC SDS. There was no relationship with patient age. Conclusions: Usage of BIA or Slaughter s method for estimating percent body fat in children allows to obtain accurate results, but lower in comparison to results obtained on DXA. Because of this the same method must be used to monitor changes in %BF. KEY WORDS: body fat, densitometry examination, bioelectric impedance, children 246 Wprowadzenie Analiza składu ciała jest jednym z ważnych elementów oceny stanu zdrowia zarówno osób zdrowych jak i cierpiących z powodu nadwagi, otyłości czy jadłowstrętu psychicznego (1-3). Zarówno narastający problem otyłości jak i problem stanów niedoborowych w chorobach i zaburzeniach przewlekłych (wcześniactwo, mózgowe porażenie dziecięce, nieswoiste zapalenia jelit), wymagają precyzyjnych i łatwo dostępnych metod badawczych. Densytometria uznawana jest za metodę referencyjną służącą do oceny ilości tkanki tłuszczowej w organizmie (1). Absorpcjometria promieniowania rentgenowskiego o podwój-

2 nej energii (DXA) jest wykorzystywana przede wszystkim do oceny gęstości mineralnej kości, ale także do precyzyjnej analizy składu ciała (1, 3, 4, 6). Badanie densytometryczne ma dość ograniczoną dostępność, wymaga bowiem specjalistycznego sprzętu, a to generuje jego koszty. Z tego powodu metoda ta nie jest używana w codziennej praktyce klinicznej w celu pomiaru ilości tłuszczu w organizmie, a zwłaszcza monitorowania jego zmian. Od wielu lat do oceny ilości tkanki tłuszczowej wykorzystywane są natomiast pomiary i wskaźniki antropometryczne. Algorytm Slaughtera opiera się na pomiarze grubości fałdów skórno-tłuszczowych (nad mięśniem trójgłowym oraz podłopatkowym), a następnie zastosowaniu matematycznego wzoru do obliczenia procentowej zawartości tłuszczu w organizmie na podstawie dokonanych pomiarów. Slaughter opracował osobne wzory dla dziewcząt i chłopców w poszczególnych grupach wiekowych. W celu uzyskania wiarygodnych wyników przy zastosowaniu tej metody konieczny jest kilkakrotny pomiar grubości fałdów wykonany przez wykwalifikowany personel medyczny. Pracochłonność badania ogranicza możliwości jego stosowania w codziennej praktyce klinicznej. Od kilkunastu lat coraz częściej do analizy składu ciała wykorzystuje się metodę impedancji bioelektrycznej (BIA). Opiera się ona na odpowiedzi organizmu na zewnętrznie zaaplikowany prąd elektryczny i określa opór, jaki musi pokonać prąd przepływający przez różne tkanki. Jest ona bezpieczna, nieinwazyjna i łatwa do wykonania (2-). Cel pracy Celem niniejszej pracy było porównanie wyników pomiaru odsetka tkanki tłuszczowej u dzieci i młodzieży uzyskanych badaniem antropometrycznym według algorytmu Slaughtera oraz metodą impedancji bioelektrycznej z referencyjną metodą densytometryczną. Materiał i metody Badania przeprowadzono u 6 dzieci w wieku 6-18 lat (23 dziewczynki i 33 chłopców). W czasie wykonywania badań żadne dziecko nie było leczone z powodu choroby przewlekłej. Charakterystyka pacjentów przedstawiona jest w tabeli 1. U wszystkich wykonano pomiary antropometryczne masy, wysokości ciała, obwodów talii (waist circumference WC) i bioder oraz grubości fałdów skórno-tłuszczowych zgodnie z przyjętymi metodami (7). Masę ciała oceniono z dokładnością do,1 kg używając wagi lekarskiej (Seca), wysokość ciała zmierzono z dokładnością do,1 cm antropometrem Martina. Wyliczono wskaźnik masy ciała zgodnie ze wzorem: masa ciała (w kg)/ wysokość (m 2 ). Otrzymane wyniki znormalizowano (7). Obwody talii zmierzono 2-krotnie taśmą krawiecką z dokładnością do, cm. Grubość 2 fałdów skórno-tłuszczowych nad mięśniem trójgłowym ramienia i pod łopatką zmierzono fałdomierzem (dokładność,1 mm, Politechnika Łódzka). Pomiarów dokonano 3-krotnie a do analizy wykorzystano średnią z trzech pomiarów. Badanie densytometryczne przeprowadzono metodą absorpcjometrii promieniowania rentgenowskiego o podwójnej energii (DXA) w programie Total body przy użyciu aparatu Prodigy firmy GE Lunar (Madison, USA). Czas pomiaru wynosił 12 min., dawka promieniowania 1 mrem, powtarzalność pomiaru 1%. Badanie było wykonane w Regionalnym Ośrodku Menopauzy i Osteoporozy przy Szpitalu Klinicznym nr 3 Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Oceniano całkowitą zawartość tkanki tłuszczowej (w gramach i procentach). Analizy impedancji bioelektrycznej (BIA) dokonano przy użyciu wagi Tanita Corporation (Body Composition Analyser BC-418MA) z wbudowanym Tabela I: Charakterystyka grupy badanej Table I: Characteristic of study group Dziewczynki x±sd Zakres Range x±sd Zakres Range Wiek [lata] Age [years] Masa ciała [kg] Weight Wysokość ciała [cm] Height Obwód talii [cm] Waist circumference 14,6±2,78 7,-18,2 13,46±2,89 6,-17,8 47,±16,76 22,2-96,1 47,7±2,89 18,1-81,7 1,22±13, ,31±18,44 11,-18 66,4±9,8 4,-98, 7,1±, 4,-96, BMI [kg/m 2 ] 18,91±4, 12,-31,7 18,7±3,69 13,6-28,1 SDS dla masy ciała Weight SDS -,12±1,68-2,9-,6 -,3±1, -2,98-2,18 BMI SDS -,19±1,3-1,77-4,44 -,27±1, -2,-2,77 SDS dla obwodu talii Waist circumference SDS,32±1,48-1,76-,19,2±1,4-2,66-3,89 247

3 Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism 29, 1, 4 systemem 8-elektrodowym 4-kończynowym (Tanita Corporation, Tokyo, Japan). Badanie było wykonywane 3 godziny po posiłku. Częstotliwość użytego prądu wynosiła KHz, a natężenie,8-1 ma. Ocenę zawartości tkanki tłuszczowej w oparciu o badanie antropometryczne przeprowadzono z zastosowaniem algorytmu Slaughtera (8). Wszystkie wyniki pomiaru tkanki tłuszczowej podano jako procent całkowitej masy ciała. Na wykonanie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki przy Uniwersytecie Medycznym w Łodzi (RNN/72//KE wydana 8.3.2, RNN 14/8/KE ). Analiza statystyczna była przeprowadzona w 2 pakietach: Statistica 8. PL (Statsoft, USA) i Medcal 9.3 (Medcal, Mariekerke, Belgia). Do porównań wartości różnic zależnych od płci zastosowano test t-studenta z niezależną estymacją wariancji. Korelacje oceniono testem C Pearsona, a współczynnik determinacji obliczono metodą regresji liniowej opartej o dopasowanie krzywej regresji metodą najmniejszych kwadratów. Kierunki różnic między poszczególnymi metodami określono za pomocą analizy wykresów Blanda-Altmana. Za poziom istotności przyjęto wartość p <,. Wyniki Dane dotyczące ilości tkanki tłuszczowej w organizmie w badanej grupie dzieci oraz podgrupach dziewcząt i chłopców uzyskane 3 metodami badawczymi podano w tabeli II. Uzyskano wysokie korelacje między wynikami DXA, bioimpedancją oraz metodą Slaughtera tab. III. W odniesieniu do densytometrii odsetkowa zawartość tkanki tłuszczowej określana za pomocą bioimpedancji i algorytmem Slaughtera, była zaniżona. Tabela II: Zawartość odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie oznaczana DXA, BIA i według algorytmu Slaughtera. Table II: Body fat measured by DXA, BIA and Slaughter s algorithm FAT% Grupa badana* Study group* Dziewczęta Średnie różnice między uzyskanymi wynikami zawarto w tabeli IV. Różnice między metodami Slaughtera i BIA miały rozkład inny od normalnego i dla nich podano medianę i 2-7%; dla pozostałych testów średnią i SD. Na rycinie 1 przedstawiono kierunek różnic uzyskanych wyników pomiarów między bioimpedancją a densytometrią. W miarę zwiększania się wartości średniej procentowej zawartości tłuszczu, różnica między BIA a DXA stawała się bardziej ujemna. Obydwie metody cechowały się jednak dobrą precyzją, gdyż wszystkie różnice względem wartości średniej mieściły się w 9% przedziale ufności dla wartości średniej rozrzutu. Uogólniając BIA zwykle zaniżała procentową zawartość tłuszczu w organizmie, a niedoszacowanie stawało się większe wraz z wielkością tej cechy. Podobne relacje stwierdzono porównując metodę Slaughtera z densytometrią (ryc. 2). Analiza statystyczna wykazała, że metoda Slaughtera również prawie zawsze zaniżała zawartość procentową tłuszczu, a niedoszacowanie stawało się większe wraz z wielkością tej cechy. Tabela IV: Różnice w wartościach pomiaru odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie ocenionej BIA i algorytmem Slaughtera w porównaniu do DXA Table IV: Differences in results of body fat measured by BIA and Slaughter s algorithm in comparison to DXA Średnia±SD [%] ±SD [%] Mediana (kwartyle) [%] Median (quartiles) [%] BIA-DXA Slaughter- DXA -4,3±,93-4,69±4,7 Slaughter- BIA -,89 (-3,6-1,8) różnica między wynikami pomiaru zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie uzyskanymi poszczególnymi metodami / difference between percent body fat in different methods BIA impedancja bioelektryczna / bioelectric impedance DXA densytometria / densitometry DXA 2,2±11,7 29,±9,3 22,±12,6 BIA 21,1±8,9 23,6±6,3 19,4±7,2 Slaughter 21,1±7,1 22,±8,4 19,7±8,27 FAT% BIA - FAT% DXA 7,6 * DXA vs. BIA: p=,3; DXA vs. Slaughter: p=,4; BIA vs. Slaughter: p=,96 FAT% odsetek tkanki tłuszczowej w organizmie / percent body fat BIA impedancja bioelektryczna /bioelectric impedance DXA densytometria / densitometry - -4, 248 Tabela III: Współczynnik determinacji pomiędzy wartościami pomiaru odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie uzyskanymi BIA i algorytmem Slaughter a a wartościami uzyskanymi w DXA Table III: Determination index between results of body fat measured by BIA and Slaughter s algorithm, and results of DXA. FAT% BIA FAT% DXA r 2 =,83 FAT% odsetek tkanki tłuszczowej w organizmie / percent body fat BIA impedancja bioelektryczna /bioelectric impedance DXA densytometria / densythometry FAT% Slaughter r 2 =, SD -1, AVERAGE of FAT% BIA and FAT% - DXA / Średni procent tkanki tłuszczowej oznaczony metodą BIA i DXA Ryc. 1. Kierunek różnic między odsetkiem tkanki tłuszczowej w organizmie oznaczonych metodą impedancji bioelektrycznej (BIA) a densytometrią (DXA) Fig. 1. Destination distinction between body fat measured by bioelectric impedance (BIA) and densitometry (DXA)

4 - -1 Fat%Slaughter - FAT%DXA 4,3-4, SD -13, AVERAGE of Fat%Slaughter and FAT% DXA / Średni % tkanki tłuszczowej uzyskany metodami Sloughtera i DXA Ryc. 2. Kierunek różnic pomiędzy odsetkiem tkanki tłuszczowej w organizmie oznaczonych metodą Slaughtera a densytometrią Fig. 2. Destination distinction between body fat measured by Slaughter s method and densitometry (DXA) Różnice między zawartością procentową tłuszczu wyliczoną z algorytmu Slaughtera a impedancją bioelektryczna przyjmowały rozkład jednorodny względem wartości średniej, z nieznaczną tendencją zawyżania wyniku metodą Slaughtera przy wartościach wyższych, co pokazano na rycinie 3. Zgodność obydwu metod była duża, gdyż tylko 2 przypadki wykraczały poza zakres 9% przedziału ufności dla średniej. Zależności różnicy uzyskanych wyników pomiarów zawartości tkanki tłuszczowej od płci przedstawiono w tabeli V. Stwierdzono istotnie statystycznie większe różnice między wynikiem uzyskanym metodą Slaughtera a wynikiem densytometrii u dziewcząt. Nie stwierdzono istotnych różnic zależnych od płci w przypadku porównywania pozostałych metod badawczych. Różnice w pomiarach pomiędzy BIA i metodą Slaughtera a DXA negatywnie korelowały z wartością BMI SDS i WC SDS. Wraz z narastaniem znormalizowanych wartości BMI i WC, zwiększało się niedoszacowanie metody Slaughtera i BIA w stosunku do DXA. Nie stwierdzono zależności od wieku pacjenta. Zwraca uwagę natomiast dodatnia korelacja między różnicami w pomiarach metodą Slaughtera i BIA a wiekiem, BMI i WC (tab. VI). Omowienie Budowa i skład ciała w okresie rozwojowym ulegają wielokrotnym zmianom wynikającym z procesów wzrastania i różnicowania, które są determinowane genetycznie i modyfikowane przez czynniki środowiskowe (1, 4, 9). Najbardziej wszechstronną i precyzyjną metodą oceny składu ciała jest badanie densytometryczne. Pozwala ono na określenie zawartość tkanki tłuszczowej, masy beztłuszczowej (odpowiednik masy mięśniowej) oraz masy tkanki kostnej, w tym gęstości mineralnej kości w organizmie (, 11). Metoda ta jednak nie jest powszechnie stosowana do oceny masy tkanki tłuszczowej w organizmie ze względu na konieczność dysponowania odpowiednim sprzętem oraz koszty badania. Do oceny masy tkanki tłuszczowej w organizmie, a zwłaszcza monitorowania zmian tego parametru, konieczne jest zastosowanie metody taniej, precyzyjnej i łatwej w wykonaniu. Z tego powodu do pomiarów zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie korzysta się z metod antropometrycznych, a także w ostatnich latach, z impedancji bioelektrycznej. Tabela V: Zależność wielkości różnicy w pomiarach zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie mierzonej różnymi metodami od płci badanych Table V: Relationship between gender and differences in results of body fat measured by different methods Dziewczęta BIA-DXA -,3±4,88-3,8±6,47,13 Slaughter-DXA -6,19±2,87-3,8±,28,2 Slaughter-BIA -,79±4,6,3±4,12,47 p 1 Fat%Slaughter - FAT% BIA 7,7 -,3 różnica między wynikami pomiaru zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie uzyskanymi poszczególnymi metodami / difference between percent body fat in diferent method BIA impedancja bioelektryczna / bioelectric impedance DXA densytometria / densythometry Tabela VI: Zależność wielkości różnic w pomiarach zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie mierzonej różnymi metodami od wieku dzieci, BMI oraz obwodu talii Table VI: Relationship between differences in results of body fat measured by different methods and children age, BMI SDS, WC SDS SD -8, BIA-DXA Wiek Age r=,23 p=,92 BMI SDS r=-,64 WC SDS r=-,6 VERAGE of Fat%Slaughter and FAT% BIA / Średni % tkanki tłuszczowej oznaczony metodami Sloughtera i BIA Ryc. 3. Kierunek różnic między odsetkiem tkanki tłuszczowej w organizmie oznaczonych metodą Slaughtera a impedancji bioelektrycznej (BIA) Fig. 3. Destination distinction between body fat measured by Slaughter s method and bioelectric impedance (BIA) Slaughter-DXA r =,4 p =,787 Slaughter-BIA r =,37 p =,6 r=-,68 p=,2 r=,46 p=,1 r=-,32 p=,18 r=,44 p=,1 249

5 Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism 29, 1, 4 W prezentowanej pracy oceniono zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie u zdrowych dzieci metodą DXA, bioimpedancji i Slaughtera, porównując wyniki uzyskane metodą referencyjną z wynikami uzyskanymi według algorytmu Slaughtera i BIA. Metoda oparta na pomiarach grubości fałdów skórnotłuszczowych najbardziej zaniżała zawartość tkanki tłuszczowej, a uzyskany wynik był bardziej niedoszacowany u dzieci z większą masą ciała. Porównując wyniki BIA i DXA również odnotowano niedoszacowanie w badaniu metodą bioimpedancji. Podobne wyniki uzyskali Rodriguez i wsp. oraz Eisenkolbl (12, 13). W badaniach Hoskinga i wsp. prowadzonych w grupie 23 dzieci stwierdzono także niedoszacowanie tkanki tłuszczowej przy zastosowaniu BIA, przy czym zanotowano, że różnice między wynikami uzyskanymi metodami BIA i DXA były większe u dziewczynek niż u chłopców i zależały od wymiarów ciała (wieku) (14). W prezentowanych badaniach niedoszacowanie wielkości masy tłuszczowej przy zastosowaniu BIA było większe u dziewcząt. W prezentowanej pracy wykazano, że różnice w wynikach pomiarów między metodami korelowały z wskaźnikiem BMI i obwodem talii. Wraz z narastaniem BMI czy WC, odnotowywano większą różnicę w pomiarach. Zarówno Eisenkolbl jak i Okasara zwracają uwagę na zależność wyników od masy ciała (12, 1). Okasara wykazał, że u dzieci z niedowagą BIA zawyżała wyniki, natomiast u dzieci z nadwagą czy otyłością BIA wyniki zaniżała (1). Wiek i płeć wpływały także na wyniki badań u Shypailo i wsp. dokładniejsze wyniki uzyskiwano u dziewczynek i dzieci młodszych (z masą ciała poniżej 4 kg) (9). Zespół Snijdera wykazał, że dla wyniku BIA ma znaczenie zarówno wiek, jak i wysokość ciała u młodych osób z długimi kończynami procentowa masa tłuszczowa była przeszacowana (16). W licznych publikacjach dotyczących oceny składu ciała szczególnie u dzieci z nadmiarem masy ciała podkreśla się, że densytometria i impedancja nie mogą być stosowane przemiennie ze względu na uzyskiwane różnice (12, 14, 17). Każda z nich jest natomiast wystarczająco czuła do monitorowania zmian składu ciała, szczególnie utraty masy ciała u otyłych pacjentów (1, 17-19). Densytometryczna ocena składu ciała jest polecana u dzieci przewlekle chorych, u których pomiary antropometryczne czy analiza bioimpedancji nie mogą być wykonane lub/i zaniżają masę tkanki tłuszczowej (4, 2). Wnioski 1. Wszystkie oceniane metody pomiaru odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie charakteryzowały się dobrą precyzją pomiaru. 2. Zawartość tłuszczu w organizmie uzyskana metodą impedancji bioelektrycznej i algorytmem Slaughtera była niedoszacowana w stosunku do wyników uzyskanych w badaniu densytometrycznym. 3. Monitorowanie zmian odsetka tkanki tłuszczowej w organizmie wymaga zastosowania tej samej metody pomiaru. Praca częściowo finansowana z projektu naukowego MNiSW nr N 46 31/186 i N Wojciech Fendler uzyskał stypendium w ramach programu Innowacyjne Badania Naukowe Doktorantów finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Część pracy była wygłoszona na I Ogólnopolskim Zjeździe Pediatrycznego Forum Profilaktyki Chorób Cywilizacyjnych Co przynosi i czym zagraża postęp cywilizacyjny wyzwania dla medycyny wieku rozwojowego (2-3 października 29, Łódź). Piśmiennictwo 1. Helba M., Binkovitz L.A.: Pediatric body composition analysis with dual-energy X-ray absorptiometry. Pediatr. Radiol., 29, 39, Lewitt A., Mądro E., Krupienicz A.: Podstawy teoretyczne i zastosowania analizy impedancji bioelektrycznej (BIA). Endokr. Otyłość Zaburz. Przem. Materii, 27, 3, Leppik A., Jürimäe T., Jürimäe J.: Influence of anthropometric parameters on the body composition measured by bioelectrical impedance analysis or DXA in children. Acta Paediatr., 24, 93, Li-Fen Liu, Roberts R., Moyer-Mileur L., Samson-Fang L.: Determination of body composition in children with cerebral palsy: bioelectrical impedance analysis and anthropometry vs. dual-energy X-ray absorptiometry. J. Am. Diet. Assoc., 2,, Dung N.Q., Fush G., Armbrust S. i wsp.: Body composition of preterm infants measured the first months of life: bioelectrical impedance provides insignificant additional information compared anthropometry alone. Eur. J. Pediatr., 27, 166, Sala A., Webber C.E., Morrison J. i wsp.: Whole-body bone mineral content, lean body mass, and fat mass measured by dual-energy X-ray absorptiometry in population of normal Canadian children and adolescents. Can. Assoc. Radiol. J., 27, 8, Malinowski A., Chlebna-Sokół D.: Dziecko łódzkie, metody badań i normy rozwoju biologicznego. Ankal, Łódź, 1998, Slaughter M.H., Lohman T.G., Boileau R.A., i wsp.: Skinfold equations for estimation of body fatness in children and youth. Hum. Biol., 1988, 6, Shypailo R.J., Butte N.F., Ellis K.J.: DXA: can it be used as a criterion reference for body fat measurements in children? Obesity (Silver Spring) 28, 16, Leonard C.M., Roza M.A., Barr R.D., Webber C.E.: Reproducibility of DXA measurements of bone mineral density and body composition in children. Pediatr. Radiol., 29, 39, Płudowski P., Lebiedowski M., Olszaniecka M. i wsp.: Idiopathic juvenile osteoporosis an analysis of the muscle-bone relationship. Osteoporos. Int., 26, 17, Rodriguez P.N., Bermudez E.F., Rodrigues G.S. i wsp.: Body composition by simple anthropometry, bioimpedance and DXA in preschool children: interrelationships among methods. Arch. Argent. Pediatr., 28, 6, Eisenkolbl J., Kartasurya M., Widhalm K.: Underestimation of percentage fat mass measured by bioelectrical impedance analysis compared to dual energy X-ray absorptiometry method in obese children. Eur. J. Clin. Nutr., 21,, Hosking J., Metclaf B.S., Jeffery A.N. i wsp.: Validation of foot-to-foot bioelectrical impedance analysis with dual-energy X-ray absorptiometry in the assessment of body composition in young children: the Early Bird cohort. Br. J. Nutr., 26, 96, Okasora K, Takaya R, Tokuda M. i wsp.: Comparison of bioelectrical impedance analysis and dual energy X-ray absorptiometry for assessment of body composition in children. Pediatr. Int., 1999, 41, Snijder M.B., Kuyf B.E., Deurenberg P.: Effect of body build on the validity of predicted body fat from body mass index and bioelectrical impedance. Ann. Nutr. Metab., 1999, 43, Eisenmann J.C., Heelan K.A., Welk G.J.: Assessing body composition among 3-to 8-yaer-old children: anthropometry, BIA and DXA. Obes. Res., 24, 12, Frisard M.I., Greenway F.L., Delany J.P.: Comparison of methods to assess body composition changes during a period of weight loss. Obes. Res., 2, 13, Lazzer S., Boirie Y., Meyer M., Vermorel M.: Which alternative method to dual-energy X-ray absorptiometry for assessing body composition in overweight and obese adolescents? Arch. Pediatr., 2, 12, Bott L, Beghin L, Gondon E. i wsp.: Body composition in children with bronchopulmonary dysplasia predicted from bioelectric impedance and anthropometric variables: Comparison with a reference dual X-ray absorptiometry. Clin. Nutr., 26, 2, Praca wpłynęła do Redakcji: Zaakceptowano do druku: Konflikt interesów: nie zgłoszono 2